heilige
boeken
jodendom
christendom
islam
Na je bezoek bezorg je ons deze bezoekersgids terug.
Wil je de teksten nog eens nalezen? Je kunt ze downloaden op
www.heiligeplaatsenheiligeboeken.be/texts
EHC_HBGids_NL.indd 1
29/08/2014 9:10:47
EHC_HBGids_NL.indd 2
29/08/2014 9:10:47
heilige plaatsen, heilige boeken
Onder de Hoge Bescherming van
Hunne Majesteiten de Koning en de Koningin
EHC_HBGids_NL.indd 3
29/08/2014 9:10:47
4
heilige plaatsen, heilige boeken
Heilige
Plaatsen,
Heilige
Boeken
EHC_HBGids_NL.indd 4
29/08/2014 9:10:47
heilige boeken
5
Jodendom, christendom en islam zijn nauw verwant.
Ze zijn ontstaan in het Nabije Oosten en beschouwen
Abraham als een belangrijke voorvader. Eén almachtige,
­eeuwige God heeft de wereld geschapen en zich in
­w oorden geopenbaard aan de mens. Die openbaring is
neergelegd in heilige boeken, die een richtlijn zijn voor
het leven: Tenach, Bijbel en Koran. Tegelijk beleven
­gelovigen hun religie in een rijkdom van praktijken.
Zo bezoeken ze sinds eeuwen heilige plaatsen, waar­
onder Jeruzalem, Rome en Mekka.
Heilige Plaatsen, Heilige Boeken is een dubbeltentoon­
stelling over deze drie monotheïstische wereldreligies.
In het MAS maak je kennis met de traditie van de pelgri­
mage. In de Nottebohm­z aal van de Erfgoedbibliotheek
Hendrik Conscience ontdek je ­b ijzondere exemplaren van
de heilige boeken. De twee tentoonstellingen laten zien
wat de heilige boeken en plaatsen voor gelovigen vroe­
ger en vandaag betekenen.
Hier staat de betekenis van de heilige boeken van joden,
christenen en moslims centraal. Waarom zijn ze zo cruciaal voor gelovigen? Je krijgt een unieke inkijk in de in­­
houd, de vorm, het gebruik en de studie van Tenach,
­Bijbel en Koran. Ontdek het spanningsveld tussen een
onveranderlijke, goddelijke openbaring en de betekenis­
sen die mensen eraan hebben gegeven, door de tijd heen.
EHC_HBGids_NL.indd 5
29/08/2014 9:10:47
6
heilige boeken
Portretten­
galerij:
Antwerpe­­n aren
over hun
­h eili­­g e boeken
Heilige boeken, zoals de Tenach, Bijbel en Koran, worden wereld­
wijd intens gelezen en bestudeerd, sinds eeuwen. G
­ elovigen
beschouwen de boeken als een morele leidraad in hun leven of als
een houvast in moeilijke tijden. Dat is vandaag de dag niet anders.
Studie, het zoeken naar betekenissen en emoties gaan daarbij hand
in hand. Portretten en citaten ­verduidelijken wat Antwerpenaren
ervaren als ze hun heilig boek lezen en gebruiken.
Fotografie: Rocio Forero B.
EHC_HBGids_NL.indd 6
29/08/2014 9:10:47
portrettengalerij
7
joseph blajwas
meryem aktas
Maar uiteindelijk is de
hoofdbedoeling van
het bestuderen van de
Thora te weten wat
men voor zichzelf, zijn
naasten en de hele
mensheid moet doen
om geluk en vrede op
aarde te brengen.
De Koran is voor
mij een gids die
mij door het leven
leidt. Zonder ben
ik verloren.
EHC_HBGids_NL.indd 7
29/08/2014 9:10:47
8
heilige boeken
bruno aerts
david braun
Voor mij per­
soon­lijk is de
Bijbel een
reis­genoot.
Een compag­
non de route,
als het ware.
Ook al lijken sommige
geboden en verboden
uit de Thora raar, het
feit dat je je eraan
houdt zonder er
verdere vragen bij te
stellen, geeft aan dat
je met iets speciaals
bezig bent.
EHC_HBGids_NL.indd 8
29/08/2014 9:10:47
portrettengalerij
9
erika droogendijk
assad ben-meseoud
Ik grijp het meest naar de
Bijbel in tijden van twijfel,
wanneer ik niet goed weet
wat ik met een situatie
moet. Ook al is het een
oud boek, veel situaties
zijn heel herkenbaar en
eigentijds.
In mijn dagelijks
leven pas ik de
Koran vaak toe,
zowel in mijn gebed
als in het dage­lijkse
doen, omdat je vol­
gens de principes
van de islam
probeert te leven.
EHC_HBGids_NL.indd 9
29/08/2014 9:10:48
10
heilige boeken
1
Sporen van Pelgrims
in Antwerpen
Maak kennis met de digitale Erfgoedtafel. Je vindt hier een selec­
tie van het Antwerpse erfgoed over heilige plaatsen en heilige
boeken. De presentatie belicht vooral het thema ‘Pelgrimage’ dat
in onze zustertentoonstelling in het MAS aan bod komt. We doen
dat aan de hand van sporen in Antwerpse erfgoedcollecties over
pelgrimages: naar Antwerpen, via Antwerpen en vanuit Antwer­
pen. Volg de erfgoedsporen van de pelgrim in en uit Antwerpen.
Ontdek via die weg het rijke erfgoed in de vele schatkamers en
de ‘huizen van het boek’ die de stad Antwerpen rijk is.
openbaring
Jodendom, christendom en islam zijn essentieel verbon­d en met
momenten waarop het goddelijke zich aan de mensheid heeft
geopenbaard. Mozes ontving van God de stenen tafelen. Jezus
van Nazareth, de zoon van God, bracht verlossing. De profeet
Mohammed werd de bood­s chapper van Gods woord.
De oudste bewaarde getuigen van deze openbaringen oefenen
een grote aantrekkingskracht uit. Vroege tekst­f ragmenten heb­
ben gelovigen, wetenschappers en ver­zamelaars steeds gefasci­
neerd.
Deze oude teksten behoren ook tot de kostbaarste bron­n en om te
begrijpen hoe openbaringen uiteindelijk vorm krijgen in boeken.
Fragmenten van de Dode Zee­rollen, papyrussnippers met de
EHC_HBGids_NL.indd 10
29/08/2014 9:10:48
openbaring
11
­ aulusbrieven en een blad van een koran uit de 1ste eeuw van
P
de moslimjaartelling (eind 7de – begin 8ste eeuw): ze maken
het begrip ‘openbaring’ bijzonder tastbaar.
Tenach, Bijbel en Koran zijn eeuwenoud en hun goddelijke bood­
schap blijft van fundamentele betekenis voor gelovigen.
De Tenach: totstand­k oming
De Tenach is een verzameling boekrollen in drie delen: het eerste
is de Thora (Lering). Die vertelt het verhaal over de schepping
van mens en wereld, en over de geschiedenis van het volk van
Israël tot de uittocht uit Egypte. In dit deel staan ook wetten en
richtlijnen.
Neviim (Profeten) is het tweede deel, met verhalen over de
intocht in Israël en de groei van het land. Het bevat ook de woor­
den van de ‘grote profeten’, zoals Jeremia en Ezechiël, en de
twaalf ‘kleine profeten’. Het derde deel is Ketoevim (Geschriften).
Hierin vinden we verschillende soorten teksten, zoals liederen
(Psalmen), gedachten van wijzen (Spreuken), filosofische overwe­
gingen (Prediker) en levensverhalen (Job, Ruth).
De huidige samenstelling gaat volgens de gelovige overlevering
terug op de rabbijnen in Yavne (Israël), eind 1ste eeuw. Daarvóór
was er geen vaste volgorde en gebruikten joden ook andere
geschriften. Dat blijkt uit de oudste verzameling joodse teksten
uit Qumran aan de Dode Zee, met (vooral fragmenten van) boek­
rollen in het Hebreeuws, Aramees en Grieks. Die bevatten soms
heel andere teksten.
EHC_HBGids_NL.indd 11
29/08/2014 9:10:48
12
heilige boeken
|1
Bijbelfragment uit het boek Psalmen
Handschrift op perkament
Qumran, 1ste eeuw
Musée Bible et Terre Sainte, Parijs, 4QPsq (4Q98)
Dit Parijse fragment op schaapsleder bevat stukken uit Psalmen 33 en 35. Het dateert
van het midden van de 1ste eeuw. Deze oudste teksten zijn van onschatbare waarde
voor onze kennis van de Tenach.
De Bijbel: totstand­k oming
Net als de Tenach is de christelijke Bijbel een verzameling
­teksten. Of beter: twee verzamelingen, het Oude en het Nieuwe
Testament.
Het Oude Testament omvat de meeste teksten uit de Hebreeuwse
Tenach. Basis was de invloedrijke Griekse vertaling daarvan, de
Septuagint. Het Oude Testament bevat ook teksten die de joodse
traditie uiteindelijk afwees. Die staan dan weer niet in protestant­
se Bijbelvertalingen omdat zij vertrokken van de Hebreeuwse
versie.
Volgens het vroege christendom was Jezus van Nazareth de
Christus of Messias wiens komst de joodse geschriften aankondi­
gen. In het Nieuwe Testament brengen vier evangeliën – van het
Oudgriekse woord euangelion, ‘goed nieuws’ – het verhaal van
zijn leven, dood en verrijzenis. Ze worden toegeschreven aan
Mattheus, Marcus, Lucas en Johannes, en dateren uit de tweede
helft van de 1ste eeuw. Mattheus en Johannes waren leerlingen
van Jezus.
Daarnaast bevat het Nieuwe Testament de Handelingen der
Apostelen, dat is het verhaal van de vroegste gemeen­­schappen
van Christus’ volgelingen, en ook de Brieven van de apostel
EHC_HBGids_NL.indd 12
29/08/2014 9:10:48
openbaring
13
­ aulus en andere christelijke leiders aan deze gemeenschappen.
P
Openbaring of de Apocalyps is het slot, met Johannes’ visioen
over het einde der tijden.
De inhoud van het Nieuwe Testament is rond het einde van de
3de eeuw vastgelegd.
|1
Brieven van Paulus
Handschrift op papyrus (fragmenten)
Oxyrhynchus (Egypte), begin 3de eeuw
Universiteitsbibliotheek Gent, Pap. Gent, Gent, Inv. 61
Deze papyrusfragmenten bevatten passages uit brieven van de apostel Paulus aan de
christenen van Thessaloniki. Paulus’ ideeën waren doorslaggevend voor de ontwikkeling
van het vroege christendom. De fragmenten dateren uit de vroege 3de eeuw. Britse
archeologen ontdekten ze eind 19de eeuw in een oude afvalstortplaats bij de Egyptische
stad Oxyrhynchus. Enkele van Paulus’ brieven zijn het hart van de oudste christelijke
teksten.
De Koran: totstand­k oming
De Koran is het woord van God, zoals dat geleidelijk in het Ara­
bisch is geopenbaard aan Mohammed (ca. 570-632), een hande­
laar uit Mekka, via de engel Gabriël.
De complexe neerslag van de openbaringen tot één geheel ver­
liep snel. De meest gezaghebbende traditie situeert dit proces in
de eerste decennia na 632. In opdracht van derde kalief Oeth­
maan (644-656) bracht men de openbaringen samen in een boek
(kitaab). Hiervan werden verschillende exemplaren (moeshaf)
gemaakt. Vanuit Oethmaans hoofdkwartier in de Arabische Hijaz
stuurde men die uit over het jonge rijk: Egypte, Irak, Syrië,
Jemen, Iran, Azerbeidzjan.
EHC_HBGids_NL.indd 13
29/08/2014 9:10:48
14
heilige boeken
De oudste nog bestaande (fragmenten van) perkamenten korans,
uit de late 7de en vroege 8ste eeuw, zijn opgetekend in het rudi­
mentaire, naar rechts overhellende Hijazi-schrift. In het uitgebrei­
de wetenschappelijk onderzoek van dit en verwant materiaal
overheerst de idee dat de Oethmaan-codex (moeshaf Oethmaan)
al zeer vroeg de norm werd.
|1
Hijazi-achtig Koranfragment
Handschrift op perkament
Herkomst onbekend, ca. 650-750
Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, Or. 14.545 b
Dit Leidse fragment op perkament is geschreven in een al meer gestileerd Hijazi-schrift uit
de vroege 8ste eeuw, dat is het einde van de 1ste eeuw van de islamitische jaartelling.
Het gaat om een blad uit een Parijs exemplaar dat behoort tot de oudste generatie
bewaarde korans. Hun opvallende eenvormigheid toont dat de Oethmaan-codex al
vroeg de norm werd.
De tekst
Monotheïstische openbaringen hebben in een ver verleden gezag
verworven doordat er een tekst, en vervolgens een boek van is
gemaakt.
In elke traditie verschenen al zeer vroeg boeken met de geopen­
baarde boodschap. In het jodendom is de Tenach het boek bij uit­
stek, een verzameling teksten met de Thora als belangrijkste en
bekendste deel. De Bijbel van het christendom omvat óók de
Tenach, die hier ‘Oud Testament’ heet. Daarbij komt een nieuwe
verzameling geschriften waarin het leven van Jezus van Naza­
reth centraal staat: het Nieuwe Testament. De teksten in de
Koran, het ‘Heilige Boek’ van de islam, verwoorden de relatie
EHC_HBGids_NL.indd 14
29/08/2014 9:10:48
de tekst
15
tussen de almachtige Allah, Zijn schepping en de mens. De Koran
bevat ook verwijzingen naar joodse en christelijke elementen.
Hoewel de teksten van Tenach, Bijbel en Koran zeer verschillende
goddelijke boodschappen bevatten, delen ze dus ook heel wat
thema’s, personages en ideeën.
Antwerpenaren
getuigen
Tenach, Bijbel en Koran als
dragers van goddelijke
woorden
2
Wat betekenen Tenach, Bijbel en Koran voor mensen van nu?
Waarom zijn het heilige boeken? Wanneer, hoe en waarom
worden ze gelezen? Op welke manier maken ze deel uit van het
leven van alle­dag? Welke betekenis(sen) en welke inspiratie
­b ieden ze? Hoe komen die betekenissen tevoorschijn? Een aantal
Antwerpenaren uit joodse, christelijke en islamitische tradities
vertelt over de plaats van ‘hun’ heilig boek in hun leven.
3
Ontdek meer! Blader
zelf door de boeken
Wie nieuwsgierig wordt bij het bekijken van de heilige boeken
in de tentoonstelling, kan een aantal werken hier digitaal door­
EHC_HBGids_NL.indd 15
29/08/2014 9:10:48
16
heilige boeken
bladeren. Op de website zijn overigens nog meer links te vinden
naar boeken die volledig gedigitaliseerd zijn.
De Tenach: de tekst
De Tenach kreeg pas in de 1ste eeuw min of meer zijn huidige
samenstelling. De rabbijnen in Yavne in Israël namen er de
­teksten in op die werden toegeschreven aan de oudste schrijvers
en die volgens hen zeker meer dan vijf eeuwen oud waren.
Omdat de verschillende boeken van de Tenach nog op rollen
werden geschreven, lag de volgorde nog lang niet vast. Dat ver­
anderde pas toen de joden in de middeleeuwen ook de codex, de
moderne vorm van het boek, gingen gebruiken. Zo weten we uit
de vondsten in Qumran dat de psalmen toen nog geen vaste
volgorde hadden.
Het oude Hebreeuwse schrift had geen klinkers. De klinkertekens
nodig om de tekst te kunnen voorlezen, worden toegeschreven
aan middeleeuwse schriftgeleerden die men ‘masoreten’ noemt.
De standaardtekst van de joodse Bijbel wordt dan ook ‘de Masoretische tekst’ genoemd.
|2
Asjkenazische Pentateuch
Handschrift op perkament
Duitsland, ca. 1270-1320
Braginsky Collection, Zürich, BCB 214
Dit is een Asjkenazisch (of Oost-Europees) middeleeuws manuscript van de Thora (in het
Grieks Pentateuch) waarbij op één pagina de klinkertekens nog ontbreken. De andere
grote Sefardische traditie in Spanje, Portugal en de moslimlanden ontwikkelde een iets
ander lettertype en een andere manier om de woorden uit te spreken.
EHC_HBGids_NL.indd 16
29/08/2014 9:10:48
de tekst
17
|3
Spaans-Portugese Bijbel
Handschrift op perkament
Kopiist Isaac ben Ishai Sason
Ocaña (Spanje), Evora (Portugal), 1491-1494
Braginsky Collection, Zürich, BCB 243
Dit is een prachtig verlucht Sefardisch manuscript met een turbulente geschiedenis.
De kopiist begon eraan in Spanje, maar moest zijn werk voortzetten in het Portugese
Evora toen Ferdinand en Isabella de joden uit Spanje verbannen hadden.
De Bijbel: de tekst
De christelijke Bijbel omvat het Oude en het Nieuwe Testament.
Het kortere Nieuwe Testament werd en wordt vaak ook apart
verspreid.
De vier evangeliën uit dat Nieuwe Testament gaan over Jezus’
leven, verkondigingen, dood en verrijzenis. Elk heeft een eigen
stijl en toon, en bovendien bevat niet elk evangelie alle episodes.
Daarom brachten sommige latere auteurs alle verhalen samen in
één doorlopende tekst, een ‘harmonie’.
Zolang de enige zichtbare structuur van de Bijbel bestond uit
de opdeling in Oud en Nieuw Testament en in ‘boeken’, bleef het
moeilijk er je weg in te vinden. In de 16de eeuw, onder impuls
van het humanisme, ontstond de nood aan een meer gedetail­
leerde structurering, met hoofdstukken en genummerde verzen.
De nu algemeen aanvaarde en gebruikte nummering wordt
­toegeschreven aan de Parijse drukker-uitgever Robert Estienne.
Voortaan kon je eenduidig verwijzen naar Bijbelpassages,
en kon je tekstversies en vertalingen makkelijker vergelijken.
EHC_HBGids_NL.indd 17
29/08/2014 9:10:48
18
heilige boeken
|2
Armenbijbel
Blokboek, papier, ingekleurd
Zonder plaats, ca. 1464-1465?
Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel, Inc. B1590
De tweedeling tussen het Oude en het Nieuwe Testament is duidelijk te zien in de Biblia
pauperum of ‘Armenbijbel’, een blokboek uit de 15de eeuw. Het bevat afbeeldingen met
taferelen uit het Oude en Nieuwe Testament die thematisch met elkaar verwant zijn.
|3
Vier Evangeliën
Handschrift op perkament
Zonder plaats (Monreale?, Italië), 12de eeuw
Biblioteca Apostolica Vaticana, Vaticaanstad, Vat. lat. 42
De vier evangelieteksten werden vaak in een aparte bundel samengebracht. Dit
12de-eeuwse exemplaar uit de Vaticaanse Bibliotheek toont hoe schitterend deze
gebundelde evangeliën konden worden uitgevoerd.
|4
Diatessaron Leodiense
Handschrift op perkament
Brabant of Vlaanderen, begin 14de eeuw
Université de Liège, Bibliothèque Alpha, Luik, Hs. 437
Sommige episodes uit Jezus’ leven worden in verschillende evangeliën verteld, andere
slechts in één. Dat heeft sommigen ertoe aangezet om alle verhalen te combineren tot
één tekst: een ‘harmonie’ of ‘diatessaron’. Het ‘Luikse Diatessaron’ (bewaard in de Luikse
Universiteit) is zo’n gecombineerde tekstversie in het Middelnederlands.
|5
Bijbeluitgave van Robert Estienne
Druk op papier
Genève (Zwitserland), 1557
Museum Plantin-Moretus / Prentenkabinet, Antwerpen, R 31.4
De Parijzenaar Robert Estienne was niet alleen drukker en uitgever, maar ook een
humanistisch geleerde. Hij ontwikkelde een nummering van de Bijbelverzen en paste die
voor het eerst toe in zijn uitgave van 1557, die in Genève verscheen. Zijn nummering
werd nadien als standaard overgenomen.
EHC_HBGids_NL.indd 18
29/08/2014 9:10:48
de tekst
19
De Koran: de tekst
De Oethmaan-codex reconstrueert in tekst Gods openbaring aan
de mens. De aan Mohammed geopenbaarde verzen of tekenen
(aaya’s) zijn er samengebracht in hoofdstukken (soera’s). ­D e lang­
ste soera’s bevinden zich vooraan, de kortere achteraan. De
codex van Oethmaan telt 6236 verzen en 114 soera’s.
Alleen de eerste soera vormt een uitzondering op de indelingvolgens-lengte. Het gaat om het belangrijkste hoofdstuk: moslims
zeggen het dagelijks tijdens het gebed en op andere bijzondere
momenten op. Deze soera — al-Faatiha, de Opener — balt de
kernboodschap samen: de barmhartige almacht van de ene en
enige God, wiens onderdanen beloond zullen worden als ze het
door Hem uitgestippelde pad volgen. Zijn toorn is gericht tegen
wie daarvan afwijkt.
De andere soera’s verwoorden de kernboodschap in drie tekst­
types: verkondigende verzen; profetenverhalen (isra’ieliyyaat) die
aan de Tenach en Bijbel verwant zijn en onder meer over Noah,
Abraham en Mozes gaan; passages met concrete maatschappe­
lijke voorschriften, de basis van het islamitische recht.
|2
Koran uit Atjeh
Handschrift op papier
Atjeh (Indonesië), midden 19de eeuw
Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen, F 272304
Wie bladert in de digitale kopie van dit 19de-eeuwse handschrift uit Atjeh (Indonesië),
ziet dat langere soera’s in de Koran vooraan staan en kortere achteraan. Uit de
versiering van de hier getoonde bladzijden (de eerste twee van het boek, dat zijn de
laatste twee voor wie boeken in Europese talen gewoon is) blijkt ook reeds hoe de eerste
korte soera in elke moeshaf de grootste decoratieve aandacht krijgt. Deze soera gaat zo:
(1) In de naam van God, de erbarmer, de barmhartige.
(2) Lof zij God, de Heer van de wereldbewoners,
EHC_HBGids_NL.indd 19
29/08/2014 9:10:48
20
heilige boeken
(3) de erbarmer, de barmhartige,
(4) de heerser op de oordeelsdag.
(5) U dienen wij en U vragen wij om hulp.
(6) Leid ons op de juiste weg,
(7) de weg van hen aan wie U genade geschonken hebt, op wie geen toorn rust
en die niet dwalen.
|3
Maghrebijns Koranfragment
Handschrift op papier
Noord-Afrika, ca. 1490
Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel, Hs. 11.243
Tekens en tussentitels — in vergulde vorm in deze laat-15de-eeuwse Marokkaanse
koran — onderscheiden van oudsher verzen en soera’s. Hier zien we het einde van
soera 36 en het begin van soera 37. Soera 37, ‘de Zich Opstellenden’ (al-Saaffaat), is een
Mekkaanse soera van 182 verzen over de lotgevallen van Bijbelse figuren zoals Noah,
Abraham, Mozes, Elias en Jonas. Dit is het begin:
In de naam van God, de erbarmer, de barmhartige.
(1) Bij de zich in rijen opstellenden,
(2) de scheldend afschrikkenden
(3) en een vermaning voorlezenden!
(4) Voorwaar, jullie God is één,
(5) de Heer van de hemelen, de aarde en wat er tussen beide is en de Heer van de
plaatsen van opkomst.
|4
Zuidoost-Aziatische Koran
Handschrift op papier
Java (Indonesië), 18de eeuw?
Universiteitsbibliotheek Gent, Gent, BHSL.HS.0114
Dit handschrift uit Java (Indonesië) bevindt zich sinds 1838 in de Gentse universiteits­
bibliotheek. De laatste twee soera’s van de Koran, soera 113 (al-Falaq, ‘de Ochtend­
schemering’) en 114 (al-Naas, ‘de Mensen’), zijn prachtig versierd. Deze zeer korte
hoofdstukken gaan als volgt:
In de naam van God, de erbarmer, de barmhartige.
(1) Zeg: “Ik zoek bescherming bij de Heer van de ochtendschemering
(2) tegen het kwaad dat Hij geschapen heeft
(3) en tegen het kwaad van de donkere nacht wanneer hij aanbreekt
(4) en tegen het kwaad van haar die op de knopen blazen
(5) en tegen het kwaad van een jaloerse wanneer hij jaloers is.”
EHC_HBGids_NL.indd 20
29/08/2014 9:10:48
het object
21
In de naam van God, de erbarmer, de barmhartige.
(1) Zeg: “Ik zoek bescherming bij de Heer van de mensen,
(2) de koning van de mensen,
(3) de god van de mensen,
(4) tegen het kwaad van de stiekeme influisteraar
(5) die de mensen in hun binnenste influistert,
(6) of hij nu tot de djinn of tot de mensen behoort.”
Het object
Ook boeken met een goddelijke oorsprong blijven tastbare
­objecten. Hun goddelijke karakter wordt in een bepaalde vorm
gegoten. Dat gebeurt op uiteenlopende wijzen, afhankelijk van
de normen, waarden en technieken van een periode, en steeds
met de bedoeling de goddelijke boodschap te belichamen.
Tenach, Bijbel en Koran zijn als object altijd bijzonder geweest,
precies omdat zij een schakel vormen tussen de ene eeuwige
God en de gemeenschap van gelovigen. Deze boeken werden
daarom met de grootste zorg op de duurste materialen geschre­
ven, en met grote eerbied gehanteerd en bewaard.
De woorden en de taal waarin ze geschreven zijn, en ook het
­b ijzondere schrift, de decoratie en de bladspiegel, kregen door
de tijd heen vaak een eigen symbolische waarde. Dat was een
teken van erkenning en respect voor hun bijzondere betekenis.
Elke ­traditie ontwikkelde haar eigen vormentaal. Maar dát de
sacrale betekenis vormelijk is vertaald, hebben ze gemeen.
EHC_HBGids_NL.indd 21
29/08/2014 9:10:48
22
heilige boeken
antwerpenaren
getuigen
Tenach, Bijbel en Koran
als sacrale objecten
4
Wat betekenen Tenach, Bijbel en Koran voor mensen van nu?
Waarom zijn het heilige boeken? Wanneer, hoe en waarom
worden ze gelezen? Op welke manier maken ze deel uit van het
leven van alledag? Welke betekenis(sen) en welke inspiratie
bieden ze? Hoe komen die betekenissen tevoorschijn? Een aantal
Antwerpenaren uit joodse, christelijke en islamitische tradities
vertelt over de plaats van ‘hun’ heilig boek in hun leven.
5
Kinderen en
heilige boeken
Joodse kinderen, christelijke kinderen en moslimkinderen worden
op heel jonge leeftijd vertrouwd gemaakt met de Thora, de Bijbel
of de Koran. Dat gebeurt thuis, in de familiekring of in de syna­
goge, de kerk of de moskee. Ook op de schoolbanken, tijdens
de levensbeschouwelijke vakken, worden verzen, verhalen,
­psalmen... gelezen en besproken. En buiten de school kunnen
­kinderen in hun gemeenschap extra lessen volgen. Drie kinderen
vertellen wat dit voor hen betekent.
Deze reportage is een productie van Ketnet, in samenwerking
met de stad Antwerpen (MAS | Museum aan de Stroom en
Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience).
EHC_HBGids_NL.indd 22
29/08/2014 9:10:48
het object
23
De Tenach als object
Voor het maken van Tenach-codices namen joden snel de uitvin­
ding van de boekdrukkunst over: de Antwerpenaar Daniël van
Bomberghen drukte in Venetië de eerste volledige zogenaamde
rabbijnenbijbel.
Nog altijd hebben joden strenge regels voor het kopiëren van de
rollen waaruit ze in de synagoge voorlezen, en voor de ver­d eling
in parasja’s, de tekstfragmenten die wekelijks aan bod komen.
Ook in de middeleeuwen werd de Tenach in de vorm van soms
rijkelijk versierde codices verspreid. Dit geldt later nog meer voor
de vaak prachtige rol (Megilla) met de tekst van het boek Esther,
die belangrijk is voor het Poerimfeest, een soort van joods carna­
val. Esther is het enige boek in de Tenach waarin de naam van
God niet voorkomt. Zoals bekend mogen gelovige joden die niet
uitspreken.
|4
Rabbijnenbijbel
Druk op papier
Drukker Daniël van Bomberghen, Venetië (Italië), 1524
Museum Plantin-Moretus / Prentenkabinet, Antwerpen, B70
De eerste volledige ‘rabbijnenbijbel’. De diverse boeken werden door de katholieke
censuur gecontroleerd, zoals dit exemplaar duidelijk maakt.
| STEMPELS
Stempels van Van Bomberghen
Metaal
Italië, 16de eeuw
Museum Plantin-Moretus / Prentenkabinet, Antwerpen, ST 50
Deze letterstempels van Van Bomberghen komen uit Museum Plantin-Moretus. Christoffel
Plantijn kocht ze van hem voor zijn eigen projecten.
EHC_HBGids_NL.indd 23
29/08/2014 9:10:48
24
heilige boeken
|5
Estherrol
Manuscript op perkament
Irak, 19de eeuw
Braginsky Collection, Zürich, BCS 82
Vanaf de 16de eeuw werd de tekst van het boek Esther in Italië rijkelijk versierd,
vaak door Italiaanse kunstenaars.
|6
Soncinobijbel
Druk op papier
Gedrukt in Berlijn (Duitsland) bij Soncino, 1929-1933
Universiteit van Amsterdam, Bijzondere Collecties,
Bibliotheca Rosenthaliana, Amsterdam, Ros. 3823 A 20
Een van de mooiste gedrukte moderne uitgaven van de Tenach is de Soncino-editie.
De reeks werd gedrukt in Berlijn, tussen 1929 en 1933.
De Bijbel als object
Door zijn codexvorm was de Bijbel reeds als handschrift een
makkelijk hanteerbaar object, waarin het relatief comfortabel
bladeren en lezen was. Vanaf het midden van de 15de eeuw
kwam er nog een dimensie bij: door de Bijbel te drukken kon
men de tekst sneller in hoge oplagen reproduceren. Het is geen
toeval dat het eerste volwaardige gedrukte boek in het Westen
een bijbel is: de 42-regelige Bijbel van Gutenberg.
Dankzij de mechanische reproductie waren alle exemplaren van
een oplage voortaan in principe identiek. Toch maakten miniatu­
ren en sierinitialen elk exemplaar weer bijzonder, net zoals bij
handgeschreven boeken.
Er zijn talrijke Bijbelhandschriften en gedrukte edities bekend
zonder uitgesproken vormelijke verzorging. Maar er zijn óók
EHC_HBGids_NL.indd 24
29/08/2014 9:10:48
het object
25
veel, vooral handgeschreven, bijbels overgeleverd waarin alle
ornamenten uitdrukken dat hun eigenaar, opdrachtgever of
­kopiist deze tekst beschouwde als het boek der boeken.
|6
Psalterium
Handschrift op perkament
Italië, 15de eeuw
Biblioteca Apostolica Vaticana, Vaticaanstad, Vat. lat. 3467
De 150 psalmen van het Oude Testament werden ook uitgegeven als zelfstandig
gebedenboek voor leken. Vermogende opdrachtgevers lieten ze vaak luxueus uitvoeren.
Dit kostbare 15de-eeuwse handschrift uit de Vaticaanse Bibliotheek is versierd met
sierinitialen en miniaturen die een vol blad beslaan.
|7
Bijbel van Joannes Gutenberg
Druk op papier
Zonder plaats (Mainz, Duitsland), zonder jaar (1454-1455)
Université de Mons-Hainaut, Bibliothèque, Fonds Edmond Puissant,
Mons
Het eerste volwaardige gedrukte boek in het Westen was een Bijbel, in de Latijnse
vertaling van de heilige Hiëronymus: de zogenaamde Vulgaat. De Duitser Joannes
Gutenberg drukte hem in 1454-1455. Het exemplaar draagt de sporen van zijn hoge
ouderdom, maar getuigt van Gutenbergs volmaakte beheersing van de technologie die
hijzelf had uitgevonden. Dit is het enige exemplaar in een Belgische collectie.
|8
Bijbel van Anjou
Handschrift op perkament
Napels (Italië), eerste helft 14de eeuw
Maurits Sabbebibliotheek, FTRW, KU Leuven, Collectie
Grootseminarie Mechelen, Leuven, cod. 1
Dit prachthandschrift uit ca. 1340 bevat de integrale Bijbeltekst. Robert I van Anjou,
koning van Napels, bestelde het als geschenk voor zijn kleindochter Johanna en haar
verloofde Andreas van Hongarije. Het boek verbluft door zijn omvang en de vele uiterst
verzorgde miniaturen en randversieringen. Het wordt bewaard in de Leuvense Maurits
Sabbebibliotheek, die het liet conserveren. De Bijbel van Anjou, een erkend Topstuk van
de Vlaamse Gemeenschap, verlaat de bibliotheekkluis slechts bij hoge uitzondering.
EHC_HBGids_NL.indd 25
29/08/2014 9:10:48
26
heilige boeken
De Koran als object
Na de verspreiding van de Oethmaan-codex ontstaat snel een
Koranische vormentaal. Kopieën van de tekst (moeshafs) onder­
scheiden zich van andere boeken. De riante steun van politieke
elites en de betekenis van de Koran als incarnatie van Gods
woord bepalen dit proces. Het almaar complexere Arabisch
schrift verankert de uitspraak van (mede)klinkers en andere
­klankelementen.
Vanaf de late 10de eeuw wordt de Koranische kalligrafie meer
divers, complexer en verfijnder, parallel met ontwikkelingen in de
bladspiegel en verluchting. Papier vervangt stilaan perkament.
Er verschijnen meer en meer opvallend luxueuze moeshafs. Met
name de laatmiddeleeuwse periode (14de eeuw) in de Levant en
Egypte wordt beschouwd als een bloeitijd.
Deze oogverblindende tradities zetten zich voort in vele, vaak
regionaal bepaalde vormen, kleuren en materialen. Er treden ook
variaties op: meerdelige moeshafs op groot formaat zijn het pro­
duct van een rijkelijk patronaat, en Korans in zakformaat ver­
schijnen massaal vanaf de 17de eeuw.
Allemaal blijven het handschriften. Een verhaal apart is de late
verschijning van een algemeen aanvaarde gedrukte moeshaf: in
1924 in Caïro. Deze editie is nog altijd wereldwijd dominant.
|5
Abbasidisch Koranfragment
Handschrift op papier
Irak-Syrië?, 11de-12de eeuw
Katoen Natie, Antwerpen, inv. 752
Zogenaamde Abbasidische korans, met een eigen hoekig schrift en het gebruik van rode
punten om klinkers weer te geven, zijn een opvallend product van de evolutie naar een
complexer Arabisch schrift dat de uitspraak vastlegt. Dit 12de-eeuwse fragment is een
voorbeeld.
EHC_HBGids_NL.indd 26
29/08/2014 9:10:48
het object
27
|6
De Voedster-Koran (fragment)
Handschrift op perkament
Kairouan (Tunesië), 1019-1020
Archives de l’Université catholique de Louvain, Louvain-la-Neuve,
MO 11
Dit is het oudste Koranfragment in een Belgische verzameling. Deze pagina van de
beroemde Tunesische Voedster-Koran uit de 11de eeuw illustreert de decoratieve vlucht
vooruit in die periode.
|7
Koran van Barqoeq (deel 15)
Handschrift op papier
Caïro (Egypte), 1387
Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel, Hs. 19.991
Dit exemplaar, deel 15 van een 30-delige Koran van de Egyptische sultan Barqoeq
(1382-1399), is een voorbeeld van de bloei in luxueuze moeshafs tijdens de late
middeleeuwen in Egypte. Het komt uit een Belgische collectie.
|8
Koning Foe’ad I-Koran
Druk op papier
Caïro (Egypte), 1923-1924
Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, BP100 1923
Ondanks tal van experimenten verschijnt pas in 1924 in Caïro een eerste officiële druk
van de Koran, goedgekeurd door Koranspecialisten en onder toezicht van de Egyptische
koning Foe’ad I. Uit de hier getoonde openingspagina van die eerste druk blijkt hoe
getrouw men de handschriftentraditie heeft gevolgd in de keuze van bladspiegel, schrift
en decoratie. Dat is ook in de huidige gedrukte Korans vaak nog het geval.
| KORANSTANDAARD
Koranstandaard
Hout
Privécollectie
Het respect voor het sacrale karakter van de Koran als neerslag van Gods woord leidde
tot specifieke middelen om korans te bewaren en lezen. Meerdelige korans werden
bewaard in speciale kisten, enkelvoudige moeshafs in stoffen zakken. Met een draagbare
houten koranstandaard als deze kon je, in kleermakerszit op de grond, de tekst
consulteren zonder hem te veel aan te raken.
EHC_HBGids_NL.indd 27
29/08/2014 9:10:48
28
heilige boeken
|9
West-Afrikaanse Koran
Handschrift op papier
Nigeria?, 19de eeuw
Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, Or. 14605
Losbladige moeshafs worden meestal gelinkt aan West-Afrika, zoals dit exemplaar.
Samen met het Soedani-schrift en de zeer Afrikaanse decoratie met geometrische
motieven en aparte kleuren illustreert deze openingspagina het eigen karakter van de
West-Afrikaanse moeshaf-traditie.
De praktijk
De tekst en het boek als object staan centraal in tal van rituele en
aanverwante praktijken die hun bijzondere, goddelijke betekenis
levend houden. De eredienst, liturgie en andere symbolische con­
texten maken tastbaar hoezeer Tenach, Bijbel en Koran leiding
geven aan gelovigen.
Reciteren, voorlezen of lezen zijn een essentieel deel van de
geloofspraktijk. Daarnaast hechten de drie tradities veel belang
aan de verspreiding van Gods woord vanuit de geopenbaarde
teksten. Hun betekenis wordt zo uitgedragen en doorgegeven
aan de gemeenschap, jong en oud.
De boeken kregen ook een ruimere symbolische functie. Zo zwe­
ren gelovigen met de hand op de Bijbel. Zo gelooft men ook dat
bepaalde passages uit Tenach, Bijbel en Koran kunnen helpen
om het kwade af te wenden, de toekomst te voorspellen of een
wens te vervullen. Ze zijn een leidraad en richtlijn, en een hou­
vast waarmee de gelovige steeds opnieuw de band met zijn God
kan herstellen.
EHC_HBGids_NL.indd 28
29/08/2014 9:10:48
de praktijk
29
Antwerpenaren
getuigen
Tenach, Bijbel en Koran in
het dagelijkse leven van
gelovigen
6
Wat betekenen Tenach, Bijbel en Koran voor mensen van nu?
Waarom zijn het heilige boeken? Wanneer, hoe en waarom
­worden ze gelezen? Op welke manier maken ze deel uit van het
leven van alledag? Welke betekenis(sen) en welke inspiratie
­b ieden ze? Hoe komen die betekenissen tevoorschijn? Een aantal
Antwerpenaren uit joodse, christelijke en islamitische tradities
vertelt over de plaats van ‘hun’ heilig boek in hun leven.
7
Ontdek meer!
Voorlezen en reciteren
Reciteren, voorlezen en lezen vormen een essentieel deel van
de geloofspraktijk. Dat geldt met name voor joden en moslims.
Zo memoriseren joodse jongens voor hun bar mitswa een
­passage uit de Thora en dragen ze die voor, bijna zingend. Dit
is voor hen een belangrijk overgangsritueel. Ook in de islam is
de voordracht van de Koran niet alleen voorbehouden voor
vol­wassenen, maar zijn er wereldwijd prestigieuze recitatie­
wedstrijden voor jongeren.
EHC_HBGids_NL.indd 29
29/08/2014 9:10:48
30
heilige boeken
De Tenach in de praktijk
Het jodendom hecht veel waarde aan bepaalde verzen uit de
Tenach, zoals het gebed Shema Yisraël met de centrale geloofs­
punten. Gelovige joden binden met gebedsriemen doosjes met
Thora-verzen aan hun voorhoofd, armen en handen vast.
­Wekelijks luisteren ze in de synagoge naar een vastgesteld deel
(parasja) van de Thora, gevolgd door een haftara, een stuk uit de
profeten. Het voorlezen daarvan is een eer.
Gods naam uitspreken is verboden. Een tekst waarin die voor­
komt mag niet vernietigd worden. Dergelijke boekrollen, brieven
of zelfs fragmentjes moeten worden begraven of worden
bewaard in speciale kamertjes in de synagoge, de geniza.
Het rabbijnse jodendom was vanaf de eerste eeuwen van onze
jaartelling altijd de grootste traditie, maar niet de enige. Toen de
rabbijnen naast de Tenach ook de mondelinge Thora of Talmoed
neerschreven, weigerden bijvoorbeeld de Karaïten, een kleine
stroming binnen het jodendom, die te aanvaarden. Hun naam
betekent ‘lezers van de Hebreeuwse geschriften’. Hun interpre­
tatie van de Tenach wijkt op belangrijke plaatsen af.
|7
Mezoeza. Gebed Shema Yisrael
Handschrift op perkament
Nederland, 19de eeuw
Universiteit van Amsterdam, Bijzondere Collecties,
Bibliotheca Rosenthaliana, Amsterdam, Hs. Ros. 687 (1-3)
Soms werd het gebed Shema Yisraël op perkament geschreven en dan opgerold
bewaard in een mezoeza, een houdertje dat aan de deurpost wordt aangebracht.
Op de achterzijde staat het woord Sjaddai, een van Gods namen.
EHC_HBGids_NL.indd 30
29/08/2014 9:10:48
de praktijk
31
|8
Palimpsest uit de geniza van de synagoge
Handschrift op perkament
Caïro (Egypte), 9de-10de eeuw
Taylor-Schechter, Cambridge, AD. 4320(b)
In de synagoge in Caïro vonden onderzoekers in de geniza, een speciaal kamertje, een
schat aan oude joodse teksten, zoals dit stukje perkament uit de 9de of 10de eeuw.
|9
Samaritaanse Pentateuch
Handschrift op perkament
Midden-Oosten, 14de eeuw
Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, Or. 6 (Heb 100)
De Samaritanen waren vertegenwoordigers van de belangrijkste oudere alternatieve
traditie, naast het rabbijnse jodendom. Zeker vanaf de 4de eeuw voor onze jaartelling
hadden zij een iets andere versie van de Thora en ook hun eigen tempel, niet in
Jeruzalem.
| 10
Karaïtische commentaar op de Thora
Handschrift op perkament
Osmaanse rijk, eind 15de eeuw
Braginsky Collection, Zürich, BCB 189
Dat de Karaïten de Tenach anders interpreteren dan de rabbijnen, blijkt ook in hun
commentaren.
EHC_HBGids_NL.indd 31
29/08/2014 9:10:48
32
heilige boeken
Een thorarol met een
verhaal
Over de herkomst van deze perkamenten thora die bewaard
wordt in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience was er lange
tijd onzekerheid. Een onbekende joodse man zou de rol tijdens
de Tweede Wereldoorlog naar de bibliotheek hebben gebracht
om hem in veiligheid te brengen voor de nazi’s. Dat de rol zwaar
beschadigd is, versterkte dit verhaal: wellicht ging de redding
gepaard met schermutselingen. Na de oorlog werd de thorarol
nooit weer opgehaald. Ook dat kon men – jammer genoeg –
gemakkelijk verklaren.
Het verhaal leek geloofwaardig, tot na grondig onderzoek van
de archieven de waarheid aan het licht kwam. De rol werd pas
na de oorlog, in de jaren 1950, aan de bibliotheek bezorgd door
een Antwerpse sasmeester. Maar we weten nog altijd niet hoe,
waar en wanneer die man de thorarol verworven heeft, waarom
hij ze aan de bibliothecaris bezorgd heeft en waarom hij de rol
nooit is komen ophalen.
| 11
Thorarol
Handschrift op perkament
Zonder plaats, zonder jaar
Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen, ongenummerd
De thorarol in de nis is een voorbeeld van de exemplaren die nog altijd in synagogen
worden gebruikt om uit voor te lezen. Hij is van perkament en de tekst is met de hand
geschreven, volgens strikte regels. De tekst is in 54 parasja’s verdeeld, die in de loop van
één jaar worden voorgelezen. De rol wordt bevestigd aan houten dragers en in de
synagoge wordt hij bewaard in een ark, de Aron Kodesh.
EHC_HBGids_NL.indd 32
29/08/2014 9:10:48
de praktijk
33
De Bijbel in de praktijk
Binnen de christelijke traditie was het al in middeleeuwse hand­
schriften gebruikelijk de Bijbeltekst te illustreren of te ‘verluch­
ten’. Zodra men dankzij grafische technieken afbeeldingen in een
hoge oplage kon reproduceren, samen met de tekst, nam het
belang van Bijbelillustraties toe. Soms kregen de afbeeldingen
zelfs de bovenhand, zoals in de Biblia pauperum.
Ook in boeken die van de Bijbel zijn afgeleid kon het beeld
een prominente rol krijgen, zoals in de meditatieteksten bij de
evangeliën door de 16de-eeuwse Spaanse jezuïet Hieronymus
Natalis. Zijn Adnotationes et meditationes in evangelia zijn
­g eïllustreerd met een honderdtal kopergravures die een volledig
blad beslaan. Verschillende momenten uit één verhaallijn zijn
daarin gecombineerd tot één afbeelding, met een legende.
De illustraties werden ook vaak zonder tekst afgedrukt en
­g ebundeld. Dat bleken handige instrumenten te zijn om de
­evangelieverhalen ‘aanschouwelijk’ te onderwijzen aan de
inheemse bevolking van de Spaanse kolonies op het
­Amerikaanse continent.
|9
Geïllustreerde meditatieteksten bij de Evangeliën
Druk op papier
Antwerpen (België), 1595
Museum Plantin-Moretus / Prentenkabinet, Antwerpen, A 2682
De Spaanse jezuïet Hieronymus Natalis schreef meditatieteksten bij de Evangeliën. Ze
verschenen in Antwerpen vanaf 1594 en werden uitvoerig geïllustreerd. De prachtige
gravures werden ook apart gebundeld en onder meer gebruikt bij de prediking door
jezuïetenmissionarissen in verre landen.
EHC_HBGids_NL.indd 33
29/08/2014 9:10:48
34
heilige boeken
| 10
Eedboek van het Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekapittel
Handschrift op perkament
Antwerpen (België), 15de eeuw
Onze-Lieve-Vrouwekathedraal, Antwerpen, Capsa 2 Dominorum,
nr. 26 (5)
In de 15de eeuw legde het Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekapittel een eedboek aan. Elke
nieuwgekozen kanunnik moest voortaan een eed afleggen op de beginwoorden van het
Johannesevangelie, die samen met een fraaie miniatuur vooraan in het boek stonden. Dit
gebruik illustreert de symbolische functie van de Bijbel.
De Koran in de praktijk
Koran, Qur’aan, betekent ‘recitatie’ of ‘voordracht’: de Koranische
tekst bestaat allereerst als recitatie van Gods geopenbaarde
woord. Bij veel liturgische gelegenheden speelt recitatie daarom
een centrale rol. Zo is er de korte openings-soera, de Faatiha,
die elke gelovige meermaals per dag tijdens het rituele gebed
uitspreekt. Ook de Koranrecitatie door een specialist, in de
publieke moskeesfeer of elders, is van oudsher wijdverspreid.
Zo’n voordracht gebeurt vaak vanuit een speciaal gefabriceerde
en luxueuze moeshaf, de geschreven vorm van Gods openbaring.
Verschillen in vocalisatie en toonhoogte resulteerden al vroeg in
variante voordrachtsystemen of ‘lezingen’ (qiraa’aat). Tot vandaag
staan het ambacht en de wetenschap der ‘lezingen’ centraal in
de ervaring van de Koran. Ook in het onderwijs krijgt het aan­
dacht. Competities voor jong en oud blijven een geliefde,
prestigieuze én vrome bezigheid.
Ook uit een meer symbolische praktijk blijkt de continue dyna­
miek tussen moeshaf en qiraa’aat, de materiële en immateriële
Korantekst. Het opzeggen van bepaalde verzen of passages en
het dragen van amuletten in de vorm van een miniatuur-moeshaf
EHC_HBGids_NL.indd 34
29/08/2014 9:10:48
de praktijk
35
worden beide vaak als een efficiënt middel beschouwd voor
bescherming.
| 10
Osmaanse Koran
Handschrift op papier
Istanboel (Turkije), 1561
Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel, Hs. II. 1256
Een opdracht aan het eind van deze prachtig versierde 16de-eeuwse moeshaf uit
Istanboel, sinds 1890 in het bezit van de Koninklijke Bibliotheek, geeft aan dat reciteren
het doel was van dit topstuk. De Osmaanse grootvizier Mehmet Soqollu schonk het aan
de moskee die hij in 1577 liet bouwen, opdat er continu uit gereciteerd kon worden.
| 11
Houten plankje met Koranfragmenten
Ivoorkust, 20ste eeuw
Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel, Hs. IV.390
Houten plankjes waarop men verzen schreef en ook snel weer kon uitvegen, deden vaak
dienst als geheugensteun voor de memorisatie van de tekst.
| 12
Miniatuurkoran
Lithografie op papier
Schotland (David Bryce & sons), ca. 1900
Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, 820 F 28
Deze miniatuurkoran met een houder in messing en een vergrootglas werd aan een
kettinkje om de hals gedragen. Een dergelijke moeshaf was nauwelijks leesbaar, maar
kreeg wel de kracht toegedicht dat hij de drager ervan tegen het Kwaad beschermde.
| AUDIO
Koranrecitatie (fragment)
Opname op wasrol
Djedda (Saoedi-Arabië), 1909
Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, ongenummerd
Een van de oudste opnames van een Koranrecitatie werd omstreeks 1909 geregistreerd
op een wasrol in de Arabische kuststad Djedda. Ze wordt in Leiden bewaard. Hier kun je
een fragment beluisteren met de recitatie van de laatste twee soera’s en van het
openingshoofdstuk, al-Faatiha.
EHC_HBGids_NL.indd 35
29/08/2014 9:10:48
36
heilige boeken
De studie
Tenach, Bijbel en Koran zetten aan tot reflectie. Gelovigen gebrui­
ken de teksten als leidraad en richtlijn in hun leven. Maar die tek­
sten zijn zelden eenduidig. Ze waren daarom altijd het voorwerp
van studie, binnen de eigen geloofsgemeenschap en daarbuiten.
Spoedig ontstond de behoefte om de teksten te verhelderen.
Tekststudie hield vaak in dat je een andere taal moest kennen,
aangezien de boeken geschreven zijn in een taal of taalvorm die
niet (langer) die van de gebruikers was. Daarom werden met
name de Tenach en de Bijbel ook vertaald, om ze voor een
­b reder publiek toegankelijk te maken. Vertaling en interpretatie
gingen hand in hand.
Zowel religieuze als wetenschappelijke overtuigingen hebben de
commentaartradities gevoed. Die commentaren namen verschil­
lende vormen aan. Soms werden ze in de marge geschreven,
soms leidden ze een eigen leven en werden ze zélf als morele
richtlijn gebruikt. Vooral in het jodendom en de islam spelen ze
een centrale rol.
EHC_HBGids_NL.indd 36
29/08/2014 9:10:48
de studie
37
Antwerpenaren
getuigen
Tenach, Bijbel en Koran
als bron van reflectie
8
Wat betekenen Tenach, Bijbel en Koran voor mensen van nu?
Waarom zijn het heilige boeken? Wanneer, hoe en waarom
­worden ze gelezen? Op welke manier maken ze deel uit van het
leven van alledag? Welke betekenis(sen) en welke inspiratie
­b ieden ze? Hoe komen die betekenissen tevoorschijn? Een aantal
Antwerpenaren uit joodse, christelijke en islamitische tradities
vertelt over de plaats van ‘hun’ heilig boek in hun leven.
De Tenach als studieobject
De Tenach-teksten werden altijd nauwkeurig bestudeerd en van
commentaar voorzien. Dat proces was al bezig toen de latere
teksten nog werden geschreven. Aangezien de joden Aramees
waren gaan spreken, moesten de oude Hebreeuwse versies ver­
taald worden. Deze vertaling, Targoem, leest soms meer als een
interpretatie dan als een vertaling.
Sommige commentaren gingen later als notities in de marges
deel uitmaken van de tekst. Dat is het geval bij het werk van de
grote middeleeuwse Bijbelcommentator Rashi. Diens voetnoten
worden later ook in christelijke bijbels geciteerd.
EHC_HBGids_NL.indd 37
29/08/2014 9:10:48
38
heilige boeken
In het rabbijnse jodendom werd de studie van de Talmoed, de
mondelinge Thora, gaandeweg belangrijker. Orthodoxe joden
besteden vaak uren per dag aan de gedetailleerde studie van
deze oude teksten. Maar de Tenach blijft cruciaal voor iedere
jood: jongens worden pas op hun 13de volwaardig lid van de
synagoge na hun bar mitswa: dan laten ze voor de gemeenschap
zien dat ze hun onderdeel van de Thora-tekst juist kunnen recite­
ren en interpreteren.
| 12
Rashicommentaar op de Pentateuch
Handschrift op perkament
La Matrice? (Italië), 1457
Braginsky Collection, Zürich, BCB 225
Soms werd een commentaar over bepaalde boeken (hier de Thora) afzonderlijk
uitgegeven, zoals in dit manuscript op perkament, dat christenen gedeeltelijk hebben
gecensureerd.
| 13
Leusdenbijbel
Druk op papier
Uitgever Johannes Leusden, gedrukt in Amsterdam (Nederland)
door Immanuel ben Joseph Athias, 1667
Universiteit van Amsterdam, Bijzondere Collecties,
Bibliotheca Rosenthaliana, Amsterdam, RON A-5384
Een revolutionair initiatief was de Tenach die de protestantse hoogleraar Johannes
Leusden en de joodse drukker Joseph Athias in 1667 uitgaven. Dit boek konden zowel
joden als christenen gebruiken. De titelpagina is een bewuste variant op die van de
protestantse Statenbijbel.
| 14
Micrografische commentaren
Handschrift op perkament
Zuid-Duitsland, 1260-1280
Stadsarchief en Athenaeumbibliotheek, Deventer, 74 A 4 KL
Heel soms, zoals in dit prachtige manuscript uit Zuid-Duitsland, schreef men de
commentaren in heel kleine letters, in de vorm van dieren en andere figuren.
EHC_HBGids_NL.indd 38
29/08/2014 9:10:48
de studie
39
| 15
Commentaar op de Thora door Samuel Oven (15 jaar)
Handschrift op papier
Den Haag (Nederland), 1766
Collectie Ets Haim-Livraria Montezinos, Amsterdam, EH 47 E 35
Uit de bibliotheek van de Portugese synagoge in Amsterdam is dit een voorbeeld van een
commentaar op de Thora. Hij is geschreven door een erg jonge man in het midden van
de 18de eeuw.
De Bijbel als studieobject
Door het veelvuldige kopiëren en drukken van de Vulgaat,
de Latijnse standaardvertaling van de Bijbel, ontstonden tekstvarianten. Vooral in de 16de eeuw onderzocht men de vraag
welke versie het dichtst aansloot bij de oorspronkelijke. Tijdens
het ­Concilie van Trente (1545-1563) schreef de Kerk één versie
voor. Een goedgekeurde editie daarvan verscheen in Leuven.
Elke vertaling is een interpretatie en ‘kleurt’ de tekst. In de chris­
telijke traditie voelde men dat sterk aan in de 16de eeuw, toen
Maarten Luther de Bijbel in het Duits vertaalde op basis van een
andere versie dan de Vulgaat. Dat leverde hem een kerkelijke
veroordeling op. Toch verschenen algauw andere vertalingen,
rechtstreeks gebaseerd op Luthers werk. Met name Antwerpen
werd een centrum voor Franse, Nederlandse en Engelse Bijbel­
vertalingen.
Van bij het begin voelde men ook de behoefte om de niet altijd
duidelijke en makkelijke Bijbeltekst met notities te verhelderen.
En in het humanisme groeide het gebruik om een zogenaamd
tekstkritisch apparaat toe te voegen, het resultaat van taalkundig
en historisch onderzoek. In deze discipline speelden de Zuidelijke
Nederlanden in de 16de eeuw een eersterangsrol.
EHC_HBGids_NL.indd 39
29/08/2014 9:10:48
40
heilige boeken
| 11
Bijbel van Jacob van Liesvelt
Druk op papier
Antwerpen (België), 1542
Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen, F 20766
In de eerste helft van de 16de eeuw ontpopte Antwerpen zich tot een belangrijk
productiecentrum van Bijbeledities in de volkstaal. De Antwerpse drukker Jacob van
Liesvelt baseerde zijn Nederlandse vertaling op de Duitse van Maarten Luther, die door
de Kerk was veroordeeld. Van Liesvelt overtrad hierdoor de keizerlijke verordeningen en
werd onthoofd.
| 12
Index van verboden boeken
Druk op papier
Leuven (België), 1546
Universiteitsbibliotheek Gent, Gent, 1M14
In 1546 verscheen voor het eerst een officiële index van verboden boeken. De
Habsburgse keizer Karel V had de samenstelling ervan opgedragen aan de Leuvense
theologische faculteit. De lijst bevat onder meer vele Antwerpse Bijbeluitgaven in de
volkstaal.
| 13
Polyglotbijbel van Plantin
Druk op papier
Antwerpen (België), [1568–1573]
Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen, F 3873
Christoffel Plantijns monumentale Polyglotbijbel uit 1572 was een hoogtepunt van
wetenschappelijke Bijbelstudie, en een huzarenstuk op het vlak van typografische
vormgeving. De lay-out moest het mogelijk maken verschillende versies van de Bijbeltekst
vlot met elkaar te vergelijken.
| 14
Bijbel met glossa ordinaria
Handschrift op perkament
Parijs (Frankrijk), 1ste helft 13de eeuw
Archief Grootseminarie, Brugge, hs. 7/43
In de middeleeuwen werden aan de Bijbeltekst de zogenaamde ‘glossa ordinaria’
toegevoegd: algemeen aanvaarde glossen of tekstcommentaren die vaak in de marges
of in een parallelle kolom werden neergeschreven.
EHC_HBGids_NL.indd 40
29/08/2014 9:10:49
de studie
41
| 15
Erasmus’ uitgave van het Nieuwe Testament
Druk op papier
Bazel (Zwitserland), 1516
Bibliotheek Grootseminarie, Brugge, A2147
De belangrijkste humanist die de Bijbel wetenschappelijk benaderde, was Erasmus. In
1516 bracht hij met zijn Novum Instrumentum een nieuwe Latijnse vertaling van het
Nieuwe Testament. Ze verscheen bij de Bazelse drukker Joannes Froben.
De Koran als studieobject
Voor moslims is de Koran Gods woord, en dat is van een onna­
volgbare want bovenmenselijke complexiteit. Maar de Koran is
tegelijk een instrument dat mensen het enige juiste te volgen pad
aanwijst. Deze spanning tussen onnavolgbaarheid en norm inspi­
reerde moslims steeds tot reflectie, studie en vertaling.
Het geloof in de goddelijke oorsprong ervan maakt dat de
Arabische tekst de norm bleef. Slechts een weergave van de
betekenis in een andere taal — geen vertaling — kan anders­
taligen een begin van inzicht in die betekenis bieden. Nog altijd
zoekt men naar gepaste nuances in tal van talen. In het Neder­
landse taalgebied zijn er momenteel twee standaard­weergaves:
die van Leemhuis en Kramers.
Ook de correcte omzetting van Gods richtlijn naar het menselijke
denken en doen blijft voorwerp van onderzoek. Dat leidde tot
een rijke traditie van Korancommentaren (tafsier). Met marginalia
voorzien specialisten de tekst van commentaren: historisch,
taalkundig, theologisch, juridisch...
Ook buiten de islamitische gemeenschap fascineerde de Korani­
sche tekst mensen. Joodse en christelijke commentaren hebben
EHC_HBGids_NL.indd 41
29/08/2014 9:10:49
42
heilige boeken
mos­limgeleerden van oudsher aangezet tot studie, reflectie en
pole­miek. In Europa ontstond in de latere middeleeuwen belang­
stelling voor de Koranstudie: eerst in een context van confron­t a­
tie, maar meer en meer ook in een humanistisch-wetenschap­p e­
lijke sfeer.
| 13
Arabisch-Turkse Koran
Handschrift op papier
Gallipoli (Turkije), 1520
Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, Or. 504
Vroeger werd in meertalige Koranedities vaak gebruik gemaakt van een interlineaire
techniek, zoals deze moeshaf laat zien. Deze kopie uit Leiden, voltooid in 1520 te
Gallipoli, bevat een woord-voor-woordvertaling in het Oudturks, met hier en daar een
commentaar.
| 14
Laat-Safaviedische Koran met commentaar
Handschrift op papier
Herat? (Afghanistan), 1714
Bayerische Staatsbibliothek München, München, Cod.arab. 1118
Een mooi voorbeeld van een editie met commentaar in de marge is deze bijzondere
moeshaf uit München met Nieuwperzische commentaren. Ze plaatsen deze vroeg-18deeeuwse Koran in de sjiitische traditie. Hij komt uit de omgeving van Herat (Afghanistan).
De Arabische tekst van de Koran wordt omgeven door historische stukken over het leven
van de Profeet, en door commentaren van de zesde sjiitische imam.
| 15
Noord-Afrikaanse Koran (fragment) van Masius
Handschrift op papier
Tunis? (Tunesië), 15de eeuw?
Universiteit Leiden, Bijzondere Collecties, Leiden, Or. 241
Een getuige van de groeiende Europese interesse voor de Koran is dit fragment van een
moeshaf. Die is van oorsprong Maghrebijns en maakte vanaf ca. 1530 deel uit van de
bibliotheken van vooraanstaande 16de-eeuwse geleerden uit de Lage Landen. Zij waren
ook betrokken bij Christoffel Plantijns Polyglotproject.
EHC_HBGids_NL.indd 42
29/08/2014 9:10:49
een levende traditie
43
Een levende
traditie
De studie van Tenach, Bijbel en Koran houdt nooit op. De godde­
lijke boodschap wordt nog steeds verspreid en toegelicht. De
­b lijvende wil om deze eeuwenoude boeken te begrijpen, na te
volgen, te beleven of te consulteren maakt dat ze betekenisvol
blijven.
Deze tentoonstelling laat zien hoe gelovigen uit jodendom,
­christendom en islam, in verschillende tijdperken en op verschil­
lende plaatsen, steeds opnieuw betekenis geven aan hun Heilige
Boeken.
Ontdek meer!
Heilige boeken in een
levende traditie
9
Het vervaardigen en het restaureren van religieuze handschriften
vergen een ongelooflijke precisie. Kijk hier met welke zorg en
materiaalkennis een manuscript tot leven komt.
EHC_HBGids_NL.indd 43
29/08/2014 9:10:49
44
heilige boeken
De Tenach als levende
traditie
Het jodendom heeft heel wat tradities, met een eigen geschiede­
nis en interpretatie van grotendeels dezelfde teksten. We weten
uit de Tenach-teksten zelf en uit de Qumran-verzameling dat de
verscheidenheid minstens 25 eeuwen oud is.
De selectie en volgorde van de Tenach-teksten dateert waar­
schijn­­­lijk van de eerste eeuwen, toen de joden zich in het
­Ro­­mein­­­­­­se Rijk meer gingen onderscheiden van de christenen. Dat
de relatie met de christenen en later met de moslims niet altijd
harte­lijk was, is bekend. De pogingen tot christelijke censuur in
joodse boeken op deze tentoonstelling zijn daar een voorbeeld
van.
Vanaf de Reformatie in de 16de eeuw neemt het respect voor de
joodse traditie toe. Zo grepen protestanten naar het joodse origi­
neel, niet naar Latijnse of Griekse vertalingen. In de 19de eeuw
zorgden de tekststudie en opgravingen in het Midden-Oosten
voor een wetenschappelijke studie waarin de rol van dogma’s
steeds kleiner werd. De schat aan materialen uit Qumran wordt
vandaag bestudeerd door wetenschappers die zoeken naar de
oorspronkelijke context van de teksten. De betekenis toen hoeft
niet los te staan van de betekenis die sommigen vandaag nog
aan de Tenach-teksten geven.
EHC_HBGids_NL.indd 44
29/08/2014 9:10:49
een levende traditie
45
De Bijbel als levende
traditie
De Bijbel blijft christenen inspireren en fascineren, ongeacht de
historisch gegroeide verschillen tussen katholieken, protestanten,
anglicanen en orthodoxen. Nog altijd is het Heilig Boek een bron
van geloof en meditatie, en worden de teksten verder bestu­
deerd, met nieuwe historische inzichten. Digitale technieken
maken het mogelijk om het grote tekstcorpus in een vernieuwde
vormgeving beschikbaar te stellen en nog verder te analyseren.
Kinderbijbels maken de verhalen toegankelijk voor een jeugdig
publiek.
Bijbelse thema’s blijven ook musici en kunstenaars inspireren.
Schrijvers met zeer verschillende achtergronden geven de Bijbel­
verhalen een nieuwe, zeer persoonlijke interpretatie. De Bijbel
behoort allang niet meer uitsluitend toe aan de gelovige gemeen­
schap: het is een gemeenschappelijk cultureel referentiekader
voor een veel breder publiek.
| DE SCHEPPING
Bart Moeyaert, De Schepping
Druk op papier
Amsterdam-Antwerpen, 2004 (4de druk)
Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen, 725864
In 2003 publiceerde de Vlaamse auteur Bart Moeyaert De Schepping, een speelse,
persoonlijke versie van het scheppingsverhaal in het boek Genesis, met illustraties van
Wolf Erlbruch. Het boek maakt deel uit van een samenwerkingsproject met het
Nederlands Blazers Ensemble en werd in 2004 bekroond met talrijke prijzen.
EHC_HBGids_NL.indd 45
29/08/2014 9:10:49
46
heilige boeken
De Koran als levende
traditie
Vele eeuwen scheiden moslims van het openbaringsmoment en
het ontstaan van hun geloofsgemeenschap. Toch werd en wordt
Gods openbaring, de Koran, steeds opnieuw beleefd, in een con­
tinue dynamiek tussen onnavolgbaarheid en praktische norm.
Zoals de tentoonstelling laat zien, leidde deze dynamiek meteen
tot een rijke verscheidenheid aan vormen, praktijken en opvattin­
gen. Tegelijk bleef de nood om te zoeken naar een verbindende
uniformiteit, een eenduidigheid die Gods woord, zoals Hij dat
openbaarde aan Mohammed, kan benaderen, vastgrijpen en
verankeren.
Voor de materiële moeshaf betekende de 7de-eeuwse editie van
Oethmaan een grote stap in die vastlegging. Voor de immaterië­
le qiraa’aat verwijst men soms naar de gedrukte versie van 1924
als een even belangrijke stap richting eenvormigheid. Die versie
is gebaseerd op een van de vele qiraa’aat- of lezingentradities:
door haar te drukken werd ze tot norm verheven.
Het project van kalief Oethmaan om tot een algemeen aanvaar­
de tekst te komen beleefde zo in de 20ste eeuw zijn eindpunt. De
tijdloze verbondenheid tussen gedrukte koran, Oethmaan-codex
en openbaring wordt vandaag nauwelijks in vraag gesteld.
EHC_HBGids_NL.indd 46
29/08/2014 9:10:49
een levende traditie
47
| MOESHAF OETHMAAN
Moeshaf Oethmaan
Druk op papier
Istanboel (Turkije), 2007
Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen
Al-Mushaf al-Sharif attributed: to ‘Uthman bin ‘Affan, Istanbul 1428 / 2007.
Het blijvende belang van het tijdloze Koranische project en de levende traditie die de
Koran is, worden uitstekend geïllustreerd door de recente facsimile-uitgave van een
handgeschreven moeshaf. Ze wordt rechtstreeks aan Oethmaans redactiewerk
toegeschreven. Hoewel vandaag vaststaat dat het gaat om een bijzondere moeshaf van
de eerste generatie, maar niet om een originele Oethmaan-codex, verbinden de zorg en
aandacht die aan de facsimile werden besteed toch duidelijk verleden en heden,
openbaring en beleving.
EHC_HBGids_NL.indd 47
29/08/2014 9:10:49
heilige
boeken
www.consciencebibliotheek.be
+32 (0)3 338 87 10
erfgoedbibliotheek
hendrik
conscience
Het colofon van de tentoonstelling vind je in de opstelling
en op onze website www.heiligeplaatsenheiligeboeken.be/texts
Braginsky Collection
EHC_HBGids_NL.indd 48
29/08/2014 9:10:49

AKD - Mr. Online

Flyer (10 MB, Pdf)

PDF download - VBR Mechanisatie

Klik hier

KORTING*

2692 IMW Flyer Eigen Kracht Groep.indd

De Vereniging een school met de Bijbel te Kamperzeedijk

Inhoud - Intersentia Academisch

Download File