Bijlage: Archeologische Quickscan

B i j l a g e :
A r c h e o l o g i s c h e
Q u i c k s c a n
Document:
Adviesnummer:
Projectnaam:
Opsteller:
Datum:
Archeologische Quickscan
14166
Zwaag, Andreas Cellariushof, gemeente Hoorn
Jantien Verduin & Carla Soonius
17-07-2014
Archeologische Quickscan
Inleiding
Op verzoek van de gemeente Hoorn is gekeken naar het archeologische aspect m.b.t. het
plangebied Andreas Cellariushof in de nieuwbouwwijk Bangert en Oosterpolder te Zwaag,
gemeente Hoorn.
Afbeelding 1. Globale ligging van het plangebied rondom en ten zuiden van Dorpsstraat 304 in Zwaag.
1. Bestaande situatie en voorgenomen ingrepen
Het plangebied is nu ingericht als grasland met kavelsloten. Men is voornemens huizen te
bouwen op de percelen ten zuiden van Dorpsstraat 304 te Zwaag. Er zullen nieuwe sloten
worden gegraven en enkele bestaande sloten zullen worden verbreed of gedempt. Hierdoor
ontstaat een eiland waar de huizen op worden gebouwd. Alle huizen liggen straks aan het
water, aan de westzijde zal het Beeldsnijderpad tussen huizen en water in komen te liggen.
In het midden van het eiland zal een weg worden aangelegd, het Andreas Cellariushof.
Een aantal delen van de nieuw te graven of te verbreden sloten, ligt binnen de historische
dorpskern van Zwaag, aan weerszijden van het erf aan Dorpsstraat 304.
Pagina 1 van 6
Bureau Erfgoed, Nieuwe Steen 1, 1625 HV Hoorn,
Postbus 603, 1620 AR Hoorn
Bereikbaar: Carla Soonius: 06-25272867 / [email protected]
Michiel Bartels: 06-30468593 / [email protected]
Afbeelding 2. De nieuwbouwplannen voor het Andreas Cellariushof. In lichtblauw de (nieuwe) sloten, in rood de
nieuwe huizen (noorden is in rechter bovenhoek). Een aantal sloten ligt er al, maar wordt verbreed.
Afbeelding 3. Uitsnede uit de Beleidskaart Archeologie van de gemeente Hoorn met het plangebied (zwarte
stippellijn). Een deel van het plangebied ligt in de donkerblauwe zone (archeologie betrekken bij plannen die
2
groter zijn dan 100 m ).
Pagina 2 van 6
Bureau Erfgoed, Nieuwe Steen 1, 1625 HV Hoorn,
Postbus 603, 1620 AR Hoorn
Bereikbaar: Carla Soonius: 06-25272867 / [email protected]
Michiel Bartels: 06-30468593 / [email protected]
2. Archeologische beleidskaart
Ten behoeve van de erfgoedverordening 2013 is in 2012 een nieuwe beleidskaart
archeologie voor de gemeente Hoorn opgesteld. De nieuwe kaart betreft een herziening en
aanvulling van de kaart uit 2007, waar nog geen vlakdekkend inzicht is gegeven over
aanwezige of te verwachte archeologische waarden.
Op de archeologische beleidskaart van de gemeente Hoorn ligt een deel van het plangebied
in een zone waar het aspect archeologie meegewogen dient te worden bij plangebieden
groter dan 100 m2 en werkzaamheden dieper dan 40 cm onder maaiveld (donkerblauw op
afb. 3). De rest van het plangebied ligt in een zone waar het aspect archeologie
meegewogen dient te worden bij plangebieden groter dan 10.000 m2 en werkzaamheden
dieper dan 40 cm onder maaiveld (lichtblauw op afb. 3).
3. Historische ontwikkeling plangebied
Het dorpslint van Zwaag is tot stand gekomen tijdens de ontginning van het veengebied in de
12de eeuw. De eerste kolonisten vestigden zich op lage terpjes aan weerszijden van dit lint.
Vooralsnog dateren de oudste sporen en vondsten uit het laatste kwart van de 12de eeuw,
maar een iets hogere ouderdom is niet uitgesloten.
Zwaag bleef in de eeuwen daarna een klein dorp met verspreide bebouwing langs de
Dorpsstraat. Over de mate van continuïteit van de bewoning op de percelen valt vooralsnog
moeilijk iets te zeggen.
De kaart van Johannes Dou uit circa 1651-1654 geeft voor het eerst een beeld van de
bebouwing van Zwaag (afb. 4). De aanwezige huizen langs de Dorpsstraat staan op deze
kaart ingetekend. Ongeveer op de locatie van de huidige boerderij aan de Dorpsstraat 304 is
een huis getekend. Op basis van deze kaart kan niet worden gezegd of het om een gewoon
woonhuis of een stolpboerderij gaat.
Afbeelding 4. Uitsnede uit de kaart van Johannes Dou uit 1651-1654 met de locatie van het plangebied (zwarte
stippellijn).
Kaarten die een betrouwbaar beeld van de bebouwing geven in de tweede helft van de 17de
en 18de eeuw bestaan niet. Pas in 1823 verkrijgen we voor het eerst inzicht in de bebouwing
op de oudste kadastrale kaart. Deze is zeer goed onder de moderne kadasterkaart te plotten
Pagina 3 van 6
Bureau Erfgoed, Nieuwe Steen 1, 1625 HV Hoorn,
Postbus 603, 1620 AR Hoorn
Bereikbaar: Carla Soonius: 06-25272867 / [email protected]
Michiel Bartels: 06-30468593 / [email protected]
(afb. 5). Ten noorden van de huidige stolpboerderij aan de Dorpsstraat 304 zijn op deze
kaart een gebouw en een bijgebouw te zien. Dit zijn voorlopers van de huidige stolp, die wel
direct aan de weg stonden. Het erf was onderverdeeld in drie delen. Hierdoor zijn er vier
verschillende sloten op en om het erf aanwezig geweest, waarvan er twee in de 19de of 20ste
eeuw gedempt moeten zijn. Het erf was in 1823 in het bezit van boer Pieter Slagter. De
oostelijke zijde was in gebruik als huis en erf, de westelijke zijde als boomgaard.
Afbeelding 5. Uitsnede uit de oudste kadastrale kaart uit 1823 met het plangebied (zwarte stippellijn).
4. Bekende archeologische waarden en archeologische verwachting
Aan de Dorpsstraat van Zwaag zijn diverse opgravingen en waarnemingen uitgevoerd die
een beeld geven van de sporen en vondsten die aangetroffen kunnen worden. Het
belangrijkste en meest grootschalige onderzoek heeft plaatsgevonden op perceel
Dorpsstraat 66 (AWF project 140, OM-nr 13659, rapportnr. 5). Op dit perceel is een
huisplaats uit het einde van de 12de eeuw aangetroffen. Van het huis (boerderij) zijn weinig
sporen teruggevonden, maar duidelijk is dat de voorkant van dit huis meer dan 17 meter uit
de huidige rooilijn van de Dorpsstraat verwijderd stond. In de sloot rondom de lage terp is
veel keramiek gevonden. Dit vondstmateriaal is archeologisch van groot belang voor de
vroegste geschiedenis van dit gebied.
Op perceel Dorpsstraat 66 dateren weinig sporen en vondsten uit de 14de-16de eeuw. In de
17de eeuw was dit perceel zeker bebouwd. De vondsten geven een beeld van de materiële
cultuur van de bewoners in de Gouden Eeuw.
Van belang zijn verder enkele kleine opgravingen. In 2009 heeft een klein archeologisch
onderzoek plaatsgevonden op het perceel Dorpsstraat 186 (AWF project 308, OM-nr 34222,
rapportnr. 13). De aangetroffen sporen en vondsten konden net als bij Dorpsstraat 66
worden ingedeeld in drie fasen: fase 1 (1175-1300), fase 2 (1300-1700) en fase 3 (1700heden). De meeste sporen dateren uit fase 1. Belangrijk was verder dat er aanwijzingen
waren dat een terpje uit de 12de/13de eeuw ten zuiden van het onderzochte perceel aanwezig
is, dus niet direct aan de Dorpsstraat maar op enige afstand daarvan verwijderd. Ook op
Pagina 4 van 6
Bureau Erfgoed, Nieuwe Steen 1, 1625 HV Hoorn,
Postbus 603, 1620 AR Hoorn
Bereikbaar: Carla Soonius: 06-25272867 / [email protected]
Michiel Bartels: 06-30468593 / [email protected]
perceel Dorpsstraat 294 is een huisterp uit de late 12de eeuw vastgesteld (AWF project 301,
OM-nr 29860, rapportnr. 12). Bij dit onderzoek is onder meer een 12de-eeuwse
plaggenwaterput gevonden.
Uit de directe omgeving van het plangebied zijn enkele vondstmeldingen bekend. Aan
weerszijden van Dorpsstraat 310 zijn bij graafwerkzaamheden diverse vondsten uit de
periode ná 1500 geborgen (AWF vondstmeldingen 1547 en 1571).
De noordelijke rand van het plangebied Andreas Cellariushof, binnen de historische kern van
Zwaag, heeft een hoge archeologische waarde. Op deze locatie was mogelijk al bewoning
aanwezig in de Late Middeleeuwen. Vanaf de 17de eeuw stond er waarschijnlijk een
(stolp)boerderij, op of vlakbij de plaats waar de westelijke nieuwe watergang zal worden
gegraven. Rondom de boerderij aan de Dorpsstraat 304 kunnen sporen van een oudere
boerderij, terp, slootdempingen en achtererfstructuren (bijvoorbeeld waterputten) verwacht
worden. Om de aanwezigheid van ophogingslagen en de mate van verstoring te toetsen is
een veldtoets binnen het noordelijke deel van het plangebied uitgevoerd.
5. Veldtoets
Op dinsdag 15 juli is door Bureau Erfgoed een veldtoets uitgevoerd binnen het plangebied.
Het toekomstige eiland ligt braak en er hebben al verschillende bodemingrepen
plaatsgevonden.
Er zijn in totaal drie boringen gezet (locaties zie afb. 6). Het onderzoek heeft zich
voornamelijk geconcentreerd binnen het noordwestelijke deel van het plangebied. Hier zal de
grootste ingreep plaatsvinden: het graven van een nieuwe, brede sloot met een talud aan
beide zijden. De sloten ten zuiden en ten oosten van Dorpsstraat 304 zullen slechts een klein
stukje worden verbreed.
Afbeelding 6. Locatie van de boringen binnen het plangebied.
Boring 1 is gezet direct ten zuiden van de zuidelijke grenssloot van het erf van Dorpsstraat
304. Dit is gedaan om te testen of hier een oude slootdemping, gevuld met aardewerk en
puin, aanwezig is. Bovenin deze boring was een recent omgezette laag met baksteenpuin
aanwezig. Daaronder, van 45 tot 100 cm onder het maaiveld, zat waarschijnlijk een oude
slootvulling. Deze laag had onderin zwarte vlekken en was te schoon om een ophogingslaag
te zijn. Dieper dan 100 cm was natuurlijke klei aanwezig. De sloot waarin geboord is, is op
Pagina 5 van 6
Bureau Erfgoed, Nieuwe Steen 1, 1625 HV Hoorn,
Postbus 603, 1620 AR Hoorn
Bereikbaar: Carla Soonius: 06-25272867 / [email protected]
Michiel Bartels: 06-30468593 / [email protected]
de kadastrale kaart van 1823 (afb. 5) te zien als erfbegrenzing. De sloot is op deze locatie
niet gedempt met huisraad.
Boring 2 en 3 zijn op het perceel ten westen van Dorpsstraat 304 gezet. Dit perceel is in
gebruik als grasland. Het ligt vrij hoog en het terrein loopt in zuidelijke richting naar beneden
af. In beide boringen was een, waarschijnlijk Middeleeuws, ophogingspakket aanwezig. In
boring 2 was dit pakket 85 cm dik, in boring 3 was dit 60 cm dik. Dit verklaart de
hoogteverschillen op het terrein. Het ophogingspakket bestond uit donkerbruingrijze, matige
humeuze, uiterst siltige klei. In boring 3 is hierin een scherfje kogelpotaardewerk (datering:
Late Middeleeuwen) gevonden.
6. Conclusie en advies
In het noordwestelijke deel van het plangebied is een ophogingspakket uit de Middeleeuwen
aanwezig. Door middel van boringen kan geen uitspraak gedaan worden over de
aanwezigheid van middeleeuwse sporen. Hiervoor is een inventariserend archeologisch
onderzoek door middel van een proefsleuf nodig. De meest efficiënte manier van onderzoek,
is de gehele oppervlakte van de nieuw te graven sloot door archeologen te laten uitgraven.
Op die manier is er geen doorstart naar een archeologische opgraving noodzakelijk, als er
sporen worden aangetroffen. Er zou een “werk met werk”-constructie gemaakt kunnen
worden, zodat de bovengrond tijdens het onderzoek meteen afgevoerd kan worden. Voor
een archeologisch proefsleuvenonderzoek dient een Programma van Eisen (PvE) opgesteld
te worden, dat door de Bevoegde Overheid goedgekeurd moet worden. De kosten voor het
onderzoek zijn voor de veroorzaker.
Het zuidelijke en oostelijke deel van het plangebied wordt vrijgesteld van archeologisch
onderzoek. Wel wil Bureau Erfgoed het verbreden van de sloten graag via monitoring volgen.
Voor het monitoren van de graafwerkzaamheden worden geen kosten in rekening gebracht
en dit zal niet tot vertraging leiden. Vondstmateriaal dat bij het uitvoeren van het werk wordt
aangetroffen is (conform de Monumentenwet) eigendom van het gemeentelijke
archeologische depot van Hoorn. Het is van belang dat Bureau Erfgoed minstens een week
van tevoren wordt geïnformeerd over de start van de werkzaamheden (Aad Weel: tel. 0652824909, Carla Soonius: tel. 06-25272867).
Bronnen
Minuutplan, 1823. Gemeente Zwaag c.a., sectie A genaamd Zwaag, tweede blad
(www.watwaswaar.nl).
Schrickx, C.P., 2009: Bewoningssporen vanaf de 12e eeuw aan de Dorpsstraat van Zwaag
(gemeente Hoorn). De opgraving op het perceel Dorpsstraat 66. Verslagen van de
Archeologische Dienst Hoorn 5.
Schrickx, C.P., 2009: Archeologisch onderzoek op het perceel Dorpsstraat 186 in Zwaag.
Hoornse Archeologische Rapporten 13.
Schrickx, C.P., 2009: Een 12de-eeuwse huisterp. Archeologisch onderzoek op perceel
Dorpsstraat 294 in Zwaag. Hoornse Archeologische Rapporten 12.
Schrickx, C.P., 2010. ‘Een schamel dorpken’, in: J. Buchner, R. Lodde-Tolenaar en C.
Schrickx, De Hervormde Kerk van Zwaag. De kerk, het dorp, de geschiedenis.
Bouwhistorische Reeks Hoorn deel 14, 23-51.
Pagina 6 van 6
Bureau Erfgoed, Nieuwe Steen 1, 1625 HV Hoorn,
Postbus 603, 1620 AR Hoorn
Bereikbaar: Carla Soonius: 06-25272867 / [email protected]
Michiel Bartels: 06-30468593 / [email protected]
Boringen Andreas Cellariushof
boring: 14166-1
beschrijver: CS/JV, datum: 15-7-2014, X: 135.040, Y: 520.678, precisie locatie: 1 m, coördinaatsysteem: Rijksdriehoeksmeting, kaartblad: 19F, boortype: Edelman-7 en guts-3
cm, doel boring: archeologie - verkenning, landgebruik: grasland, provincie: Noord-Holland, gemeente: Hoorn, plaatsnaam: Zwaag, opdrachtgever: Gemeente Hoorn,
uitvoerder: Archeologie West-Friesland
0 cm -Mv
Algemeen: aard ondergrens: geleidelijk (0,3-3 cm)
Lithologie: klei, uiterst siltig, matig humeus, donkerbruingrijs
Bodemkundig: interpretatie: bouwvoor
Archeologie: enkel fragment bouwpuin
Opmerking: rode en gele puintjes
45 cm -Mv
Algemeen: aard bovengrens: geleidelijk (0,3-3 cm), aard ondergrens: abrupt (<0,3 cm)
Lithologie: klei, sterk siltig, sterk humeus, donkergrijs
Bodemkundig: interpretatie: ophogingslaag
Opmerking: of slootvulling? Is erg schoon als ophogingslaag, onderin zwarte vlekken
100 cm -Mv
Algemeen: aard bovengrens: abrupt (<0,3 cm)
Lithologie: klei, matig siltig, lichtgroengrijs, slap, spoor plantenresten
Bodemkundig: volledig gereduceerd
Einde boring op 150 cm -Mv
boring: 14166-2
beschrijver: CS/JV, datum: 15-7-2014, X: 134.971, Y: 520.686, precisie locatie: 1 m, coördinaatsysteem: Rijksdriehoeksmeting, kaartblad: 19F, boortype: Edelman-7 en guts-3
cm, doel boring: archeologie - verkenning, landgebruik: grasland, provincie: Noord-Holland, gemeente: Hoorn, plaatsnaam: Zwaag, opdrachtgever: Gemeente Hoorn,
uitvoerder: Archeologie West-Friesland
0 cm -Mv
Lithologie: klei, uiterst siltig, matig humeus, donkerbruingrijs
Bodemkundig: interpretatie: bouwvoor
Archeologie: enkel fragment bouwpuin (onbepaald)
Opmerking: kiezeltjes
20 cm -Mv
Lithologie: klei, uiterst siltig, matig humeus, donkerbruingrijs, schelpengruis
Bodemkundig: interpretatie: bouwvoor
Archeologie: enkel fragment bouwpuin
Opmerking: kiezeltjes
40 cm -Mv
Lithologie: klei, uiterst siltig, matig humeus, donkerbruingrijs, schelpengruis
Bodemkundig: interpretatie: ophogingslaag
Archeologie: enkel fragment bouwpuin
75 cm -Mv
Algemeen: aard ondergrens: geleidelijk (0,3-3 cm)
Lithologie: klei, sterk siltig, sterk humeus, donkergrijs
Bodemkundig: interpretatie: ophogingslaag
85 cm -Mv
Algemeen: aard bovengrens: geleidelijk (0,3-3 cm), aard ondergrens: geleidelijk (0,3-3 cm)
Lithologie: klei, sterk siltig, lichtgeelgrijs, stevig
Bodemkundig: oxidatie en reductie verschijnselen
95 cm -Mv
Algemeen: aard bovengrens: geleidelijk (0,3-3 cm)
Lithologie: klei, sterk siltig, lichtgrijs, enkele siltlagen, matig stevig
Bodemkundig: oxidatie en reductie verschijnselen
Einde boring op 120 cm -Mv
1
Boringen Andreas Cellariushof
boring: 14166-3
beschrijver: CS/JV, datum: 15-7-2014, X: 134.978, Y: 520.674, precisie locatie: 1 m, coördinaatsysteem: Rijksdriehoeksmeting, kaartblad: 19F, boortype: Edelman-7 en guts-3
cm, doel boring: archeologie - verkenning, landgebruik: grasland, provincie: Noord-Holland, gemeente: Hoorn, plaatsnaam: Zwaag, opdrachtgever: Gemeente Hoorn,
uitvoerder: Archeologie West-Friesland
0 cm -Mv
Lithologie: klei, uiterst siltig, matig humeus, donkerbruingrijs
Bodemkundig: interpretatie: bouwvoor
20 cm -Mv
Algemeen: aard ondergrens: geleidelijk (0,3-3 cm)
Lithologie: klei, uiterst siltig, matig humeus, donkerbruingrijs
Bodemkundig: interpretatie: ophogingslaag
Archeologie: enkel fragment aardewerk, enkel fragment bouwpuin
Opmerking: op 55 cm kogelpotfragment
60 cm -Mv
Algemeen: aard bovengrens: geleidelijk (0,3-3 cm), aard ondergrens: geleidelijk (0,3-3 cm)
Lithologie: klei, sterk siltig, lichtgrijs, stevig
Bodemkundig: oxidatie en reductie verschijnselen
90 cm -Mv
Algemeen: aard bovengrens: geleidelijk (0,3-3 cm)
Lithologie: klei, sterk siltig, lichtgrijs, enkele siltlagen
Bodemkundig: oxidatie en reductie verschijnselen
Einde boring op 110 cm -Mv
2