De strijd om de sjechieta in Zwitserland, Noorwegen en

Dierenleed, godsdienstvrijheid en antisemitisme
De strijd om de sjechieta in Zwitserland, Noorwegen en
Nederland
In mei 2011 nam de Tweede Kamer een wetsvoorstel van de Partij voor de Dieren aan om het onverdoofd
slachten in Nederland te verbieden. In december sneuvelde het alsnog in de Eerste Kamer, tot opluchting
van Joodse en moslimorganisaties. De discussie in Nederland was indringend en trok internationaal de
aandacht. In juni stuurden Amerikaanse en internationale Joodse organisaties een gezamenlijke brief
aan minister-president Rutte, waarin zij erop wezen hoe gevoelig een verbod op ritueel slachten bij Joden
ligt. Daarbij refereerden ze aan enkele historische precedenten.
Het verbod op ritueel slachten was een van de eerste anti-Joodse maatregelen van de
nazi’s in door hen bezette gebieden. Eerder was dit verbod al ingevoerd in Zwitserland
(1892), Noorwegen (1929) en Zweden (1937). Het officiële argument luidde overal dat
men slachtdieren onnodig lijden wilde besparen. Een in de Europese geschiedenis relatief
recent idee: tot begin negentiende eeuw was dierenwelzijn geen onderwerp van
maatschappelijke zorg. Pas in 1822 voerde het Britse parlementslid Richard Martin een
wetsvoorstel door tegen ruwe behandeling van nutsdieren als runderen, paarden en
schapen. Twee jaar later richtten Martin en enkele geestverwanten de Society for the
Prevention of Cruelty to Animals op, de eerste dierenbeschermingsorganisatie ter wereld.
Andere Europese landen volgden spoedig. De eerste dierenbeschermingsorganisaties
keerden zich tegen dieronvriendelijk gedrag bij boeren, veehandelaren, veevervoerders en
slagers. De leden, vooral afkomstig uit de hogere klasse, duldden echter geen kritiek op
hun eigen liefhebberijen: jacht en hengelsport.
Tussen 1850 en 1860 begonnen campagnes voor ‘humane’ slacht. De toenemende
vleesconsumptie in geïndustrialiseerde landen schiep een behoefte aan efficiëntere
slachtmethoden en aan een systeem van verordeningen en regels. Hierdoor kregen
verenigingen voor dierenbescherming meer invloed. Een andere factor die kritiek op
ritueel slachten deed toenemen, was de opkomst van het moderne, op nationalistische
principes en rassentheorieën gebaseerde antisemitisme. Naarmate antisemitische ideeën
meer gemeengoed werden, werden de campagnes tegen de sjechieta (de koosjere slacht)
kansrijker.
Het waren niet alleen ideologische motieven die deze campagnes bepaalden. Toen
Europese dierenbeschermingsorganisaties in 1869 tijdens een conferentie in Zürich niet
tot een vergelijk kwamen over de wenselijkheid van een verbod op rituele slacht, liet men
de beoordeling over aan dierenartsen. De meesten van hen waren overheidsfunctionaris
of directeur van een slachthuis. Zij hadden vaak commercieel belang bij nieuwe
slachtmethoden en wilden de sjechieta graag afdoen als ‘wreed’ en ‘achterhaald’.
Ondanks de verdeeldheid in Zürich zetten vooral in het Duitse taalgebied
dierenbeschermers hun anti-sjechieta campagnes voort, met toenemend succes. Tussen
1870 en 1940 werd de sjechieta in diverse streken en landen verboden. Een van die
landen was Zwitserland.
ZWITSERLAND: RESTRICTIES EN GETOUWTREK
In 1892 organiseerde de Zwitserse Vereniging voor Dierenbescherming een referendum
tegen de sjechieta. Na een glansrijke overwinning kon ze een landelijk verbod afdwingen.
Haar succes dankte ze grotendeels aan bezwaren van veel Zwitsers tegen de pas
ingevoerde gelijkberechtiging van de Joden en aan hun wens om immigratie van Joden te
1
ontmoedigen. Joden vormden in 1892 (en vormen nog steeds) een minieme minderheid
in Zwitserland. Eeuwenlang gold voor hen een vestigingsverbod. Vanaf 1776 vormden
alleen Endingen en Lengnau, beide in het kanton Aargau, hierop een uitzondering. In
deze dorpen woonden in 1850 ongeveer 3000 Joden, die over enkele synagogen en een
begraafplaats beschikten. Ze leefden vooral van de vee- en paardenhandel en van de
kleinhandel. Noodgedwongen, want van andere beroepen waren ze uitgesloten.
Onder internationale druk moest Zwitserland de Joden meer rechten geven. Bij de
grondwetswijziging van 1866 kregen de Joden de vrijheid zich overal in Zwitserland te
vestigen. In 1874 kregen ze gelijke burgerrechten, inclusief het recht tot vrije uitoefening
van hun religie. Deze veranderingen stimuleerden de Joodse immigratie: in 1870
woonden er in Zwitserland bijna 7000 Joden, in 1888 ruim 8000. De gelijkberechtiging
van de Joden werd niet in heel Zwitserland tegelijkertijd ingevoerd. In het kanton
Aargau gebeurde dat pas in 1879 - hetzelfde Aargau dat in 1854 de sjechieta had
verboden, behalve dan in Endingen en Lengnau. En ook in die plaatsen, hun eigen
woonplaats, hadden de Joden hun recht op ritueel slachten moeten bevechten.
Vanaf 1866 vond over de sjechieta herhaaldelijk getouwtrek plaats tussen
gemeentebesturen, kantonbesturen en landsregering. In 1866 verbood de stad Sankt
Gallen onder druk van niet-Joodse slagers het ritueel slachten. De kantonregering haalde
in 1867 een streep door het verbod. In 1874 eiste de gemeenteraad van Sankt Gallen dat
Joodse slagers nieuwe slachtmethoden zouden accepteren en werd de sjechieta opnieuw
verboden. Zich beroepend op de vrijheid van godsdienst protesteerde de plaatselijke
rabbijn bij de kantonregering; tevergeefs. Meer succes had hij bij het landsbestuur, dat het
verbod onmiddellijk opschortte.
Daarmee was de discussie echter niet ten einde. In 1886 richtte de Zwitserse
dierenbescherming zich in een petitie tot de landsregering, de Bondsraad, waarin zij
verzocht het onverdoofd slachten te verbieden aangezien dit ‘de openbare zedelijkheid’
zou aantasten. De Bondsraad antwoordde dat niet was aangetoond dat de sjechieta
gelijkstond aan dierenmishandeling en besloot, na onderzoek in andere landen, niet op
het verzoek in te gaan. Desondanks verbood het kanton Bern drie jaar later het koosjer
slachten. De landsregering op haar beurt hief het Berner verbod op en deed hetzelfde
met het Aargauer verbod van 1854. De dierenbescherming zette haar campagne echter
door en werd daarbij gesteund door notoire antisemieten als de publicist Ulrich
Dürrenmatt. De dierenbescherming had altijd beweerd niet anti-Joods te zijn, maar
allengs werd haar vocabulaire radicaler en onmiskenbaar antisemitisch. In 1891 besloot
de Duitstalige afdeling gebruik te maken van een pas ingevoerd middel om een landelijk
verbod op ritueel slachten te realiseren: het referendum.
REFERENDUM
Het referendum van 1892 over het onverdoofd slachten van vee was de eerste
volksraadpleging in de Zwitserse geschiedenis. Voor de dierenbescherming werd het een
eclatant succes: haar voorstel werd met 60 procent van de stemmen aangenomen. Er
deden zich opmerkelijke verschillen voor tussen de kantons. Waar de dierenbescherming
zich het sterkst had doen gelden, vormden de voorstemmers een overweldigende
meerderheid. Aargau spande de kroon, met 90 procent stemmen voor. Katholieke
kantons stemden merendeels tegen. Niet omdat de katholieken in Zwitserland de Joden
gunstig gezind waren, maar omdat zij na de Kulturkampf in het naburige Duitsland
beseften hoe belangrijk het recht op godsdienstvrijheid was.
De federale regering, hoewel ongelukkig met de uitslag, moest deze aanvaarden.
In 1893 werd in de Grondwet een verbod op onverdoofd slachten opgenomen, dat gold
2
voor alle slachtdieren behalve pluimvee. Koosjer vlees mocht wel geïmporteerd worden.
De kleine Joodse gemeenschap in Zwitserland bleef decennialang strijd voeren tegen het
verbod, zonder succes. Alleen van 1918 tot 1920 was rituele slacht op beperkte schaal
toegestaan, omdat door de Eerste Wereldoorlog en de nasleep daarvan de import van
koosjer vlees moeilijk of zelfs onmogelijk was geworden. Zodra het handelsverkeer met
het buitenland genormaliseerd was, keerde het verbod op de sjechieta terug.
In 1978 werd het wetsartikel over onverdoofde slacht uit de grondwet gehaald en
ongewijzigd opgenomen in de Wet op de Dierenbescherming. Daarbij kreeg de overheid
het recht om ook voor pluimvee verdoving verplicht te stellen, een recht waarvan ze geen
gebruik maakte. Dankzij nieuwe voorschriften in 1989 controleert de overheid nu ook de
import van koosjer vlees.
De discussies over dierenwelzijn gaan echter door. Toen de federale overheid
ritueel slachten in 2001 wilde toestaan uit oogpunt van godsdienstvrijheid, was de
oppositie zo sterk dat ze zich gedwongen voelde dit voorstel in te trekken. Toen Joodse
organisaties erin slaagden de import van koosjer vlees vastgelegd te krijgen in de Wet op
de Dierenbescherming, startten twee grote Zwitserse dierenwelzijnsorganisaties een actie
om rituele slacht van pluimvee en de import van koosjer vlees onmogelijk te maken;
zonder resultaat. In 2008 werden de Wet op de Dierenbescherming en de
dierenbeschermingsverordening van kracht. De situatie bleef bij het oude: onverdoofde
rituele slacht is verboden, behalve voor pluimvee, de import van koosjer vlees is
gegarandeerd.
NOORWEGEN EN ZWEDEN
Noorwegen verbood in 1930 de rituele slacht en dupeerde daarmee een Joodse
gemeenschap, die nog geen 2000 zielen telde. Net als in Zwitserland had deze zich nog
maar kort tevoren in het land gevestigd. In 1814 had Noorwegen een ban ingesteld tegen
Joden en jezuïeten: zij mochten het land simpelweg niet in. Toen Noorwegen in hetzelfde
jaar een unie aanging met Zweden, werd aan de ban niet getornd. Alleen voor
Sefardische Joden, die wegens hun handelscontacten ‘nuttig’ werden gevonden, gold de
ban niet. Hun aantal bleef klein, ook toen zij in 1844 hun tijdelijke verblijf mochten
omzetten in permanente vestiging.
In 1851 werd de ban voor alle Joden opgeheven. Ze kregen godsdienstvrijheid en
het recht permanent in Noorwegen te wonen. De Joden die vanaf 1852 naar Noorwegen
emigreerden, kwamen vooral uit Polen en Litouwen. Het zou tot 1892 duren voor de
gemeenschap groot genoeg was om een eigen synagoge in te wijden. Haar grootste
omvang, rond 2100 personen, bereikte ze eind jaren ’30 van de vorige eeuw door de
toestroom van vluchtelingen uit nazi-Duitsland.
De discussie rond de sjechieta begon in Noorwegen rond 1890, maar kwam vanaf
1920 in een stroomversnelling. Het was een verbeten en ongelijke strijd. In 1926 merkte
een verslaggever van de Britse Jewish Chronicle op dat de talloze bijdragen over dit
onderwerp in de Noorse pers getuigden van ofwel ‘buitengewone menslievendheid’
ofwel ‘nauwelijks verholen antisemitisme’. Joodse organisaties kregen niet of nauwelijks
toegang tot de pers om hun standpunt kenbaar te maken. Zij riepen daarom de hulp in
van nationale held en Nobelprijswinnaar Fridtjof Nansen. In zijn brief aan de Noorse
Landbouwcommissie, opgenomen in de Jewish Chronicle van 2 juni 1926, vinden we
twee argumenten die naadloos passen in de Nederlandse situatie anno 2011. Allereerst
keerde Nansen zich tegen de heersende opinie dat de sjechieta ‘inhumaan’ zou zijn en
dieren onder de toepassing ervan onnodig zouden lijden. Hij beriep zich hierbij op de
inzichten van verschillende wetenschappers uit Noorwegen en daarbuiten. Vervolgens
benadrukte hij de religieuze aard van de sjechieta. Het ging, stelde hij, voor de orthodoxe
Jood om het vervullen van de Wet van Mozes. Aangezien Noorwegen godsdienstvrijheid
3
voor allen wilde steunen, moest men serieus overwegen of een wettelijk verbod van de
sjechieta niet in strijd was met dit principe.
Het pleidooi van Nansen mocht niet baten. In juni 1929 nam het Noorse
parlement met een grote meerderheid het wetsvoorstel van de Landbouwcommissie aan
en in januari 1930 werd de wet van kracht. Aanvankelijk importeerden de Noorse Joden
koosjer vlees uit Zweden, totdat in 1937 ook daar onverdoofd slachten verboden werd.
Sindsdien zijn ze aangewezen op import uit andere landen.
In Zweden zocht de Joodse gemeenschap een compromis. Van 1938 tot 1979
gebruikte de sjocheet (ritueel slachter) gas of stroomstoten om slachtvee te doden –
methoden die overigens voor orthodoxe Joden onacceptabel zijn. Toen in 1979 ook deze
methoden verboden werden, moesten de Zweedse Joden net als hun Noorse buren
koosjer vlees van elders halen. Anders dan in Noorwegen wordt die import door de staat
gesubsidieerd — een naar omstandigheden genereuze, maar weinig principiële opstelling.
PARALLELLEN?
In Zwitserland en Noorwegen wist een verbeten dierenbescherming een maatregel door
te drukken die een kleine (veronderstelde) bijdrage vormt tot een meer humane omgang
met dieren. Navrant in de Noorse situatie was dat een van de meest dieronvriendelijke
bedrijfstakken, de walvisvangst, ongemoeid werd gelaten. Ritueel slachten mag niet, het
harpoeneren van walvissen wel.
Een vergelijkbare situatie deed zich voor in Nederland. Met de discussie in
voorjaar 2012 zag de PvdD kans een succesje te boeken. Bij deze partij en een aantal
andere voorstemmers is sprake van oprechte zorg voor dieren. Die zorg vertaalt zich
echter bij de meeste partijen niet of nauwelijks in het aanpakken van de grootste bron
van dierenleed in ons land: de geïndustrialiseerde vleesproductie. Wat de PVV betreft
mogen dan geen antisemitische motieven meespelen, de partij zag in het verbod wel een
manier om moslims te pesten. Dat Joden daarmee ook gedupeerd worden nam deze
partij, die voorgeeft pro-Israël te zijn, op de koop toe.
Wat in het Nederland van nu vooral zorgen baart, is het afnemende begrip voor religie en
religieuze uitingen. De Eerste Kamer liet de vrijheidgodsdienst weliswaar zwaar wegen,
uit reacties in de media blijkt dat godsdienst steeds meer wordt gezien als een ‘gevoel’,
niet als een alomvattende leef- en zijnswijze. Religieuze mensen worden bovendien steeds
meer geacht dit ‘gevoel’ thuis te laten en hun opvattingen en rituelen aan te passen aan
wat de geseculariseerde meerderheid als wenselijk ziet. Van deze beperkte opvatting van
religie worden vooral orthodoxe Joden en moslims de dupe. Voor hen vormt dagelijks
leven naar de voorschriften het wezen van religiositeit. In dagblad Trouw van 7
december 2011 vroeg dierenactiviste Karen Soeters zich af: ‘Het kan toch ook niet dat
een christen of atheïst die onbedwelmd slacht strafbaar is, terwijl een islamitische of
Israëlitische slager deze slachtmethode wel mag toepassen?’ Een kardinale denkfout.
Christenen en atheïsten kunnen kiezen, christelijke en atheïstische slagers ook.
Orthodoxe Joden en moslims hebben deze keuze niet.
TINEKE DE LANGE
© KRI/KRONIEK 2011
4

Download Report