REINAERT DE VOS - Liberaal Archief

TENTOONSTELLING
REINAERT DE VOS
DE BOEKENCOLLECTIE VAN PHILIPPE PROOST IN DE KIJKER
VAN 24 APRIL TOT 11 JULI 2014 IN HET LIBERAAL ARCHIEF
LiberaalArchief_RDV.indd 1
12/04/14 17:15
LiberaalArchief_RDV.indd 2
12/04/14 17:15
TENTOONSTELLING
REINAERT DE VOS
DE BOEKENCOLLECTIE VAN PHILIPPE PROOST IN DE KIJKER
VAN 24 APRIL TOT 11 JULI 2014
LIBERAAL ARCHIEF
ELKE WERKDAG VAN 9 TOT 17 UUR
LiberaalArchief_RDV.indd 3
12/04/14 17:15
LiberaalArchief_RDV.indd 4
12/04/14 17:15
Woord vooraf
Sinds de mensen kunnen praten, hebben ze verhalen en fabels verteld, en vaak spelen
dieren daarin de hoofdrol. In deze dierenverhalen is het principe van het antropomorfisme alomtegenwoordig: aan de dierlijke personages worden menselijke karaktertrekken
en eigenschappen toebedeeld.
In Mesopotamië werd een kleitablet ontdekt dat 2500 jaar voor Christus gemaakt werd en
zo’n dierenverhaal afbeeldt. Via de Griek Aesopus en de Romein Phaedrus kwamen deze
dierenverhalen tot bij ons. Deze versies vormden de basis voor het omstreeks 1148 in
het Latijn geschreven Ysengrimus, gevolgd door de Franse versie van het Reinaertverhaal:
Le Roman de Renart.
De Vlaamse geestelijke Willem die Madocke maecte had dit Franse verhaal gelezen en
Hem vernoyde so haerde dat die avonture van Reynaerde in dietsche onghemaket bleven…en
dus besloot hij omstreeks 1260 het verhaal in het Diets te herschrijven. Het werd Van den
vos Reynaerde, een tekst waarvan twee volledige handschriften zijn teruggevonden. Van
zijn andere belangrijke werk Madocke is niets bewaard gebleven.
03
LiberaalArchief_RDV.indd 5
12/04/14 17:15
Woord vooraf
In Van den Vos Reynaerde wordt een dag aan het hof van koning Nobel beschreven. Alle dieren
verschijnen, behalve de vos Reinaert. De andere dieren doen hun beklag over de schurkenstreken
van Reinaert en koning Nobel besluit om de vos voor het hof te dagen. Hij stuurt diverse gezanten
naar Reinaert maar die is door zijn sluwe listen alle andere dieren te slim af, ook koning Nobel.
Toen Willem die Madocke maecte zijn versie van het dierenepos schreef, kon hij vanzelfsprekend
niet vermoeden dat het verhaal tot vandaag zo dikwijls bewerkt en herdrukt zou worden, en
zovele andere auteurs zou inspireren. Van den Vos Reynaerde kende inderdaad veel succes en
navolging in binnen- en buitenland.
In Vlaanderen is Jan Frans Willems de eerste geweest om het Middeleeuwse verhaal in onze
letterkunde opnieuw zijn plaats te geven. In 1834 verscheen zijn Reynaert de Vos, naar de oudste
berijming en vijf jaar later, in 1839, kwam een voor scholieren herwerkte uitgave. Jan Frans Willems
heeft het Middeleeuwse dierenverhaal voor iedereen toegankelijk gemaakt, en het is op basis van zijn versie dat een hele reeks Vlaamse schrijvers het Reinaertverhaal heeft aangepast,
herdacht en herschreven.
04
LiberaalArchief_RDV.indd 6
12/04/14 17:15
Woord vooraf
De oorspronkelijke bedoeling van de auteur was de spot te drijven met de toen heersende
machthebbers en een ironisch beeld te geven van de middeleeuwse maatschappij. Vooral de
adel en de geestelijkheid moesten het flink ontgelden. Toch lezen we ook vandaag nog steeds
het Reinaertverhaal met veel genoegen, wat bewijst dat de thematiek van alle tijden is.
Het fabelachtig karakter van het verhaal maakt het ook aantrekkelijk voor kinderen. Naast boeken
en stripverhalen kan men het vossenverhaal ook terug vinden in de vorm van toneel, poppenkast,
film en zelfs opera. En het werd ook “vertaald” in onze streektalen. Eddy Levis publiceerde een
Gentse versie.
Deze tentoonstelling wil u laten kennis maken met het Reinaertverhaal in gedrukte vorm.
Philippe Proost
05
LiberaalArchief_RDV.indd 7
12/04/14 17:15
LiberaalArchief_RDV.indd 8
12/04/14 17:15
1. Van den Vos Reynaerde
De dierenwereld vormt al sinds de diepste wortels van de mensheid een belangrijke inspiratiebron in de vertelcultuur. De Griekse slaaf Aesopus (7de-6de eeuw v. Chr.) staat bekend als de
stamvader van de dierenfabels. Zijn Aesopische fabels (1) werden opgepikt door Latijnse auteurs
als Romulus en Phaedrus (2), die laatste in dienst van keizer Augustus.
Toen al werd de lezer een spiegel voorgehouden door menselijke karaktertrekken en zwakheden
toe te kennen aan het dierenrijk. De vos was een veelgebruikt personage in deze antropomorfe
verhalen en had een eerder negatief imago: sluw, schijnheilig en bedrieglijk. Het vossenpersonage
Reinardus dook voor het eerst op rond 1148 in een middeleeuws dierenepos met de wolf
Ysengrimus in de hoofdrol (3).
Het Middelnederlandse meesterwerk Van den vos Reynaerde werd rond 1260 geschreven door
een zekere ‘Willem die Madocke maecte’. Hij liet zich vooral inspireren door de Oudfranse Roman
de Renart (4), een verzameling vossenverhalen die tussen 1174 en 1250 door meerdere auteurs
werden geschreven. Over de identiteit van Willem wordt nog steeds druk gespeculeerd, en zijn
ander werk, de ridderroman Madocke (5), is niet bewaard gebleven. Vast staat dat het Nederlandse
Reinaertgedicht al zijn inspiratiebronnen overtrof in literaire kwaliteit en subtiliteit.
07
LiberaalArchief_RDV.indd 9
12/04/14 17:15
Rond 1275 werden Willems verzen door Balduinus Iuvenis vertaald in het Latijn als Reynardus
vulpes (6). De snelle latinisering van een in de volkstaal geschreven verhaal bewijst dat
het werk meteen een grote populariteit genoot. Rond 1375 verscheen ook een vervolgverhaal, Reynaerts historie (7), dat in de loop der eeuwen verweven raakte met zijn voorganger. De meest bekende integraal bewaarde kopie van Van den vos Reynaerde is rond
1400 opgenomen in het Comburgse handschrift (8), genoemd naar de plaats in het Duitse
Baden-Württemberg waar de codex lange tijd werd bewaard.
08
LiberaalArchief_RDV.indd 10
12/04/14 17:15
1. Van den Vos Reynaerde
The Aesop for Children, New York, Barnes & Noble Books, 1993. (1)
George F. TOWNSEND, Aesop’s Fables, Chicago / New York, Belford, Clarke & Co, 1886. (1)
Jean FLEURIER, Aesopus. Warande der Dieren, Groningen, Foresta, 1984. (1)
PHAEDRUS, Fabularum Aesopicarum, Genua, Apud Thomam De-Crossi, 1825. (2)
PHAEDRUS, Fabulae, Lyon, Rusand, 1817. (2)
FEDRO, Le Favole, Livorno, R. Giusti, 1924. (2)
Mark NIEUWENHUIS, Ysengrimus, Amsterdam, Querido, 1997. (3)
L. ROBERT-BUSQUET, Le Roman de Renart, Paris, Ferdinand Lanore, 1935. (4)
WILLAM, Madock, Amsterdam, Bert Bakker, 1977. (5)
Dr. R. B. C. HUYGENS, Reynardus Vulpes, Zwolle, W. E. J. Tjeenk Willink, 1968. (6)
ANDRÉ BOUWMAN en BART BESAMUSCA, Reynaert in tweevoud. Deel I. Van den vos Reynaerde en Deel II.
Reynaerts historie, Amsterdam, Bert Bakker, 2002. (7)
Van den vos Reynaerde. Het Comburgse handschrift, Leuven, Davidsfonds, 1991. (8)
09
LiberaalArchief_RDV.indd 11
12/04/14 17:15
2. Jan Frans Willems
In de vroegmoderne tijd leefde het Reinaertverhaal in de Zuidelijke Nederlanden eerder
latent verder in bescheiden volksboeken (1). In Duitsland zorgde de uitgave van Johann
Wolfgang von Goethe (1794) voor een heropleving in het begin van de 19de eeuw. In
Vlaanderen werd het dierenepos opnieuw in de belangstelling geplaatst door Jan Frans
Willems (1793-1846) (2). Hij betrok Reinaert en andere historische teksten in zijn culturele
en taalpolitieke strijd voor het Nederlands in het verfranste België.
Willems’ baanbrekende bewerking Reinaert de vos (3) verscheen in 1834 tijdens zijn ballingschap in Eeklo bij een plaatselijke drukker. Zijn inleiding (‘Voorbericht’) leest als een
manifest van de Vlaamse Beweging. Jan Frans Willems benadrukte de originaliteit van de
Vlaamse Reinaert, die volgens hem terugging tot de 12de eeuw, en de superioriteit van
de tekst tegenover de Franse en anderstalige teksten. Hij werd daarin gesteund door de
bekende Duitse taalkundige Jakob Grimm.
Jan Frans Willems bleef zich jarenlang op Reinaert toeleggen. Hij publiceerde in 1836 de
eerste Nederlandstalige wetenschappelijke editie in Gent (4), in 1838 een Franse Roman
de Reinaert (5), en in 1839 een schooluitgave in Mechelen (6). Hierin moest hij zich wel
voegen naar de moraliserende geest van zijn tijd: tal van religieuze en seksuele verwijzingen
werden voor de jeugd gecensureerd.
10
LiberaalArchief_RDV.indd 12
12/04/14 17:15
Willems was de belangrijkste inspirator van de herleving van de Reinaerttraditie in Vlaanderen.
Zijn vertaling werd tientallen keren heruitgegeven (7) en verder bewerkt (8). De bekendste heruitgave is een pocketversie, ingeleid door prof. Wytze Hellinga, die tussen 1958 en 1977 in verschillende drukken op meer dan 60.000 exemplaren werd verspreid (9).
11
LiberaalArchief_RDV.indd 13
12/04/14 17:15
2. Jan Frans Willems
Reynaert den vos, Gent, L. Van Paemel, s.d. (1)
Bronzen borstbeeld van Jan Frans Willems, Willemsfonds Afdeling Gent, 1953. (2)
Ada DEPREZ, Jan Frans Willems, Antwerpen, Helios, 1964. (2)
Jan Frans WILLEMS, Reinaert de vos, Eeklo, A.B. Van Han en zoon, 1834. (3)
Jan Frans WILLEMS, Reinaert de vos, Gent, F. en E. Gyselynck, 1836. (4)
Jan Frans WILLEMS, Roman de Reinaert. Overdruk uit: Chronique contemporaine et rétrospective,
Gent, Hoste, s.d. (5)
Jan Frans WILLEMS, Reinaert de vos, Mechelen, E. F. Van Velsen, 1858 (2x). (6)
Jan Frans WILLEMS, Reinaert de vos, Gent, F. en E. Gyselynck, 1846. (7)
Jan Frans WILLEMS, Reinaert de vos, Mechelen, P. J. Hanicq, 1851. (7)
C. LINDEMANS, Reinaert de vos, Leuven, Vlaamsche Drukkerij, 1937. (8)
Bert DECORTE, Reinaard de vos. Reinaert de vos, Mechelen, CODA, 1995. (8)
Jan Frans WILLEMS, Reinaert De Vos, Den Haag, Bert Bakker, 1958. (9)
Jan Frans WILLEMS, Reinaert De Vos, Den Haag, Bert Bakker, 1970 en 1974. (9)
Jan Frans WILLEMS, Reinaert De Vos, Amsterdam, Bert Bakker, 1977. (9)
12
LiberaalArchief_RDV.indd 14
Bert DECORTE, Reinaard de vos. Reinaert de vos, Mechelen, CODA, 1995. (9)
12/04/14 17:15
3. Roman de Renart
De Oudfranse Roman de Renart was een belangrijke inspiratiebron voor de schrijver van Van den
vos Reynaerde. De oudste takken van de in totaal 28 ‘branches’ van dit gebundelde dierenepos
werden geschreven door Pierre de Saint Cloud tussen 1174 en 1180. Vooral de eerste branche Le
plaid, ook bekend als Le procès de Renart (1), vormde de basis voor de 13de-eeuwse vertelling van
Willem.
In Frankrijk verscheen in 1826 een vierdelige bundeling van de middeleeuwse teksten door
Dominique-Martin Méon. In 1861 deed historicus en auteur Paulin Paris wat Jan Frans Willems
voor Vlaanderen had gedaan: hij publiceerde met Les aventures de maître Renart de meest
invloedrijke herwerking naar het moderne Frans (2). In diezelfde periode verscheen ook een
alternatief voor de versie van Paulin Paris: een Franse vertaling van de bewerking van Johann
Wolfgang von Goethe. In het licht van de oplopende Frans-Duitse spanningen, die culmineerden
in de oorlog van 1870-71, werd onder historici een intellectuele strijd gevoerd: was de oorsprong
van de Reinaertverhalen nu Romaans of Germaans? Het antwoord zal steeds voer voor discussie
blijven: de oudste sporen van Renart in de vertelcultuur vinden we terug in het grensgebied
Elzas-Lotharingen.
13
LiberaalArchief_RDV.indd 15
12/04/14 17:15
De tekst van Paulin Paris werd veelvuldig herwerkt (3) in de 20ste eeuw. Daarnaast had
ook Maurice Genevoix, vooraanstaand lid van de Académie française, belangstelling voor
Renart. In 1958 bracht hij een zeer vrij vertaalde Roman de Renard op de markt (4). Verder
zien we op de Franstalige markt een grote variatie aan publicaties, waarbij vooral kinderboeken (5) en de goedkope pocketuitgaves (6) een belangrijke plaats innemen.
14
LiberaalArchief_RDV.indd 16
12/04/14 17:15
3. Roman de Renart
Procès de Renard, Paris, BIAS, s.d. (1)
Paulin PARIS, Les aventures de maître Renart, Paris, G. Crès et Cie, 1921. (2)
Jacques HAUMONT (éd.), Le roman de Renart, Paris, Pierre Belfond, 1966. (3)
Paulin PARIS, Les aventures de maître Renart, Paris, L’Écureuil, 1960. (3)
J. DE FOUCAULT (éd.), Le roman de Renart, Paris, Bordas, 1949. (3)
Maurice GENEVOIX, Le roman de Renard, Paris, Plon, 1968. (4)
Maurice GENEVOIX, Le roman de Renard, Paris, Presses de la Cité, 1963 (2x). (4)
Le Roman du Renard, Paris, Henri Laurens, s.d. (5)
Paulin PARIS, Le roman de Renart, Paris, Deux Coqs d’Or, 1968. (5)
G. CHARBONNEAU, Le roman de Renart, Paris, Jacques Riquier, 1976. (5)
Odette LARRIEU, Le Roman de Renard, Paris, Hachette, 1925. (5)
Jacques HAUMONT (éd.), Le roman de Renart, Paris, Pierre Belfond, 1966. (6)
Marie-Françoise NOTZ, Le roman de Renard, Paris, Bordas, 1986. (6)
M.-H. GIRAUD, Le roman de Renart, Paris, Delagrave, 1963. (6)
Marc BOYON et Jean FRAPPIER (éd.), Le roman de Renart, Paris, Larousse, 1937. (6)
15
LiberaalArchief_RDV.indd 17
12/04/14 17:15
4. Reineke, Reynard, Rókafi
Mede dankzij de evoluties in de boekdrukkunst verwierf de vos Reinaert vanaf het eind
van de 15de eeuw bekendheid buiten het Nederlandse en Franse taalgebied. In 1489
schreef William Caxton een Engelse versie (1), in 1498 volgde een Nederduitse druk in
Lübeck (2). Beide steunden rechtstreeks op de Nederlandstalige Reynaerts historie. Net
zoals in Vlaanderen, waar vooral de Plantijndrukken bekendheid genoten, bleef Reinaert
doorheen de eeuwen latent aanwezig in de Engelse en Duitse literatuur. Het oudste stuk
in de collectie van Philippe Proost is Engelstalig: een History of Reynard the Fox, op de
markt gebracht door Edward Brewster in zijn boekhandel in de schaduw van St Paul’s
Cathedral in Londen, 1701 (3).
In Duitsland werd Reinaert in 1794 van onder het stof gehaald door Johann Wolfgang von
Goethe (1749-1832), een van de grootste auteurs van zijn tijd. Zijn Reineke Fuchs (4) zou
het verhaal een grote internationale weerklank geven. De uitgave werd vertaald in onder
meer het Russisch, het Hongaars (5), het Engels (6) en het Spaans, en talloze keren verder
bewerkt in het Duits. De populariteit van Goethes bewerking steeg vooral na zijn dood,
toen de uitgaves geïllustreerd werden door Wilhelm von Kaulbach (1805-1874). Zijn etsen
verschenen in herdrukken vanaf 1846 en worden nog steeds beschouwd als de meest
sprekende Reinaertillustraties uit de literatuurgeschiedenis (7).
16
LiberaalArchief_RDV.indd 18
12/04/14 17:15
Vandaag is het verhaal tot in Azië en Zuid-Amerika bekend. De ‘International Reynard Society’
bijvoorbeeld organiseert een tweejaarlijks internationaal colloquium en publiceert een eigen
jaarboek. De wortels van Reinaert liggen in West-Europa, maar zijn sluwe streken worden universeel
herkend en geapprecieerd.
17
LiberaalArchief_RDV.indd 19
12/04/14 17:15
4. Reineke, Reynard, Rókafi
Edward ARBER (ed.), The History of Reynard the Fox, London, Southgate, 1878. (1)
Wilhelm FRONEMANN, Reineke der Fuchs, Stuttgart, Loewes Verlag Ferdinand Carl, 1940. (2)
The Most Delectable History of Reynard the Fox, London, Edward Brewster, 1701. (3)
Johann Wolfgang VON GOETHE, Reineke Fuchs, Berlin, G. Grote, 1870. (4)
Johann Wolfgang VON GOETHE, Reineke Fuchs, Leipzig, Hermann Seemann, s.d. (4)
Johann Wolfgang VON GOETHE, Reineke Fuchs, Berlin, G. Grote, 1888. (4)
Johann Wolfgang VON GOETHE, Rókafi, Budapest, Európa Könyvkiadò, 1957. (5)
Thomas James ARNOLD, Reynard the fox, London, Nattali & Bond, 1855. (6)
Johann Wolfgang VON GOETHE, Reineke Fuchs, Wiesbaden, Hasso Ebeling, 1973. (7)
Bernhard OEST, Reineke Fuchs, Köln, Hermann Schaffstein, s.d. (7)
18
LiberaalArchief_RDV.indd 20
12/04/14 17:15
5. Vlaamse auteurs
In het zog van Jan Frans Willems legden tal van Vlaamse auteurs zich toe op het verhaal van
Reinaert de vos. De vroegste wijd verspreide bewerkingen zijn die van de Gentse stadsarchivaris
en dichter Prudens van Duyse (1804-1859), en van de liberaal Julius De Geyter (1830-1905). Van Duyses
Reinaertverzen verschenen postuum, in zijn Nagelaten gedichten in 1882 (1), en later ook als afzonderlijke herdruk (2). Julius De Geyter, auteur van het antiklerikale Geuzenlied, bracht in 1874 met
Reinaart de vos in Nieuwnederlandsch een getrouwe hertaling uit (3).
Na Jan Frans Willems was Julius De Geyter lange tijd de meest uitgegeven bewerker van de
Reinaert, tot aan het begin van de 20ste eeuw ook Stijn Streuvels (1871-1969) zich in het vossenverhaal ging verdiepen. In 1907, het jaar waarin hij ook De Vlaschaard uitbracht, publiceerde
Streuvels zijn eerste Reinaert. Er zouden nog achttien edities volgen. Veruit de bekendste is de
Davidsfondsuitgave uit 1910 (4), die niet veel later ook in een schooleditie verscheen (5). De
Latemse kunstenaar Gustave Van de Woestijne (6) zorgde in beide uitgaves voor de illustraties,
die in Vlaanderen nog steeds geen meerdere hebben gevonden.
Ook lokale bewerkingen van Reinaert vonden hun weg naar het publiek. Er verscheen een Kempische
versie door Emiel Fleerackers (7) in 1910, en tal van dialectuitgaves, waaronder de Leuvense Roënoot
de vos (8) in 1995, en recent nog een Gentse (9) en een Hulsterse (10) variant.
19
LiberaalArchief_RDV.indd 21
12/04/14 17:15
In het segment van de jeugdliteratuur, goed voor ongeveer een derde van alle Reinaertpublicaties, is Abraham Hans (1882-1939) een van de meest invloedrijke auteurs geweest.
De protestantse volksschrijver publiceerde Reinaert rond 1924 in zijn befaamde Kinderbibliotheek (11), een reeks van 865 beknopte jeugdboekjes. Zijn naam ontbreekt in de
meeste literatuuroverzichten, maar Hans’ laagdrempelige Reinaertbewerkingen werden
zeer breed gelezen, en tot lang na zijn dood heruitgegeven (12).
20
LiberaalArchief_RDV.indd 22
12/04/14 17:15
5. Vlaamse auteurs
Prudens VAN DUYSE, Nagelaten gedichten, Roeselare, De Seyn Verhougstraete, 1882. (1)
Prudens VAN DUYSE, Reinaard de vos, Roeselare, De Seyn Verhougstraete, 1887. (2)
Julius DE GEYTER, Reinaart de vos in Nieuwnederlandsch, Antwerpen,
De Nederlandsche Boekhandel, 1907. (3)
Stijn STREUVELS, Reinaert de vos, Leuven, Davidsfonds, 1910. (4)
Stijn STREUVELS, Reinaert de vos, Gent, Van Rysselberghe & Rombaut, 1933. (5)
Stijn STREUVELS, Reinaert de vos, Leuven, Davidsfonds, 1910. (6)
Emiel FLEERACKERS, Reyneke vos in de Kempen, Lier, Jozef Van In & Co, 1942. (7)
Rik POINET, Roënoot de vos, Leuven, Academie voor het Leuvens Dialect, 1995. (8)
Eddy LEVIS, Reinoart de vos, Gent, Gentsche Sosseteit, 2007. (9)
Van de Vos Reynaorde, Hulst, De Vier Ambachten, 2007. (10)
Abraham HANS, Reinaart de Vos, Kontich, Hans – Van der Meulen, s.d. (ca 1930). (11)
Abraham HANS, Reinaart De Vos, Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel – L. Opdebeek, 1950. (12)
Abraham HANS, Reinaart de vos, Antwerpen, L. Opdebeek, 1968. (12)
21
LiberaalArchief_RDV.indd 23
12/04/14 17:15
6. Culturele verspreiding
De Reinaertliteratuur presenteerde zich de voorbije eeuwen in 101 gedaanten aan het
publiek: van bundels en bibliofiele uitgaves, over pockets en bulkboeken, tot drukken op
het goedkope oorlogspapier (1). De jeugdige lezer kon zijn hart ophalen aan een stickeralbum van de Brusselse chocoladefabrikant Victoria (2), en veel recenter nog aan De Rebelse
Reinaert, een strip uit de populaire reeks Suske en Wiske (3).
Maar de invloed van Reinaert reikt tot ver buiten de literatuur: de vos zocht zich een weg
doorheen het volledige culturele landschap. Vlak na de eeuwwisseling bewerkte Rafaël
Verhulst (1866-1941) het verhaal naar een zangspel. In 1909 werden zijn teksten op muziek
gezet door August De Boeck (1865-1937). Het resultaat was een Vlaamsgezinde opera die
voor de Eerste Wereldoorlog in Antwerpen werd opgevoerd, maar weinig succes
kende (4).
De Reinaerttoneelbewerking van Paul de Mont (1895-1950) uit 1924 kende een grotere
verspreiding. De Mont baseerde zich op de schooluitgave van Jan Frans Willems uit 1839
en zorgde voor een toegankelijke, volkse vertelling die duizenden keren werd opgevoerd
in theaters, op dorpspleinen, in scholen en culturele centra, tot op vandaag (5).
22
LiberaalArchief_RDV.indd 24
12/04/14 17:15
Gerard Walschap maakte van het Reinaertverhaal dan weer een poppenkastversie (6), voordrachtkunstenares Tine Ruysschaert en anderen vertolkten Reinaert als woordtheater (7). Van
musicals (8) tot Duitse opera (9) en zelfs moderne rapteksten: de Reinaertfiguur boeit, amuseert
en blijft inspireren.
23
LiberaalArchief_RDV.indd 25
12/04/14 17:15
6. Culturele verspreiding
Max BARACK, ‘Reineke Fuchs’, in: Lustige Erzählungen, Stuttgart, Loewes Verlag, 1925. (1)
Frans STAES, Reinaart de vos, Antwerpen, Patria, 1929. (1)
Jan Frans WILLEMS, Reinaert de vos, Den Haag, Bert Bakker, 1958. (1)
Stijn STREUVELS, Reinaert de vos, Amsterdam, Nederlandsche Bibliotheek, 1918. (1)
Le Roman du Renard. Reinaert de Vos, Brussel, Le Chat qui pêche / De vissende kat, 1949 (2x). (2)
Paul GEERTS, De Rebelse Reinaert en Le Renard Rebelle, Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 1998. (3)
Rafaël VERHULST, Reinaert de Vos, Antwerpen, Gebroeders Janssens, 1909. (4)
‘Reinaert de vos van August De Boeck’, in: Vlaamsche Muziek, Antwerpen, s.d., nr. 17. (4)
Paul DE MONT, Reinaert de vos, s.l., Vlaamsche Volkstoneel, 1925. (5)
Gerard WALSCHAP, ‘Reynaert de vos’, in: Het Poppenspel, Mechelen, 1954, VI, nr. 2. (6)
Tine RUYSSCHAERT, Reinaert de vos, Gent, Willemsfonds, s.d. (7)
MUSICAL EXCHANGE, Reinaert, de musical, CD, 1998. (8)
Thilo VON WESTERNHAGEN, Reineke Fuchs, CD, 1994. (9)
24
LiberaalArchief_RDV.indd 26
12/04/14 17:15
7. Ideologische kameleon
Het rebelse karakter van Reinaert sprak in de 19de eeuw vooral liberaal en Vlaamsgezind geïnspireerde
auteurs als Jan Frans Willems en Julius De Geyter aan. In de 20ste eeuw werd Reinaert nog meer
ingeschakeld door de meest uiteenlopende ideologische en politieke kampen.
Zo zag de jezuïet Emiel Fleerackers (1877-1948) in zijn lokale bewerking Reineke de Vos in de
Kempen (1) de vos als een brave, conservatieve ziel die ten strijde trok tegen de bedreiging
van het liberalisme en het marxisme. Het personage kwam zo mijlenver van de middeleeuwse
Reinaert te staan. Ook Felix Timmermans (1886-1947) publiceerde in 1919 een ideologisch
gekleurde versie van Reinaert in Boudewijn (2). Het Vlaamse proletariaat streed er tegen
de Franstalige aristocratie, de Vlaamse frontsoldaat tegen zijn Franstalige superieur. LouisPaul Boon (1912-1979) verzette zich dan weer hevig tegen de burgerlijke maatschappij. In zijn
anarchistische Reinaert-bewerking Wapenbroeders (3) uit 1955 trok hij van leer tegen de koning,
de geestelijke overheden, maar ook tegen zijn eigen Kommunistische Partij van België.
De meest controversiële bladzijden uit de Reinaertgeschiedenis werden tijdens de oorlogsjaren
geschreven. De Nederlands-Belgische nationaalsocialist en NSB’er Robert van Genechten (1895-1945)
bracht in 1941 een eigen Van den vos Reynaerde uit, doorspekt met antisemitische symboliek (4).
De neushoorn Jodocus werd door hem geïntroduceerd als een groot gevaar voor de idyllische en
raszuivere samenleving. In 1943 werd op basis van het boek ook een antisemitische propagandafilm gemaakt. Robert van Genechten pleegde in 1945 zelfmoord in zijn cel.
25
LiberaalArchief_RDV.indd 27
12/04/14 17:15
Maar ook de schijnbaar neutrale bewerkingen zijn steeds een doorslag van hun tijd. Het
middeleeuwse verhaal zat vol seksuele toespelingen, geweld en kritiek op religieuzen en
andere gevestigde waarden. Doorheen de eeuwen werd het verhaal talloze keren herschreven en gecensureerd. In 1569 belandde de druk van Plantijn op de katholieke index.
Het meest bekende voorbeeld van censuur is de scène waarin de in het nauw gedreven
kater Tibeert de geslachtsdelen van een naakte priester bespringt. In jeugdboeken, maar
ook in versies voor volwassenen werd het doelwit doorgaans gewijzigd in een neus of een
been, en het slachtoffer in een koster of een boer (5).
26
LiberaalArchief_RDV.indd 28
12/04/14 17:15
7. Ideologische kameleon
Emiel FLEERACKERS, Reyneke Vos in de Kempen, Jozef Van In & Co, 1942. (1)
Emiel FLEERACKERS, Reineke Vos in de Kempen, Turnhout, Joseph Splichal, 1910. (1)
Felix TIMMERMANS, Boudewijn, Amsterdam, P. N. Van Kampen & Zoon, 1920. (2)
Louis-Paul BOON, Wapenbroeders, Amsterdam, De Arbeiderspers, 1955. (3)
Robert VAN GENECHTEN, Van den vos Reynaerde, Amsterdam, Amsterdamse Keur, 1941. (4)
Jan WIEGMAN, Reinaert de Vos, Amsterdam, Mulder & Zoon, 1945. (5)
Henri VAN DAELE, Reinaart de vos. De felle met de rode baard, Antwerpen, Manteau / Standaard Uitgeverij,
2006. (5)
Ernst VAN ALTENA, Reinaert de vos, Amsterdam, Ploegsma, 1979. (5)
C. LINDEMANS, Reinaert de vos, Leuven, Vlaamsche Drukkerij, 1937. (5)
Reinaert de vos. Een zondagblad voor verstandige lieden, Antwerpen, 1860, meerdere edities.
27
LiberaalArchief_RDV.indd 29
12/04/14 17:15
Eddy Levis en zijn… Reinoart De Vos
Van den Vos Reynaerde werd reeds in 1910 een eerste keer “hertaald” naar een Kempische
streekuitgave, door Emiel Fleerackers en kreeg daarna meerdere dialectvertalingen. In
2007 verscheen een versie in het Gents door Eddy Levis. De meeste filologen zijn het
er over eens dat Willem die Madocke maecte een Vlaming uit de buurt van Gent moet
geweest zijn. Deze hypothese is op twee argumenten gebaseerd: ten eerste vertoont
de taal van Willem veel gelijkenissen met het taalgebruik in ambtelijke teksten uit het
13de-eeuwse Gent. Ten tweede blijkt uit de tekst dat Willem goed vertrouwd was met de
streek en de toponiemen van Gent en het daaraan grenzende Land van Waas. De tekst
bevat trouwens ook een letterlijke verwijzing naar Gent als belangrijke lakenstad door
Isengrijn de wolf: Als ware al tlaken paerkement. Dat men maket nu te Ghent. In ne ghescreef
niet daer an… Zelfs als al het laken dat in Gent vervaardigd wordt, perkament zou zijn,
zou het nog onvoldoende zijn om al het leed te noteren dat door Reinaert berokkend is.
De Gentse versie van Van den Vos Reynaerde keert dus in zekere zin terug naar de oorsprong
van het Reinaertverhaal. Eddy Levis, die opgroeide in de volksbuurt tussen de Muide en
’t Rabot, zet zich al jaren in voor de promotie van het Gentse dialect. Hij is voorzitter
(of in het Gents “prezedent”) van de “Gentsche Sosseteit” en actief in tal van Gentse
verenigingen. Voor zijn Reinoart de Vos werkte hij samen met prof. em. dr. Johan Taeldeman
en prof. dr. Jacques Van Keymeulen. Beiden zijn verbonden aan de vakgroep Nederlandse
Taalkunde van de Universiteit Gent en internationaal vermaarde dialectologen.
28
LiberaalArchief_RDV.indd 30
12/04/14 17:15
LiberaalArchief_RDV.indd 31
12/04/14 17:15
Kramersplein 23 9000 Gent
Tel 09/ 221.75.05 Fax: 09/ 221.12.15
e-mail: [email protected]
website: www.liberaalarchief.be
LiberaalArchief_RDV.indd 32
12/04/14 17:15

Download Report