NUMMER 6 | DECEMBER 2014
een
apotheek
w
u
jo
t
f
t?
e
He
nnemen
o
b
a
k
e
e
h
apot
is
je UA thu
n
u
k
n
a
D
en
ontvang
In dit nummer onder meer:
Zorg en oncologie:
Pijnbehandeling, Ondervoeding, Patiënten in
beeld, Wondverzorging, Balietips
En verder:
JAARGANG 4
Dagbehandeling voor eczeem en psoriasis
COPD – Benauwdheid en vaak nog veel meer
Maagzuur: zinvol, zeurend, soms riskant
Lean werken
Advertentie receptgeneesmiddel
OP RECEPT
Wendy Oldenmenger: “Goede uitleg en voorlichting zijn zo
belangrijk!” 6 Overzicht van opioïden 10 Therapietrouwnieuws 11 De visie van
diëtist Herma ten Have: “Dé kankerpatiënt bestaat niet” 12 Oncologienieuws 14
Patiënt in beeld: “Wees regisseur van je eigen lichaam” 16 Fabels en misvattingen
over opioïden 18 Patiënt in beeld: Zorgen in de zorg 20 Dermatologieverpleegkundigen: Zalven, baden, informeren 23 Productnieuws 27 Er was laatst een
patiënt: “Ik krijg van die rare plekken” 29 Balietips bij pijnbestrijding 30 Er was
laatst een patiënt: “De inhalatie helpt niet” 33 Alles over – COPD – Benauwdheid
en vaak nog veel meer 34 Annekedotes – Even bellen 37
ZELFZORG
Maagzuur: zinvol, zeurend, soms riskant 38 Zelfzorgnieuws 41
VERZORGING
Oncologische wondzorg: anders kijken naar
wondgenezing 42 Verzorgingstips 47
BRANCHE
Covergirl – Kizzy Janga 45 Branchenieuws 49 Even voorstellen
– Apothekersassisten van Apotheek Gezondheidshuis Zwolle: “Lean werken heeft
de werkdruk verlaagd” 50
6
16
30
42
38
UA | 6 | 2014
| 3
Neem een collectief abonnement voor 2015
en maak kans op het winnen van vijf
exemplaren van de roman ‘Werken met
vlinders’, over het werk in de apotheek
(zie UA nr. 5 pagina 53).
Twee apotheken die zich
voor 2015 aanmelden
ontvangen elk vijf
exemplaren van dit boek.
Heeft jullie apotheek al een collectief abonnement op UA?
Ben je apothekersassistent en werkzaam in een apotheek, dan kun je UA thuis ontvangen. Als de
apotheek een collectief abonnement neemt à € 49,50, dan kunnen ALLE apothekersassistenten,
farmaceutisch consulenten en farmaceutisch managers van die apotheek UA thuis ontvangen.
Hoe kun je UA thuis ontvangen?
Stap 1: De apotheek neemt een abonnement
• De apotheek neemt een apotheekabonnement à € 49,50 per jaar
door een e-mail te sturen naar [email protected].
• De apotheek ontvangt een accountcode.
• Ga naar www.ua.nl.
• Klik op Registreren (rechtsboven).
• Activeer het account van de apotheek (via De eerste keer? Klik hier…).
Het wijst zich vanzelf.
• Voer de accountcode in en het e-mailadres van de apotheek.
• Kies een wachtwoord en typ dat in.
Kies het wachtwoord in overleg met de apotheker. Het is immers het account van de apotheek. Zorg dat iemand dit wachtwoord
onthoudt of bewaart. Je hebt het weer nodig als je een volgende keer wilt inloggen. Bijvoorbeeld om een nieuwe assistent(e)
aan te melden of een adreswijziging door te geven.
Stap 2: Thuisadressen opgeven
Als het account van de apotheek is geactiveerd, kun je de apothekersassistenten aanmelden die UA thuis willen ontvangen en
hun adresgegevens invoeren. Als apothekersassistent heb je dus zelf geen account.
Nog geen apotheek-abonnement?
Vraag dit aan via [email protected].
Voor één collectief abonnement à € 49,50 per jaar kunnen ALLE apothekersassistenten,
farmaceutisch managers en farmaceutisch consulenten van die apotheek UA thuis
ontvangen
Let op: aanmelding kan alleen via het UA-account van de apotheek!
Als de apotheek geen abonnement afsluit, kun je als apothekersassistent een individueel abonnement afsluiten à € 17,50.
Stuur een e-mail aan [email protected] om je als individueel abonnee op te geven.
EERST DIT…
Zorg
Oncologie. Dat zou het thema worden van dit nummer van UA.
Bij nader inzien is ‘zorg’ echter een betere omschrijving. Zorg
bij kanker. In verschillende betekenissen.
Het terugdringen of genezen van een tumor – met operaties, radiotherapie en/of
chemotherapie. Dat is de eerste zorg bij iemand die kanker heeft. Maar er is
meer nodig: zorg voor pijn, zorg voor wondverzorging, zorg voor ondersteuning
thuis, aandacht voor levensvragen. Zo lees je in dit nummer van UA over een
tamelijk onbekende vorm van kanker, NET (neuro-endocriene tumor). De zorg
van de zorgverleners is gericht op het vinden en afremmen van de tumor en het
aanvullen van hormoon- en enzymtekorten. Maar de belangrijkste zorg van de
patiënt is zoveel mogelijk te genieten van de goede momenten met haar familie.
Een aantal artikelen in dit nummer van UA gaan over de zorg voor pijn. Als pijn
onderdrukt is, wordt de kwaliteit van leven zoveel beter en kan de patiënt zich
richten op zaken waarmee hij zich wil bezighouden, zoals de behandeling van de
ziekte, of de mensen om hem heen. Pijnbehandeling kent ook praktische zorgen.
Bijvoorbeeld de zorg om weerstand tegen opiaten weg te nemen. Of de zorg dat
de patiënt de pijnstiller goed uit de verpakking kan krijgen op het moment dat
doorbraakpijn zich aandient. Wat in het bijzonder zorg verdient, is de benadering
van de patiënt en de organisatie van het zorgproces. Dat ondervond wijlen
apotheker Anneke Booij. De ervaringen die zij als kankerpatiënt had met
medicijnen, met bijwerkingen, maar ook met zorgprocessen werden gebundeld
in haar indrukwekkende boek Zorgen in de zorg. Enkele passages mogen we in
dit nummer van UA publiceren.
Een heel andere vorm van zorg in dit nummer van UA leveren de dermatologieverpleegkundigen op de dagbehandeling en de apothekersassistent die zich
inzet om inhalatie te verbeteren. De apothekersassistenten van Apotheek
Gezondheidshuis in Zwolle leveren goede zorg aan patiënten doordat ze de zorg
voor zichzelf goed op orde hebben. Ze hebben door lean werken de werkdruk
kunnen verlagen. Ook die vormen van zorg komen in dit nummer van UA aan
bod.
Over zorg gesproken: wij zorgen dat UA weer boeiende onderwerpen bevat
en wordt bezorgd. Zorg jij dat je UA leest? Je kunt UA thuis ontvangen als je
apotheek een collectief abonnement heeft. Is dat nog niet het geval? Kijk dan op
de pagina hiernaast hoe je dat kunt verzorgen. Als de apotheek een abonnement
voor 2015 afsluit, maken jullie kans op een aantal exemplaren van het boek
Werken met vlinders, over de zorg(en) in de apotheek.
Veel leesplezier
Heeft jouw apotheek een
apotheekabonnement?
Dan kun je UA thuis ontvangen
UA | 6 | 2014
Winifred Hazelhoff
Hoofdredacteur
| 5
VOORGESCHREVEN
Wendy Oldenmenger:
“Goede uitleg en voorlichting zijn zo belangrijk!”
“Ja, pijn bij kanker is écht andere pijn.” Aldus Wendy Oldenmenger, expert
in pijnbehandeling bij kanker. Vooral de beleving is anders, en er is meer
aandacht voor doorbraakpijn. Verder worden bij kanker soms andere keuzes
voor medicatie gemaakt. De laatste jaren zijn er meer mogelijkheden
gekomen om doorbraakpijn te behandelen.
UA | 6 | 2014
| 6
“Pijn bij kanker is echt anders dan
Hoe behandelen?
Pijnladder
andere pijn. Want je weet dat het een
“In principe is de behandeling van pijn
De behandeling van pijn is gebaseerd
uiting is van een levensbedreigende
bij kanker hetzelfde als die van andere
op de ‘pijnladder’ van de Wereld-
ziekte. Mensen met kanker hebben
pijn”, vertelt Oldenmenger. Toch horen
gezondheidsorganisatie. “Wat je ook
niet alleen fysieke pijn, ze hebben
we in de loop van haar verhaal enkele
voorschrijft of meegeeft, goede uitleg
daarbij ook allerlei emoties. Zoals
verschillen. Zo is men bijvoorbeeld
is essentieel”, benadrukt Oldenmenger.
angst, zowel voor de ziekte als voor
bij reumatische pijn of lagerugpijn
Haar belangrijkste tips staan bij de
de pijn die kan komen. Dat maakt
voorzichtiger met opiaten en zijn
Balietips op pagina 30. Verder is
de beleving van de pijn heel anders.”
extra snel werkende opioïde
zelfmanagement heel belangrijk. Dat
Aan het woord is Wendy Oldenmenger,
pijnstillers alleen voor pijn bij kanker
geeft de patiënt de controle over de
coördinator van het Expertisecentrum
geregistreerd. Bij de behandeling gaat
behandeling. “Als de patiënt er zelf
Palliatieve Zorg Rotterdam en
men evidence-based te werk, op basis
voor kan kiezen om medicatie te
verpleegkundig onderzoeker bij de
van de richtlijn Pijn bij kanker, die in
nemen of om de pijn juist te accep-
afdeling Interne Oncologie van het
2008 verscheen. Ook het meten van
teren, dan geeft dat zoveel meer rust,
Erasmus MC. Zij is expert op het gebied
pijn, het vragen naar pijn en het
en dan heeft de pijn minder impact.”
van pijn bij kanker, kent de behandel-
omgaan met pijn is in die richtlijn
mogelijkheden en -onmogelijkheden
vastgelegd. In 2015 is de eerste
en heeft veel praktische tips.
herziening van de richtlijn te
“Over het gebruik van opioïden
zijn zoveel misverstanden”
verwachten.
“Angst kan de pijn verergeren”
Stap 1: Paracetamol en/of NSAID’s.
Waar gaat het fout?
“Eerst kijken we of we de pijn onder
Alle stadia
Het is belangrijk de pijn regelmatig te
controle kunnen krijgen met
Bij kankerpijn denken we vaak aan
evalueren, om zo nodig de dosis te
paracetamol of een NSAID”, vertelt
het terminale stadium, maar pijn kan
veranderen of van medicatie te
Oldenmenger. “En dan niet ‘zo nodig’,
in alle stadia van kanker voorkomen.
switchen. Maar alleen als aanpas-
maar zo dat de spiegel het hele etmaal
Pijn kan bijvoorbeeld het eerste
singen stap voor stap worden gedaan,
voldoende hoog is. Voor paracetamol
signaal zijn, waardoor iemand naar
is te zien of je aanpassing effect heeft.
geldt: elke zes uur 1000 mg; de dosis
de dokter gaat. De pijn kan een
Als de pijn niet afneemt, hoeft dat
en frequentie van NSAID’s zijn per
gevolg zijn van ingroei, van druk op
overigens niet te betekenen dat de
middel verschillend. Adviseer de
de zenuwen of van metastases
medicatie niet werkt. Het kan ook zijn
patiënt hierbij om zich altijd te houden
(vooral bij metastases in de botten,
dat de patiënt de medicatie niet of
aan de maximale dosis en om de
de wervelkolom, de darmen of de
verkeerd gebruikt. Therapieontrouw
toedieningen zo goed mogelijk te
longen). “Mensen denken vaak dat pijn
vanwege onterechte angst voor
spreiden over de dag. Dit laatste
een signaal is van het naderende
verslaving of voor bijwerkingen komt
binnen redelijke grenzen, want je
einde, maar dat hoeft niet”, vertelt
namelijk regelmatig voor. “Vooral
hoeft er niet voor wakker te worden.”
Oldenmenger. “Mensen met een
over het gebruik van opioïden zijn
Bij NSAID’s is het erg belangrijk om
langzaam groeiende tumor kunnen
zoveel misverstanden”, verzucht
goed te controleren en uit te vragen of
tien jaar lang pijn hebben zonder dat
Oldenmenger. "Het is belangrijk om
de patiënt geen ander NSAID gebruikt,
er direct gevaar is.” De ene soort
die weg te nemen, want ze staan de
ook niet als zelfzorgmiddel. Natuurlijk
kanker gaat ook meer met pijn
pijnbehandeling in de weg. Bovendien
moet ook gecontroleerd worden of de
gepaard dan de andere. Berucht zijn
kan angst de pijn verergeren.” Op
patiënt geen maagproblemen of een
de tumoren van de pancreas en de
pagina 18 vind je een aantal ‘fabels
verhoogde bloedingsneiging heeft, of
slokdarm, waarbij meer dan 80%
en misvattingen’.
een beroerte heeft gehad. Dat bij veel
van de patiënten pijn krijgt; bij
Ook aan de kant van de zorgverlener
patiënten een maagbeschermer nodig
bloedkanker heeft 50 tot 60% pijn.
kan het fout gaan, want deze heeft
is, is bekend. Helaas ziet een deel van
Verder kan pijn ook een gevolg van
niet altijd een goed beeld van de pijn
de patiënten hiervan af omdat de
een behandeling zijn, bijvoorbeeld
(vooral moeilijk bij cognitief beperkte
maagbeschermer de eerste twee
van radiotherapie.
mensen) of is zo gefocust op de
weken niet wordt vergoed.
behandeling van de ziekte dat
aandacht voor pijn erbij inschiet.
UA | 6 | 2014
>> Lees verder op pagina 8
| 7
VOORGESCHREVEN
vertelt Oldenmenger. “Daarbij krijgt de
patiënt een kortwerkend opioïd voor
‘zo nodig’. Als blijkt dat een patiënt vier
Stap 3: Sterkwerkende
opioïden
�
keer per dag aanvullende pijnstilling
gebruikt, dan moeten we de dosis van
het langwerkende middel verhogen.
Zo bepalen mensen dus zelf hun
�
Stap 2: Zwakwerkende
pijnmedicatie. Sommigen accepteren
opioïden
meer pijn, als ze daarmee minder
bijwerkingen hebben.”
Stap 1: Paracetamol
en/of NSAID’s
�
“De rapid-onset opioïden betekenen een grote verbetering in
het management van de pijn”
Die bijwerkingen zijn een punt van
De pijnladder volgens de Wereldgezondheidsorganisatie. Bij elke stap kunnen zo nodig de pijnstillers
uit stap 1 en adjuvante pijnstillers worden toegevoegd.
aandacht. “Sommige bijwerkingen
van opioïden komen alleen in het
begin voor. Dat geldt bijvoorbeeld voor
Stap 2: Zwakwerkende opioïden.
– Voor de continue onderdrukking van
misselijkheid en sufheid. Het is heel
De zwakwerkende opioïden
de pijn worden preparaten met
belangrijk om de patiënten te vertellen
(buprenorfine en tramadol) worden
geleidelijke afgifte gebruikt, zoals
dat dit waarschijnlijk weer overgaat.
bij mensen met kanker vaak
slow-releasetabletten of pleisters
Ook moeten ze een anti-emeticum
overgeslagen. Deze stoffen werken
met transdermale afgifte. Het duurt
krijgen (vaak metoclopramide) voor
zwakker dan de sterkwerkende
een aantal uren voordat deze
als ze last krijgen van misselijkheid.
opioïden, maar geven evenveel
middelen beginnen te werken, maar
Dat kan na tien dagen weer worden
bijwerkingen (zie Stap 3). Ze worden
dan geven ze een langdurige en
afgebouwd. Vanwege de mogelijke
constante pijnonderdrukking.
sufheid in het begin mogen patiënten
– Voor snellere werking – en dus
met een opioïd de eerste twee weken
wel toegepast bij patiënten die
geen paracetamol of NSAID's mogen
hebben, zoals bij oudere patiënten
ook voor doorbraakpijn – zijn er
na het begin of na een dosisverhoging
en bij patiënten met een vorm van
‘kortwerkende’ middelen met snelle
niet autorijden. Daarna zou dat weer
bloedkanker. Van buprenorfine worden
afgifte, zowel oraal als rectaal. Deze
moeten kunnen, maar dat is ter
met name de pleisters steeds vaker
werken na een halfuur en de
beoordeling van de patiënt zelf.”
gebruikt. “Het lastige is dat er
werking houdt ongeveer vier uur
Een andere bekende bijwerking,
verschillende merken zijn, met elk
aan.
obstipatie, is helaas niet tijdelijk.
een andere doseringsfrequentie”,
– Voor snel opkomende doorbraakpijn
De ene patiënt krijgt er last van,
zijn er ‘rapid-onset opioïden’. De
de andere niet. Voor mensen die
optimale werking is al na tien
obstipatie krijgen, zijn adviezen over
minuten bereikt en de werking
bewegen en het voedingspatroon van
houdt één tot vier uur aan. Er zijn
belang. Ook een laxans zoals lactulose
zes vormen, allemaal met fentanyl,
is aangewezen. “Ik zeg altijd: Zorg
Stap 3: Sterkwerkende opioïden.
die via het mond- of neusslijmvlies
dat u uw normale stoelgang behoudt,
Patiënten met veel pijn hebben een
worden opgenomen en zo heel snel
of dat nou twee keer per dag is of
sterkwerkend opioïd nodig, zo goed
in het bloed komen.
eens per drie dagen.” Met de fentanyl-
waarschuwt Oldenmenger.
“De diverse sterkwerkende
opioïden zijn even effectief ”
pleister komt obstipatie iets minder
mogelijk ‘op maat’. Daartoe zijn er
veel vormen, met verschillen in
“In Nederland beginnen we met de
voor, maar ook daarbij kan het
snelheid van werking, werkingsduur
slow-releasetabletten van een opioïd,
optreden. In geval van bijwerkingen
en toedieningsmethode (zie het
zoals morfine of oxycodon, die twee-
kan het helpen om van opioïd te
overzicht op pagina 10).
maal per dag worden ingenomen”,
veranderen (rotatie).
UA | 6 | 2014
| 8
is bij mensen met veel of juist weinig
onderhuids vet”, vertelt Oldenmenger.
“Dat zijn we nu aan het onderzoeken.”
De rapid-onset opioïden zijn tamelijk
nieuw en betekenen een grote
verbetering in het management van
de pijn. “Met een toediening via het
wangslijmvlies, sublinguaal of nasaal
werken ze al na tien tot vijftien
minuten. Dat geeft patiënten een
betere controle over de pijn.”
Hierbij is de voorkeur van de patiënt
– bijvoorbeeld voor toedieningsvorm
en verpakking – vaak bepalend voor
de keuze, al spelen ook afspraken met
zorgverzekeraars een rol. Er is één
Voorbeelden van rapid-onset-opioïden. Placeboverpakkingen kunnen worden aangevraagd om te laten
nadeel, vindt Oldenmenger: “Ze zijn
zien hoe de verpakking geopend moet worden.
zo veilig verpakt dat patiënten ze vaak
niet open kunnen krijgen. Het is echt
De diverse sterkwerkende opioïden
toediening, maar bij patiënten met
belangrijk dat ze in de apotheek leren
zijn even effectief. Bij slikproblemen
een hoge of een lage BMI is orale
om de verpakking open te maken,
of vergeetachtige patiënten kan
toediening misschien betrouwbaarder.
want met pijn gaat dat nog moeilijker
– voor de langwerkende middelen –
“We weten niet precies hoe de
en dat is heel frustrerend.”<
een pleister handiger zijn dan orale
opname van fentanyl vanuit de pleister
Jouw advies bij kortwerkende en rapid-onset opioïden
• Vertel de patiënt dat het 'rescue'-middel (kortwerkend of rapid-onset) bedoeld is tegen doorbraakpijn; dat wil zeggen
pijn die door de onderhoudsbehandeling heen breekt. Adviseer patiënten die altijd pijn hebben tijdens bepaalde
activiteiten (opstaan, wassen, wandelen) om - afhankelijk van het soort middel - een kwartier tot een half uur voor
zo'n handeling deze rescue-medicatie te nemen.
• De zeer snel werkende middelen met fentanyl - te gebruiken bij snel opkomende doorbraakpijn - zijn er in diverse
vormen, buccaal, sublinguaal of nasaal toe te dienen (zie het overzicht op pagina 10).
• Voor de toedieningen in de mond (buccaal of sublinguaal) geldt: niet actief zuigen, niet kauwen, niet stukbijten, niet
slikken voordat de tablet of film is opgelost.
• De buccale tabletten en film worden aan de binnenkant van de wang gelegd, daar waar deze overgaat naar de
bovenkaak.
• Gebruiksadvies voor de buccale zuigtablet (Actiq): de zuigtablet zit in een applicator en is dus een soort 'buccale stick'.
Wrijf en draai de applicator totdat de tablet is opgelost.
• Gebruiksadvies voor de neusspray (Instanyl): niet actief opsnuiven. De spray is zo fijn dat de patiënt hem soms niet
voelt. Daarom moet men erop vertrouwen dat de spray daadwerkelijk in de neus is gekomen, en geen tweede dosis
nemen.
• Zie ook de Balietips op pagina 30.
Meer informatie, ook voor patiënten: www.erasmusmc.nl/pijnbijkanker
UA | 6 | 2014
| 9
VERGELEKEN
Overzicht van opioïden
Stof en naam
Vorm
Inwerktijd
Werkingsduur
Langwerkend
Slow-release oraal
4 uur
12 uur
Morfine retard
(o.a. MS Contin, Kapanol, Noceptin)
Oxycodon
(o.a. OxyContin)
Hydromorfon
(Palladon SR)
Methadon
(o.a. Symoron)
Tramadol
(o.a. Tramal)
tablet, capsule
Zeer lang werkend
Transdermale pleister
12 uur
3-7 dagen
Buprenorfine
(o.a. Transtec, BuTrans)
Fentanyl
(o.a. Durogesic)
Zwakwerkend opioïd in
transdermale pleister
Sterkwerkend opioïd in
transdermale pleister
12 uur
3-7 dagen
Zwakwerkend opioïd
12 uur
3 dagen
Sterkwerkend opioïd
N.B. 25 microgram fentanyl per uur transdermaal
komt overeen met 60 mg morfine oraal
Snelwerkend
oraal, rectaal, sublinguaal
30-40 minuten
3-4 uur
Morfine
(o.a. Oramorph)
Oxycodon
(o.a. OxyNorm)
Hydromorfon
(Palladon IR)
Tramadol
(o.a. Tramal)
tablet, zetpil, drank
Buprenorfine
(o.a. Temgesic)
tablet
30-40 minuten
N.B. 30 mg oxycodon komt overeen met 60 mg morfine
capsule
drank, tablet
N.B. 8 mg hydromorfon komt overeen met 60 mg morfine
wisselt per persoon
SR-tablet
Zwakwerkend opioïd
tablet, capsule, drank,
smelttablet
capsule
N.B. 30 mg oxycodon komt overeen met 60 mg morfine
Dosis 1,3 en 2,6 mg
N.B. 8 mg hydromorfon komt overeen met 60 mg morfine
Zwakwerkend opioïd
bruistablet, capsule, tablet,
zetpil, druppelvloeistof,
injectievloeistof
sublinguale tablet
Zeer snel werkend* (rapid-onset)
mucosaal
(buccaal, sublinguaal, nasaal)
Fentanyl
(Abstral*)
Fentanyl
(Recivit*)
Fentanyl
(Actiq*)
Fentanyl
(Effentora*)
Fentanyl
(Breakyl*)
Fentanyl
(Instanyl*)
sublinguale tablet
sublinguale tablet
buccale zuigtablet met applicator
Opmerkingen, tips en ervaringen
Zwakwerkend opioïd
10-15 minuten
1-2 uur
Lost snel op: binnen ca. 10 seconden
Afpelstrip, niet doordrukken (de tablet wordt dan verpulverd)
Lost langzaam op (in ca. 10 minuten)
buccale tablet
Stick draaien tegen de omslagplooi van de bovenkaak
zonder zuigen tot aan het effect (max. 15 minuten)
In de kaakplooi leggen, lost in 15-20 minuten op
buccale film
‘Velletje’ in de kaakplooi leggen; lost snel op
neusspray
Eén keer sprayen in één neusgat, niet opsnuiven
* alleen geregistreerd voor behandeling van doorbraakpijn bij kanker
UA | 6 | 2014
| 10
THERAPIETROUW
Therapietrouwnieuws
Orale middelen tegen kanker:
let op de therapietrouw
Orale middelen tegen kanker zijn makkelijker voor de patiënt dan
intraveneuze kuren, maar therapietrouw is heel belangrijk, blijkt
uit een artikel in Pharmaceutisch Weekblad.
Gerapporteerd is dat een therapietrouw onder de 95% al gevolgen kan
hebben voor de effectiviteit. Een therapietrouw van 95% wil zeggen
dat 5% van de tabletten (gemiddeld 1,5 tablet per maand) niet wordt
ingenomen. Het effect van therapietrouw werd duidelijk geïllustreerd
bij gebruik van imatinib bij chronische myeloïde leukemie. Bij een
therapietrouw van meer dan 90% (slikken minstens 27 van de 30
tabletten) had 94% van de patiënten een goede respons (een ‘majeure
moleculaire respons of MMR). Bij een therapietrouw van minder dan
90% (slikken minder dan 27 van de 30 tabletten) had slechts 14%
Kosten beperken
therapietrouw, ook
bij kanker
een MMR en van degenen met een therapietrouw van 80% of lager
(slikken minder dan 25 van de 30 tabletten) zelfs niemand.
Als mensen zelf meer moeten betalen
De therapietrouw bij orale oncolytica varieert tussen 16 en 100%,
voor hun behandeling, stoppen ze vaker.
citeren de auteurs een artikel uit 2009. Een therapietrouw van 16%
Dat lijkt een open deur, maar het heeft
betekent dat de patiënt slechts vijf van de dertig tabletten heeft
grote gevolgen als het om een medicijn
ingenomen.
tegen kanker gaat.
Bron: Pharmaceutisch Weekblad 7 november 2014
Mensen stoppen vaker met spécialités dan
met generieke middelen en stoppen vaker
Politiek voor betere therapietrouw
als ze een hogere eigen bijdrage moeten
betalen. Dit werd in de VS aangetoond voor
In de Tweede Kamer zijn in november twee moties aangenomen
vrouwen die aromataseremmers kregen
die kunnen leiden tot verlaging van de kosten voor de patiënten
voor de behandeling van borstkanker. De
van farmaceutische zorg. Dat zou zorgmijden verminderen en
therapietrouw was beter bij vrouwen met
daarmee beter zijn voor de therapietrouw, en dus voor de patiënt.
een hoog inkomen. De resultaten komen uit
Hopelijk zal dit ook het werk in de apotheek weer prettiger
een analyse van geanonimiseerde gegevens
maken.
van 5511 vrouwen (van vijftig jaar of ouder)
die aromataseremmers gebruikten.
De eerste motie (van de PvdA en GroenLinks) eist meer transparantie
Stoppen met medicatie vanwege de kosten
van zorgverzekeraars over geneesmiddelenprijzen en begrijpelijkere
gaat dus niet alleen over ‘niet-noodzakelijke
informatie voor verzekerden over de geneesmiddelenprijzen. De
zorg’, maar ook over medicijnen voor
tweede motie (van GroenLinks) roept de regering op te onderzoeken
levensbedreigende aandoeningen. Het
welke zorgtaken van apothekers uitgesloten kunnen worden van het
onderzoek werd gepubliceerd in Journal of
eigen risico. De KNMP is blij met de steun voor de beide moties.
the National Cancer Institute.
Bron: www.knmp.nl
Bron: Medisch Contact
UA | 6
5 | 2014
2013
| 11
DE VISIE VAN…
“Ondervoeding betekent simpelweg:
een tekort aan voedingsstoffen. Het
kan gebeuren dat mensen met een
normaal gewicht toch ondervoed zijn,
omdat ze van bepaalde stoffen te
weinig binnenkrijgen. Diëtisten kijken
daarom niet alleen naar de BMI, maar
ook naar het gewichtsverloop. Meer
dan 5% gewichtsverlies in een maand,
of meer dan 10% in een half jaar ten
gevolge van een ziekte wijst op verlies
aan spiermassa en betekent dus
ondervoeding.” Aan het woord is
Herma ten Have, gezondheidswetenschapper, diëtist en oncologiediëtist in
opleiding. Ze werkt bij Careyn Utrecht
in de eerste lijn en is daarnaast lid van
de Landelijke Werkgroep Diëtisten
Oncologie. “Normaal gesproken
kunnen mensen best vier kilo per
maand op een gezonde manier
afvallen”, vertelt ze, “maar bij kankerpatiënten is het een heel ander
verhaal.” Afhankelijk van het soort
kanker krijgt 15 tot 90% van de kankerpatiënten te maken met cachexie. Dat
is een extreme vorm van vermagering
waarbij 80% van het gewichtsverlies te
wijten is aan verlies van spiermassa.
Ook de ademhalingsspieren worden
op den duur afgebroken, met alle
gevolgen van dien. “Iemand kan per
Diëtist Herma ten Have:
“Dé kankerpatiënt bestaat niet”
Elke kankerpatiënt is anders, maar één ding hebben ze gemeen: hoe
beter de voedingstoestand, hoe beter de kwaliteit van leven. Diëtist
Herma ten Have ziet op haar spreekuur borstkankerpatiënten met een
normaal of zelfs stijgend gewicht die toch ondervoed zijn. En tijdens
huisbezoeken behandelt ze mensen met alvleesklier- of longkanker bij
wie het gewicht zo pijlsnel daalt dat ze alles uit de kast moet halen;
drinkvoeding kan dan een welkome aanvulling op het dieet betekenen.
UA | 6 | 2014
| 12
Bouwstof en brandstof
dag wel een halve kilo spier kwijtraken.
Het heeft te maken met cytokines
– bepaalde stoffen die de tumorcellen
produceren – waardoor er een soort
ontstekingsprocessen plaatsvinden die
Er zijn drie energieleverende voedingsstoffen: eiwit, koolhydraten, vetten (eigenlijk vier:
ook alcohol, maar dat is een genotmiddel en laten we buiten beschouwing). Eiwit is een
bouwstof, koolhydraten en vetten zijn brandstoffen. Bij ondervoeding zijn eiwitten heel
belangrijk. Volwassen personen hebben per dag gemiddeld ongeveer 0,8 g eiwit per kilo
lichaamsgewicht nodig. Een energieverrijkt dieet bevat meestal tussen de 1,2 en 1,5 gram
eiwit per kg lichaamsgewicht per dag. Meer dan 1,7 gram eiwit per kg lichaamsgewicht per
dag heeft geen zin, want meer kan het lichaam niet verwerken.
invloed hebben op allerlei stofwisseslikklachten, passagestoornissen of
spiermassa worden ze zwak en slap,
voedselallergie. De arts of diëtist vult
hebben ze meer kans op complicaties
Om die eiwitafbraak tegen te gaan,
een machtigingsformulier in waarmee
en bijwerkingen van de chemotherapie
adviseren diëtisten een energie- en
de patiënt – of mantelzorger – naar de
en wordt hun prognose slechter. Dat
eiwitverrijkt dieet. “Als je er met
apotheek kan gaan. Veel mensen
zijn de feiten – meestal zijn mensen
gewone voeding niet uitkomt, is
geven de voorkeur aan hun eigen
daar wel gevoelig voor, maar uiteinde-
drinkvoeding de volgende stap.
apotheek, maar Herma werkt ook
lijk moeten ze het zelf beslissen. Je
Drinkvoeding biedt veel calorieën in
regelmatig met facilitaire bedrijven
kunt mensen niet dwingen te eten. En
een klein volume, en zieke mensen
die de drinkvoeding bij de patiënten
bij kanker speelt vaak meer, mensen
kunnen vaak makkelijker drinken dan
thuis laten bezorgen. Vaak leveren die
zijn depressief, bang, of moe.”
eten. Met twee flesjes per dag krijg je
sneller, vindt ze. Bovendien kunnen
op een simpele manier 600 kcal extra
ze proefpakketten leveren met
Comfort
binnen. 600 kcal eten is veel als je
verschillende smaken zodat mensen
Wanneer mensen met kanker nog
geen eetlust hebt.” Daarnaast moeten
het kunnen uitproberen. Herma:
maar kort te leven hebben, richt de
mensen voldoende bewegen om hun
“En wat voor mij wel makkelijk is, is
diëtist zich op de klachten van dat
spiermassa weer op te bouwen. “Dat is
dat ik alleen maar de hoeveelheid
moment. “We noemen het ‘comfort-
makkelijker gezegd dan gedaan natuur-
energie en eiwitten hoef aan te geven,
voeding’. Het gewicht laten we los,
lijk, maar hierbij kunnen oncologiefysio-
dan weten zij het merk en de smaak.
want in de laatste fase is gewichts-
therapeuten helpen.” Ook kan de arts
Voor apotheken moet ik het beter pre-
verlies onvermijdelijk. Als mensen
megestrol voorschrijven vanwege de
ciseren, daar ben ik langer mee bezig.”
hun drinkvoeding nog graag gebruiken,
lingsprocessen in het lichaam.”
mogen ze het krijgen, maar er is geen
gunstige invloed op het gewicht.
Zelf beslissen
wetenschappelijk bewijs dat het
Vergoeding en levering
Het gebeurt wel dat mensen overtuigd
toegevoegde waarde heeft.” Soms
Drinkvoeding is niet goedkoop. Daarom
moeten worden om drinkvoeding te
schrijft de arts dexamethason voor,
bestaan er strikte indicaties om de
gebruiken. “Mensen die altijd te zwaar
omdat dat een positieve invloed heeft
flesjes vergoed te krijgen. Er moet
waren, vinden het soms niet erg dat ze
op de eetlust en op het welbevinden. <
sprake zijn van ondervoeding,
afvallen. Maar door verlies aan
Jouw advies bij drinkvoeding
• Drink het als extraatje, niet als vervanging van de maaltijd. Dat betekent: goed timen en eventueel eentje nemen voor
het slapengaan.
• Drink het flesje in één keer leeg. Uit onderzoek blijkt dat de spieren beter profiteren van een bolus van 20 tot 30 gram
eiwit ineens dan van kleine slokjes.
• Een goed tijdstip van inname is vlak na het bewegen. Neem bijvoorbeeld een flesje mee naar fysiotherapie.
• Drink het koud (de meeste mensen vinden dat het lekkerst).
• Er bestaan allerlei recepten met drinkvoeding, van warme chocodrank, milkshakes, ijsjes en soepen tot pannenkoeken,
pasta en roerei. Maar pas op: niet tot het kookpunt verhitten.
• Probeer verschillende merken en smaken uit.
• Koopt iemand in de apotheek op eigen initiatief drinkvoeding, vraag dan door. Een vuistregel: vier kilo (of meer)
ongewild gewichtsverlies in een maand wijst op ondervoeding. Deze patiënt moet naar een arts en/of diëtist en kan
de drinkvoeding waarschijnlijk vergoed krijgen.
UA | 6 | 2014
| 13
Oncologienieuws
Eerste zorgstandaard Kanker
gereed
De eerste versie van de zorgstandaard Kanker is verschenen.
Daarin staat beschreven hoe de oncologische zorg het beste
kan aansluiten op de behoeften en verwachtingen van
patiënten en hoe deze kan bijdragen aan de kwaliteit van
leven.
De zorgstandaard Kanker is een kader voor kwaliteit van zorg- en
dienstverlening in de oncologische zorgketen. Het initiatief kwam
van patiëntenbeweging Levenmetkanker, IKNL en KWF
Kankerbestrijding. De zorgstandaard is opgesteld door
zorgprofessionals en patiënten. De patiëntenbeweging
Levenmetkanker zal ook zorgdragen voor het onderhoud en
beheer van de zorgstandaard Kanker. IKNL zorgt voor afstemming
met oncologische richtlijnen en zorgpaden.
Bron: Patiëntenbeweging Levenmetkanker (voorheen Nederlandse Federatie van
Kankerpatiëntenorganisaties NFK )
Overlevingskans na kanker
stijgt
De vijfjaarsoverlevingskans na de diagnose kanker is de
laatste 25 jaar gestegen met 15%. Volgens recente cijfers uit
de Nederlandse Kankerregistratie geneest 62% van de
mensen die kanker krijgen.
De overlevingskansen zijn sterk verschillend per kankersoort.
Getallen
oncolog
De overleving is het meest gestegen (15% of meer) bij prostaatkanker, botkanker, lymfeklierkanker en een aantal soorten
bloedkanker. Bij borst-, lever-, nier-, en endeldarmkanker
verbeterde de overlevingskans met 10%. Nauwelijks vooruitgang
is geboekt bij strottenhoofdkanker, longkanker, huidkanker,
zaadbalkanker en kanker aan de vrouwelijke geslachtsorganen.
Hoe later de tumor wordt vastgesteld, des kleiner is de kans de
ziekte te overleven. Een snellere diagnose - onder andere mogelijk
Vier procent van alle Nederlanders leeft met kanker, blijkt
uit de gegevens van de Nederlandse Kankerregistratie.
Borstkanker komt het vaakst voor (14.400), gevolgd door
huidkanker (13.500), darmkanker (13.200), longkanker (12.200) en
prostaatkanker (10.900). IKNL verwacht een toename van het
aantal mensen met kanker van drie procent per jaar.
Bron: Zorgvisie.nl
gemaakt door bevolkingsonderzoeken - zorgt dus voor betere
cijfers. Daarnaast zijn de behandelingen effectiever geworden.
Bron: Zorgvisie.nl
UA | 6 | 2014
| 14
Nieuwe test in onderzoek
naar baarmoederhalskanker
Gezonde leefstijl ook goed
voor kankerpatiënt?
Uitstrijkjes die worden onderzocht op signalen van
Een gezonde leefstijl helpt kanker te voorkomen. Daarvoor
baarmoederhalskanker zullen op een andere manier
zijn wel voldoende aanwijzingen. Maar hoe zit het als iemand
beoordeeld gaan worden: met een DNA-test.
eenmaal kanker heeft? Misschien kun je langer blijven leven
als je gezond leeft. Dat zou blijken uit onderzoeken bij
Baarmoederhalskanker is een van de meest voorkomende
vrouwen met borstkanker.
vormen van kanker bij vrouwen wereldwijd. Het wordt
veroorzaakt door het hoog-risico humaan papillomavirus
Het Wereld Kanker Onderzoek Fonds heeft gegevens uit 85
(hrHPV). Baarmoederhalskanker wordt voorafgegaan door
studies, over ruim 164.000 vrouwen, laten analyseren. Vrouwen
voorstadia die goed zijn te behandelen. Daarom vindt er
met kanker, maar een gezonde leefstijl bleken langer te blijven
bevolkingsonderzoek plaats om deze voorstadia op te sporen.
leven. Een gezonde leefstijl was: een normaal lichaamsgewicht,
In Nederland kunnen vrouwen die tussen de dertig en zestig jaar
veel beweging, voeding met veel vezels en weinig vet.
oud zijn elke vijf jaar een uitstrijkje laten maken. Tot nu toe werd
daarin gekeken naar de vorm van de cellen, maar vanaf 2016
Maar is die gezonde leefstijl de oorzaak van het feit dat ze langer
gaat dat veranderen. Dan wordt met een DNA-test onderzocht of
bleven leven? Dat is nog niet duidelijk.
er hrHPV in de cellen zit en of dat heeft geleid tot een bepaalde
Bron: Volkskrant
verandering in het DNA die voorspellend is voor kanker. De
betrouwbaarheid van de test is uitgebreid onderzocht door
gynaecoloog-in-opleiding Aniek Boers van het UMCG. Zij is in
oktober op dit onderzoek gepromoveerd. De test zou kunnen
Chloroquine remt uitzaaiing
leiden tot minder onnodige verwijzingen naar de gynaecoloog. Bron: UMCG
Chloroquine is een bekend medicijn tegen onder andere
malaria, maar voor oncologen is het een mogelijk middel bij
de behandeling van kanker. Want in combinatie met andere
Kanker te genezen? Bij muizen
lijkt het te lukken
chemotherapie lijkt het te zorgen voor versterking van het
antitumoreffect.
Hoe zorgt chloroquine dat kankercellen gevoeliger worden voor
Hoe kun je kankercellen elimineren zonder andere cellen aan
chemotherapie? Men denkt doordat het autofagie blokkeert.
te tasten? Door een bepaald eiwit te remmen dat alleen in
Dat is een proces dat kankercellen gebruiken om te ontsnappen
kankercellen voorkomt. Amerikaanse en Japanse
aan antikankertherapieën. Maar Vlaamse onderzoekers zien een
onderzoekers is het gelukt, bij muizen. Volgend jaar beginnen
ander mechanisme. Chloroquine ‘normaliseert’ de abnormale
de onderzoeken bij mensen.
bloedvaten in tumoren. Dat heeft twee gunstige effecten: de
tumor kan minder makkelijk uitzaaien en door een sterkere
Bij de muizen werden menselijke tumoren geïmplanteerd. Zes
doorbloeding van de tumor – een effect van chloroquine –
muizen kregen een experimenteel middel (codenaam OTS964)
reageert deze beter op de chemotherapie. Voor het effect op de
gedurende drie weken twee keer per week intraveneus
bloedvaten is minder chloroquine nodig dan om autofagie te
toegediend. Bij vijf muizen verdween de tumor volledig. Ook
remmen. Het onderzoek is gepubliceerd in het wetenschappe-
muizen die het medicijn oraal kregen, genazen, maar kregen wel
lijke tijdschrift Cancer Cell. gienieuw
een kleiner aantal witte bloedcellen. Dat kanker in dergelijke
Bron: Vlaams Instituut voor Biotechnologie (vib.be)
proeven volledig verdwijnt is uitzonderlijk, stellen de
onderzoekers. Veel medicijnen kunnen de groei van een tumor
bedwingen, maar dat ze volledig uitgeroeid worden, is hoogst
ongewoon. Een voordeel van deze behandeling is dat het middel
een eiwit remt dat alleen in kankercellen voorkomt. Bijwerkingen
zijn dus nauwelijks te verwachten. De resultaten werden
gepubliceerd in Science Translational Medicine.
Bron: De Morgen
UA | 6 | 2014
| 15
PATIËNT IN BEELD
Beth Bijsterveld is 57 jaar en woont
samen met haar man in de kop van
Groningen. Ze heeft twee zoons,
schoondochters en is oma van vier
kleinkinderen. Al meer dan twintig jaar
liep ze met klachten rond. Uiteindelijk
was het de huisarts die aandrong op
verder onderzoek bij de bloedbank.
De uitslag? NET, in de vorm van het
Zollinger-Ellison Syndroom. Neuroendocriene cellen zijn hormoonproducerende cellen; bij een
neuro-endocriene tumor krijg je dus
te veel van een bepaald hormoon in
het bloed. Bij het Zollinger-Ellison
Syndroom gaat het om te veel
gastrine. Toegenomen productie van
het hormoon gastrine zorgt ervoor dat
de maag een overvloed aan zoutzuur
produceert. Geen wonder dat je
klachten krijgt. Een gastrineproducerende tumor (gastrinoom) van de
twaalfvingerige darm of de alvleesklier
is vaak de oorzaak.
Kapiteins
Beth vertelt: “Bij mij is een haard
gevonden bij de alvleesklier. Het is
Beth Bijsterveld:
echter niet duidelijk of dat de tumor is.
“Wees regisseur van je eigen
lichaam”
Het gastrinoom wordt niet altijd
Hoor je hoefgetrappel, dan zal dat wel van een
paard komen. Dát leren artsen in hun opleiding.
Soms blijkt dat hoefgetrappel van een
bijzondere zebra te zijn. Dat is de vergelijking
die wordt gemaakt met een kankersoort die
niet vaak voorkomt: de neuro-endocriene
tumoren (NET). De zebra is daarom het
internationale symbool voor NET. Ook omdat
elke zebra een ander strepenpatroon heeft,
net zoals elke NET anders is… en elk mens.
We spreken met Beth Bijsterveld. Op 12 mei
2011 werd bij haar NET geconstateerd.
heb is dat de stofjes gastrine en
UA | 6 | 2014
gevonden. De ziekte is zeldzaam en
daarom is er nog niet veel onderzoek
naar gedaan. De enige zekerheid die ik
chromogranine A (ChrA) in mijn bloed
geconstateerd zijn en die wijzen op
NET. Ook een feit zijn de klachten: van
buikgriep, opvliegers, benauwdheid,
misselijkheid, hartkloppingen tot
maagpijn. Natuurlijk heb ik weleens
gedacht dat bepaalde klachten ergens
anders vandaan komen. Werd ik
daarvoor onderzocht, dan vond men
echter nooit iets. Als ik nu weer iets
‘vreemds’ heb, denk ik: ‘Het is gewoon
de NET’. Met nieuwe klachten stap ik
naar mijn huisarts of mijn oncoloog, de
kapiteins van mijn schip. Ik vraag geen
doorverwijziging meer naar andere
specialisten. De een zegt dit, de ander
| 16
dat. Ik werd er stapelgek van. Ik ben
regisseur van mijn eigen lichaam,
Jij....
samen met de huisarts en/of de
Dicht bij jou omarmen we elkaar.
oncoloog.”
Bespeur ik begrip, een troostend gebaar.
Onze angsten om... liefde voor... geven we elkaar een warme zoen.
Medicatie en
supplementen
Ik koester deze momenten, die zoveel met ons doen.
De behandeling bij Beth is gericht op
Dat zijn de momenten, die ons gevoel weergeven wat zoveel zegt.
het verminderen van de klachten, het
De troost zoeken bij elkaar, lachen en in onze ogen een traan.
verlengen van het leven en het
verbeteren van de levenskwaliteit.
Genezing is alleen mogelijk als de
tumor met een operatie kan worden
weggehaald. Elk jaar krijgt Beth een
scan. De tumor is nog niet gelokaliseerd. Wat haar levensverwachting is,
Praten zonder woorden, elkaar voelen zo diep zo intens zo oprecht.
Bespeuren we eveneens de onzekerheid, de weg die we nog hebben te gaan.
Met jou aan mijn zij, mijn lief, is de weg minder angstig, dat voel ik steeds weer.
Je geeft me kracht en energie, je geduld en begrip keer op keer.
Soms even weg van elkaar, dan weer dichtbij.
Je liefde, zorgzaamheid en warmte maken me gelukkig en blij.
Je troostende armen, als ik bij je kruip.... ik ben dan zo klein.
Bij jou kan ik in elk opzicht mijzelf zijn.
(Gedicht van Beth Bijsterveld, geschreven voor haar man Germt)
weet ze niet. “Misschien word ik wel
negentig jaar, maar in het ergste geval
slechts zestig. NET is een kwaadaardige
weer meer klachten en werd de
daginvulling op slechte dagen. Vanaf
tumor die plotseling snel kan gaan
medicatie verhoogd. Driemaal daags
de bank in huis zie ik de polder met de
groeien, of uitzaaiingen veroorzaakt.
gedurende drie weken moest ik een
vele vogels en de pony’s die bij het
Mijn lichaam is eigenlijk een lijdend
kortwerkende vorm, octreotide,
raam staan.” Haar familie, vrienden én
lichaam met weinig weerstand.
bijspuiten. Ik werd toen echter nog
het schrijven op haar blog – in eerste
Achteruitgang is zichtbaar en voelbaar.
zieker. Mijn tumor bleek verzadigd.”
instantie bedoeld om NET meer onder
de aandacht te brengen – helpen Beth
Met NET is niets zeker.”
Genietmomenten
ook om met haar ziekte om te gaan.
“Vanaf het begin krijg ik supplementen
Ondanks de NET en de daarbij
Verder schrijft ze gedichten. “Zit ik diep
voorgeschreven omdat mijn lichaam
behorende klachten haalt Beth zoveel
in mijn gevoel, dan vloeit het zo uit
geen ijzer en calcium opneemt.
mogelijk uit het leven. “Op dagen dat
mijn pen.”
Daarom slik ik dagelijks calciumcarbo-
ik me goed voel, gaan we de polder in.
naat. Andere supplementen die ik
Ik ren zelfs de dijk op. Dan heb ik
gebruik zijn nicotinamide en pyri-
nergens last van. Op een slechte dag
Service en
verantwoordelijkheid
doxine”, vertelt Beth. “Pancreatine
kan ik amper van de tafel naar het
Met haar apotheek heeft Beth goede
gebruik ik om het tekort aan enzymen
toilet lopen. Dat is een kwestie van
ervaringen. “Vraag ik bijvoorbeeld om
van de alvleesklier aan te vullen.
acceptatie. Toch ga ik soms over mijn
een bepaalde medicatie, dan over-
Verder neem ik omeprazol; dat
grenzen heen. Bijvoorbeeld als mijn
leggen ze direct met mijn huisarts en
onderdrukt de klachten en kan
kleinzoon een ochtend bij mij is. Ik
bellen terug. Ze nemen mij serieus,
mogelijk de tumor afremmen. Ben ik
neem hem vaak op schoot. Het sloopt
hebben altijd tijd voor mij en ik krijg
erg misselijk en heb ik maagkrampen,
me, maar in mijn hoofd voel ik me zo
nooit ‘nee’ te horen, en zo hoort het
dan neem ik extra ranitidine.
gelukkig. Dat weegt zwaarder dan alle
ook.” Een perfecte service dus bij het
Daarnaast gebruik ik acetylsalicylzuur
lichamelijke klachten bij elkaar. Samen
omgaan met een ziekte als NET. Maar
(80 mg), rosuvastatine, montelukast en
tijd doorbrengen met man, klein-
ook de patiënt zelf heeft volgens Beth
isosorbidemononitraat. Een tijd kreeg
kinderen, zonen en schoondochters,
zijn verantwoordelijkheid. “Sommige
ik een hormoonbehandeling met
zijn voor mij genietmomenten die
pillen zitten in strips. Krijg ik deze er
stoffen die lijken op het hormoon
energie geven. Net zoals de natuur
niet uit omdat ik last van mijn
somatostatine. Daarna volgde een jaar
rondom ons huis en de dieren; pony’s,
gewrichten heb, dan vraag ik
lang elke vier weken een injectie met
honden, eenden, hennetjes, een haan
medicatie in een andere vorm. Ik heb
langwerkende lanreotide, ook ter
en wel tweehonderd mussen, een
het al eerder gezegd: het is heel
afremming van de tumor. Na een
specht, tortelduiven en egeltjes.
belangrijk om regisseur van je eigen
aanvankelijke verbetering kreeg ik
De natuur en dieren zijn ook mijn
lichaam te zijn.” <
UA | 6 | 2014
| 17
Fabels en misvattingen over opioïden
Als gevolg van allerlei misvattingen worden opioïden vaak te laat ingezet of
niet goed gebruikt. We zetten er een aantal op een rij. Hopelijk kun je onjuiste
opvattingen bij patiënten wegnemen. Meer voorbeelden vind je in het boekje
'Fabels en Feiten over morfine en andere opioïden', geschreven door E. Delhaas
en W. Oldenmenger, uitgegeven door en gratis aan te vragen bij Takeda.
UA | 6 | 2014
| 18
“Opioïden zijn verslavend”
“Je hebt steeds meer nodig’
Nee hoor, als een opioïd wordt gebruikt voor pijnbestrijding en als
Dat kan zijn, maar dat komt dan doordat de pijn erger wordt, niet
het in de juiste dosis wordt gebruikt, is er nauwelijks kans dat je
doordat het opioïd minder goed werkt.
er een kick van krijgt of er verslaafd aan raakt.
“Opioïden worden alleen in
het eindstadium gebruikt”
“Rescue-medicatie mag ik pas
nemen als de pijn niet meer te
houden is”
Dat klopt niet. Ongeveer 75% van de opioïden wordt gebruikt voor
Zeker niet! Het is juist bedoeld om te voorkomen dat de pijn
pijnbestrijding bij mensen met chronische pijn die niet door een
onhoudbaar wordt en moet dus genomen worden zodra pijn door
kwaadaardige tumor wordt veroorzaakt en die niet in een laatste
de standaard-pijnstilling heen voelbaar wordt.
levensfase verkeren, zoals bij mensen met reumatische
aandoeningen, of met een goedaardige tumor.
“Van opioïden word je suf”
“Als ik een nieuw middel heb
gekregen, moet ik stoppen
met het oude”
Ja en nee. In het begin kan sufheid ontstaan. Vaak ga je ook beter
slapen, maar dat komt meer doordat de pijn onder controle is dan
door sufheid door het medicijn.
Niet altijd. Als het bijvoorbeeld om een lang- en een kortwerkend
middel gaat, moeten beide gebruikt worden, elk op hun eigen
wijze. Een pijnpleister heeft pas na ongeveer twaalf uur effect.
Dus als het nieuwe middel een pijnpleister is, moet nog andere
“Met een opioïd mag je niet
autorijden”
pijnstilling worden gebruikt totdat de pijnpleister effect heeft.
Onjuist. Als een patiënt eenmaal goed op een opioïd is ingesteld,
dan is er geen negatieve invloed op de rijvaardigheid te
“Rescue-medicatie mag ik
onbeperkt nemen”
verwachten. Daarom geldt het rijverbod alleen de eerste twee
weken van opioïdgebruik op medisch voorschrift en ook telkens
twee weken na een dosisverhoging.
Onjuist. Als de patiënt vaker dan vier tot zes keer per dag rescuemedicatie nodig heeft, is het beter de dosis van het langwerkende
middel te verhogen.
“Als een nieuwe pijnpleister
wordt geplakt, moet de oude
nog een dag blijven zitten,
want die is nog niet
uitgewerkt”
Onjuist. De fentanyl of buprenorfine uit de oude pleister is al in
de huid getrokken en wordt van daaruit afgegeven. Verwijder de
“Bij deze medicijnen mag ik
geen alcohol gebruiken”
Onjuist. Matig alcoholgebruik is geen probleem. Leg wel uit wat
matig is, want dat interpreteren patiënten vaak 'naar zich toe'.
Eén of twee drankjes met alcohol per dag mag. Wordt er vaker
en/of meer alcohol gebruikt, dan kan dat de bijwerkingen van
opioïden versterken.
“Als de morfine niet meer
helpt, helpt niets meer”
oude pijnpleister bij het verwisselen, zodat er geen verwarring
kan ontstaan.
Dit is niet waar. De dosis kan altijd verhoogd worden als het
nodig is; er is geen maximale dosis. Er kan ook worden
overgeschakeld naar een ander opioïd.
UA | 6 | 2014
| 19
PATIËNT IN BEELD
Ervaringen in de zorg
Enkele passages over Annekes
ervaringen met de zorg:
“Het is regelmatig voorgekomen dat
een bepaald infuus niet klaar lag.”
“De arts gaf aan dat er op de foto geen
longontsteking te zien was. (…) Na een
uur kwam ze terug… ze had een oude
foto beoordeeld.”
“De laborante vroeg na een blik op de
net gemaakte foto of ik die dag alleen
was gekomen! Ik voelde het bloed al
uit mijn hoofd wegstromen. (…) Die
kan wel een communicatietraining
gebruiken.”
Anneke – Zorgen in de zorg
Chemotherapie
Anneke beschreef wat chemotherapie
in de praktijk betekent voor de patiënt.
“Alles optellende kwamen we tot de
Op deze pagina’s presenteren we – met toestemming van haar
conclusie dat we nu echt moesten
starten met de chemotherapie. Het
nabestaanden en haar uitgever – enkele fragmenten uit het boek
kan gelukkig (voorlopig) in tabletvorm.
‘Anneke – Zorgen in de zorg', geschreven door Anneke Booij.
Deze chemo (Xeloda, capecitabine)
kent minder bijwerkingen dan per
Anneke Booij was apotheker en werkte bij het Instituut voor
infuus en de meeste mensen houden
Verantwoord Medicijngebruik aan projecten om de zorg beter,
het ook langer vol. (…) Deze chemotabletten moet ik telkens twee weken
veiliger en kostenbewuster te maken. Toen ze in 2007 borstkanker
slikken en dan een week niet. (…) In
kreeg, moest ze zelf ervaren hoe het soms toegaat in de zorg.
de chemoweken slik ik in totaal tussen
Slechte communicatie, verkeerde informatie, en dat naast alles
hele maaltijd.” (januari 2012)
wat de ziekte zelf met je doet.
Eind 2008 leek de tumor onder controle te zijn en kon Anneke met
haar man Paul en haar dochtertje Karlijn haar leven weer oppakken.
In maart 2011 hoorde ze echter dat de kanker was uitgezaaid naar
de botten, lever en longen. ‘Ongeneeslijk’ was de prognose.
Haar ervaringen deelde ze via e-mails met haar vrienden en
collega’s. Eind 2013 verschenen deze in boekvorm, voorzien van
aanbevelingen. Ze schreef over haar ervaringen met de zorg en
met medicijnen, maar ook over dagelijkse geluksmomenten of juist
ongemakken en over haar zorgen over hoe het verder moet met
haar dochter. Een ontroerend boek.
de 25 en 30 tabletten per dag… een
“De kankeractiviteit is verder
toegenomen. (…) De verslechtering
houdt in dat de chemopillen hun werk
niet gedaan hebben. Die zijn dus gelijk
gestopt. Gelukkig was er nog een
alternatief en zijn we dinsdag gelijk
gestart met een chemotherapie per
infuus, vinorelbine. (…) Dit ga ik dan
naast de Herceptin (immuuntherapie)
en de Zometa (botversterker) gebruiken. De vinorelbine in week 1 en 2, in
week 3 een stopweek, dan in week 4
en 5 en in week 6 weer een stopweek,
etc.” (maart 2012)
“De bijwerkingen (van Taxol, red.)
vallen tot nog toe erg mee. De chemo
Anneke Booij is in mei 2014 overleden; zij werd 42 jaar.
UA | 6 | 2014
lijkt wel aan te slaan. Mijn bloedbeeld
| 20
herstelt alleen niet op tijd, waardoor
natuurlijk maar bijzaak, maar het hakt
zeker een vraag moeten zijn om grote
we het schema iets moeten aanpas-
er mentaal toch weer enorm in.”
problemen te voorkomen.”
sen. Kijken wat haalbaar is. Mijn
(augustus 2012 )
“Bij ontslag uit het ziekenhuis kwam
eetlust is niet altijd optimaal. Soms
heb ik geen trek. (…) Ter ondersteuning
Pijn
er vanuit de poliklinische apotheek
drink ik Nutridrink. Zo krijg ik extra
Kanker – en zeker met botmetastasen –
een apothekersassistente langs om
eiwitten e.d. binnen. Niet erg lekker
gaat vaak gepaard met hevige pijn.
de ontslagmedicatie met mij door te
overigens…” (oktober 2012)
Daarover schreef Anneke: “Ik kan hele
nemen. Een enorme partij medicijnen
dagen rusten of slapen en heb ook
was mijn deel. Maar een groot deel
Bijwerkingen
regelmatig doorbraakpijnen. Pijn die
van deze medicijnen gebruikte ik
Dat medicatie bijwerkingen geeft is
dus door de morfine die ik slik heen
helemaal niet meer. En zelfs van de ‘zo
bekend. Maar wat die bijwerkingen
komt. Ik slik dan extra morfine en
nodig’-medicatie kreeg ik een voorraad
voor iemand betekenen, heeft Anneke
andere pijnstillers en ben een paar
mee of ik het driemaal daags zou gaan
aan den lijve ervaren.
dagen uitgeschakeld. Ik kan erg slecht
slikken gedurende de komende drie
zitten vanwege de pijn in mijn botten.
maanden. (…) Wat een kostenpost door
“Ik heb een tandvleesontsteking
Tweemaal per dag 1,5 uur is wel het
de enorme hoeveelheid die de patiënt
gehad (waarschijnlijk een bijwerking)
maximum. (…) Lopen gaat niet. (…) Ik
mee naar huis krijgt. Ik had liever een
waardoor een kies moest worden
kom de deur dan ook bijna niet uit.”
overzicht meegekregen waarna ik het
getrokken. Stelt normaal gezien
(september 2011)
met mijn openbare apotheek zou
kunnen regelen.”
misschien niets voor, maar kost me
nu een tank energie.” (juli 2008) In
Lichtpuntjes
haar aanbevelingen schrijft Anneke:
“Ik voel me aardig goed, wel iets fitter
Ook veel goed
“Wat handig zou zijn, is om te regelen
dan in de zomerperiode. (…) In het
In haar dankwoord staat: “Gelukkig
dat de patiënt nog even langs de
weekend probeer ik een aantal uren
gaat er ook veel goed in de zorg. Zo’n
mondhygiënist gaat voordat de
achter elkaar beneden te zijn, dat lukt
uitvergroting in boekvorm geeft dan
chemotherapie gestart wordt. Het
soms goed, soms iets minder. Soms
ook geen volledig beeld en doet niet
ziekenhuis heeft deze mogelijkheid,
kan ik zelfs een spelletje doen met
volledig recht aan de verkregen zorg.
maar meldt dat vaak pas als er
Karlijn, kunnen we zelfs een blokje
Ik mag absoluut niet klagen over de
tandvleesproblemen optreden.”
in de rolstoel rond met zijn drietjes,
aan mij verleende zorg.” <
of zelfs een keertje naar het pannen“En toen als klap op de vuurpijl de
koekenrestaurant! Heerlijk is dat.
mededeling dat mijn hart sterk te
Cadeautjes zijn het.” (oktober 2012)
Het boek “Anneke – Zorgen in de zorg”,
is uitgegeven door het Instituut voor
lijden heeft onder de behandeling. (…)
Dat verklaart een deel van mijn
Medicatie, wat beter kan
Verantwoord Medicijngebruik en onder andere
vermoeidheid. Het vervelendste van
Over haar eigen vak schreef Anneke:
te bestellen via www.medicijngebruik.nl
het feit dat mijn hart het niet aankan,
“Wat aan iedere patiënt voorgesteld
(zoek op Booij).
is dat de behandeling acuut gestopt is.
zou moeten worden is om een medi-
Doorgaan is te riskant. Nu ben ik onder
cijnweekdoos te gebruiken. De patiënt
behandeling van de cardioloog om de
kan die gewoon in eigen beheer
pompkracht weer te laten toenemen.
hebben en dus zelf vullen, maar het
(…) Dit voelt heel eng, kan ik melden.
maakt het overzicht voor de patiënt en
Nu gebeurt er namelijk voor mijn
eventueel zijn familie zoveel beter.
gevoel even niets en kan de kanker
Ook bij een ziekenhuisopname is het
weer verder gaan. En dat was nu net
een handig startoverzicht.”
niet de bedoeling.” (juli 2011)
“Naar zelfzorgmedicatie wordt door
“Mijn haar werd al dunner en dunner
geen enkele zorgverlener gevraagd
door de vinorelbine, maar bij Taxol gaat
terwijl dat toch een flinke impact kan
alles uitvallen. De wenkbrauwen en de
hebben op de overige medicatie.
wimpers gaan ook uitvallen. Het is
Het zou bij iedere ziekenhuisopname
UA | 6 | 2014
| 21
krijgt de 100g dermatica klein
X
In kleine kunststof verpakkingen
Voor de eerste uitgifte
Handig voor onderweg
Ideaal voor kleinere oppervlakken
Hygiënisch in gebruik
X
Volledig assortiment:
X
X
X
X
Cetomacrogolzalf en -crème
Koelzalf zonder rozenolie
Lanettezalf en -crème
Mentholgel 1%
Oogzalfbasis (5g steriel)
Vaseline (5g en 30g, steriel en niet steriel)
Vaseline Cetomacrogolcrème
Vaseline Lanettecrème
Vaseline Paraffine 50/50
Zinkolie
Zinkzalf 10%
Kleintjes als aanvulling om therapietrouwheid te bevorderen
[email protected]
www.addedpharma.com
AAN HET WOORD
Een van de ziekenhuizen waar de
dagbehandeling wordt gegeven, is
het St. Antoniusziekenhuis (locatie
Leidsche Rijn in Utrecht). Dermatologieverpleegkundigen Astrid de Boer
en Elles Heutink vertellen erover. Elles
loopt af en toe weg om een patiënt
verder te helpen. “Patiënten komen
bijvoorbeeld voor zo’n dagbehandeling
in aanmerking als de behandeling
thuis niet afdoende werkt, als mensen
het zalven thuis ‘zat zijn’, als er twijfel
is over therapietrouw, als er vanwege
bepaalde contra-indicaties andere
medicatie niet kan worden ingezet”,
vertelt Astrid. Er worden verschillende
soorten dagbehandelingen gegeven.
Patiënten met ernstig eczeem krijgen
eerst lichttherapie en worden dan
ingesmeerd met teerzalf. Patiënten
met psoriasis kunnen een korte
behandeling krijgen (eerst ditranol
en dan lichttherapie) of een lange
behandeling, waarbij nog een
behandeling met teerzalf volgt. De
dagbehandelingsafdeling bestaat dan
ook uit diverse ruimtes: kamertjes
waar patiënten worden ingezalfd,
een ‘huiskamer’ waar patiënten zitten
Astrid de Boer (rechts) en Elles Heutink.
Dermatologieverpleegkundigen
Zalven, baden, informeren
terwijl de zalf intrekt, douches om de
zalfresten af te spoelen, een badkamer
voor de bad-PUVA (psoraleen-UVA) en
ruimtes met cabines voor de lichttherapie.
Er worden verschillende vormen van
Hoe kunnen patiënten met ernstige jeuk, eczeem
lichttherapie gegeven: UVA, TL01-UVB
en bad-PUVA. Bij bad-PUVA gaat de
of psoriasis goed worden geholpen? Naast de
patiënt (of het betreffende lichaams-
juiste medicamenten en indifferente crèmes en
(een psoraleen), dat de huid gevoeliger
zalven bestaat er ook een mogelijkheid voor
dagbehandeling. Patiënten bezoeken dan
gedurende tien weken twee keer per week een
aantal uren een speciale dermatologieafdeling
deel) eerst in een bad met trioxsaleen
maakt voor de lichttherapie.
“Voor de therapietrouw is het
heel belangrijk dat mensen een
zalf of crème hebben die goed
bevalt”
voor een behandeling met teerzalf en/of ditranol
Zalven en intrekken
en lichttherapie.
patiënten per keer twee uur op de
Voor een korte behandeling blijven
>> Lees verder op pagina 24
UA | 6 | 2014
| 23
AAN HET WOORD
afdeling, voor een lange behandeling
eventuele behandeling van psoriasis
Verschillende voorzorgsmaatregelen
ruim drie uur. De behandeling met
en eczeem op de behaarde hoofdhuid,
moeten schadelijke gevolgen van de
teerzalf duurt het langst; teerzalf moet
en soya oleum emulgatum voor het
straling zoveel mogelijk voorkomen.
namelijk anderhalf uur intrekken.
afwassen van de teerzalf. Elles: “Dat
Zo wordt er met schema’s gewerkt,
“Vroeger werden patiënten na het
laatste vinden mensen vaak heerlijk;
waarbij de duur van de lichttherapie
zalven ingezwachteld, zodat de zalf
de huid voelt na het douchen iets
langzaam wordt opgebouwd, worden
goed kon intrekken”, vertelt Elles.
gevet en zacht aan.”
de ogen beschermd met een zonne-
“Tegenwoordig krijgen ze een zalfpak
brilletje en mannen moeten de
aan; een soort ‘maanmannetjespak’
Bad en licht
geslachtsdelen beschermen met een
van kunststof. Als de zalf na anderhalf
Eczeem en psoriasis verbeteren vaak
buisverband (tenzij de aandoening juist
uur voldoende is ingetrokken, wordt
als je in de zon komt. Daaruit is de
daar aanwezig is).
dat pak uitgetrokken en weggegooid.”
lichttherapie ontwikkeld. Patiënten
Tijdens het intrekken van de zalf zitten
staan dan in een soort verticale
Zalfmanagement
patiënten - met een badjas over hun
zonnebank, de lichtcabine, die rondom
Patiënten krijgen het advies om zich
zalfpak - in de huiskamer te lezen, te
UV-straling geeft. De eerste keer nog
na afloop van hun behandeling in het
praten of te puzzelen. “We leggen in
geen halve minuut, langzaam oplo-
ziekenhuis – net als thuis – goed in
de huiskamer ook altijd tijdschriften
pend tot maximaal vijftien minuten
te smeren met indifferente vette zalf.
en folders over de huidaandoeningen
aan het eind van de behandeling.
Teerzalf en lichttherapie hebben
en behandeling”, zegt Astrid. “Maar
Bij psoriasis bestaat de mogelijkheid
namelijk wel een gunstige invloed
mensen pakken toch meestal de
voorafgaand aan de UVA-lichttherapie
op de aandoening, maar ze drogen de
gewone tijdschriften. Er zijn ook mensen
een psoraleen in te zetten. Dit maakt
huid ook uit. Patiënten nemen hun
die werken tijdens het intrekken van de
de huid gevoeliger voor UVA-straling.
eigen product mee, want ieder heeft
zalf. Als je je werk kunt meenemen is
Vroeger namen patiënten bij PUVA
zijn eigen zalf of crème voor de
dat een mooie oplossing, want niet
(psoraleen-UV-A) behandeling psora-
dagelijkse verzorging. “We zoeken
iedereen krijgt twee dagdelen per
leen oraal in. Dat veroorzaakte
samen uit welke zalf het best bevalt”,
week vrij van zijn baas.”
bijwerkingen zoals misselijkheid, en
vertelt Astrid. Uit de lange lijst van
gaf bovendien onnodige blootstelling
mogelijke indifferente zalven en
van het hele lichaam. Als patiënten
crèmes wordt eerst van drie soorten
ongeveer een kwartier in een bad
elk één tube voorgeschreven. Daarmee
liggen waar trioxsaleen aan het
kan de patiënt uitproberen welk
badwater is toegevoegd, komt het
product goed bevalt: of het lekker
“Voor de therapietrouw is het
heel belangrijk dat mensen een
zalf of crème hebben die goed
bevalt”
psoraleen alleen in de huid. Vervolgens
smeert, prettig ruikt, goed aanvoelt,
Douchen
gaan ze naar de lichtcabine. Bad-PUVA
een goed effect heeft… “Zit er niets bij,
Na de zalfbehandeling kan de patiënt
kan ook selectief voor de handen en/of
dan zoeken we verder, net zo lang tot
douchen. In de doucheruimtes staan
voeten worden gegeven. Dan worden
de patiënt de juiste zalf of crème
diverse doucheproducten: Lactacyd
deze lichaamsdelen in een teiltje water
heeft gevonden. Want voor een goede
– dat melkzuur bevat – om de ditranol
met trioxsaleen gehouden en worden
therapietrouw is het heel belangrijk
af te wassen; koolteershampoo voor
alleen deze lichaamsdelen belicht.
dat mensen een zalf of crème hebben
Behandelingen op de dagbehandeling Dermatologie
Voor eczeem
Voor psoriasis, korte behandeling
Lichttherapie (meestal TL01-UVB)
Ditranol
Teerzalf
Afdouchen met Lactacyd, zeepvrije
Afdouchen met olie (soya oleum emulgatum)
wasemulsie
Insmeren met (eigen) vette zalf/crème
Lichttherapie (TL01-UVB)
Insmeren met (eigen) vette zalf/crème
UA | 6 | 2014
Voor psoriasis, lange behandeling
Ditranol
Afdouchen met Lactacyd, zeepvrije
wasemulsie
Bad met psoraleen
Lichttherapie (UVA)
Teerzalf
Afdouchen met olie (soya oleum emulgatum)
Insmeren met (eigen) vette zalf/crème
| 24
Teerzalf, mag dat?
die goed bevalt. Dat bevordert het
zelfmanagement.”
Hebben ze eenmaal een zalf die ze
prettig vinden, dan wordt die vaak per
kilo voorgeschreven, liefst afgeleverd
in tien tubes van 100 gram. Astrid: “Het
komt regelmatig voor dat we dan een
In de (openbare) apotheek mag teerzalf niet meer worden bereid omdat het
carcinogeen is. Mag men dan op de dagbehandeling teerzalf gebruiken?
Kankerverwekkende stoffen komen alleen vrij tijdens de bereiding van teerzalf. Als het
eenmaal bereid is, is de zalf veilig. Dit is uit diverse onderzoeken gebleken. De verpleegkundigen dragen wel een lang plastic zalfschort ter bescherming van hun kleding.
Teerzalf maakt de huid wel extra gevoelig voor licht en geeft daarom risico op verbranding.
Daarom wordt het toegepast na de lichttherapie. De teerzalf voor de dagbehandeling
wordt extern besteld en wordt bereid in een gespecialiseerde apotheek onder uitgebreide
veiligheidsmaatregelen (afzuiging, masker).
telefoontje van de apotheek krijgen of
dat wel klopt. Maar iemand die zich
dagelijks van top tot teen moet
de zalf zelf betalen. Dat hoeft niet,
tubes. “Handig om een zalf uit te
insmeren, verbruikt veel zalf; wel twee
want op recept wordt het vergoed.”
proberen, handig voor onderweg,
100-gramstubes per week! Als we
zodat je altijd je eigen zalf bij je hebt
merken dat iemand na zo’n vijf weken
Klein maar fijn
en niet met een grotere tube hoeft te
nog geen nieuw recept vraagt, dan
Hoewel de indifferente zalf vaak in
sjouwen. Bovendien raakt zalf in een
vragen we de volgende keer of hij of
grote hoeveelheden wordt voor-
kleine tube minder snel vervuild.”
zij wel genoeg smeert. Er zijn ook
geschreven, zijn de verpleegkundigen
Verder zijn er veel patiënten die maar
patiënten die zuinig smeren omdat ze
ook erg te spreken over de kleine
een klein deel van het lichaam hoeven
in te smeren. Ook bij kleine kinderen
kan een kleine tube praktisch zijn
omdat er minder nodig is.
Toch vindt Astrid het beter om standaard 100-gramstubes af te leveren.
“Anders geef je een verkeerd signaal
af. Dan gaan mensen misschien te
zuinig smeren.”
“Veel mannen vinden insmeren
iets voor vrouwen”
Informeren
Patiënten hebben over het algemeen
veel baat bij de dagbehandeling. Na de
behandeling van tien weken is de
huid bij 80% van de patiënten sterk
verbeterd of zelfs genezen. De dagbehandeling wordt steeds bekender, al
hadden sommige patiënten liever
eerder van deze behandeloptie gehoord. Zoals een patiënt zei: “Jammer
dat ik pas na 35 jaar met eczeem bij
jullie kom.”
“Tijdens de dagbehandeling staan
we in nauw contact met de patiënt”,
vertelt Astrid. “Dan behandelen we niet
alleen, we informeren ook. We kijken
bijvoorbeeld wat de patiënt weet over
>> Lees verder op pagina 26
De lichtcabine: een soort verticale zonnebank
UA | 6 | 2014
| 25
AAN HET WOORD
de aandoening en over de huid. We
mensen vertellen we dat een nacht
Astrid: “We geven tips maar dringen
vragen hoe hij met de aandoening
doorhalen of een aantal biertjes ook
niets op. De patiënt beslist wat hij
omgaat, hoe vaak hij zich insmeert en
gevolgen heeft voor de huid.”
ermee doet.” Elles: “We proberen wel
bij te sturen. Bijvoorbeeld door te
hoe uitgebreid, we vragen naar de
douchegewoontes en naar het materiaal van de kleding. Als bijvoorbeeld
“We geven tips maar dringen
niets op””
zeggen ‘Wat jammer dat je je niet
insmeert.’ We blijven uitleg geven.” <
iemand hier op de afdeling lang onder
de douche staat, hebben we een
De verpleegkundigen merken dat veel
aanknopingspunt om douchegewoon-
mannen zich liever niet insmeren. “Dat
tes bespreekbaar te maken. Bij jonge
vinden ze meer iets voor vrouwen.”
De huiskamer waar patiënten de zalf laten intrekken.
Jouw rol bij de uitgifte van indifferente zalf of crème
• Wees niet verbaasd bij een recept voor grote hoeveelheden indifferente zalf. Vaak moet het hele lichaam dagelijks
worden ingesmeerd. De twee-wekenperiode van eerste uitgifte is vaak al voorbij omdat de patiënt de zalf al twee
weken heeft geprobeerd via het ziekenhuis.
• Benadruk dat regelmatig smeren belangrijk is om de huid niet te laten uitdrogen. Indifferente zalven en crèmes mogen
onbeperkt worden gebruikt. Zo kan de patiënt eczeem en jeuk beperkt houden.
• Bevalt een zalf of crème niet? Adviseer om een ander product te proberen.
• Lang niet alle patiënten weten dat ze de meeste soorten indifferente zalf of crème vergoed kunnen krijgen van de
zorgverzekeraar. Als ze er maar een recept voor hebben. Dat geldt ook voor kleine tubes.
• Door de zalf voor de nacht te smeren, kan deze goed intrekken zonder dat het vet opvalt of in de kleding trekt.
• Op warme dagen kan een vette zalf te veel afsluiten; dan is misschien een crème te verkiezen.
• Bij verbranding is het beter geen vette zalf te gebruiken; dit sluit af. Een aftersun is dan geschikter.
• Adviseer om ook een kleine tube mee te nemen ‘voor in de tas’.
UA | 6 | 2014
| 26
Productnieuws
Vergoeding Sovaldi (sofosbuvir)
voor patiënten met chronische
hepatitis C
Sovaldi (sofosbuvir) wordt sinds 1 november 2014 vergoed voor de
behandeling van patiënten met ernstige chronische hepatitis C.
‘Ernstig’, dat wil zeggen: ernstige fibrose van de lever (Metavir fibrosescore F3 en F4), zeer ernstige verschijnselen buiten de lever en voor
Statines en spierscheuringen
en na een levertransplantatie vanwege hepatitis C.De vergoeding van
Sovaldi sinds 1 november maakt het mogelijk een groep patiënten te
Spierpijn, spierkramp, ontsteking van de spieren en in zeldzame
behandelen die urgent behandeling nodig heeft, en is in lijn met de
gevallen spierafbraak zijn bekende bijwerkingen van statines
richtlijnen van de Europese en Amerikaanse organisaties voor
(cholesterolverlagers). Lareb heeft nu ook elf meldingen
leveronderzoek.* ontvangen van spierscheuring bij het gebruik van statines.
De vergoeding is tot stand gekomen na onderhandeling tussen
fabrikant Gilead en het ministerie van VWS. In de onderhandeling is
Een spier scheurt niet zomaar; dat gebeurt meestal alleen bij een
Gilead bereid geweest om een belangrijke financiële tegemoetkoming
explosieve beweging, zoals sprinten, afzetten en springen. Maar bij
te doen en heeft het sofosbuvir tijdens de onderhandelingsperiode
vier van de elf meldingen ging het om een ‘spontane spierscheuring’,
beschikbaar gesteld in een medical need-programma.
dat wil zeggen dat deze optrad tijdens normale dagelijkse activiteiten.
* EASL: European Association for the Study of the Liver; AASLD: ** American Association for the
“Mogelijk kan het optreden van spierschade bij gebruik van statines
Study of Liver Diseases
de kans op spierscheuringen verhogen”, concludeert Lareb. Bron: Persbericht Gilead
Bron: Lareb
Meer bijwerkingenmeldingen over Thyrax
Bij het Nederlands Bijwerkingen Centrum Lareb zijn sinds eind 2013 meer meldingen ontvangen van bijwerkingen van Thyrax Duotab
(levothyroxine). Het gaat om signalen van hyperthyreoïdie (een te hoge concentratie schildklierhormoon in het bloed). Opvallend is dat de
verpakking eind 2013 is veranderd, maar dat de samenstelling van de tabletten hetzelfde is gebleven.
Sinds eind 2013 wordt Thyrax niet meer geleverd in de bruine glazen flessen maar in aluminium doordrukstrips. Dit is gedaan om de tabletten
beter tegen vocht te kunnen beschermen. Dat leidt er mogelijk toe dat er een hogere concentratie actieve levothyroxine achterblijft in de
tabletten. Daardoor zouden de tabletten in de doordrukstrips mogelijk iets sterker werken dan die in de flacons. De firma Aspen Pharma Trading
Limited vraagt apothekers om patiënten - met name bij de overgang van tabletten in flacons naar tabletten in een doordrukstrip - te informeren
over mogelijke bijwerkingen die te maken kunnen hebben met hyperthyreoïdie. Dat zijn hartkloppingen, hoofdpijn en hevig transpireren. Raad
patiënten aan bij deze bijwerkingen contact op te nemen met hun huisarts.
Levothyroxine wordt voorgeschreven aan patiënten bij wie de schildklier niet optimaal werkt. De fabrikant onderzoekt of de veranderde
verpakking heeft geleid tot een hogere concentratie van de werkzame stof.
Bron: CBG, DHPC van Aspen Pharma Trading Limited
UA | 6 | 2014
| 27
‘Ik verzorg mijn
droge huid met
Bipharma I-Basis’
I-Basis, niet zomaar een crème
I-Basis is een èchte vetcrème - een van de weinige hydrofobe
crèmes binnen het indifferente assortiment.
Hydrofobe crèmes zijn water-in-olie-systemen waarbij het water
als heel kleine druppeltjes in de olie zit verdeeld. De buitenste
of continue fase is de olie die - eenmaal op de huid aangebracht
- een film vormt op de huid en zo een milde vorm van occlusie
veroorzaakt, met een stijging van de hydratiegraad tot gevolg.
Een vetcrème is daarom bijzonder geschikt voor verzorging van
de droge huid. Ca. 3 miljoen mensen in Nederland hebben in meer
of mindere mate last van een droge huid. Grote kans dus dat
iemand bij jou aan de balie komt die geholpen is bij het gebruik
van I-Basis. Vraag nu naar de nieuwe promo-materialen.
Z-Index: 15775348
I-Basis = de indifferente basiscrème van Ibaril
*Deze actie geldt t/m 19 december 2015.
De winnaar wordt bekend gemaakt via de Bipharma facebookpagina en via onze website, www.bipharma.com.
Werkend aan een gezonde toekomst.
Like I-Basis op de
Bipharma Facebookpagina en maak kans
op een iPod nano.*
ER WAS LAATST EEN PATIËNT
“Ik krijg van die rare plekken!”
Er was laatst een patiënt die Picato (ingenolmebutaatgel) voorgeschreven had gekregen.
Deze gel wordt voorgeschreven tegen actinische keratose, een huidaandoening die een
voorstadium kan zijn van plaveiselcelcarcinoom. De volgende dag kwam de patiënt terug,
hevig van slag: “Ik krijg van die rare plekken.”
Hoornige plekjes, een beetje als wratjes of
Belangrijk is dat patiënten die Picato
Patiënten die hier niet op zijn voorbereid,
eczeem. Zo ziet actinische keratose eruit.
krijgen, goed worden voorbereid op een
kunnen erg schrikken van wat er met hun
Deze plekjes zijn niet altijd onschuldig: het
mogelijke huidreactie. Zo kan er irritatie,
huid gebeurt, ook al is het een teken dat
kan een voorstadium zijn van een bepaal-
roodheid, schilfering, zwelling en/of
de gel ‘aan het werk is’, want de afwijken-
de vorm van huidkanker, het plaveisel-
vorming van blaren, korstjes of zweertjes
de huidcellen moeten juist kapotgemaakt
celcarcinoom. Keratose is ‘verhoorning’
optreden. Soms gebeurt dit al op de dag
worden. Vooral als de behandeling nog niet
en actinisch betekent ‘ontstaan door
dat de gel is aangebracht, maar meestal
voltooid is, zou de patiënt kunnen stoppen
ultraviolette straling’. Het ontstaat dus door
één of enkele dagen later. De reactie is het
met de behandeling. Dat moet natuurlijk
te veel blootstelling aan de zon. Veel
sterkst na vier dagen tot een week na het
voorkomen worden. Daarom is het uiter-
ouderen met een lichte huidtint hebben
begin van de behandeling (vier dagen voor
mate belangrijk dat je de patiënt bij
dergelijke plekjes, maar ook bij jongere
de zwakke vorm voor gezicht en
uitgifte niet alleen wijst op de juiste
mensen – en vooral bij zonaanbidders –
hoofdhuid, drie tot acht dagen bij de sterke
manier van aanbrengen, maar ook op de
kunnen ze voorkomen. Om doorgroei naar
vorm voor romp en ledematen) en gaat
mogelijke huidreactie. Zeg de patiënt dat
huidkanker te voorkomen, is het belangrijk
vanzelf weer over. Bij de sterke variant
eventuele huidreacties bij de werking van
dat actinische keratose wordt behandeld.
kunnen de verschijnselen vier weken
het geneesmiddel horen en dat het de
Nieuw. Een vrij nieuwe behandeling is die
aanwezig blijven, bij de zwakkere vorm
bedoeling is dat de kuur van twee of drie
met Picato (ingenolmebutaatgel).
twee weken.
dagen wordt afgemaakt.
Jouw advies bij uitgifte van Picato
kunnen optreden is cruciaal. Vertel de patiënt het volgende.
• Leg de verpakking thuis direct in de koelkast en bewaar deze in de
koelkast.
• Smeer de keratoseplekjes in op twee of drie opeenvolgende dagen. In de
verpakking zit voor elke behandeldag een apart tubetje. De inhoud van
het tubetje moet op een oppervlakte van ca. 5 x 5 centimeter op en
rondom de actinische keratoseplek worden aangebracht.
• Breng de gel aan op een schone, droge huid. Laat de gel daarna een
Picato – twee sterkten
• 150 microgram ingenolmebutaat
per gram (0,015%), drie tubetjes
met 0,47 gram. Deze sterkte is
bedoeld voor het gezicht en het hoofd.
De gel moet op drie opeenvolgende
dagen eenmaal daags op de plekjes
worden aangebracht. Voor elke dag is
er een apart tubetje.
kwartier drogen en laat de huid zes uur met rust. Na zes uur mag de huid
weer (voorzichtig) gewassen worden.
• Probeer transpiratie te voorkomen als de gel is aangebracht (vermijd
inspanning, doe de behandeling niet als het erg warm is).
• Er kan een huidreactie optreden. Dat kan al binnen enkele uren, maar ook
een paar dagen later. Is de behandeling nog niet voltooid, zet die dan
gewoon voort. De reactie gaat vanzelf weer over.
• Vanwege de huidreacties mag Picato niet worden aangebracht op plaatsen
waar de huid dun is, zoals rond de ogen, bij de neusgaten en op de lippen.
UA | 6 | 2014
• 500 microgram ingenolmebutaat
per gram (0,05%), twee tubetjes
met 0,47 gram. Deze sterkte is
bedoeld voor de romp en de
ledematen. De gel moet op twee
opeenvolgende dagen eenmaal
daags op de plekjes worden
aangebracht. Voor elke dag is er
een apart tubetje.
| 29
Dit artikel kwam tot stand in samenwerking met Leo Pharma BV, producent van Picato®
Goede voorlichting over de juiste toepassing én over de huidreacties die
BalieTips
bij pijnbehandeling
voor kankerpatiënten
Pijndeskundige Wendy
Oldenmenger (zie het
artikel op pag. 6) geeft
een aantal nuttige tips
voor het afleveren van
pijnmedicatie.
Niet “bij de maaltijd”
Moet medicatie driemaal daags worden genomen en met voedsel? “Bij de maaltijd” kan
Op het nachtkastje
Heeft een patiënt veel pijn ’s morgens
bij het opstaan en bij het wassen en
aankleden? Dan is inname van kortwerkende pijnmedicatie vóór het opstaan
aan te raden. Ook voor patiënten die
’s nachts wakker worden van de pijn is
een handig geheugensteuntje zijn; de meeste mensen eten immers drie keer per dag. Maar
voor een goede spreiding over de dag is “bij de maaltijd” geen praktisch advies. De
overbrugging tussen de avondmaaltijd en het ontbijt is dan te lang.
Tip: Adviseer voor driemaaldaagse inname de tijdstippen na
het opstaan (ca. 7.00-8.00 uur), halverwege de middag (ca.
15.00-16.00 uur) en voor het slapengaan (ca. 22.00-23.00
uur). Zo nodig met iets te eten.
het handig om de medicatie op het
nachtkastje te leggen, zodat ze daarna
weer verder kunnen slapen.
Tip: Om pijn bij het opstaan
en aankleden te voorkomen,
kun je adviseren om ‘rescuemedicatie’ (een kortwerkend
of een rapid-onset opioïd) in
bed in te nemen en daarna
nog een halfuurtje te blijven
liggen.
UA | 6 | 2014
Niet ‘zo nodig’
“Paracetamol tegen deze pijn? Dat werkt toch niet. Bij hoofdpijn heb ik er ook nooit wat
aan.” Zo kunnen mensen reageren als ze paracetamol voorgeschreven krijgen tegen
chronische pijn. Leg uit dat het belangrijk is dat er voldoende medicatie wordt genomen
om de hele dag verzekerd te zijn van een voldoende hoge bloedspiegel. Na een paar dagen
kan worden nagegaan of de patiënt er wel of geen baat bij heeft.
Tip: Als paracetamol is voorgeschreven, moet dit volgens
voorschrift worden ingenomen. Voor pijn bij kanker is dat
meestal drie- of viermaal daags 1000 mg.
| 30
Let op de plakduur
Voor langdurige sterke pijnstilling worden
vaak opioïden in de vorm van een pleister
voorgeschreven. Deze geven hun inhoud
(buprenorfine of fentanyl) via de huid
geleidelijk af aan het bloed. Pleisters met
fentanyl worden in de regel eens per drie
dagen gewisseld, maar bij pleisters met
Geen twee NSAID’s
buprenorfine is de doseringsfrequentie
Heeft een patiënt een recept voor een NSAID? Dan is het belangrijk om goed te controleren
Tip: Let bij aflevering goed
op de doseringsfrequentie
en vertel die aan de patiënt
of verzorger, zeker als er
een ander merk wordt
afgeleverd dan voorheen.
of hij of zij misschien af en toe ook nog een (ander) NSAID gebruikt, bijvoorbeeld tegen
spierpijn of hoofdpijn. Dat is namelijk niet de bedoeling. Bij gebruik van twee middelen of
hogere doses wordt het effect niet beter, maar de kans op bijwerkingen wordt wel veel
groter.
Tip: Vraag bij een patiënt met een voorgeschreven NSAID
goed uit of er (al of niet incidenteel) nog een NSAID wordt
gebruikt. Geef voorbeelden van de medicijnen die niet
gebruikt mogen worden.
afhankelijk van het merk.
Afstemmen
Het ene middel driemaal daags, het andere
Geef informatie over bijwerkingen
Opioïden kunnen bijwerkingen veroorzaken. Sommige bijwerkingen komen alleen in het
begin voor, zoals misselijkheid en sufheid. Het is heel belangrijk om de patiënten te
vertellen dat dit waarschijnlijk weer overgaat. Bijwerkingen die langer aanwezig kunnen
blijven zijn obstipatie, jeuk en moeilijk plassen. Er is een kleine kans dat er waandenkbeelden optreden. Dit kan reden zijn om van opioïd te switchen. Als het goed is, is ook een
laxans, en eventueel een anti-emeticum voorgeschreven.
Tip: Controleer of een laxans is voorgeschreven. Adviseer de
patiënt hiermee direct te beginnen en niet af te wachten.
Druk de patiënt op het hart om een anti-emeticum te
gebruiken of te vragen zodra er misselijkheid optreedt.
UA | 6 | 2014
twee- of viermaal daags, dan nog een bij
het opstaan en een ander juist voor het
slapengaan… Dat worden heel wat
innamemomenten.
Tip: Stel samen met de
patiënt een schema op
waarbij de noodzakelijke
spreiding over de dag wel
zo goed mogelijk is, maar
waarbij toch het aantal
innamemomenten beperkt
wordt.
| 31
BalieTips
bij pijnbehandeling
voor kankerpatiënten
Uitleg van doseringen
Soms is het nodig om de patiënt goed uit te leggen dat doseringen per middel sterk
verschillen. Onze columniste Anneke schreef al eerder over een boze patiënt die
tabletten van ‘maar’ 50 mg diclofenac kreeg, terwijl hij eerder ‘wel’ 400 mg ibuprofen
had gekregen. Maar ook opioïden zijn heel verschillend in sterkte. Zo komen 30 mg
oraal oxycodon en 8 mg hydromorfon elk overeen met 60 mg oraal morfine.
Tip: Leg uit dat eenzelfde hoeveelheid milligrammen van
verschillende geneesmiddelen niet evenveel effect heeft.
Kindveilige verpakking
Opioïden zijn kindveilig verpakt. Vaak zo kindveilig dat het ook voor volwassenen
moeilijk kan zijn om de verpakking open te maken. Zo denken patiënten vaak dat
hun medicatie in een doordrukstrip zit, terwijl het een 'afpelstrip' is. De folie moet
aan de achterkant van de tablet worden gehaald. Bij Recivit en Effentora moet je de
strip eerst dubbelvouwen, dan een stukje met één tablet afscheuren, waarna de
folie verwijderd kan worden. Voor fragiele of ernstig verzwakte patiënten is het
doosje van Instanyl heel moeilijk open te maken, zeker als ze pijn hebben. Doe het
in de apotheek (of bij aflevering thuis) alvast voor; daarna zal het iets makkelijker
gaan.
Tips bij zeer snel
werkende opioïden
Er zijn diverse vormen zeer snel werkende
opioïden met nasale, buccale of sublinguale
toediening, bedoeld tegen doorbraakpijn.
Belangrijk is dat de werkzame stof geleidelijk
uit de tablet of film vrijkomt.
Tip: Vraag de fabrikant om een aantal (gratis) placeboverpakkingen. Daarmee kun je de patiënt laten zien en
laten oefenen hoe de medicatie uit de verpakking
gehaald kan worden.
UA | 6 | 2014
Tip: De patiënt mag niet op
het geneesmiddel zuigen of
kauwen.
| 32
ER WAS LAATST EEN PATIËNT
“De inhalatie helpt niet”
Er was laatst een patiënt… of liever: er waren laatst een heleboel patiënten, bij wie de
inhalatiemedicatie onvoldoende hielp. Dat merkte Willy Kok, apothekersassistente bij
apotheekhoudend huisartsenpraktijk Van Gelderen in Gorssel, toen ze een Longweek
organiseerde. “We geven wel inhalatie-instructie, maar het blijft niet hangen.”
Ze riep patiënten op die inhalatiemedicatie gebruikten en vroeg hun
met placebo’s voor te doen hoe ze
inhaleerden en hoe ze omgingen met
hun apparaatjes. Het resultaat was
schokkend: ze zag zoveel mensen die
• Mensen die hun voorzetkamer nooit uit elkaar halen, nooit afwassen, en al
jarenlang gebruiken zonder hem te vervangen.
• Mensen die de voorzetkamer wel afwassen, maar deze drogen op de centrale
verwarming of met een theedoek droogwrijven.
• Mensen die alleen drijfgas inhaleren omdat ze hun aerosol nooit schudden voor
gebruik, of omdat hij allang leeg is en alleen nog drijfgas afvuurt.
verkeerd inhaleerden! Hier lees je een
• Mensen die het beschermkapje niet van de aerosol halen.
selectie van de fouten die aan het licht
• Mensen (bijna allemaal!) die hun tanden en lippen niet om het mondstuk heen
kwamen. In een volgend nummer van
UA gaan we hier verder op in.
doen.
• Mensen die een aerosol met masker gebruiken en die een aangetaste
gelaatshuid hebben omdat ze na afloop hun gezicht niet wassen (“nooit
“Van de ongeveer 85 patiënten
die we controleerden, gebruikten
er maar drie hun medicatie op
de juiste wijze”
geweten dat ik mijn gezicht moest wassen”).
• Mensen die veel te lang en te hard inhaleren.
• Mensen die de capsules van Cyclocaps nooit doorprikken.
• Mensen die de Diskus en de Turbuhaler bij inhalatie niet horizontaal houden en
het mondstuk niet schoonvegen.
• Mensen die niet bijhouden hoeveel doses ze hebben gebruikt (en dus
doorgaan met inhaleren als het medicijn al op is).
“We denken dat we goede instructies geven en alles vertellen en voordoen, maar
blijkbaar blijft er niet zoveel hangen en moeten we de uitleg regelmatig herhalen
en patiënten vooral daarna nog regelmatig bijsturen”, vertelt Willy. “Van de
ongeveer 85 patiënten die we controleerden, gebruikten er maar drie hun
medicatie op de juiste wijze. Er is nog een hoop werk aan de winkel.”
UA | 6 | 2014
| 33
ALLES OVER …
Mensen met COPD hebben heel vaak
ook hoge suiker- en cholesterolspiegels,
aderverkalking, hoge bloeddruk,
osteoporose, spierzwakte en obesitas.
Ook angst, depressie of een te hoog of
te laag gewicht komen bij deze
patiënten vaak voor. Het zijn kenmerken
die sowieso veel voorkomen, maar
toch… als wetenschappers grote
groepen COPD-patiënten vergelijken
met leeftijdsgenoten, dan blijkt dat
degenen met COPD meer bijkomende
aandoeningen hebben. ‘Comorbiditeit’
wordt dat ook wel genoemd.
98% van de mensen met
ernstige COPD heeft daarbij
één of meer andere ziektes
Is er een oorzaak?
Natuurlijk gingen de onderzoekers op
zoek naar een oorzaak van die
comorbiditeit. Komt het doordat COPDpatiënten meer gerookt zouden
COPD – Benauwdheid
en vaak nog veel meer
hebben? Nee, want ook als de
‘controlepersonen’ evenveel gerookt
hebben, zie je dit verschil. Zijn er dan
ontstekingen in de longen die andere
aandoeningen tot gevolg hebben?
COPD staat bekend als een
onomkeerbare chronische
longziekte met luchtwegvernauwing. Maar misschien
merk je wel dat veel patiënten
met COPD-medicatie ook
andere medicatie gebruiken.
Daar zijn wetenschappers nog niet uit.
Er wordt ook gedacht aan langdurig
gebrek aan lichaamsbeweging en een
versneld verouderingsproces als
mogelijke oorzaken van de andere
ziekten.
Oog voor het andere
Wat de oorzaak ook is, in de praktijk is
het belangrijk dat artsen en andere
zorgverleners oog hebben voor die
bijkomende aandoeningen, vindt
longarts Lowie Vanfleteren, verbonden
Want vaak hebben ze ook
aan CIRO (Expertisecentrum voor
andere aandoeningen. Meer
(Limburg). “Als een COPD-patiënt pijn in
dan mensen zonder COPD. Waar
alleen aan de COPD denken, want die
krijgen ze zoal mee te maken?
Chronisch Orgaanfalen) in Horn
de borstholte heeft, moet je als arts niet
pijn kan ook een gevolg zijn van een
hartaandoening of van scheurtjes in de
ribben.”
UA | 6 | 2014
| 34
Last: meer dan luchtwegvernauwing
In de jaren 70 van de vorige eeuw, toen nog de naam CARA werd gebruikt (de afkorting
Artsen moeten goed nagaan of
hun patiënt met COPD ook
een andere ziekte heeft
Patronen
Vanfleteren heeft zelf ook onderzoek
voor chronische aspecifieke respiratoire aandoeningen), had men vooral aandacht voor
de vernauwing van de luchtweg (obstructie). Die werd gemeten met een spirometer.
De éénsecondewaarde (de hoeveelheid lucht die je in één seconde kunt uitblazen) was
daarbij een belangrijke maat. Hoe lager deze is, des te groter de benauwdheid. Nu is
bekend dat die éénsecondewaarde niet goed overeenkomt met de last die mensen
met COPD ondervinden.
gedaan aan die bijkomende aandoe60
ningen. Bij ruim tweehonderd van zijn
53
patiënten werd systematisch gekeken of
45
Prevalentie %
ze ook andere ziektes hadden dan COPD.
Met name werd gekeken naar dertien
aandoeningen die al beschreven waren
als ‘veel voorkomend bij COPD’.
36
28
30
21
14
15
5
0
Het bleek dat bijna alle patiënten, 98%,
Bl
hadden naast COPD. Ruim de helft had
zelfs vier of meer aandoeningen. Wat
ontdekken. De volgende combinaties
kwamen vaker voor:
22
31
23
16
9
t
t
t
ede infarc ewich ressie Angs oornis esitas assa alking ehalte ddruk alking ehalte
t
Ob spierm tontk erolg bloe rverk ikerg
est
i
Dep
t
Har nderg
e
Bo olest Hoge Ade g su
O
unc
f
r
e
Lag
h
Ni
Hoo
gc
o
Ho
mo
ar
oed
één of meer andere aandoeningen
bijzonder was: er waren patronen in te
54
48
Deze grafiek laat zien hoe vaak bijkomende aandoeningen voorkomen bij mensen met
COPD (gebaseerd op het onderzoek van Vanfleteren1).
1
Vanfleteren, et al. Am J Respir Crit Care Med. 2013.
• Een ‘hart- en vaatgroep’. Deze mensen
hebben meestal een hoge bloeddruk
seconde kan uitblazen) was in de ene
Natuurlijk moeten die bijkomende
en aderverkalking, maar juist geen
groep niet beter of slechter dan in een
aandoeningen ook behandeld worden
overgewicht of te veel suiker of
andere groep. Zelfs mensen in de groep
als dat de ziektelast voor de patiënt kan
cholesterol in hun bloed.
met minder aandoeningen hebben geen
verlichten en als het de prognose kan
betere luchtwegen.
verbeteren. Zoals bij elke combinatie
• Een ‘lichtgewichtgroep’. Dit zijn
moet goed worden opgelet dat de
mensen die te licht zijn, weinig
Ook bij longaanvallen is
behandeling op maat mogelijk
verschillende geneesmiddelen elkaars
mensen zijn juist vaak te zwaar en
Opsporen en behandelen
Behandeling op maat
hebben tevens aderverkalking, een
“Het is heel belangrijk dat artsen bij
Ook bij de longaanvallen, de
hoge bloeddruk en te veel suiker en
mensen met COPD actief kijken of ze
zogenaamde exacerbaties, wordt
verkeerde vetten in hun bloed: het
ook andere aandoeningen hebben”,
afstemmen steeds beter mogelijk.
metabool syndroom.
vindt Vanfleteren. De patronen maken
“Ook in die longaanvallen zijn patronen
spiermassa hebben en vaak ook lijden
aan osteoporose en slechte nieren.
werking niet schaden.
• Een ‘metabool-syndroomgroep’. Deze
dat misschien makkelijker: iemand
te ontdekken. De ene persoon heeft
aandoeningen’, zoals angststoornissen
die te licht is, heeft een grotere kans
bijna nooit een longaanval, de ander
en depressie. Relatief veel van deze
op osteoporose. En als iemand een
heeft ze regelmatig. Die mensen
mensen hadden in het verleden een
hartinfarct heeft gehad, zou de arts alert
hebben niet dezelfde behandeling
hartinfarct gehad.
moeten zijn op psychische stoornissen.
nodig. We kunnen ook kijken naar
Het actief opsporen van bijkomende
eigenschappen van de longaanval.
aandoeningen’ in vergelijking met de
aandoeningen wordt nu ook in de
Dat maakt uit voor de behandeling.
andere groepen.
internationale behandelingsrichtlijnen
Het soort ontstekingscellen bijvoorbeeld
• Een ‘groep met psychische
• Een ‘groep met minder bijkomende
aangeraden. Vanfleteren: “Bij CIRO
kan het nut van de behandeling met
Is de COPD in de ene groep nou
onderzoeken we een patiënt dan ook
een prednisolonkuur voorspellen. Het is
ernstiger dan in de andere groep? Nee,
drie dagen lang, zodat alle aandoe-
belangrijk om dat te weten.” <
de luchtwegvernauwing (gemeten met
ningen bij de betreffende patiënt goed
de hoeveelheid lucht die iemand in één
in kaart worden gebracht.”
UA | 6 | 2014
| 35
ANNEKEDOTES
Even bellen
Op een dag kwam er een vrouw
nemen?” Behulpzaam als ik ben,
aan de balie met een recept voor
stelde ik die vraag inderdaad aan
diazepam. Ik legde haar het een
zijn echtgenote. Verbaasd vroeg zij:
en ander uit over het gebruik van
“Hoe komt mijn man er nou bij om
diazepam en vertelde dat zij na
dat aan ú te vragen?” Lachend hebben
inname niet mocht autorijden. Waarop
wij afscheid van elkaar genomen.
zij zegt: “Nou, ik verwacht niet dat
mijn hond zal autorijden.” De diazepam
Helemaal
was voor haar hondje voorgeschreven.
Nou schiet mij nog een voorvalletje
Mevrouw kon namelijk niet slapen
te binnen dat met opbellen te maken
doordat haar hondje ’s nachts zo'n
heeft. Op diezelfde afdeling Neurologie
lawaai maakte. De oplossing? Geen
vroeg ik aan een vrouw de naam van
slaaptabletten voor haarzelf, maar de
haar vaste apotheek in haar woon-
hond aan de diazepam! Het klinkt
plaats Lochem zodat ik daar even heen
misschien gek, maar zo pak je het
kon bellen om haar medicatie op te
probleem wel bij de oorzaak aan toch?
vragen. Waarop de vrouw antwoordde:
“Nou, je kunt ook Anita even bellen.
Wit, dik en vloeibaar
Dat is de assistente van de specialist
Nu nog wat leuke gebeurtenissen
hier in het St. Antoniusziekenhuis.
die mijn collega’s en ik meemaakten
Zij weet ook precies wat ik aan
tijdens de opnamegesprekken op
medicijnen gebruik, dan hoef je niet
de afdelingen in het St. Antonius-
helemaal naar Lochem te bellen”.
ziekenhuis.
Verbaasd zei ik: “Dat maakt niet uit
Mijn collega vroeg aan een vrouw
hoor mevrouw, of ik nou naar
Elke keer als ik er weer lekker
van ongeveer vijftig jaar welke
Nieuwegein of naar Lochem bel. Als
voor ga zitten om mijn column
thuismedicatie zij gebruikte. Toen de
ik het nou zou moeten lopen, dan
te schrijven, denk ik: “Als ik nog
vrouw zei dat ze alleen oogdruppels
was het een ander verhaal.” Omdat
in gebruik had, was natuurlijk de
de vrouw een beetje beteuterd keek,
Hallo collega’s,
maar genoeg inspiratie heb.”
volgende vraag van mijn collega:
voegde ik er snel aan toe: “Maar
Maar steeds vloeit er zo weer een
welke oogdruppels? Nou, daar kwam
superlief dat u zo met mij meedenkt”.
stukje uit mijn pc en dat wil maar
de omschrijving: “De naam weet
Gelukkig verscheen er toen een grote
ik niet, maar het is een witte, dik-
grijns op haar gezicht.
één ding zeggen: ons geweldige
vak verveelt nooit!!
vloeibare troep en het is net sperma
als je het in je ogen druppelt.” Waarop
Nou dit was het weer. Ik hoop dat jullie
mijn collega gevat antwoordde: “Daar
weer genoten hebben en als jullie zelf
heb ik gelukkig geen ervaring mee.”
nog wat leuks beleven, dan hoor ik
het graag.
Even bellen
Zelf kwam ik bij een meneer die was
opgenomen op de afdeling Neurologie.
Toen ik hem vroeg welke medicatie
hij thuis gebruikte voordat hij in het
ziekenhuis werd opgenomen, zei hij:
Liefs,
Anneke
”Oh kind, dat weet ik niet hoor, dan
kun je beter even mijn vrouw bellen”.
Als jullie iets leuks meemaken, dan
“Dat zal ik doen”, zei ik en wilde net
wil ik dat graag voor jullie verwerken
de zaal verlaten toen hij mij terugriep.
in mijn column. Je kunt me mailen op
[email protected]
UA | 6 | 2014
“En”, zei hij, “als je mijn vrouw toch
aan de lijn hebt, wil je dan gelijk even
vragen of zij mijn schoenen mee wil
| 37
ZELFZORG
voldoende beschermen en zal het
slijmvlies beschadigd raken. Het zuur
brandt dan achter het borstbeen. Soms
is het zo pijnlijk dat men denkt dat de
pijn van een hartaanval komt. Niet zo
vreemd, want ook het hart zit immers
achter het borstbeen.
Zinvol zuur
Dat maagzuur, dat soms zo hinderlijk
kan zijn, is op zich wel zinvol. Onze
maag produceert het niet voor niets.
Het zorgt ervoor dat voedselbrokjes
verder worden afgebroken, dat eiwitten
en nucleïnezuren denatureren en dat
bacteriën kapotgaan. Anders hadden
we veel vaker een voedselvergiftiging.
Het zuur is ook nodig om pepsinogeen
in de maag om te zetten in het enzym
pepsine, dat eiwitketens afbreekt tot
kleine peptiden of zelfs aminozuren.
Het geproduceerde maagsap is uiterst
zuur (pH 1,5), maar net na een maaltijd,
Maagzuur: zinvol, zeurend,
soms riskant
bij een gevulde maag, zal de pH
oplopen tot ongeveer 3,5. Nog altijd
behoorlijk zuur, maar gelukkig is de
maagwand tegen dat zuur beschermd
door een effectieve slijmlaag, die
bovendien zelf basisch is doordat er
In de decembermaand is het weer raak: veel
mensen eten dan zoeter en vetter dan normaal
bicarbonaat in zit.
Zodra de – toch nog zure – voedselbrij in
de twaalfvingerige darm terechtkomt,
en vaak ook meer dan goed voor ze is. Of het
belandt die in een bad van basisch
nou gaat om het snoepgoed van de Sint, om
alvleesklier wordt afgegeven. Daarmee
de sausen bij het kerstmaal, om de oliebollen
voedselbrij niet meer agressief voor de
en hartige hapjes op oudejaarsavond, of om
de alcoholhoudende dranken die wat rijkelijker
vloeien – het kan allemaal op de maag werken.
Vaak is maagzuur de boosdoener.
natriumwaterstofcarbonaat dat door de
wordt het zuur geneutraliseerd en is de
darmcellen.
Zeurend zuur
Waardoor krijgt iemand last van maagzuur? De belangrijkste oorzaak is dat het
maagzuur in de slokdarm terechtkomt.
Daar hoort het niet, de cellen zijn er
minder goed tegen het zuur beschermd
dan de maagcellen. Maagzuur kan in de
De typische maagklachten die kunnen
overmatige) productie van maagzuur
slokdarm terechtkomen als de afsluiting
optreden, zijn een vol en opgeblazen
zijn, maar je voelt het meestal in de
tussen de slokdarm en de maag niet
gevoel, boeren, (zure) oprispingen,
slokdarm. Door opboeren komt het
goed dicht zit. Normaal komt voedsel in
brandend maagzuur, misselijkheid en
maagzuur in de slokdarm terecht. Als
kleine beetjes door die overgang van de
overgeven. Brandend maagzuur kan
dat vaak gebeurt, kan de slijmlaag van
slokdarm naar de maag. Van boven naar
overigens wel een gevolg van (al of niet
de slokdarm het slijmvlies niet meer
beneden dus. Als er geen voedsel door
UA | 6 | 2014
| 38
Maagklachten door medicijnen
hoeft, houdt een kringspier de opening
strak gesloten. Die spier wordt geholpen
door het middenrif, waar de slokdarm
precies op die plaats doorheen gaat.
Sommige medicijnen kunnen maagklachten als bijwerking hebben.
• NSAID’s en acetylsalicylzuur kunnen bijvoorbeeld een ontsteking van de maagwand
veroorzaken.
• De kringspier tussen slokdarm en maag kan verslappen bij gebruik van
anticholinergica, benzodiazepinen, calciumantagonisten, nitraten en progestagenen.
Alleen als er wat lucht moet ontsnap-
• Bisfosfonaten kunnen de wand van de slokdarm beschadigen en moeten daarom
pen, gaat de kringspier eventjes open
zittend of staand en met voldoende water worden ingenomen, waarna de patiënt
en soms komt er dan wat maagsap
gedurende dertig minuten niet mag gaan liggen.
mee, maar dat levert over het algemeen
geen problemen op.
In sommige gevallen lukt het niet om
of angst de aansturing verstoren, al kan
ontstaan. In een verder stadium kan dat
de opening voldoende af te sluiten.
stress ook op andere wijze tot maagpijn
een zweer worden en uiteindelijk kan
Bijvoorbeeld als er aan de onderkant
leiden.
het ontaarden in kanker. Maagzuur kan
veel druk op staat. Dat kan zijn bij een
Zuur dat de slokdarmcellen irriteert,
dus ook riskant zijn.
erg volle maag, of als de maag niet
voelen we als een zeurend branderig
genoeg kan uitrekken, maar bijvoor-
gevoel achter het borstbeen: brandend
Minder zuur, minder last
beeld ook bij een gevorderde zwanger-
maagzuur. Soms komt het zuur zo hoog
Om de last – en de gevaren – van
schap. Er kan ook een scheurtje in het
dat je het kunt proeven; dan spreken we
maagzuur te verminderen, is het in
middenrif komen. Dan komt het
van zure oprispingen. De klachten
de eerste plaats belangrijk om eet- en
middenrif minder strak om de slokdarm
kunnen opkomen of erger worden als
leefgewoonten aan te passen. Bij over-
te zitten. Verder kunnen stoffen zoals
iemand bukt: de zwaartekracht helpt
gewicht afvallen, niet te veel en niet te
koffie, vet, scherpe kruiden, alcohol en
dan een ongewenst handje mee.
vet eten, matig zijn met tabak, alcohol
nicotine de aansturing van de kringspier
en koolzuurhoudende dranken, rustig
beïnvloeden. Die kan dan niet meer zo
Riskant zuur
eten zodat je geen lucht hapt, regelmatig
hard knijpen, net zoals de aansturing
Cellen in de slokdarm zijn niet goed
leven en stress vermijden. Daarnaast kan
van het hele lichaam met te veel
beschermd tegen maagzuur. Als deze
het bij incidentele klachten helpen om
alcohol te wensen kan overlaten. Door
cellen langdurig blootstaan aan maag-
het zuur te binden met een antacidum.
invloed van bepaalde medicijnen, zoals
zuur, kunnen ze beschadigd raken.
Een derde manier is het verminderen
benzodiazepinen, anticholinergica en
Maar ook in de maag en in de twaalf-
van de zuurproductie, bijvoorbeeld door
calciumantagonisten, kan de kringspier
vingerige darm kunnen cellen hun
een H2-receptorantagonist (bijvoorbeeld
ook verslappen. Ook het hormoon pro-
bescherming tegen maagzuur kwijt-
ranitidine of famotidine) of door een
gesteron heeft dat effect – bij zwangere
raken. Door de inwerking van het zuur
protonpompremmer (bijvoorbeeld
vrouwen bijvoorbeeld. Verder kan stress
kan dan een irritatie of een ontsteking
omeprazol of pantoprazol). <
Jouw advies bij maagklachten
• Bij incidentele maagklachten volstaat het vaak om zuur te neutraliseren met een antacidum. Eerste keus is een middel met
algeldraat (aluminiumhydroxide gel) en een magnesiumzout.
• Bij regelmatig terugkerende klachten, als een antacidum onvoldoende effect heeft, bij pijn ’s nachts en/of gedurende een
groot deel van de dag zijn zuurremmers aangewezen (een protonpompremmer of een H2-receptorantagonist).
• Adviseer je een antacidum of een zuurremmer? Let dan op of de patiënt geen medicijnen gebruikt die hiermee interactie
vertonen, zoals bepaalde orale antischimmelmiddelen, bisfosfonaten en bepaalde antibiotica.
• Controleer of de patiënt medicijnen gebruikt die tot maagklachten kunnen leiden en verwijs in dat geval naar de
voorschrijvend arts.
• De oorzaak van maagpijn kan ook een ernstiger aandoening zijn. Is de pijn al twee weken of langer aanwezig of
vermindert de klacht niet door zelfmedicatie? Verwijs de patiënt dan naar de huisarts.
• Bij niet-pluisverschijnselen (gewicht verliezen, bloed bij de ontlasting of in braaksel) ook direct naar de huisarts of de
spoedeisende hulp verwijzen.
• Acute pijn op de borst met transpiratie? Dat kan een teken zijn van een hartaanval. Bel 112 en hanteer de AED (indien
aanwezig en indien gebruik bekend is).
• Verwijs een zwangere vrouw met maagpijn naar de huisarts. Er kan iets anders aan de hand zijn.
UA | 6 | 2014
| 39
Advies bij
brandend maagzuur
of zure oprispingen
Af en toe last?
• O.a. door vet en scherp gekruid voedsel
Nieuwe
verpakking
Vaker last?
• Pijnlijk brandend gevoel in borst en keel
• Zure smaak in de mond
• Pijn bij slikken
Nieuw
24
Zelfzorgmiddel (antacidum). Lees voor gebruik de bijsluiter.
Neutraliseert maagzuur voor
NL.ALU.14.10.02
snelle verlichting!
Zelfzorgmiddel (protonpompremmer). Lees voor gebruik de bijsluiter.
Vermindert de productie van maagzuur
verlicht tot 24 uur lang!*
www.maalox.nl
[email protected]
*Ipraalox: werkzame stof: pantoprazol. Niet gebruiken: gebruik dit middel niet wanneer u allergisch bent voor één van de bestanddelen van dit geneesmiddel, wanneer u een geneesmiddel gebruikt dat atazanavir bevat, wanneer u jonger bent dan 18 jaar of wanneer u zwanger bent of borstvoeding geeft.
ZELFZORG
Zelfzorgnieuws
Kennis bij ouders over zelfzorggeneesmiddelen schiet tekort
Ouders hebben weinig kennis over het gebruik van zelfzorggeneesmiddelen bij
kinderen. Dat blijkt uit recent onderzoek van het Centraal Bureau Drogisterijbedrijven (CBD) en het Instituut Verantwoord Medicijngebruik (IVM). Zij
onderzochten die kennis bij duizend ouders.
Veel ouders blijken niet te weten welk product geschikt is voor hun kind, hoeveel een
Campagne
“Ziekmakers zie je
niet”
Het Voedingscentrum voert een
campagne tegen ‘ziekmakers’ met de
naam “Ziekmakers zie je niet”. Doel is
om voedselinfecties te voorkomen.
kind ervan mag hebben en hoe lang ze het mogen gebruiken. Twee derde van de
ouders kon geen of geen juist antwoord geven op de vragen die hierover in het
Jaarlijks lopen ongeveer 700.000
onderzoek werden gesteld. Zo wist 65% niet hoeveel paracetamol een kind mag
Nederlanders een voedselinfectie op.
hebben en 45% zou voor een kind jonger dan vier jaar een pijnstiller kopen die voor
Dat komt neer op ongeveer 2000
die leeftijdsgroep niet geschikt is. Verder koos 43% voor een neusspray die een kind
ziektegevallen per dag. Veel van die
van de betreffende leeftijd niet mag hebben of zou de neusspray te lang gebruiken.
voedselinfecties ontstaan in de eigen
Drogisterijen met het keurmerk Erkend Specialist in Zelfzorg organiseren nu een
keuken. Met de campagne laat het
voorlichtingscampagne. Maar waarom niet naar de apotheek? Goed advies verzekerd!
Voedingscentrum consumenten zien dat
Bron: CBD
mensen zelf veel kunnen doen om
klachten als buikpijn en misselijkheid te
voorkomen. Onder de noemer ‘5x veilig’
Met voedingssupplementen ADHD te lijf?
worden tips gegeven voor goede
hygiëne.
Vitaminen en mineralen kunnen de symptomen van ADHD enigszins tegengaan,
zo zou blijken uit onderzoek van psychologen uit Nieuw-Zeeland. Symptomen
als hyperactiviteit, impulsiviteit en een slechte concentratie verbeterden in
vergelijking met een groep die placebo kreeg.
Het Voedingscentrum schetst vijf
stappen om thuis veilig eten te
bereiden: kopen, wassen, scheiden,
verhitten en koelen van voedsel. Het
Het onderzoek werd uitgevoerd onder tachtig volwassenen met ADHD. Ongeveer de
helft van hen kreeg acht weken lang voedingssupplementen (vitamine D, vitamine B12,
foliumzuur, magnesium, ferritine, ijzer, calcium, zink en koper), de anderen kregen
placebo. Na acht weken waren de concentratie, impulsiviteit en hyperactiviteit in enige
mate verbeterd bij de groep die supplementen had gebruikt.
gaat dan om praktische tips: was je
handen voor het koken, voorkom
kruisbesmetting door rauw en bereid
eten apart te houden en eet geen
bederfelijke producten zoals vlees, vis,
gesneden groenten waarvan de Te
Of deze aanpak echt effectief is en welke supplementen dan essentieel zijn, zou verder
onderzocht moeten worden. Hoewel het effect van de supplementen minder was dan
dat van medicijnen, zouden supplementen misschien een alternatief kunnen zijn voor
mensen die geen medicijnen kunnen of willen gebruiken. gebruiken tot-datum is verlopen.
Zie ook
www.voedingscentrum.nl/ziekmakers.
Bron: Ministerie van VWS
Bron: British Journal of Psychiatry
UA | 6 | 2014
| 41
VERZORGING
Oncologische wondzorg: anders
kijken naar wondgenezing
Wondzorg is – net als farmaceutische zorg – sinds
een jaar of vijftien steeds meer gebaseerd op
wetenschappelijk bewijs (evidence based).
De vochtige wondbehandeling staat daarbij
bovenaan. Een oncologische wond is een
verhaal apart. Mirjan Wijnhoven-den Ouden,
wondverpleegkundige, vertelt over de
nieuwste inzichten.
De ontwikkelingen in wondzorg bestaan
in het Elisabeth-TweeSteden (locatie
cellen ontstaan. Tegenwoordig staat een
uit stapsgewijze verbeteringen. Nieuwe
TweeSteden) Ziekenhuis te Tilburg.
vochtige wondbehandeling voorop.”
en verbeterde inzichten in wondbehan-
Ze vertelt over een aantal algemene
De Britse arts George D. Winter ontdekte
deling worden vastgelegd in landelijke
nieuwe inzichten in de wondzorg,
in 1962 dat een wond in een vochtig
en regionale richtlijnen. Er zijn betere
voordat ze over de oncologische
wondmilieu bijna twee keer zo snel
wondmaterialen. En in ziekenhuizen
wondzorg vertelt.
geneest als onder een korst. In vochtig
milieu creëer je de ideale omstandig-
werken steeds vaker wondverpleegkundigen en -consulenten. Mirjan
Vochtig
heden voor de aanmaak van epitheel-
Wijnhoven-den Ouden is zo’n
“Vroeger dachten we dat een wond
cellen, want die hebben vocht nodig om
gespecialiseerde verpleegkundige.
moest indrogen”, vertelt Wijnhoven.
te kunnen groeien. De cellen in een
Ze werkt als wondverpleegkundige
“Onder de korst konden nieuwe huid-
droge wond bewegen rond het
UA | 6 | 2014
| 42
Oncologische wondzorg: wonden en zweren
wondbed en zoeken een vochtig gebied.
Is de wondomgeving vochtig, dan
kunnen de epitheelcellen zich direct
over het wondbed verplaatsen en
geneest de wond sneller. De wond
moet niet te droog zijn, maar ook niet
• Een oncologische wond ontstaat door een behandeling van een kwaadaardige
tumor, bijvoorbeeld na een operatie (borstamputatie, darmoperatie) of als gevolg
van radiotherapie, chemotherapie of een combinatie ervan. Bij een oncologische
wond is het onderliggende weefsel dus goedaardig en er is een natuurlijke
genezingstendens. Deze wonden worden behandeld zoals ‘gewone’ wonden, dus
volgens de basisrichtlijn wondbehandeling.
• Een oncologisch ulcus is een wond die is ontstaan door de kwaadaardige tumor
te nat.
zelf of door een metastase ervan. Het onderliggende weefsel is dus kwaadaardig
Ook worden de wondranden
en er is geen natuurlijke genezingstendens.
tegenwoordig beter beschermd.
“Want wondgenezing gebeurt vanuit
de wondranden, weten we nu. Bij
Biofilm aanpakken
omdat de biofilm doorbroken is.”
oppervlakkige wonden kan er ook
Een nieuwer product is polyhexanide
Er zijn ook nog diverse andere
nieuw epitheelweefsel vanuit het
(Prontosan), een antiseptisch wond-
producten die de biofilm aanpakken of
midden groeien, maar bij diepere
reinigingsmiddel. Er zijn aanwijzingen
die ‘kolonisatie’ met bacteriën remmen,
wonden zijn de structuren hiervoor weg
dat het de biofilm afbreekt. Een biofilm
maar deze zijn nog onvoldoende in de
en moet de genezing echt vanuit de
is een slijmerig laagje van bacteriën en
praktijk onderzocht.
wondranden komen. Het verband moet
schimmels, stevig vastgehecht aan het
contact hebben met de wondbodem.
wondbed. Hierdoor hebben antibiotica
Dus soms heb je iets nodig wat je in
en antiseptica minder effect, wordt de
de wond kunt stoppen.”
wondgenezing vertraagd en wordt het
“Wonden spoelen kan met gewoon
kraanwater, zij het niet te vaak”
risico op herhaaldelijke wondinfecties
Acuut of chronisch
groter. Zestig procent van de complexe
“Bij wonden maken we onderscheid in
wonden blijkt zo’n biofilm te bevatten.
acute en chronische (of complexe)
“In het ziekenhuis maken we de
wonden. De literatuur heeft het over
Spoelen en reinigen
beschermlaag kapot door bijvoorbeeld
complexe wonden, maar de wet- en
“Wonden spoelen kan met gewoon
de wond te debrideren (necrotisch
regelgeving gebruikt de term chronische
kraanwater, zij het niet te vaak. Bij
weefsel verwijderen). Daarnaast
wondzorg”, licht Wijnhoven toe.
rode, granulerende wonden is spoelen
gebruiken we polyhexanide. Dat kan
Bij een acute wond – bijvoorbeeld een
overbodig. Je verstoort er de wond-
op twee manieren. Een gaasje erin
schaafwond of een operatiewond – is
genezingsprocessen mee, want de pH
drenken en dat in de wond laten zitten
een aantal dagen een operatiepleister,
en de temperatuur veranderen en je
voor continue werking, of in combinatie
absorberend verband of een blaren-
spoelt groeifactoren uit de wond. Soms
met een ander verband. Dan spoelen
pleister nodig. De verbandhulpmiddelen
gebruiken we wondreinigers. Bijvoor-
we de wond eerst, laten dan de
bij acute wondzorg komen niet meer
beeld Eusol, een natriumhypochloriet-
Prontosan met een gaasje inwerken
voor vergoeding in aanmerking.
oplossing die al lang wordt gebruikt bij
(naspoelen hoeft niet) en vervolgens
Verbandhulpmiddelen kunnen wel
necrotische, geïnfecteerde wonden.
doen we een ander verband op de
Het wordt nog vaak in de apotheek
wond. Dat kan dan beter werken,
“De wondbehandeling is gericht
op comfort voor de patiënt”
>> Lees verder op pagina 44
gemaakt. Het heeft een losmakend
en oplossend effect op necrotische
wonden, een antibacteriële werking
en het verdrijft nare geuren van de
Vragen bij het kiezen van de juiste materialen en
verzorging
wond. Nadeel is dat de vloeistof het
granulatieweefsel ook aantast, dus je
1. Wat is de oorzaak van de wond?
moet het niet langer gebruiken dan
2. Wat is de plaats van de wond?
nodig is. Een week is vaak voldoende.
3. Hoe ziet de wond eruit? (wondvocht, kleur, geur)
Bovendien is het nogal bewerkelijk.
4. Is de wond oppervlakkig of diep?
De wond moet liefst twee à drie keer
5. Moet de wond worden gespoeld?
per dag gespoeld worden en dan moet
6. Moeten de wondranden worden beschermd?
dus ook het wondverband worden
verwisseld.”
UA | 6 | 2014
| 43
VERZORGING
vergoed worden als er sprake is van
een ernstige aandoening waarbij
een langdurige behandeling met
verbandhulpmiddelen nodig is (langer
dan 14 tot 21 dagen) en als de wondzorg
onder verantwoordelijkheid staat en/of
uitgevoerd wordt door de arts of
verpleegkundig specialist. Oncologische
wonden vallen dus onder deze regeling.
Oncologische wondzorg
“Gelukkig zien we niet zo vaak
oncologische wonden in ons werk.
Het zijn niet de meest voorkomende
wonden”, vertelt Wijnhoven. In de
oncologische wondzorg wordt onderscheid gemaakt tussen oncologische
Enkele geavanceerde wondzorgmaterialen.
wonden en oncologische ulcera of
zweren. Onder een oncologische wond
beeld bij een (zwarte) decubituswond
niet aan de wond kleven hebben de
zit goedaardig weefsel, onder een
zou doen. Maar necrose is een
voorkeur, bijvoorbeeld wondverbanden
oncologische zweer kwaadaardig
voedingsbodem voor bacteriën, dus
met een siliconekleeflaag.
weefsel (zie het kader op pagina 43).
je wil het wel uit de wond hebben.
Dat heeft gevolgen voor de aanpak.
Het veroorzaakt ook vaak een sterke
Comfort
geur. Daarom werken we dan met
Voor oncologische ulcera zal men vaak
Rood-geel-zwart niet van
toepassing
antibacteriële en geur-neutraliserende
verschillende verbanden moeten
wondverbanden. Honingverbanden,
uitproberen, voordat een bevredigende
Mirjan Wijnhoven: “Bij een oncologisch
alginogel of metronidazoloplossing 1%
oplossing wordt gevonden. Daarbij
ulcus verwacht je niet dat de wond zal
toegevoegd aan carbomeerwatergel,
wordt getracht om lekkage te voor-
genezen. Daar past grote voorzichtig-
zoals rozexgel, worden ook lokaal in de
komen, de geur tegen te gaan en de
heid. De basisrichtlijn wondbehandeling
wond gebruikt. Bij een pseudomonas-
patiënt zo min mogelijk pijn te
met de kleurenclassificaties rood, geel
infectie zetten we azijnzuuroplossing
bezorgen. Maar een ulcus kan snel
en zwart is hierbij niet van toepassing.
0,5-1% in. Koolstofverbanden kunnen
veranderen en men zal dus regelmatig
De insteek is anders. Bij een rode wond
zo nodig ook worden gebruikt.”
naar nieuwe oplossingen moeten
gaat het niet om granulatieweefsel,
Om bloedingen tegen te gaan, kiest
zoeken. De wondbehandeling is dus
maar waarschijnlijk om tumorweefsel.
Wijnhoven bij een matige bloedings-
gericht op het bieden van comfort aan
Je gaat niet zoveel mogelijk wondbeslag
neiging voor alginaat en bij een ernstige
de patiënt. Wondverbanden, al of niet in
weghalen als er een oncologisch ulcus
bloedingsneiging voor hemostatische
combinatie met radio-, hormoon- of
onder zit. Tumorweefsel heeft een
materialen zoals spongostan. Soms zijn
chemotherapie, kunnen hier zeker aan
verhoogde bloedingsneiging. Daarom
ook medicamenteuze behandeling of
bijdragen. <
verwijder je necrose zeker niet door
radiotherapie hiervoor mogelijk. Huid-
deze weg te knippen, zoals je bijvoor-
vriendelijke en zachte materialen die
Wat doet de wondverpleegkundige?
Het werk van wondverpleegkundige Mirjan Wijnhoven en haar collega Karin de Jonge omvat veel.
Een greep uit hun verantwoordelijkheden: wondspreekuur op de polikliniek Chirurgie, consultfunctie voor andere zorgverleners in de regio,
samenwerking met thuiszorgorganisaties en verzorgingsinstellingen, scholing wond- en decubituszorg voor verpleegkundigen, extra
scholing aan de ‘aandachtvelders’ wondzorg van de verpleegafdelingen. Verder zijn ze betrokken bij de ontwikkeling van richtlijnen voor
transmurale oncologische wondzorg in de regio.
UA | 6 | 2014
| 44
COVERGIRL
Kizzy Janga
Een veranderd e-mailadres had de verwarring veroorzaakt.
Gelukkig was Kizzy die zaterdag nog beschikbaar voor de
fotoshoot. Ze kwam met de twee jasjes die de apotheek als
bedrijfskleding had aangeschaft. We kozen voor het mintgroene jasje. Eigenlijk is dat het ‘zomerjasje’, maar het past ook
goed bij deze kerstmaand.
“Er wordt veel meer van ons verwacht, maar dat
zie ik juist als een uitdaging.”
Op haar achttiende jaar kwam Kizzy (nu 30) uit Bonaire naar
Nederland om hier apothekersassistent te worden. “De eerste
tijd had ik het best moeilijk: zelf alles moeten regelen, wennen
aan een andere cultuur en gewoonten, mijn familie ver weg.
Maar ik heb doorgezet en in 2005 mijn diploma in ontvangst
mogen nemen. Intussen ben ik helemaal ingeburgerd in
Nederland en heb ik samen met mijn partner en zoontje van
vijf een fijn gezin.” De laatste tien jaar is er best veel veranderd
in het vak, vindt ze: “Er wordt veel meer van ons verwacht,
maar dat zie ik juist als een uitdaging.”
Kizzy werkt met veel plezier in Apotheek Van Gorp, een zelfstandige apotheek in Tilburg. “Mijn collega’s merken goed dat
ik een tropische afkomst heb. Elke dag vrolijk en het zonnetje
in huis, maar ook temperamentvol.” Over haar vak vertelt ze:
“De diversiteit in de werkzaamheden ligt me goed. Er is meer
nadruk gekomen op de farmaceutische patiëntenzorg, informatie verstrekken en vooral het documenteren. Dat was even
wennen, maar wij zijn als apothekersassistenten nu eenmaal
een belangrijke schakel in de zorg. Ik vind het ook erg belang-
“Wat een fotogenieke assistente”,
rijk om door te blijven leren en dat kan ik in mijn vak doen.”
dachten we toen we de foto van Kizzy
Janga kregen. Daarom vonden we het
“Wij zijn als apothekersassistenten nu eenmaal een
belangrijke schakel in de zorg”
heel jammer dat ze niet op onze
Naast haar dagelijkse werkzaamheden maakt Kizzy deel uit
uitnodiging reageerde die we per e-mail
van het bestuur van de Assistenten Scholings Kring (ASK),
hadden gestuurd. Tot onze collega enkele
apothekersassistenten in Tilburg en omgeving. Per avond wordt
dagen voor de fotoshoot de telefoon
er een bepaald onderwerp behandeld, bijvoorbeeld ramadan,
pakte en de apotheek belde. Kizzy’s
ving. “Het is mooi te combineren en ik vind het een uitdaging.”
reactie: “Oooh, wat leuk! Daar had ik
helemaal niet meer op gerekend!”
UA | 6 | 2014
die vier keer per jaar scholingsavonden organiseert voor de
reuma, osteoporose, antibiotica, wondzorg, biologicals, versla-
De fotoshoot vond Kizzy een superleuke ervaring en ze was
trots op het resultaat.
| 45
De winter
heeft invloed
op het meest
zichtbare:
DE HUID
De indifferente crèmes en zalven van LIVSANE
ondersteunen de basisbehandeling bij psoriasis en eczeem.
Én ze helpen uitdroging van de huid, door de invloed van
winterse omstandigheden, te voorkomen.
De voordelen van LIVSANE voor de apotheek:
• Eén uitstraling voor uw apotheek
• Consumenten website voor extra informatie
• Rendement verhogend
• Conform GMP richtlijnen bereid.
Bekijk het uitgebreide assortiment op LIVSANE.nl.
VERZORGING
Winterverzorging
In de winter krijgen we weer te
maken met droge lucht: buiten door
koud vriesweer, binnen doordat de
centrale verwarming een droge
lucht veroorzaakt. Hoe bescherm je
dan je huid en je haren?
Tips tegen droge
lippen
Droge lippen – mogelijk ook met
barstjes, kloofjes en losse velletjes – zijn
een veelgehoorde klacht in de winter.
Tips tegen droge
handen
Lippen drogen makkelijk uit doordat ze
heel weinig talgkliertjes bevatten. Tips:
Ook droge handen komen in de
• velletjes niet van de lippen trekken;
winter veel voor. Tips ter
• vet de lippen regelmatig in met
voorkoming:
cacaoboter, lippenbalsem of vaseline;
• vind je vette lippen overdag geen fraai
• trek buiten handschoenen aan;
• beperk contact van de handen met
gezicht, dan kun je ze extra goed
heet water of sop. Gebruik zo nodig
insmeren voor het slapengaan;
huishoudhandschoenen;
• breng ook een afsluitend vetlaagje aan
onder lippenstift, want lippenstift droogt
de lippen uit. Dat geldt vooral voor
‘longlasting’ lippenstift;
• bevochtig de lippen niet met de tong;
bij het verdampen van het vocht worden
de lippen alleen maar droger.
• bij tuinwerk kunnen tuinhandschoenen droge handen voorkomen;
• wrijf de handen in met een vette
crème of olie;
• doe dit ook voor de nacht zodat het
vet goed kan intrekken;
• verzorg ook de nagelriemen met
olie.
Tips tegen droge
luchtwegen
• Voldoende drinken.
• Daarnaast zijn maatregelen aan te raden
die de lucht binnenshuis vochtig houden.
N.B. Niet te vochtig, want dat stimuleert
de groei van schimmels en huisstofmijten.
Tips tegen droge huid
De tips voor een droge huid gelden niet alleen voor de winter; voor mensen
met eczeem gelden ze eigenlijk altijd. Het is belangrijk te zorgen dat de
huid niet uitdroogt. Tips:
• beperk het douchen: niet dagelijks, niet te warm en houd het kort;
• gebruik geen basische zeep, maar bijvoorbeeld soya oleum emulgatum of
een huid-pH-neutraal wasproduct;
• na het douchen met badolie: dep de huid droog met een zachte handdoek.
Door te wrijven zou het beschermende laagje weer worden weggehaald;
• smeer de huid na het douchen in met hydraterende of vette crème;
• beperk dit niet tot de droge plekken, maar smeer de hele huid in.
UA | 6 | 2014
| 47
DE W E T EN SCH A P
VOOR EEN MOOIER E HUID
HYPERGEVOELIGE HUID
Het beste advies voor de zeer gevoelige,
snel geïrriteerde huid
NIEUW
Eucerin® UltraSENSITIVE biedt directe kalmering
0%
*=Reg.tm of Symrise AG, Germany.
• Het ingrediënt SymSitive* reguleert
de zenuwvezel hyperactiviteit en
• Conserveringsmiddelen
biedt directe kalmering
• Parabenen
• Paraffines
• Parfum
• Alcohol
• Kleurstoffen
• Emulgatoren
• De besmettingsvrije verpakking
minimaliseert kans op
bacteriële besmetting
• 0% formule met klinisch
bewezen hoge tolerantie
BRANCHE
Branchenieuws
Pop-up vermindert medicatiefouten
In ziekenhuizen komen nog altijd veel medicatiefouten voor, ondanks de
inspanningen om deze terug te dringen. Ziekenhuisapotheker Anne-Marie
Scheepers ontwikkelde in het Catharina Ziekenhuis in Eindhoven een intelligent
Geneesmiddelen bij
kinderen beter in
beeld
softwaresysteem waarmee medicatiefouten worden voorkomen. Dit heeft zijn
Voor kinderen die medicijnen nodig
vruchten al afgeworpen.
hebben, wordt nogal eens off-label
voorgeschreven. Welke medicijnen ze
Elders in dit nummer van UA kun je lezen dat bij een opioïd een laxans moet worden
krijgen en hoe vaak, dat is nu te zien
gegeven om verstopping te voorkomen. Scheepers zag dat toediening van opioïden
in de Genees- en hulpmiddelen
bij meer dan de helft van de patiënten tot verstopping leidde. Sinds de introductie
Informatie Project (GIP)-databank
van de nieuwe software is dat nog maar bij 12% het geval. Dat komt doordat de arts
van Zorginstituut Nederland.
bij het elektronisch voorschrijven een pop-up-waarschuwing krijgt om er een laxans
bij te geven. Door de pop-ups steeg het voorschrijven van maagbeschermers bij
Zo is te zien dat 2500 kinderen in de
NSAID’s bij risicopatiënten van 30% tot 98%.
leeftijdsgroep 0-14 jaar antidepressiva
Het softwaresysteem bewaakt interacties en contra-indicaties, maar kijkt ook per
gebruiken. Bijna 1800 van hen krijgen een
patiënt welke medicatie het meest geschikt is. Daarbij worden patiëntkenmerken
SSRI, terwijl het College ter Beoordeling
betrokken zoals aandoeningen, laboratoriumwaarden en andere medicijnen. Volgens
van Geneesmiddelen dat ontraadt.
het onderzoek werkt de pop-up beter dan een telefoontje van de apotheker.
Mirtazepine, ook ontraden, wordt volgens
Bron: Catharina Ziekenhuis
het artikel in Medisch Contact aan 75
kinderen gegeven.
Bron: Medisch Contact 13 november 2014
Per 1 januari 2015: overheveling ‘overige
oncolytica’
Per 1 januari 2015 wordt de groep ‘overige oncolytica’ overgeheveld van het
De pil van de
verloskundige
farmaciebudget naar het ziekenhuisbudget. Vanaf die datum kunnen
openbare apotheken deze geneesmiddelen niet meer vergoed krijgen van
Sinds 1 september 2014 zijn recepten
de zorgverzekeraars en kunnen patiënten oncolytica alleen nog via het
voor anticonceptie niet alleen afkom-
ziekenhuis krijgen, ook als ze bedoeld zijn om thuis te gebruiken.
stig van huisartsen en gynaecologen,
maar ook van verloskundigen.
Informeer patiënten tijdig over de verandering en adviseer hen om aan de voorschrijver te vragen waar ze hun geneesmiddel na 1 januari kunnen halen. De KNMP
Zij kunnen de anticonceptiepil of een
heeft een voorbeeldbrief beschikbaar.
spiraal voorschrijven voor vrouwen die net
Zorg voor een goede medicatieoverdracht. Immers, de patiënt zal medicatie krijgen
bevallen zijn. De verloskundigen maken
via verschillende apotheken. Geef de patiënt een actueel medicatieoverzicht mee en
afspraken met de huisartsen en andere
vertel dat dit bij de ziekenhuisapotheek moet worden ingeleverd om de kans op
zorgverleners over consultatie en
medicatiefouten te beperken.
verwijzing. Eventuele herhaalrecepten
Bron: KNMP
UA | 6 | 2014
komen van de betreffende arts.
| 49
EVEN VOORSTELLEN
Apothekersassistenten van Apotheek Gezondheidshuis in Zwolle:
“Lean werken heeft de werkdruk verlaagd”
‘Even samen snel de piek wegwerken’
is een van de verworvenheden van het
zogenaamde lean werken. Het team is
flexibeler en collegialer en iedereen
realiseert zich: als je de piek niet
opvangt, zullen de balie-assistenten de
hele middag met stoom uit de oren
tevergeefs proberen de achterstand
weg te werken terwijl (terecht)
klagende klanten het allemaal nog
erger maken. “Terwijl het vaak maar
een kwestie is van vijf minuten
inspringen.”
Apothekersassistenten Milou te Kiefte
en Christine Heutink zijn samen met
Een deel van het team van Apotheek Gezondheidshuis in Zwolle.
apotheker Nanja de Jong in de
gezamenlijke koffiekamer van het
Gezondheidshuis gaan zitten om te
vertellen over het nieuwe lean werken.
Lean is het Engelse woord voor mager
In de ruime en lichte apotheek van het
Gezondheidshuis in Zwolle heerst een kalme en
of karig. “Lean werken wil zeggen:
alles wat overbodig is schrappen”, vat
Christine het begrip kort maar krachtig
geconcentreerde sfeer. Twee assistenten praten
samen.
zachtjes met klanten, één assistent staat te werken
Het begon allemaal zo'n anderhalf
achter een beeldscherm en een wachtende klant zit
jaar geleden, vertelt apotheker
met het nummerbriefje in de hand rustig in een
certificeringsinstantie DEKRA vond dat
Nanja de Jong. Hun contactpersoon bij
tijdschrift te bladeren. Schijn bedriegt, want kort
het team zo ver was in de ontwikkeling
daarvoor stond de hele wachtruimte vol. “We
werd om de introductie van lean
hebben met zijn vijven snel de piek weggewerkt”,
van het kwaliteitsdenken dat het tijd
werken te overwegen. “We hebben
ons erin verdiept en twee apothekers
zegt apothekersassistent Milou te Kiefte. “Dat doen
en een assistent hebben er een cursus
we altijd op drukke momenten, maar nu zeker
en wilden het graag voor het hele
over gevolgd. We werden enthousiast
omdat we wisten dat voor het gesprek met UA twee
team invoeren. Het is echter niet iets
assistenten uit de running zouden zijn.”
kunt doen.”
UA | 6 | 2014
wat je van de ene op de andere dag
| 50
Wil jij jezelf of je team ook presenteren in
UA? Meld het op [email protected]
V.l.n.r.: Apotheker Nanja de Jong en apothekersassistenten Milou te Kiefte en Christine Heutink.
De ‘procesbriefjes’ hangen nog op de muur.
“Lean werken wil zeggen: alles
wat overbodig is schrappen”
geweest”, zegt Nanja. “Strippen,
zouden we met zes mensen één
standaardiseren en visualiseren. Voor
recept lezen? Waar zitten de risico's, de
wat overbodig was gold: weg ermee.
irritaties, de overbodige handelingen?”
Lampenkap
Alle werkplekken zijn gestandaardi-
De assistenten stonden bij het papier,
De apotheker en de assistent die de
seerd met dezelfde opbergbakken
en bedachten unaniem: Laten we het
cursus had gevolgd, organiseerden een
met kantoorartikelen en we hebben
helemaal anders doen. Nanja vindt
teamtraining waarbij de assistenten
zichtbaar gemaakt wat in de lades ligt
dat nog steeds heel bijzonder. “Jullie
een lampenkapfabriek naspeelden.
door de zakjes en doosjes op de
kwamen zelf met het voorstel om
Milou: “We moesten lampenkappen
buitenkant te plakken.” Ideaal, vindt
het werkproces totaal om te gooien.”
‘leveren’ waarbij iedereen een eigen
Christine. “Nooit meer zoeken naar
Het idee was om de recepten in twee
taak kreeg: tekenen, knippen plakken,
een schaar, plakband of het juiste
stromen te verdelen: smart filling en
transporteren. Het papier ging van hot
tasje. Je hebt geen idee wat een tijd
de rest. Smart filling omvat alle
naar her en na twintig minuten hadden
en ergernis dat scheelt.”
herhaalmedicatie die de volgende
we niet één kap af.” Zo ging het in
de apotheek ook, zegt Christine.
“Een recept gaat van hand tot hand,
dag wordt opgehaald – daar houdt
“Alle werkplekken zijn
gestandaardiseerd”
iedereen doet er wat mee en je weet
één assistent zich mee bezig: de ‘typ’
(degene die typt). Milou: “Verder wordt
elk recept door één assistent verwerkt,
nooit waar het precies is. Maar omdat
Smart filling en de rest
dus aangeschreven, klaargemaakt,
je het al jaren zo doet, sta je er niet
Een half jaar later maakte het
nagekeken, gescand en opgeruimd.
bij stil.” Nanja: “Dat inzicht was een
apotheekteam het hele werkproces
Een recept is daardoor óf nog niet
cruciaal moment, vanaf toen hebben
– vanaf de binnenkomst van een recept
verwerkt, óf klaar.” Een groepje van
de assistenten het opgepikt.”
tot het afleveren van de medicatie – op
vier mensen zette het nieuwe
een metersgroot vel papier inzichtelijk
werkproces nauwgezet op papier en
Om te beginnen werd de apotheek-
met gele, roze en blauwe plakbriefjes.
er werd een dag geprikt om het uit
inrichting lean gemaakt. Op de avond
Christine: “Wanneer je alle stappen
te proberen. Christine: “Het was
voor apothekersassistentendag 2013
uitschrijft, blijkt er heel vaak ‘sorteren’,
spannend, je hebt natuurlijk altijd ‘ja
pakten de vier apothekers samen met
‘lezen’ en ‘transport’ te staan. Als je
twee apotheekmedewerkers de ruimte
dan met zijn allen naar het papier kijkt,
aan. “We zijn dik drie uur bezig
zie je snel wat overbodig is. Waarom
UA | 6 | 2014
>> Lees verder op pagina 52
| 51
EVEN VOORSTELLEN
maar’-mensen die beren op de weg
zien.” Maar die heb je ook nodig,
benadrukt Nanja. “Kritische noten zijn
nuttig in een veranderingsproces.”
“In de apotheek komt er steeds
meer werk bij, maar bij lean
werken gaat er werk af”
D-Day
Vlak voor de zomervakantieperiode
2014 was het D-Day. Werd het een
chaos? Nee, iedereen vond dat
het juist uitstekend ging. Milou:
“Het liep, en dat doet het nog steeds.”
Dagelijks werkt er een team van vijf
apothekersassistenten: de ‘typ’ schrijft
herhaalmedicatie aan en neemt de
“We hebben met zijn vijven snel de piek weggewerkt.”
telefoon aan, één maakt de bezorgmedicatie klaar en de andere drie
De assistenten komen vaak met input,
staan achter de balie. Twee daarvan
de apothekers faciliteren. ''Niet dat we
helpen de klanten en één werkt de
eindeloos vergaderen, het moet wel
(elektronisch) binnenkomende
werkbaar zijn”, vertelt Christine.
recepten af. “Als een patiënt van de
“Praktische informatie wordt over-
huisartsenpraktijk hier naartoe komt”,
gedragen in het tweewekelijkse
vertelt Christine, “dan ligt de medicatie
‘koffie-koekjesoverleg’ en zo’n acht
vaak al klaar. Is-ie helemaal verbaasd.”
keer per jaar is er werkoverleg van het
hele team waarbij gelegenheid is voor
Lean werken is echt afslanken. Nanja:
discussie.”
“In ons werk komt er steeds meer bij,
maar dit is een ontwikkeling waarbij
Zijn er nog tips en tricks voor andere
er werk afgaat.” Milou: “Elke ochtend
apotheken die lean werken over-
heb je een frisse start, er ligt nooit
wegen? Nanja denkt dat elk team het
meer werk van de vorige dag te
kan leren. “Maar neem wel de tijd
wachten.” Christine: “We hebben meer
– wij zijn na anderhalf jaar nog niet
plezier in het werk. Iedereen voelt
eens klaar – en laat het bottom-up
zich verantwoordelijk en er wordt veel
plaatsvinden. De assistenten moeten
beter gecommuniceerd. Vroeger legde
het zelf zien en er zelf achter staan.”
je iets weg in een bakje als je het
Christine: “Ons team kon het goed aan,
even niet wist. Nu zijn die bakjes weg,
maar het kan ook handig zijn een
dus moet je wel overleggen om het
buitenstaander in te huren, iemand die
adequaat af te werken.” Frustraties
kijkt met een frisse blik. Bovendien
kun je niet wegwerken door mensen
kan zo iemand nodig zijn om mensen
beterschap te laten beloven, heeft
die niet van veranderingen houden te
Nanja geleerd. “Wel door dingen af te
overtuigen.” Milou adviseert het uit-
schaffen. Dan is het probleem weg.”
schrijven van het werkproces. “Samen
alle stappen formuleren, telkens weer
“Nooit meer zoeken naar een schaar, plakband
Koffie-koekjesoverleg
plakbriefjes erbij plakken: dat was voor
of het juiste tasje.”
De sfeer in de apotheek is veranderd,
ons een echte eye-opener. Dan durf je
het wij-en-zij-gevoel is verdwenen.
rigoureuze stappen te nemen.” <
UA | 6 | 2014
| 52
Waarom UA?
Colofon
UA, het eerste glossy vakblad voor apothekersassistenten, heeft als doelstelling
UA – Uitsluitend voor apothekersassistenten – is een onafhankelijk vakblad
speciaal voor de medewerkers in de
apotheek. UA geeft branche-informatie,
praktijktips, scholings- en trainingsnieuws
en relevante productbeschrijvingen.
UA belicht trends en laat mensen uit het
vak aan het woord over hun aanpak en
ervaringen. UA wordt gerealiseerd door
een keur aan specialisten, journalisten en
deskundigen.
apothekersassistenten te voorzien van achtergrondinformatie en praktische
feitjes en weetjes, zodat ze klanten beter kunnen adviseren over de producten
in de apotheek. Met als uiteindelijk resultaat: beter gebruik van de producten,
hogere klanttevredenheid en een verbeterde therapietrouw. Voorts wordt de
kwaliteit van het verkoopadviesgesprek van de apothekersassistent verhoogd
door het geven van zowel achtergrond- als productinformatie en handige tips.
Oplage: 12.500 exemplaren
In het volgende nummer onder andere:
Redactiesecretariaat en administratie:
H&B Publishing B.V., Postbus 68, 1300 AB Almere,
tel.: 036-548 63 33; fax: 036-548 63 30.
E-mail: [email protected]
www.ua.nl
Directeur-uitgever: Ruud Vester
• Virussen
Hoofdredactie: Winifred Hazelhoff Roelfzema
Accountmanagement: Elisabeth Lopes Escudeiro
Website en ondersteuning: Cynthia Dikoen
• Infecties
Vormgeving: Booster
Fotografie: Fotografie: Eef Bongers (pag. 5, 6, 9,
12, 16, 23-26, 32, 50-52), Werry Crone (pag. 37),
• Preventie
Marieke de Haas (pag. 45), J. van der Stek (pag. 29)
• Behandeling
Winifred Hazelhoff Roelfzema, Marjam Overmars,
Auteurs: Anneke Angenent, Claudia Demmers,
Betty Rombout, Willem Rozeboom, Karien Vissers
Adviseurs: Annette Leijen (apotheker),
Monique Knoops (docent FPZ)
Eindredactie: Margot van Gils
Cover: fotografie: Marieke S. de Haas en Christian
Fielden; visagie: Djolien de Kreij; model: Kizzy Janga,
Apotheek Van Gorp, Tilburg
Abonnementen: Gratis naar de apotheek.
Abonnement voor apotheek en alle
apothekersassistenten met verzending naar de
thuisadressen: € 49,50 (incl. btw) per jaar.
Losse nummers € 9,50 (incl. btw)
Bovenstaande prijzen gelden voor verzending
binnen Nederland.
Abonnementen kunnen op elk gewenst tijdstip
ingaan. Facturatie gebeurt per kalenderjaar.
Redactie en uitgever zijn niet aansprakelijk voor de
inhoud van de onder auteursnaam opgenomen
artikelen en van de advertenties.
UA-app: gratis.
Disclaimer
De meningen die in deze uitgave worden geuit, zijn die van de geïnterviewden of geraadpleegde
© 2014 H&B Publishing B.V., Almere.
Alle rechten voorbehouden. Geen enkel onderdeel van
deze uitgave mag zonder uitdrukkelijke toestemming
van de uitgever worden verveelvoudigd, opgeslagen
bronnen en niet noodzakelijkerwijs die van de uitgever. De inhoud van deze uitgave is met grote
in een documentatiesysteem of openbaar gemaakt,
zorg samengesteld. Desalniettemin zijn onvolkomenheden niet altijd te vermijden, mede door de
noch met elektronische, noch met mechanische
snelle ontwikkelingen in de medische wereld. De redacteuren en uitgever aanvaarden geen enkele
methoden, door fotokopie, opname of anderszins.
aansprakelijkheid voor de juistheid van de informatie, noch voor enige schade en/of letsel aan
ISSN 2211-0941
personen en/of goederen uit hoofde van productaansprakelijkheid, onjuiste of onvolledige
informatie of ontstaan door het toepassen van de in deze uitgave genoemde methoden of
producten. De lezer wordt aanbevolen om de besproken diagnoses, behandelingen en
productaanwijzingen altijd te controleren in het licht van de nieuwste publicaties.
Personen op foto’s komen niet per se in de artikelen voor.
UA | 6 | 2014
| 53
Verkorte productinformatie FOSTER NEXThaler®
100/6 microgram/dosis, inhalatiepoeder
Neem een collectief abonnement voor
2015 en maak kans op vijf exemplaren
van de roman ‘Werken met vlinders’,
over het werk in de apotheek
(zie UA nr. 5 pagina 53).
Twee apotheken die zich
voor 2015 aanmelden
ontvangen elk vijf
exemplaren van dit
boek.
Verkorte Productinformatie Relvar Ellipta®
Dit geneesmiddel is onderworpen aan aanvullende monitoring. Daardoor kan snel nieuwe veiligheidsinformatie worden
vastgesteld. Beroepsbeoefenaren in de gezondheidszorg
wordt verzocht alle vermoedelijke bijwerkingen te melden.
Samenstelling: Relvar Ellipta bevat per afgegeven dosis 22
microgram vilanterol (als trifenataat) en 92 of 184 microgram
fluticasonfuroaat. Indicatie: Astma (sterktes 92/22 en
184/22): reguliere behandeling van astma bij volwassenen
en adolescenten vanaf 12 jaar, voor wie het gebruik van een
gecombineerd geneesmiddel (langwerkende `2-agonist en
geïnhaleerde corticosteroïde) geschikt is (patiënten bij wie
de astma niet voldoende onder controle is met geïnhaleerde
corticosteroïden en geïnhaleerde kortwerkende `2-agonisten
‘naar behoefte’). COPD (alleen sterkte 92/22): symptomatische
behandeling van volwassenen van 18 jaar en ouder met COPD
met een FEV1 < 70% van de voorspelde normale waarde (na
bronchusverwijder) met een geschiedenis van exacerbaties
ondanks regelmatige bronchusverwijdende behandeling.
Dosering: Astma: volwassenen en adolescenten van 12 jaar
en ouder: eenmaal daags één inhalatie Relvar Ellipta 92/22.
Als niet voldoende controle wordt bereikt kan de dosis worden
verhoogd tot 184/22. De dosis moet worden getitreerd naar de
laagste dosis waarbij een effectieve controle van de symptomen
wordt behouden. Als symptomen optreden in de periode tussen
doseringen dient een geïnhaleerde, kortwerkende `2-agonist te
worden genomen voor directe verlichting. COPD: volwassenen
van 18 jaar en ouder: eenmaal daags één inhalatie van Relvar
Ellipta 92/22. Contra-indicaties: overgevoeligheid voor een
van de werkzame stoffen of hulpstoffen. Waarschuwingen:
Relvar Ellipta mag niet worden gebruikt voor de behandeling
van acute astmasymptomen of een acute exacerbatie van COPD
waarvoor een snel- en kortwerkende bronchusverwijder nodig
is. Patiënten moeten niet stoppen met de behandeling met
fluticasonfuroaat/vilanterol voor astma of COPD zonder toezicht
door een arts, omdat symptomen kunnen terugkomen na
staken van de behandeling. Tijdens de behandeling met Relvar
Ellipta kunnen astmagerelateerde bijwerkingen en exacerbaties
optreden. Een paradoxaal bronchospasme kan optreden
met een directe toename van piepen na toediening. Dit moet
direct worden behandeld met een kortwerkende geïnhaleerde
bronchusverwijder. Gebruik van Relvar Ellipta moet direct worden
gestaakt. Cardiovasculaire effecten, zoals hartritmestoornissen
(bijv. supraventriculaire tachycardie en extrasystolen) kunnen
worden waargenomen bij Relvar Ellipta. Relvar Ellipta moet
met voorzichtigheid worden gebruikt bij patiënten met een
ernstige hart- en vaataandoening. Bij patiënten met een
matige tot ernstige leverfunctiestoornis moet de dosis van
92/22 microgram worden gebruikt en zij moeten gecontroleerd
worden op systemische corticosteroïdgerelateerde bijwerkingen.
Fluticasonfuroaat/vilanterol moet met voorzichtigheid worden
toegediend bij patiënten met longtuberculose of bij patiënten
met chronische of onbehandelde infecties. Er is melding gemaakt
van verhoogde bloedglucosewaarden bij diabetespatiënten.
Een toename van pneumonie is waargenomen bij patiënten
met COPD. Bij de hogere dosis 184/22 kwam pneumonie
vaak voor bij patiënten met astma. De hoeveelheid lactose
per afgegeven dosis bedraagt 25 mg. Patiënten met de
zeldzame erfelijke aandoeningen galactose-intolerantie, Laplactasedeficiëntie of glucose-galactosemalabsorptie mogen
dit geneesmiddel niet gebruiken. Interacties: gelijktijdig
gebruik van zowel niet-selectieve als selectieve `2-adrenerge
receptorantagonisten moet worden vermeden tenzij er
dwingende redenen zijn om deze te gebruiken. Gelijktijdige
toediening van krachtige CYP3A4-remmers zoals ketoconazol en
ritonavir kan leiden tot toegenomen systemische blootstelling
aan zowel fluticasonfuroaat als vilanterol en dient te worden
vermeden. Relvar Ellipta moet niet worden gebruikt in
combinatie met andere langwerkende `2-adrenerge agonisten
of geneesmiddelen die langwerkende `2-adrenerge agonisten
bevatten. Zwangerschap: het gebruik van Relvar Ellipta door
zwangere vrouwen moet alleen worden overwogen als het
verwachte voordeel voor de moeder groter is dan elk mogelijk
risico voor de foetus. Borstvoeding: Er is onvoldoende informatie
over de uitscheiding van de werkzame stoffen en/of hun
metabolieten in de moedermelk. Een risico voor pasgeborenen/
zuigelingen kan niet worden uitgesloten. Bijwerkingen: zeer
vaak: hoofdpijn, nasofaryngitis; vaak: pneumonie, bovenste
luchtweginfectie, bronchitis, griep, candidiasis van de mond en
de keel, orofaryngeale pijn, sinusitis, faryngitis, rhinitis, hoesten,
dysfonie, abdominale pijn, artralgie, rugpijn, botbreuken, pyrexie;
soms: extrasystolen. Verpakking: een verpakking Relvar Ellipta
bevat 30 doses. Aflevering: U.R.
Voor medische vragen of bijwerkingen over dit product
belt u met het Medical Customer Support Center, tel.
(030) 6938123. Voor de volledige productinformatie zie de
geregistreerde Samenvatting van de Productkenmerken (mei
2014). GlaxoSmithKline BV, Huis ter Heideweg 62, 3705 LZ Zeist.
Verkorte Productinformatie (mei 2014)
Referenties:
1. SmPC Relvar, GSK 2014
2. O’Byrne PM et al., Once-daily fluticasone furoate alone or in
combination with vilanterol in persistent asthma. Eur Respir
J 2014; 43: 773–782
3. Boscia JA et al. Effect of Once-daily fluticasonefuroate/
vilanterol on 24-hour pulmonary function in patients with
Chronic Obstructive Pulmonary Disease: A randomized,
three-way, Incomplete Block, Crossover Study. Clin Ther
2012; 8:1655-66
Samenstelling en farmaceutische vorm: beclometasondipropionaat anhydraat 100 microgram en formoterolfumaraatdihydraat 6 microgram per dosis inhalatiepoeder. Indicatie: Onderhoudsbehandeling van astma
wanneer het gebruik van een combinatie van een inhalatiecorticosteroïd en een langwerkende bèta-2-agonist
geschikt wordt geacht bij patiënten wier astma niet adequaat onder controle is met een inhalatiecorticosteroïd en
(zonodig) een kortwerkende bèta-2-agonist of bij patiënten bij wie klachten al adequaat onder controle zijn met
een inhalatiecorticosteroïd en een langwerkende bèta-2-agonist. Uitsluitend voor volwassen patiënten. Dosering
en wijze van toediening: Tweemaal daags 1-2 doses. Maximaal 4 doses/dag. Bestemd voor inhalatie. De totale
dagdosering beclometasondipropionaat in Foster NEXThaler is lager dan bij niet-extrafijne beclometasondipropionaat bevattende middelen. Contra-indicatie: Overgevoeligheid voor beclometasondipropionaat, formoterolfumaraatdihydraat of één van de hulpstoffen. Speciale waarschuwingen en voorzorgen: Relevante klinische
gegevens over het gebruik voor de behandeling van acute astma-aanvallen ontbreken. Instrueer de patiënt voor
het juiste gebruik van de inhalator. Na gebruik de mond goed spoelen. Dagelijks volgens voorschrift gebruiken,
ook bij afwezigheid van symptomen. Niet als eerste behandeling voor astma gebruiken. Therapie niet starten tijdens exacerbatie of sterk verergerend of acuut verslechterend astma. Gebruik de laagst effectieve dosis. Behandeling niet abrubt staken. Adviseer patiënten altijd hun kortwerkende bronchusverwijder bij de hand te hebben. Evt.
optredende paradoxale bronchospasmen direct behandelen met een snelwerkende inhalatiebronchusverwijder.
Voorzichtig toedienen aan patiënten met actieve of latente pulmonaire tuberculose, of schimmel- en virusinfecties
van de luchtwegen. Langdurige behandeling met hoge doses inhalatiecorticosteroïden kan tot bijniersuppressie
en acute bijniercrisis leiden. Voorzichtig gebruiken (eventueel onder controle) bij patiënten met cardiale aritmieën,
m.n. derdegraads AV- blok en tachyaritmieën, idiopathische subvalvulaire aortastenose, hypertrofische obstructieve cardiomyopathie, ernstige hartziekte, acuut MI, ischemische hartziekte, congestief hartfalen, occlusieve
vaatziekten, met name arteriosclerose, arteriële hypertensie en aneurysma. Betracht voorzichtigheid bij patiënten
die (vermoedelijk) verlengd QTc-interval, dat door formoterol zelf ook kan worden veroorzaakt. Voorzichtigheid is
vereist bij thyrotoxicose, diabetes mellitus, feochromocytoom en onbehandelde hypokaliëmie. Bèta-2-agonisten
kunnen tot ernstige hypokaliëmie leiden. Dit kan bij ernstig astma door hypoxie worden versterkt. Bevat lactose
dat kleine hoeveelheid melkeiwitten kan bevatten, die allergische reacties kunnen veroorzaken. Interacties:
Vermijd bètablokkers (w.o. oogdruppels) aangezien het effect van formoterol zal afnemen of verdwijnen. Concomitant gebruik van andere bèta-adrenerge geneesmiddelen kan potentieel additieve effecten hebben. Wees
derhalve voorzichtig bij gelijktijdig gebruik van theofylline of andere bèta-adrenergica. Concomitante behandeling
met kinidine, disopyramide, procaïnamide, fenothiazinen, antihistaminica, MAO-remmers en tricyclische antidepressiva kunnen het QTc-interval verlengen en het risico op ventriculaire aritmieën verhogen. L-dopa, L-thyroxine,
oxytocine en alcohol kunnen de cardiale tolerantie tov bèta-2-sympathicomimetica verminderen. MAO-remmers
waaronder middelen met dezelfde eigenschappen zoals furazolidin en procarbazine kunnen hypertensieve reacties
versneld teweegbrengen. Er is een verhoogd risico op aritmieën bij patiënten die tevens anesthesie krijgen met
gehalogeneerde koolwaterstoffen. Xanthine-derivaten, steroïden of diuretica kunnen een eventueel hypokaliëmisch effect van bèta-2-agonisten versterken. Bijwerkingen: Vaak (1/10-1/100): tremor; soms (1/100-1/1.000):
nasofaryngitis, orale candidiasis, hypertriglyceridaemie, hoofdpijn, tachycardie, sinusbradycardie, angina pectoris,
myocardischemie, keelirritatie, astmatische exacerbatie, dyspnoe, orofaryngeale pijn, dysfonie, hoesten, nausea,
vermoeidheid, geïrriteerdheid, verlenging QT-interval op ECG, verlaging van vrij cortisol in de urine, verlaging
van cortisol in het bloed, verhoging van kalium in het bloed, verhoging bloedglucose, slechte r-top progressie
op het ECG. Typische bijwerkingen voor formoterol: palpitaties, atriumfibrilleren, venticulaire extrasystolen, mogelijk ernstige verhogingen van kalium, spierkrampen en myalgie. Meldt bijwerkingen aan LAREB: www.lareb.nl.
Bewaren: geen bijzonderheden. Afleverstatus: UR. Registratienr: RVG 110104. Vergoeding en prijzen: Foster
NEXThaler wordt volledig vergoed binnen het GVS. Voor de prijs: zie Z-index. Registratiehouder: Chiesi
Pharmaceuticals B.V., Lange Kleiweg 52J, Postbus 1147, 2280 CC Rijswijk, tel. 070-4132080, fax 070-3194110,
[email protected], www.chiesi.nl. Datum: 01-08-2014. Referenties: 1. SmPC Foster NEXThaler®; 2. Scichilone
N. et al., Journal of Asthma and Allergy 2013; 6:1-11; 3. Corradi M. et al., Expert Opin Drug Deliv 2014; 11: 1497-1506.
Referenties
1. Kerstjens HAM, et al. NEJM 2012;367:1198-207 + supplementary appendix. 2. SmPC Spiriva Respimat.
Verkorte productinformatie Spiriva® Respimat®
Samenstelling: Spiriva® Respimat® bevat oplossing voor inhalatie en bevat per inhalatie 2,5 microgram
tiotropium, overeenkomend met 3,124 microgram tiotropiumbromide monohydraat. Indicaties: COPD:
Bronchusverwijder voor de onderhoudsbehandeling van chronische obstructieve luchtwegaandoeningen (COPD), ter verlichting van symptomen bij patiënten. Astma: Spiriva® Respimat® is geïndiceerd als
een additionele bronchusverwijdende onderhoudsbehandeling voor gebruik bij volwassen astmapatiënten die momenteel behandeld worden met een onderhoudsdosering van een combinatie van inhalatiecorticosteroïden (≥800 μg budesonide/dag of equivalent) en langwerkende bèta-2-agonisten en die één
of meer ernstige exacerbaties hebben doorgemaakt in het voorgaande jaar. Contra-indicaties: Overgevoeligheid voor tiotropiumbromide, atropine of derivaten zoals ipratropium of oxitropium, of voor een
van de hulpstoffen (benzalkoniumchloride, dinatrium edetaat, gezuiverd water, zoutzuur) Farmacodynamische eigenschappen: Tiotropium Respimat® is een langwerkend anti-cholinergicum en geeft bij
COPD patiënten een verbetering in longfunctie gedurende 24 uur. Tiotropium Respimat® verbetert dyspneu, en de gezondheidsgerelateerde kwaliteit van leven. Tiotropium Respimat® vermindert COPD exacerbaties en COPD ziekenhuisopnames. Tiotropium Respimat® verbetert bij astma als toevoeging aan
een behandeling met ICS en LABA de longfunctie en vermindert het risico op ernstige astma-exacerbaties en astma-verslechteringen. Waarschuwingen en voorzorgen: Niet gebruiken als aanvangsbehandeling van acute episoden van bronchospasmen of voor het verlichten van acute symptomen. Spiriva® Respimat® dient niet te worden gebruikt als (eerst keus) monotherapie voor astma. Astmapatiënten
moeten worden geadviseerd om ontstekingsremmende medicatie (d.w.z. inhalatiecorticosteroïden)
onveranderd te blijven gebruiken nadat gestart is met Spiriva® Respimat®, zelfs wanneer hun symptomen verbeteren. Met voorzichtigheid gebruiken bij patiënten met nauwe-kamerhoek glaucoom, prostaathyperplasie of blaashalsobstructie. Geneesmiddelen voor inhalatie kunnen inhalatie-geïnduceerde
bronchospasmen veroorzaken. Bij patiënten met matige tot ernstige nierinsufficiëntie (creatinineklaring
van ≤ 50 ml/min) dient Spiriva® Respimat® alleen te worden gebruikt indien de verwachte voordelen
opwegen tegen het potentiële risico. Patiënten dienen erop gewezen te worden dat oogcontact met het
geneesmiddel vermeden dient te worden. Spiriva® Respimat® dient met voorzichtigheid te worden
gebruikt bij patiënten die bekend zijn met hartritmestoornissen. De droge mond die wordt waargenomen bij de behandeling met anticholinergica zou op de lange termijn kunnen samengaan met cariës. Het
gebruik van Spiriva® Respimat® wordt niet aanbevolen bij cystische fibrose. Tiotropiumbromide dient
niet vaker dan eenmaal daags te worden gebruikt. De patroon kan alleen worden gebruikt in de Respimat® inhalator. Interacties: Gelijktijdige toediening van Spiriva® Respimat® en andere anticholinergicabevattende geneesmiddelen is niet onderzocht en wordt daarom afgeraden. Vruchtbaarheid, zwangerschap en borstvoeding: Er zijn zeer beperkte gegevens beschikbaar over het gebruik van
tiotropium bij zwangere vrouwen. Als voorzorgsmaatregel kan het gebruik van Spiriva® Respimat® tijdens de zwangerschap beter vermeden worden. Het gebruik van Spiriva® Respimat® wordt niet aanbevolen aan vrouwen die borstvoeding geven. Er zijn geen klinische gegevens beschikbaar over vruchtbaarheid en tiotropium. Bijwerkingen: De meest geziene bijwerkingen zijn anticholinerge bijwerkingen
zoals droge mond, wat in gecontroleerde klinische studies bij ongeveer 3,2% van de COPD-patiënten en
1,2% van de astmapatiënten voorkwam. Ernstige bijwerkingen overeenkomstig de anticholinerge effecten zijn onder andere glaucoom, obstipatie en darmobstructie waaronder paralytische ileus en urineretentie. De anticholinerge effecten kunnen met het stijgen van de leeftijd toenemen. Dosering en wijze
van toediening: Zowel voor COPD als voor astma eenmaal daags 5 microgram tiotropium, bestaand uit
2 inhalaties uit de Respimat® inhalator, steeds op hetzelfde tijdstip van de dag. Bij de behandeling van
astma zal het volledige voordelige effect van het geneesmiddel bereikt worden na toediening van verschillende doses. Registratie/afleverstatus: Spiriva® Respimat® (2,5 microgram, oplossing voor
inhalatie) RVG 34382 / U.R., Voor volledige productinformatie
wordt verwezen naar de geregistreerde SmPC (augustus 2014).
Registratiehouder: Boehringer Ingelheim International
GmbH, Duitsland. Voor inlichtingen: Boehringer Ingelheim bv,
Comeniusstraat 6, 1817 MS Alkmaar, 0800-2255889.
Advertentie receptgeneesmiddel
Advertentie receptgeneesmiddel

Stephan Horsten

NFK adv.JIJ.Telegraaf_wt.indd

Klik hier! - Gezondheidscentrum Kersenboogerd

Uw mening telt

Uw medicijnen afhalen in de supermarkt?

Functie titel Beherend Apotheker Regio Zuid- Limburg

duurzame inzetbaarheid voorbereiding functioneringsgesprek

M Medi-Mere

Voorschrijver Initiatie / acceptatie Implementatie

Leef 82 Fi.indd