Stuur mij
Relevant
2014 toe
Gerrit Zalm:
“Economische groei in
het vooruitzicht”
Meld u aan
voor het Derde
Woensdag In
September
evenement
lees verder
Relevant presenteert:
de Derde Woensdag
In September
lees verder
Carla Smits-Nusteling:
“Mijn drijfveer is niet
geld maar trots”
lees verder
Terug naar inhoudsopgave
Geachte
lezer
klantportret
Jos Neijenhuis
beeld Mark Horn
oprichter FOX Vakanties
en Stichting Orange Angel,
filantroop
voorwoord
Het doet ons veel genoegen u deze zesde
editie van ons ‘Groot Economisch
Tijdschrift’ aan te bieden. Dit jaar voor het
eerst gemaakt voor onze Preferred én
Private Banking-relaties.
Na jaren van zwaar weer is het prettig om te kunnen constateren dat de positieve
geluiden over economisch herstel steeds luider klinken. Ook onze
bestuursvoorzitter Gerrit Zalm is licht optimistisch en wijst onder meer op het
herstel van de huizenmarkt. Hij gaat in op het herstel van vertrouwen in de
bankensector en toont zich positief over de Bankenunie, die aan het eind van dit
jaar op Europees niveau het toezicht op het bankwezen van de nationale
overheden overneemt. In deze Relevant kunt u meer lezen over de ins en outs van
deze nieuwe toezichthouder. Verder kunt u de bijdragen van onze specialisten
lezen over andere financieel-economische onderwerpen zoals pensioen of voogdij.
Chief Economist Han de Jong gaat in op het fenomeen Thomas Piketty en
beschrijft zijn persoonlijke worsteling met deze ‘rock star’ onder de economen.
Met Carla Smits-Nusteling, oud-CFO van KPN, praten we over de nieuwe
wending in haar werkzame leven. Zij is nu als ondernemer, coach en investeerder
betrokken bij start-ups.
Hoe was uw jaar?
beeld Milan Vermeulen
Graag maken wij u attent op de digitale Relevant-nieuwsbrief waarmee u
wekelijks op de hoogte kunt blijven van actuele financieel-economische
ontwikkelingen. Ontvangt u de nieuwsbrief nog niet, dan kunt u zich abonneren
via abnamro.nl/relevant.
tekst Janneke Grootings
“Het afgelopen jaar was
er een van bezinning en
spirituele groei. Na de
verkoop van mijn bedrijf ben
ik op Ibiza gaan wonen. Ik
voel mij een bevoorrecht
mens, maar met zo veel
armoede in de wereld wil
je wat terugdoen. Via mijn
stichting Orange Angel
besteed ik daarom tijd en
geld aan kleine projecten
gericht op zelfredzaamheid.
In Sri Lanka bouw ik
huizen voor gezinnen die
in kartonnen dozen leven
en in Nepal financier
ik opvanghuizen voor
straatkinderen en opleidingen
voor kansarme vrouwen. Ook
schilder ik graag. Dat geeft
mij rust, troost en inspiratie.”
Ten slotte willen wij u bedanken voor de grote hoeveelheid reacties die wij op de
vorige Relevant van u hebben mogen ontvangen. Wij maken dit blad speciaal
voor u, dus het is heel goed te horen wat u ervan vindt. Wilt u weer reageren, dan
kan dat door ons te mailen via [email protected].
We zien uw reacties graag tegemoet.
Annemarie Rosebeek,
directeur Marketing ABN AMRO MeesPierson
Arno IJssels,
directeur Marketing ABN AMRO Particulieren
3
Inhoud
Klantportret
2
Voorwoord
3
Interview GERRIT ZALM
6
DE BANKENUNIE: revolutionair & ongekend
10
DE WONINGMARK T: kopers komen weer in beweging 14
Adviseur,
investeerder, coach
Land in Zicht
Portugal, Italië, Ierland, Griekenland en
Spanje. Hoe staan ze ervoor?
Carla Smits-Nusteling, oud-cfo van KPN
over leiderschap, trots en ambitie.
pagina 18, 34, 50, 62, 70
pagina 56
Relevant nodigt u uit voor
de Derde Woensdag In
September
In gesprek over de Miljoenennota met
Gerrit Zalm en Han de Jong.
pagina 68
De Bankenunie
Het toezicht op het bankwezen ligt
met de Bankenunie nu bij Europa.
Hoe was uw jaar?
pagina 10
Voogdij
Vijf Preferred en Private Banking-klanten
blikken terug.
Waar moet u op letten
bij het benoemen van
een voogd voor uw
minderjarige kind?
pagina 2, 23, 31, 67, 75
pagina 72
colofon
Relevant magazine
voor Preferred en Private Bankingrelaties, september 2014.
Bladmanagement en coördinatie
Saska Stobbe, Marketing Particulieren
Omslagillustratie
Jim Frazier
4
Redactieadres
ABN AMRO
Redactie Relevant
Postbus 283 (AA 2325)
1000 EZ Amsterdam
[email protected]
Concept en realisatie
MediaPartners
LoyaliteitsCommunicatie, Amstelveen
Column Ben Steinebach 17
Land in zicht Portugal
18
Visie HAN DE JONG 20
Klantportret 23
SMART CITIES 24
Column Marijke Zewuster
27
IEDEREEN EEN MINI - MECENAS
28
Klantportret 31
Formule E
32
Land in zicht Italië
34
EEN NIEUWE BLADZIJDE
36
Beeldreportage TERUGBLIK OP 2 013 -2 014 41
Column Anita Noort
49
Land in zicht Ierland
50
VIJF VERR AS SENDE TUINEN IN NEDERLAND
52
Column Nick Kounis
55
Interview CARLA SMITS- NUSTELING
56
ONT WERP DAT ERTOE DOET
60
Land in zicht Griekenland
62
PENSIOEN : sparen voor later
64
Klantportret
67
DERDE WOENSDAG IN SEPTEMBER
68
Land in zicht Spanje
70
WIE ZORGT ER VOOR DE KINDEREN?
72
Klantportret
75
© 2014 ABN AMRO/MediaPartners. Het is niet toegestaan om de inhoud van
Hoofdredactie Mike Cooper
Artdirection Esther Tji
Redactie Elisabeth Quarles
Vormgeving Martijn de Kruijf
zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van ABN AMRO. Ondanks
Met dank aan
besteed, kunnen ABN AMRO en MediaPartners niet instaan voor de juistheid,
deze uitgave (of gedeelten daarvan) in welke vorm en op welke wijze dan ook
over te nemen, te vermenigvuldigen, te distribueren of openbaar te maken
van Ufford
Technische eindredactie
Daniëlle Levendig, Arie Meijer
Beeldredactie Janine Bekker
Economisch Bureau ABN AMRO,
Investment Advisory
Centre ABN AMRO
het feit dat aan de samenstelling van Relevant de grootst mogelijke zorg is
volledigheid en actualiteit van de geboden informatie en diensten. Wanneer u
zonder verificatie of nader advies gebruikmaakt van de geboden informatie en
diensten van Relevant, doet u dat voor eigen rekening en risico. ABN AMRO en
MediaPartners aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid.
5
Terug naar inhoudsopgave
Geen
grote
avonturen
meer
tekst Brigitte Seegers beeld Corbino
DE HUIZENMARKT TREKT AAN, HET
CONSUMENTENVERTROUWEN NEEMT
TOE. NEDERLAND LIJKT UIT DE CRISIS.
ONDERTUSSEN MAAKT ABN AMRO
ZICH OP VOOR EEN BEURSGANG. MET
BESTUURSVOORZITTER GERRIT ZALM
BLIKKEN WE TERUG OP HET AFGELOPEN
JAAR EN KIJKEN WE VOORUIT.
Hoe kijkt u terug op het afgelopen jaar?
“We hebben twee heel zware jaren achter de rug.
Het was het tweede jaar op rij dat de economie in
een recessie was. Vooral onze zakelijke klanten die
afhankelijk zijn van de binnenlandse bestedingen
hebben dat gemerkt. Ook als bank hebben we het
gemerkt, doordat we behoorlijk moesten afschrijven op de kredieten die we hadden uitstaan. Dat
heeft ons resultaat onder druk gezet. Gelukkig
hebben we toch nog zwarte cijfers geschreven.”
Bent u ook zo somber voor de rest van
het jaar?
“Nee, ik denk dat we het dieptepunt achter de
rug hebben. Er zijn allerlei positieve signalen. De
huizenmarkt trekt aan. Wij zien de hypotheekaanvragen toenemen en ook voor het bedrijfsleven
zijn er lichtpuntjes aan de horizon. Het herstel
6
interview
lijkt aangebroken. Ook zien we economische groei
in het vooruitzicht.”
We lezen veel over de Asset Quality Review
(AQR). Wat is dat eigenlijk?
“Wat we uit elkaar moeten houden, zijn de AQR
en de stresstest. De AQR is een onderzoek naar
de balans van de banken om te kijken of wat
daar aan bezittingen is opgeschreven, klopt. Dat
onderzoek gebeurt onder leiding van de Europese
Centrale Bank. We moeten heel veel dossiers opleveren, die vervolgens grondig worden uitgeplozen
om te bepalen of we voldoende voorzieningen
hebben genomen voor onze kredieten. Hiervan
hebben we nu het meeste achter de rug. Daar zijn
een paar honderd van onze medewerkers mee
bezig geweest. In oktober zal blijken of er toch
verborgen verliezen zijn.”
Dat klinkt ernstig?
“Nee hoor, ik denk dat dit onderzoek goed is voor
het vertrouwen in de sector. Het is een grote apkkeuring eigenlijk. De Nederlandsche Bank heeft,
vooruitlopend hierop, een onderzoek gedaan naar
de onroerendgoedportefeuille van Nederlandse
banken en daar zijn we heel goed uitgekomen. Ik
verwacht niet dat uit de AQR groot leed voortkomt. Op dit moment is ABN AMRO de best
gekapitaliseerde bank van Nederland.”
Is het vertrouwen in de bankensector weer
aan het herstellen?
“Er is een groot verschil tussen hoe klanten
tegen de financiële sector aankijken en
hoe zij tegen hun eigen bankkantoor of
7
Terug naar inhoudsopgave
accountmanager aankijken. Voor de banken
als geheel is het sentiment nog vrij negatief.
Dat komt omdat er steeds weer dingen boven
water komen die niet deugen, zoals Libor.
Weliswaar voltrekt zich dat helemaal buiten
ABN AMRO om, maar dat schaadt wel de
sector als geheel. Meer dan de helft van onze
particuliere klanten geeft ons een 8 of hoger
voor onze dienstverlening. Er is dus wel
degelijk vertrouwen in de individuele bank en
de individuele medewerker, maar de sector als
geheel staat er nog niet goed op.”
Wat moet er nog gebeuren?
“Banken zullen moeten laten zien dat ze zaken
echt serieus aanpakken. Dat is vooral hard werken. En de zaken intern goed op orde brengen
zodat dit soort schandalen niet meer voor kunnen komen.”
Past het dan om als bank de vaste
salarissen van het hogere management
met 20 procent te verhogen?
“Ik begrijp de emotie in de discussie. Wat de
media er vaak niet bij vermeldden, is dat de
maximale variabele beloning met 80 procent
teruggaat (van 100 naar 20 procent). Per saldo
is het een versobering.”
U spreekt veel klanten. Wat zeggen zij
tegen u?
“Dat het economisch beter gaat. Maar ook dat
de bank transparanter communiceert. Onze documenten zijn beter leesbaar en begrijpelijker.
Daar hebben we hard aan gewerkt. Ook voor
8
onze zakelijke klanten. Er zijn ook kritische geluiden, bijvoorbeeld over de zakelijke kredietverlening. Maar zo makkelijk als er in 2006 en 2007
krediet werd verstrekt, zal het niet meer worden.
Daar hebben we schade door opgelopen.”
Ik kan me voorstellen dat nu het economisch
iets beter gaat, de neiging ontstaat om weer
in het oude gedrag te schieten?
“Nee, dat proberen we echt te voorkomen. De
lessen die we geleerd hebben, moeten we goed
volhouden: altijd positief blijven tegen onze klanten, maar ook kritisch tegenover de kredietwaardigheid van de klanten. Dat is ook in het belang
van henzelf. We moeten niet te veel krediet gaan
verstrekken. Dat geldt ook voor bedrijven.”
Sinds 1 januari mogen banken geen provisie
meer ontvangen voor beleggingsadvies. Is er
nu meer transparantie?
“Ja, dat denk ik wel. Het leek of beleggen gratis
was, maar indirect kreeg je als klant toch de
“Onze
filosofie:
het goed
en efficiënt
bedienen
van onze
klanten”
rekening. Klanten kunnen bij ons kiezen voor zelf
beleggen, advies of vermogensbeheer. Wat we onder andere zien, is dat meer klanten ervoor kiezen
om hun vermogen door ons te laten beleggen of
om zelf te beleggen. Dat laatste is prima, maar wel
risicovoller.”
Hoe waarborg je dan als bank je zorgplicht?
“Bij zelf beleggen is die er niet. Dat is een beetje
het probleem. Een stukje bescherming uit het
oude model is er niet meer. Hoe ver je gaat met
paternalisme is natuurlijk de grote vraag. We
kunnen klanten niet dwingen om een bepaald
model te kiezen als ze zelf willen beleggen.”
interview
Wat vindt u van de Bankenunie, waarbij de
regels voor banken binnen de eurozone
gelijk zijn?
“Dat is een goede zaak. Uniformiteit in toezicht is
goed. Ook voor een gezonde concurrentie tussen
landen.”
Is er nog nieuws over de beursgang?
“We zijn druk bezig met de voorbereidingen. In het
vierde kwartaal gaan we kijken: zou het kunnen of
zou het niet kunnen? Dat hangt af van de financiële resultaten van de bank en hoe de financiële
markten ervoor staan. Dan gaan we advies uitbrengen aan de aandeelhouder. Hopelijk weten we
dan voor het einde van het jaar of we al dan niet in
het tweede kwartaal van 2015 naar de beurs gaan.”
Is er interesse voor de bank?
“Zeker. Bij institutionele beleggers, zoals pensioenfondsen, beleggingsfondsen en verzekeraars, is er
interesse. Maar ook particuliere klanten vragen
wanneer zij een aandeel ABN AMRO kunnen
kopen. Een solide, degelijke bank zonder grote
avonturen die een redelijk rendement maakt, wordt
gelukkig gezien als een aantrekkelijke belegging.”
Gaat de klant straks anders bediend worden
als u weer beursgenoteerd bent?
“We hebben voor een strategie gekozen waarbij
het klantbelang centraal staat. Dat wordt niet anders bij een beursgang. Ik geloof ook echt dat dat
het goede verdienmodel is. Het goed en efficiënt
bedienen van onze klanten is onze filosofie; daar
kan je een goede boterham mee verdienen.”
9
Terug naar inhoudsopgave
“De Bankenunie is
revolutionair & ongekend”
tekst Roel Janssen beeld Rhonald Blommestijn
A A N H E T E I N D VA N D I T J A A R D R A G E N D E L A N D E N VA N D E
E U R O G R O E P H E T T O E Z I C H T O P H E T B A N K W E Z E N O V E R VA N D E
N AT I O N A L E TO E Z I C H T H O U D E R S N A A R H E T E U R O P E S E N I V E AU .
D E V O R M I N G VA N D E B A N K E N U N I E I S D E L A AT S T E I N E E N S E R I E
M A AT R E G E L E N O M E E N H E R H A L I N G VA N D E G E C O M B I N E E R D E
BANKEN- EN EUROCRISIS IN DE TOEKOMST TE VOORKOMEN .
10
H
achtergrond
et was een zeldzaamheid in de agenda van de Duitse minister van
Financiën, Wolfgang Schäuble. Hij had een avond vrij en zich voorgenomen met zijn vrouw naar de bioscoop te gaan in Berlijn. In Brussel onderhandelde die avond echter zijn Nederlandse collega Jeroen Dijsselbloem – in zijn
hoedanigheid van voorzitter van de ministers van Financiën van de eurolanden –
met leden van het Europarlement over de Europese ‘Bankenunie’, en deze zou
hem bijpraten over het resultaat. Schäuble besloot daarom thuis te blijven, in
afwachting van het telefoontje uit Brussel.
11
Terug naar inhoudsopgave
achtergrond
achtergrond
REVOLUTIONAIR AVONTUUR
Daar sleepten de onderhandelingen
zich voort. Pas tegen vijf uur
’s ochtends bereikte Dijsselbloem
met de Europarlementariërs
overeenstemming. Hij belde
Schäuble, die echter pas na herhaalde
belpogingen wakker schrok. De
Duitser wilde de tekst van het
compromis bestuderen. Drie kwartier
later belde Schäuble terug. Duitsland
was akkoord. Zo werd in de vroege
ochtend van 20 maart de beslissende
stap gezet naar de Europese Bankenunie. Het Europarlement had zijn
onderhandelingsmacht getoond,
Duitsland was tot concessies bereid
en Dijsselbloem had een grote slag
geslagen. Eind dit jaar dragen de
landen van de eurogroep het toezicht
op het bankwezen over van de
nationale toezichthouders naar het
Europese niveau. In reactie op het
nachtelijke Brusselse akkoord over de
12
Bankenunie noemde Chris Buijink,
voorzitter van de Nederlandse
Vereniging van Banken, de Europese
Bankenunie een ‘revolutionair en
ongekend avontuur’.
GIFTIGE COCKTAIL
Met de invoering van de euro werd
het kapitaalverkeer in Europa
geliberaliseerd, maar het toezicht op
de financiële instellingen bleef een
nationale aangelegenheid. Toen in
2008 de financiële crisis losbarstte,
werd duidelijk hoe ingewikkeld het
was om toezicht te houden op banken
die grensoverschrijdend actief zijn.
Nederland ondervond dit bij Fortis,
dat onder de Belgische toezichthouder
viel en een jaar eerder eigenaar was
geworden van delen van ABN AMRO.
De nationalisaties door de Belgische
en Nederlandse overheden waren
even complex als kostbaar. In Ierland
en Spanje kwamen de overheden in
financiële problemen omdat ze hun
nationale bankensector moesten
redden van de ondergang. Toen de
bubbel op de onroerendgoed- en
huizenmarkt leegliep en de banken
dreigden om te vallen, ging hun
redding ten koste van de kredietwaardigheid van de Ierse en Spaanse
overheid. In Portugal, Griekenland
en Cyprus financierden banken
onhoudbare overheidstekorten,
hetgeen leidde tot een spiraalbeweging van overheden en banken naar
de afgrond. In alle gevallen leidden
problemen in de nationale bankensector tot een crisis voor de hele
eurozone. Dit was de ‘giftige cocktail’
van de Europese banken- en
landencrisis, zoals oud-president van
De Nederlandsche Bank Nout
Wellink het in 2011 al noemde.
INGEWIKKELDE PROCESSEN
De oplossing werd gezocht in
begrotingsdiscipline, maar ook in
strengere regels voor banken en
toezicht op Europees niveau. In de
zomer van 2012 besloten de Europese
regeringsleiders dat er een Europese
Bankenunie moest komen. Maar de
overheveling van nationale bevoegdheden ligt politiek gevoelig, ook
binnen de bankensector, die vaak
nauw verweven is met (lokale)
overheden. Landen met kapitaalkrachtige banken hebben vanzelfsprekend geen zin om banken in
zwakke landen te redden. Toezicht op
kredietportefeuilles en de ontvlechting van probleembanken zijn
bovendien ingewikkelde processen.
Maar toch, het gaat gebeuren. Vanaf
november 2014 gaat een nieuwe
afdeling van de Europese Centrale
Bank onder leiding van Danièle
Nouy, de gerespecteerde Franse
toezichthoudster, in Frankfurt
toezicht uitoefenen op de
128 grootste banken van de
eurozone. Voor Nederland zijn dat
ING, Rabobank, ABN AMRO, SNS
Bank, Waterschapsbank, Bank
Nederlandse Gemeenten en de
Nederlandse vestiging van Royal
Bank of Scotland.
KREDIET AAN BANKEN
Deze banken werden in de zomer
onderworpen aan een zogenoemde
stresstest. Hierin wordt getoetst of
banken in staat zijn een periode van
zware economische tegenwind en
extreme marktomstandigheden te
doorstaan. Zakt een bank voor deze
test dan moet hij zijn kapitaal
versterken. Pas als dat op orde is,
neemt de ECB het toezicht over van
de nationale toezichthouder.
Tegelijkertijd werden de Europese
dat tot nu toe uitsluitend leningen
mocht verstrekken aan overheden,
kan in de toekomst ook krediet
verlenen aan banken om te voorkomen dat overheden opnieuw
meegesleurd worden in een bankencrisis.
BLAUWDRUK
Het meest pikante element van de
Bankenunie is wie er opdraait voor
de rekening: de belastingbetalers of
de kapitaalverstrekkers. Hier heeft
minister Dijsselbloem, als voorzitter
van de eurogroep, zijn stempel op de
besluitvorming gedrukt en kwam de
ervaring die hij eerder in Nederland
had opgedaan goed van pas. Op
1 februari 2013 nationaliseerde de
Nederlandse staat bankverzekeraar
SNS Reaal. Houders van achtergestelde obligaties waren hun geld
kwijt. Een maand later paste
Dijsselbloem hetzelfde recept toe bij
de Europese noodsteun aan Cyprus:
“Waarom Dijsselbloem
Wolfgang Schäuble
wakker belde …”
regels voor banken geharmoniseerd.
Ook de regels voor het depositogarantiestelsel, dat gedupeerde
rekeninghouders compenseert bij een
bankfaillissement, zijn gelijkgetrokken, al blijft de uitvoering hiervan
nationaal. Het Europese noodfonds,
aandeelhouders en obligatiehouders
in Cypriotische banken verloren hun
geld. Nu is dit model overgenomen
als blauwdruk voor het ‘afwikkelingsmechanisme’ van de Bankenunie. Als
een bank moet worden gered, worden
eerst de kapitaalverstrekkers
aangeslagen. Blijkt dat onvoldoende,
dan moet een bank een beroep doen
op een reddingsfonds voor banken.
De komende acht jaar moeten de
banken zelf dit fonds vullen met in
totaal 55 miljard euro. Als het
volledig in werking is getreden staan
Nederlandse banken dus, via dit
fonds, garant voor problemen bij
Griekse banken – en omgekeerd.
STOUTE SCHOENEN
De besluitvorming over de redding
van banken komt in handen van een
‘raad van afwikkeling’ die uit vijf
toezichthouders bestaat en wordt
bijgestaan door deskundigen van de
lidstaten en de Europese Commissie.
Binnen twee etmalen moet deze raad
kunnen ingrijpen. In de praktijk is
dat een weekeind. Deze regels zijn
bedoeld om de wederzijdse afhankelijkheid van banken en overheden te
beperken en om de risico’s niet langer
bij de belastingbetalers, maar bij de
kapitaalverstrekkers en de bankensector zelf te leggen. In plaats van het
‘vangnet’ dat grote banken toch wel
gered worden door overheden, komt
er zwaarder toezicht en verandert de
aansprakelijkheid. Met de Bankenunie staan grote belangen op het spel.
Nationaal, Europees en financieel.
Banken zijn het kloppende hart van
de economie, ze zijn maatschappelijk
onmisbaar en staan politiek in de
schijnwerpers. Dit verklaart waarom
Wolfgang Schäuble die bewuste
avond in maart toch maar besloot om
af te zien van een avondje uit en
waarom Jeroen Dijsselbloem om vijf
uur ’s morgens de stoute schoenen
aantrok om Schäuble wakker te
bellen.
13
Terug naar inhoudsopgave
Kopers komen
weer in
beweging
EINDELIJK VERBETERT DE SITUATIE OP DE WONINGMARKT. KOPERS KRIJGEN
MEER VERTROUWEN EN DURVEN NA JAREN VAN UITSTEL WEER EEN HUIS AAN
TE SCHAFFEN. HET AANTAL WONINGTRANSACTIES NEEMT TOE. EN WANNEER
HET ECONOMISCH HERSTEL DOORZET, IS DE KANS GROOT DAT OOK DE
HUIZENPRIJZEN ZULLEN STIJGEN.
tekst Philip Bokeloh, senior econoom, Economisch Bureau ABN AMRO beeld Peter Arno Broer
E
en goede barometer voor die verbeterde situatie is de Marktindicator van Vereniging Eigen
Huis. Na een dieptepunt in december 2012 is
deze aanhoudend gestegen tot het niveau van 2007,
een jaar waarin meer dan 200.000 bestaande
koopwoningen van de hand gingen en de prijzen
met dik 4 procent stegen. Zulke mooie cijfers liggen
nu niet in het verschiet. Maar het is duidelijk dat de
woningmarkt aantrekt. Aan die betere stemming
liggen diverse factoren ten grondslag. Ten eerste
durven kopers weer in beweging te komen nu zij
meer zekerheid hebben over de fiscale behandeling
van de eigen woning. Ten tweede zijn huizen beter
betaalbaar; ten opzichte van het begin van de crisis
is de waarde van woningen met een vijfde gezakt.
Bovendien is het gemiddelde hypotheektarief
sindsdien met 2 procentpunt gedaald. En ten slotte
maken de stevige huurverhogingen huren minder
aantrekkelijk dan kopen.
MEER TRANSACTIES
Het gewijzigde sentiment weerspiegelt zich al in
de woningverkopen. Het aantal transacties van
achtergrond
bestaande woningen vertoont vanaf medio 2013
een stijgende lijn. De verkooptoename leidt op zijn
beurt tot een daling van het aantal te koop staande
woningen. Toch valt de daling van de koopvoorraad
niet alleen toe te schrijven aan de extra transacties.
Wat ook meespeelt is dat woningen van de markt
worden gehaald, omdat verkopers inzien dat zij niet
de prijs kunnen krijgen die zij verlangen. Het restschuldprobleem vormt namelijk een belemmering
voor verkopers om hun woning tegen een scherpe
prijs aan te bieden. Ruim 1,4 miljoen huiseigenaren
bezitten een huis waarvan de waarde lager is dan
de hypotheek. Vooral degenen die na 2003 een huis
kochten, kampen met dit probleem. Deze groep
heeft slechts beperkt ruimte om de verkoopprijs
aan te passen en te verhuizen.
De verminderde verhuismobiliteit van huizenbezitters met een potentiële restschuld wordt met
behulp van diverse maatregelen bestreden. Zo is
er een fiscale faciliteit om de rente op restschuld
gedurende maximaal tien jaar af te trekken van de
belasting. Verder is voor huizenbezitters met een
lening onder de Nationale Hypotheek Garantie
15
Terug naar inhoudsopgave
Ben Steinebach
Obligaties
EINDE PRIJSDALING
Hoe behulpzaam deze maatregelen ook mogen zijn,
de doorstroming is het meest gebaat bij prijsherstel. Wat dat betreft stemmen de laatste berichten
positief. In april van dit jaar werd zowaar voor het
eerst in vijf jaar een nipte prijsstijging opgetekend.
Een belangrijke voorwaarde voor herstel vormt de
economie. Die is aan de beterende hand. Het conjunctureel herstel volgt een traditioneel patroon:
eerst trekt de uitvoer aan, dan durven bedrijven
weer te investeren. De verbetering van de arbeidsmarkt die hierop volgt, moedigt gezinshuishoudens uiteindelijk aan om ook meer te besteden. Dit
proces is al aardig op streek. De werkloosheid mag
nog oplopen, maar er vallen minder ontslagen, er
komen meer vacatures vrij en het aantal gewerkte
uitzenduren stijgt.
Hoewel de signalen van economisch herstel duidelijker worden, is het onwaarschijnlijk dat de huizenprijzen scherp zullen stijgen. De huizenmarkt
blijft voorlopig een kopersmarkt vanwege het nog
altijd grote aantal te koop staande woningen. De
voorraad zal niet snel slinken zolang woningcorporaties op grote schaal woningen in de verkoop
zetten. Dat er veel woningen te koop staan, betekent dat kopers volop keus hebben en over de prijs
kunnen onderhandelen.
KREDIETRUIMTE BEPERKT
De prijsontwikkeling wordt verder aan banden
gelegd door de aanhoudende beperking van de kredietruimte. De maximale hypotheek die kopers op
basis van hun inkomen volgens de Nibudnormen
kunnen opnemen, is dit jaar opnieuw verlaagd.
Ook afgezet tegen de waarde van het huis mogen
kopers minder opnemen. De maximale hypotheek
16
wordt de komende jaren telkens met een procentpunt verlaagd tot 100 procent in 2018. Of de kous
daarmee af is, is onzeker. Regelgevers en beleidsmakers zien de in internationaal perspectief hoge
Nederlandse hypotheekschuld graag slinken. Een
verdere verlaging van de ratio is in hun ogen een
probaat middel om dit doel te bereiken.
Toch ligt een reductie van deze ratio naar het
Europese gemiddelde van 80 procent nog ver weg.
Zo’n aanpassing vereist dat woningzoekenden eerst
kapitaal opbouwen voordat zij een huis kopen. Een
lastige opgave, want zij dragen al een substantieel
deel van hun salaris verplicht af via de pensioenpremies. Een ander probleem dat zich dan aandient is dat woningzoekenden op een huurwoning
zijn aangewezen zolang zij het vereiste bedrag niet
bij elkaar hebben gespaard. Geschikte huurwoningen in het middensegment zijn echter dun gezaaid.
Een verdere beperking van de kredietruimte kan
moeilijk doorgang vinden zonder dat het aantal
woningen in het middensegment wordt uitgebreid.
SITUATIE VERBETERD
Hoewel de woningmarkt dus nog niet optimaal
functioneert, zijn er wel duidelijke tekenen van
verbetering. De prijzen dalen niet meer. Als het
economisch herstel doorzet, is de kans groot dat
woningen weer in waarde stijgen. Dat zal het
probleem van restschuld verlichten. Ondanks
dat restschulden een rem op de verhuismobiliteit
zetten, loopt het aantal transacties nu al op. Het
verkoopvolume kan niet in de schaduw staan van
het niveau van vóór de crisis, maar het is onmiskenbaar dat kopers weer in beweging komen.
Ben Steinebach
hoofd Beleggingsstrategie
ABN AMRO
achtergrond
column
riskanter dan normaal
beeld Johannes Abeling
(NHG) de mogelijkheid gecreëerd om de restschuld
per 1 januari 2014 mee te financieren in een nieuwe
hypotheek met NHG. Tot slot is er tijdelijk ruimte
gemaakt om tot en met eind dit jaar eenmalig
tot 100.000 euro belastingvrij schenkingen te
ontvangen. Voorwaarde is wel dat het bedrag wordt
gebruikt voor de aanschaf van een eigen woning of
om de uitstaande hypotheek mee te verlagen.
Als het herstel
doorzet, is de
kans groot dat
woningen weer in
waarde stijgen
De inflatie is laag, in de eurozone gevaarlijk laag, volgens de
Europese Centrale Bank. De rente op overheidsobligaties is dus
ook laag. Weinig risico, zegt u? … en dus een geringe vergoeding!
Maar diezelfde obligaties zijn – gezien de lage rente – ook erg
duur en wat duur is zal eerder in koers dalen dan verder stijgen. En koersdaling betekent vermogensverlies als u deze obligaties in portefeuille heeft. Dat
is een heel ander soort risico dan het geringe risico waar u in de derde zin van
deze column over repte.
De lage rente is het gevolg van enerzijds de zwakke economie van de afgelopen
jaren en anderzijds de onconventionele maatregelen – zeg maar de geldpers –
van de centrale banken. De economie is in de meeste landen hersteld of begint
daaraan. Sommige centrale banken – waaronder de Amerikaanse – denken
na over normalisering van hun beleid. Als de inflatie gaat stijgen, zelfs tot
aanvaardbare proporties (zeg 2 à 2,5%), dan gaat de rente oplopen en wordt
het vermogensverlies pijnlijk duidelijk. Wat te doen? Wij hebben al geruime
tijd minder obligaties in portefeuille dan onder neutrale omstandigheden. Dat
doen we om het verlies enigszins te beperken. Een verkorting van de (resterende) looptijden is een andere manier, omdat obligaties met korte looptijden
minder gevoelig zijn voor een rentestijging.
En ten slotte kunt u zoeken naar obligaties (of fondsen) met een wat hogere
rente. Dan neemt u weer wat meer risico; door de lagere kwaliteit van de
debiteuren (bedrijven). Wij achten dit hogere risico momenteel aanvaardbaar
vanwege de gunstige economie en de afgenomen kans op faillissementen. En
dan maar wachten tot de rente inderdaad weer tot meer normale niveaus is
gestegen. Dan is de kans op rentestijging weer in evenwicht met de kans op
dalingen en hebben obligaties eindelijk weer een normaal risico!
17
Terug naar inhoudsopgave
Land in zicht
| Portugal | Italië | Ierland | Griekenland | Spanje |
tekst Aline Schuiling, senior econoom ABN AMRO
beeld Holly Wales/Agent Pekka
A
Porto
is
nt
tla
Portugal
NA GRIEKENLAND EN IERLAND WAS PORTUGAL HET DERDE LAND DAT TIJDENS DE CRISIS EEN
ch e
STEUNPAKKET VAN DE EU EN HET IMF ONTVING.
Opkomstpercentage
Europese verkiezingen
2009: 36,8% 2014: 34,5%
Jeugdwerkloosheid (15 tot 25 jaar)
2005: 20,0% (geschat);
2009: 25,1% (geschat); 2013: 38,1%*
Huizenprijzen
(indexering, 2010 = 100)
vierde kwartaal 2013: 88,9
Percentage 30-/34-jarigen die
tertiair onderwijs voltooiden
(volgens definitie Worldbank onder
meer universiteit, hogeschool, etc.)
2005: 17,7%; 2012: 27,2% (mannen
24,3% en vrouwen 30,1%)
Voornaamste exportproducten
landbouwproducten, levensmiddelen, wijn, olieproducten, chemische
producten, kunststoffen en rubber,
huiden, leer, hout en kurk, houtpulp
en papier, textiel, kleding, schoeisel, machines en gereedschappen,
onedele metalen
Voornaamste importproducten
landbouwproducten, chemische producten,
auto’s en andere transportmiddelen, optische en precisie-instrumenten, computeraccessoires en -onderdelen, halfgeleiders
en aanverwante apparaten, olieproducten,
onedele metalen, voedingsmiddelen, textiel
Waarde export (in miljarden euro’s)
2005: 42,7; 2009: 47,2; 2013: 67,3
Waarde import (in miljarden euro’s)
2005: 57,2; 2009: 59,7; 2013: 65,5
Kredietwaardigheid
laatste rating: BB+**
Stand belangrijkste beursindex: PSI
General Index
2005: laagste 2233, hoogste 2617;
2012: laagste 1847, hoogste 2362;
dit jaar laagste 2642, hoogste 3166
Economische groei
(BBP, % j-o-j)
2005: 0,8%, 2009: -2,9%, 2013: -1,4%
aan
Bevolking
10,8 miljoen (juni 2014)
drastisch programma van economische hervormingen en
bezuinigingen doorgevoerd. Doordat de politieke situatie
stabieler bleef dan in bijvoorbeeld Griekenland, kon de
Portugese regering een stuk slagvaardiger optreden. In mei
ging Portugal van het financiële infuus af en het land kan
zichzelf inmiddels weer financieren. De economie is uit de
recessie, de werkloosheid neemt af en het ziet ernaar uit dat
het land volgend jaar het financieringstekort zal hebben teruggebracht naar 3 procent. De hoge staatsschuld kan dan
met ingang van volgend jaar eindelijk gaan dalen.
O ce
Het land kwam vooral in de problemen doordat de economische structuur niet sterk genoeg was om te kunnen concurreren met andere landen in de eurozone. Daardoor zou
het ook moeilijk worden om de overheidsfinanciën, die in
de eerste jaren van de crisis sterk verslechterd waren, weer
op orde te krijgen. Ondanks forse bezuinigingen in 2010
bleef het financieringstekort zeer hoog, terwijl de economie
mede als gevolg van deze bezuinigingen in een diepe recessie dook. Vandaar dat beleggers het vertrouwen in Portugal
volledig verloren en het land in het voorjaar van 2011 financiële steun moest vragen. In ruil hiervoor heeft Portugal een
BBP (EUR)
2005: 158,6 miljard; 2009: 159,9
miljard; 2013: 153,5 miljard
Inflatie (% j-o-j)
2005: 2,1%, 2009: -0,9%, 2013: 0,4%
Spanje
Begrotingstekort centrale overheid
(% BBP)
2005: -6,5% , 2009: -10,2%, 2013: -4,9%
Staatsschuld (% BBP)
2005: 68%, 2009: 84%, 2013: 129%
Saldo lopende rekening
betalingsbalans (% BBP)
2005: -10,3%, 2009: -10,8%, 2013: 0,4%
Werkloosheid (% beroepsbevolking)
2005: 8,5%, 2009: 10,6%, 2013: 16,4%*
Rente tienjarige staatsobligaties,
einde jaar
2005: 3,4%, 2012: 7,0%, juni 2014: 3,4%
BRONNEN ABN AMRO Group Economics, Bloomberg, Europees Parlement, Eurostat, Index Mundi,
The World Factbook (CIA), Trading Economics
* Werkloosheidscijfer betreft werklozen als percentage van de beroepsbevolking. De beroepsbevolking is
het totaal van werkenden en werklozen in de leeftijd van 15 tot 74 jaar.
** Ratingbureau S&P: van AAA tot D, BBB- is nog net investmentgrade
18
Lissabon
Faro
z
Golf van C di
19
Terug naar inhoudsopgave
Mijn
worsteling
met Thomas Piketty
iketty laat zien dat de
inkomens- en vermogensverdeling in zeer veel landen de
laatste decennia fors schever zijn
geworden. Door het woord ‘kapitaal’
in zijn titel op te nemen refereert
Piketty rechtstreeks aan Das Kapital
van Karl Marx. En met reden. Marx
meende in de kapitalistische economie trendmatige ontwikkelingen
te zien die het systeem onontkoombaar zouden ondermijnen. Piketty
betoogt, analoog aan Marx, dat de
toenemende ongelijkheid ingebakken
zit in het kapitalistische systeem. Het
rendement op vermogen is hoger dan
de economische groei. De groei van
inkomen uit arbeid is gekoppeld aan
de economische groei. Die blijft dus
per definitie achter bij de inkomensgroei uit vermogen. Degenen die
vermogen hebben, worden daarom
relatief steeds rijker.
WAT IS EERLIJK?
VORIG JAAR VERSCHEEN HET BOEK LE CAPITAL AU XXIE SIÈCLE VAN
DE HAND VAN DE FRANSE ECONOOM THOMAS PIKETTY. WEINIGEN
MERKTEN HET OP. MAAR TOEN EERDER DIT JAAR DE ENGELSE VERTALING
VERSCHEEN, WERD HET BOEK EEN WERELDWIJDE BESTSELLER.
tekst Han de Jong, Chief Economist ABN AMRO beeld Tzenko
Maar wat is er mis met toenemende
verschillen? Hierop zijn diverse antwoorden mogelijk. Laat ik er twee ge-
ven. Ten eerste sparen ‘rijke mensen’
een groter deel van hun inkomen dan
‘armen’. Dat impliceert dat toenemende inkomensverschillen tot een
daling van de vraag naar goederen en
diensten leiden en dat is slecht voor
de economische groei. Ten tweede
blijkt uit allerlei onderzoek dat
samenlevingen waar inkomens- en
vermogensverschillen groot zijn en
bovendien toenemen, in toenemende
mate instabiel worden. Het gevoel
van collectiviteit verdwijnt. In zulke
samenlevingen zijn mensen gemiddeld genomen ook minder gelukkig
dan in wat meer egalitaire samenlevingen. Zweden en Denemarken
zijn mooie voorbeelden van landen
met kleine inkomensverschillen en
gelukkige mensen. Je kunt natuurlijk
ook overdrijven. Als overheidsingrijpen de verschillen heel klein maakt,
werken cruciale prikkels niet meer.
Waarom zou je je inspannen als het
niets oplevert? Dan verdwijnt de
economische groei. Het gaat om de
goede balans. Wat een goede balans
is, is natuurlijk subjectief en daarom
is deze materie zo weerbarstig.
Persoonlijk worstel ik hier geweldig
mee. Vaak zie ik in deze discussie dat
opponenten elkaar in de haren vliegen over wat eerlijk is. Maar ‘eerlijk’
is een subjectief begrip.
GÉRARD DEPARDIEU
Piketty doet ook aanbevelingen om
dit ‘probleem’ aan te pakken. De
Piketty-oplossing bestaat uit één
woord: belasting. En wel een veel
progressievere inkomstenbelasting,
een steviger belasting op vermogen
en al helemaal op erfenissen. Deze
maatregelen kunnen de samenleving redden. Ook ik denk dat de
inkomens- en vermogensverschillen
groter zijn geworden en dat we dat
niet moeten negeren. Maar of hogere
belastingen het juiste en ‘eerlijke’
antwoord zijn?
Wat mij betreft zijn er drie grote problemen. (Ik geef hier overigens een
heel persoonlijke visie, niet die van
ABN AMRO. De bank heeft hierover
namelijk helemaal geen visie.) Allereerst vraag ik mij af of aanhoudend
grotere inkomens- en bezitsverschillen echt in ons systeem zijn ingebakken. In mijn optiek vormen toe- en
afnemende ongelijkheid eerder een
slingerbeweging door de tijd. Daarnaast hou ik niet van ‘belasting’
visie
20
21
Terug naar inhoudsopgave
Die constatering roept de vraag op of
het medicijn van Piketty niet erger is
dan de kwaal.
IN THERAPIE
Mijn laatste probleem betreft de
‘eerlijkheid’. Ik verdien een inkomen
voor wat ik doe. Laten we even veronderstellen dat dat eerlijk is. Over mijn
inkomen betaal ik belasting. Prima,
geen probleem. Ik ben in de gelukkige omstandigheid dat ik kan sparen.
Als mijn appeltje voor de dorst boven
een zeker bedrag komt, ga ik vermogensbelasting betalen. Let wel, dat is
over geld waarover ik al inkomstenbelasting heb betaald. Dat geld wordt
zo voor de tweede keer belast en voor
mijn gevoel is dat een straf voor het
“Ik wil mijn appeltje
voor de dorst aan
mijn kinderen geven”
22
niet uitgeven van mijn geld. Mijn
buurman die misschien hetzelfde verdient en al zijn inkomen uitgeeft, betaalt het niet. Aan het einde van mijn
leven, of liever nog eerder, wil ik mijn
appeltje voor de dorst – als ik het zelf
niet nodig heb – aan mijn kinderen
geven om hen te helpen bij de start
van hun zelfstandige economische
leven. Dat geeft mij meer genoegen
dan een vakantie op de Malediven of
de aankoop van een appartement in
Spanje. Elke ouder heeft ongetwijfeld
het beste met zijn kinderen voor en
we proberen onze kinderen een goede
opvoeding en opleiding te geven.
Dat daarbij verschillen ontstaan,
accepteren we. Maar volgens Piketty
is het doorgeven van vermogen aan
de volgende generatie juist oneerlijk
en moet het zwaarder worden belast
dan nu gebeurt. Dan worden mijn
‘zuurverdiende’ euro’s dus voor de
derde keer belast. Misschien moet
ik in therapie, want ik zie niet in dat
dit eerlijk is. Ik mag van Piketty alles
doen met mijn geld, maar geen vermogen opbouwen en al helemaal niet
vermogen doorgeven aan degenen
van wie ik het meest houd. Is dat echt
de manier om ons systeem en onze
samenleving te redden?
visie
Hoe was uw jaar?
tekst Karin Fleur beeld Milan Vermeulen
als een uniforme oplossing van
problemen. Wat dat betreft vraag je
je af of Piketty niet te weinig om zich
heen heeft gekeken. De laatste jaren
hebben alle Europese landen gepoogd de overheidsfinanciën op orde
te brengen. Weinig landen hebben
daarbij zo zwaar op belastingverhogingen geleund als Frankrijk. Waar
heeft het toe geleid? Een groot aantal
vermogende Fransen en mensen
met hoge inkomens zijn, tenminste
belastingtechnisch, verhuisd. Veel
naar Londen. Gérard Depardieu aanvaardde zelfs het Russische staatsburgerschap. Piketty pleit overigens
voor een wereldwijde aanpak om dit
vluchtgedrag te voorkomen. Maar
zo’n belastingplan op wereldschaal is
compleet onrealistisch.
Belangrijker is dat de Franse economie door die niet-aflatende stijging
van de belastingdruk wel bijzonder
weinig groeidynamiek heeft. Het is
op conjunctureel gebied een van de
zwakste broeders van de euroklas.
“Ik heb een goed jaar gehad.
In mijn werk als advocaat en
bestuursvoorzitter hebben we
mooie zaken gedaan voor
cliënten en goede stappen
gemaakt voor de organisatie.
Maar ook privé was het een
erg goed jaar. Natuurlijk heb
ik een druk leven met mijn
gezin, baan en nevenfuncties,
maar ik geniet van alles wat
ik doe. Mijn ontspanning vind
ik in het lopen van lange
afstanden en marathons en
als ik een avondje volledig
rust wil, ga ik naar het
Concertgebouw en geniet
van de Meesterpianisten.”
klantportret
Frederieke
Leeflang
advocaat en
bestuursvoorzitter bij
Boekel De Nerée
Smart cities
DE WERELD VERSTEDELIJKT IN HOOG TEMPO. VOOR HET EERST IN DE GESCHIEDENIS VAN DE
MENSHEID WONEN ER MEER MENSEN IN STEDEN DAN OP HET PLATTELAND. HOE ZORGEN WE
ERVOOR DAT DIE STEDEN VEILIG, SCHOON EN DUURZAAM WORDEN? NIEUWE TECHNOLOGIEËN
KUNNEN UITKOMST BIEDEN.
tekst Maarten Reijnders beeld Shootmedia
V
olgens Anthony Townsend,
onderzoeker aan de New York
University, was 2008 een
belangrijk jaar. Niet omdat toen de
financiële crisis uitbrak, alhoewel dat
natuurlijk ook belangrijk was. Nee,
Townsend vindt 2008 vooral belangrijk omdat dat jaar het kantelpunt was
voor drie verstrekkende demografische
en technologische ontwikkelingen.
“Het was het eerste jaar dat de meerderheid van de mensheid in steden
woonde”, begint hij zijn opsomming.
“Bovendien oversteeg het aantal mobiele breedbandverbindingen dat jaar
voor het eerst het aantal breedbandverbindingen via vaste lijnen. En tot
slot was 2008 het eerste jaar waarin
er meer apparaten dan mensen op
internet waren aangesloten.”
Het zijn drie ontwikkelingen die
tezamen een grote invloed zullen hebben op de manier waarop ons leven
24
Terug naar inhoudsopgave
innovatie
als volgt: “Elke stad genereert grote
hoeveelheden informatie voor allerlei
verschillende doeleinden. Nu is het alleen nog te vaak zo dat er verder niets
met die data gebeurt. Het is tijd om
‘smart’ te worden en die informatie
vaker te gebruiken.”
LOUVRE
er in de toekomst uit zal zien, zo is de
overtuiging van de in urban planning
gespecialiseerde Townsend. Technologische ontwikkelingen beïnvloeden namelijk de manier waarop we
in steeds groteren getale in steden
zullen samenleven. Steden worden
‘slimmer’, schrijft Townsend in zijn
boek Smart cities.
Die ‘intelligentie’ van steden zit onder
meer in alle gegevens die de hele dag
door worden verzameld. Denk aan
gegevens die de gemeente, instanties
en bedrijven verzamelen over verkeersstromen, vervuiling en energieverbruik. Eurocommissaris Neelie
Kroes formuleerde het eerder dit jaar
“Veilig, schoon en
duurzaam”
Langzaam maar zeker beginnen
steden dat advies van Kroes ter harte
te nemen. Door alle verzamelde infor-
matie ter beschikking te stellen aan
bestuurders, bewoners en bezoekers
van steden wordt het mogelijk om het
leven in de stad veiliger, schoner en
aangenamer te maken, zo is het idee.
In een smart city worden parkeerplaatsen bijvoorbeeld uitgerust met
sensors, zodat het gebruik beter kan
worden gemonitord. Deze informatie wordt vervolgens gedeeld met
bewoners en bezoekers. Een automobilist die op zoek is naar een plekje,
krijgt daardoor via zijn routeplanner
door waar de dichtstbijzijnde vrije
parkeerplaats is. Dat scheelt nodeloos
lang rondrijden, en dus ook vervuiling
en ergernis.
Een eerste stap in die richting is de
25
Terug naar inhoudsopgave
“Bestuurders
moeten de
controle uit
handen geven”
innovatie
26
sluiten van de ruim 2.500 deuren in
het 18e-eeuwse museum. Het heeft
de toeristische trekpleister in zijn
oude gebouwen een energiebesparing
van 40 procent opgeleverd. Ook het
onderhoud en reparaties verlopen een
stuk efficiënter: dankzij de sensors
kan het museum al ingrijpen voor
zaken echt stukgaan.
ZELF ENERGIELEVERANCIER
Wat in een museum als het Louvre
kan, kan ook in een stad. Zo zal het
opmerken van verstoringen ook in
een smart city steeds vaker geautomatiseerd gebeuren. “We leggen nu
slimme energienetwerken aan met
sensors die een melding geven als er
onderhoud nodig is”, vertelt Bram
Sieben van Amsterdam Smart City.
“Daardoor zijn we er eerder bij, zijn
er minder storingen en hoeft ook de
straat minder vaak open.”
Bewuster omgaan met energie speelt
een belangrijke rol in slimme steden.
Zo kan de straatverlichting op rustige
tijdstippen wel op een wat lager pitje
column
Opkomende markten
toneel van
protesten
beeld Johannes Abeling
app van het Franse MobyPark, dat in
Nederland onder meer samenwerkt
met de gemeente Amsterdam. Hotels,
ziekenhuizen en parkeergarages stellen via MobyPark hun leegstaande
parkeerplaatsen beschikbaar aan
automobilisten, die vooraf een plekje
kunnen reserveren. En dat is vaak
nog goedkoper ook dan een gewone
parkeerplaats.
Behalve start-ups als MobyPark
zien ook multinationals de slimme
stad als een gat in de markt. Tijdens
het Smart City Event, dat in mei in
Amsterdam werd gehouden, gaven
onder meer IBM en Bosch acte de
présence. “Steden slaan hun kritieke
informatie nu vaak nog versnipperd
op, bij verschillende afdelingen die
nog niet goed met elkaar verbonden
zijn”, vertelt Mark Landenberger,
Business Development Executive bij
IBM. “Door die informatie beter te
ontsluiten kun je tal van problemen
beter en sneller oplossen. Wij willen
steden graag helpen bij die transitie.”
Als voorbeeld van wat er mogelijk is,
noemt Landenberger het Louvre, dat
door IBM is voorzien van allerhande
sensors die het museum een stuk
slimmer hebben gemaakt. Het IBMsysteem reguleert de temperatuur, de
vochtigheid, de verlichting en zelfs het
– iets wat nu bijvoorbeeld al gebeurt
in Amsterdam Nieuw-West. En door
de aanleg van slimme energienetwerken kan ook de energierekening van
huishoudens omlaag.
Veel van die ontwikkelingen in smart
cities komen van onderop. Townsend
noemt wifi als voorbeeld. “Er is geen
groot telecombedrijf dat achter al die
wifi access points zit. Dat we nu op tal
van plaatsen gratis draadloos internet
hebben is het gevolg van tientallen
miljoenen individuele beslissingen:
van café-eigenaren, van boekwinkels,
noem maar op.”
Een vergelijkbare ontwikkeling is nu
te zien met mensen die zonnepanelen
op hun dak plaatsen en zo opeens
zelf energieleverancier worden. Of
denk aan burgers die dankzij nieuwe
technologie allerhande informatie
verzamelen en met de rest van de
wereld delen. In april van dit jaar ging
in Amsterdam het ‘Smart citizen project’ van start, waarbij bewoners met
behulp van een kastje de vervuiling,
de luchtvochtigheid en het lawaai in
hun straat meten.
“Het is misschien een beetje gek om
dat als burgemeester te zeggen, maar
om de problemen op te lossen moeten
we als bestuurders de controle uit
handen geven”, aldus de Eindhovense
burgemeester Rob van Gijzel in mei
op het Smart City Event. “We moeten
ruimte bieden voor experimenten.”
Marijke Zewuster
Marijke Zewuster
hoofd Emerging Markets
ABN AMRO
Politieke stabiliteit in de opkomende landen lijkt momenteel
ver te zoeken. De mate van onrust verschilt echter enorm. De economische
gevolgen verschillen navenant. Opstanden en gewapende conflicten, zoals in
Noord-Afrika en beneden de Sahara, het Midden-Oosten en Oekraïne, kunnen niet over een kam geschoren worden met de protesten van burgers zoals
we die de afgelopen periode zagen in uiteenlopende landen als Turkije en Brazilië en India. In het eerste geval kunnen de economische gevolgen omvangrijk
en langdurig zijn. In het tweede geval is dit veel minder evident. Laat me dit
laatste verder toelichten.
Jaren van sterke economische groei hebben in veel opkomende landen een stijging van de welvaart met zich mee gebracht, maar de inkomensverdeling blijft
nog altijd erg scheef. Bovendien zijn voorzieningen zoals onderwijs, gezondheidszorg en transport duur en slecht toegankelijk. Dit leidt tot onvrede bij de
‘nieuwe’, meer mondige middenklasse en versterkt de roep om meer inspraak,
betere voorzieningen, een transparanter beleid en meer veiligheid. Zo werd
in Brazilië het WK voor velen in plaats van symbool van nationale trots het
symbool van verspilling van belastinggeld. De protesten richtten zich dan ook
in toenemende mate daartegen. In Turkije is het protest vooral gericht tegen
de regeerstijl van de huidige regering en heerst het gevoel dat die te weinig respect heeft voor minderheidsstandpunten. In India kwamen mensen in verzet
tegen het extreme geweld tegen vrouwen en het weinig effectieve optreden van
de overheid hiertegen.
Dat zijn deels zaken die ook een belangrijk obstakel voor verdere groei zijn.
Ik denk dan ook dat de economische groei in deze niet onbelangrijke opkomende markten niet zozeer bedreigd wordt door de protesten, als wel door de
structurele tekortkomingen waar de protesten juist tegen zijn gericht. Een
gebrek aan hervormingen vormt dan ook nog steeds het grootste risico voor
deze opkomende landen.
27
Terug naar inhoudsopgave
interview
‘Iedereen
een
mini-mecenas’
VAN HUNEBED TOT HEDENDAAGSE KUNST. VOOR HET BIJDRAGEN AAN
HONDERDEN PROJECTEN IN BINNEN- EN BUITENLAND ONTVANGT HET
MONDRIAAN FONDS JAARLIJKS 26 MILJOEN EURO VAN HET MINISTERIE VAN OCW.
“DAT KOMT NEER OP € 1,60 PER NEDERLANDER, WAT IEDEREEN TOT EEN MINIMECENAS MAAKT”, ZEGT DIRECTEUR BIRGIT DONKER.
tekst Maaike Staffhorst Beeld Fulco Smit Roeters, Kunstwerk Hadassah Emmerich, Stedelijk Museum Schiedam
“A
“ Wij dragen
net dat
extraatje bij”
ls je ziet wat daarmee mogelijk wordt gemaakt en hoe er
geïnvesteerd wordt in kunst
en erfgoed, dan is dat zo’n rijkdom.
Neem de aankoop onlangs van een
bijzonder pre-Eyckiaans drieluik
door Museum Boijmans Van Beuningen of het hedendaagse videodrieluik
in de Rotterdamse Pauluskerk.”
Twee jaar geleden verruilde Donker
haar journalistieke carrière bij NRC
Handelsblad voor het directeurschap
bij het publieke stimuleringsfonds
voor beeldende kunst en cultureel
erfgoed. Zichtbaarheid is een van
haar speerpunten. Belangrijk vindt
ze dat iedereen moet kunnen zien
welke initiatieven met publiek geld
ondersteund worden.
NAMENS DE BURGER
Het werkterrein van het Mondriaan
Fonds is breed. “Maar wat alle
projecten met elkaar gemeen hebben
is dat ze het produceren en presenteren van beeldende kunst en erfgoed
bevorderen. Vaak dragen wij nét dat
extraatje bij waardoor iets gerealiseerd kan worden”, aldus de enthousiaste directeur. “Het Mondriaan
Fonds investeert namens de burger
en maakt mogelijk wat in de markt
niet lukt of nog niet lukt.”
Aanvragen worden gedaan door
verschillende partijen: dat kan een
kunstenaar zijn die nieuw werk wil
maken, een museum dat een aankoop
wil doen of wil samenwerken met een
andere instelling, of een galerie die
op een beurs in het buitenland kunst
uit Nederland wil tonen. Ook particulieren kunnen bij het fonds terecht,
voor bijvoorbeeld een Mobiel Erfgoed
Lening voor de restauratie van een
historische trein, auto of vliegtuig.
Populair is de KunstKoop, waarmee
particulieren op afbetaling kunst
kunnen aanschaffen. Wie iets wil
kopen in een galerie, kan gebruikmaken van een renteloze lening die
wordt verstrekt door ABN AMRO.
Het Mondriaan Fonds betaalt de
rente aan de bank. Donker: “Vorig
jaar hebben we daar een kleine 4 ton
in geïnvesteerd en daar stond een
kunstverkoop van 5 miljoen euro tegenover. Dat betekent een geweldige
impuls voor de kunst.”
WE LIKE ART
Zo’n 125 galeries in Nederland hebben een KunstKoopsticker op hun
winkelruit. Doordat galeries zich
steeds vaker buiten de deur presenteren, heeft het Mondriaan Fonds
de regels versoepeld, en geldt de
KunstKoop nu ook voor aankopen bij
galeries die zich vooral online en op
beurzen manifesteren.
Dat kunst heel betaalbaar kan zijn,
bewijst ook het initiatief We Like
Art, dat via zijn site beeldende kunst
29
Terug naar inhoudsopgave
interview
van hoge kwaliteit aanbiedt onder de
1.500 euro en waarvan de verkoopexposities worden gesteund door het
Mondriaan Fonds.
Bij het fonds, waar 34 specialisten op
kunst- en erfgoedgebied werkzaam
zijn, worden regelmatig nieuwe regelingen bedacht die aansluiten bij de
behoefte in het veld. Nieuw dit jaar
is de Bijdrage Samenwerking Musea.
“Samenwerking zat al in onze strategie, maar krijgt door de 8 miljoen
die de minister van OCW uittrekt
voor samenwerking tussen musea een
extra stimulans. Zo is het Natuurmuseum Rotterdam een samenwerking
aangegaan met het Wereld Natuur
Fonds en zijn er zestien musea in
Limburg die samenwerken bij het
beheer en behoud van hun collecties.”
erf een toonkamer voor de ‘Nieuwe
Boeren Cultuur’ te ontwerpen. En
aan talentontwikkeling wordt ook
veel aandacht besteed, met beurzen praktijkverdieping waarmee
kunstenaars onder meer naar de
Rijksakademie kunnen gaan of naar
een werkplaats zoals Plaatsmaken
in Arnhem. Tijdens kunstbeurs Art
Rotterdam organiseert het fonds
jaarlijks de tentoonstelling Prospects
& Concepts, waar jonge kunstenaars
die een werkbijdrage hebben gekregen hun resultaten tonen. Donker:
“Zo kan het publiek zien wat er met
Mondriaan en Marlene
Het Mondriaan Fonds ondersteunt
30
PRIX DE ROME
de Marlene Dumas-tentoonstelling
Veel animo is er ook voor de
Opdrachtenregeling, waarbij
publieke of private opdrachtgevers
plannen indienen voor openbaar
toegankelijke beeldendekunstprojecten. De Pauluskerk in Rotterdam
kon dankzij een bijdrage kunstenaar
Marieke van der Lippe een videotriptiek laten maken. Een boerenbedrijf
nabij Deventer gaf kunstenaarscollectief Grondvormen opdracht op het
‘The Image as Burden’ in het
Stedelijk Museum met 50.000
euro. Dat zijn projectkosten, dus
niet de exploitatiekosten van het
museum. Reden om bij te dragen
is dat een solotentoonstelling de
bekendheid en waardering van
deze belangrijke kunstenaar zal
vergroten. De tentoonstelling duurt
tot 4 januari 2015.
het geïnvesteerde geld gebeurt.”
Het Mondriaan Fonds organiseert
ook de Prix de Rome, de oudste en
belangrijkste prijs in Nederland voor
kunstenaars en architecten onder de
40 jaar.
HOOGMIS VAN DE
BEELDENDE KUNST
Dat Nederlands talent ook in het
buitenland kan werken en exposeren,
vindt het Mondriaan Fonds minstens
zo belangrijk. Donker: ”Nederlandse
kunstenaars doen het goed in het
buitenland. Dat zie je bijvoorbeeld
elke twee jaar op de Biënnale in Venetië, de hoogmis van de beeldende
kunst in de wereld. Wij doen op het
hoogste niveau mee.”
Buitenlandse instellingen kunnen
ook een aanvraag doen bij het fonds.
Zo is vanaf 10 oktober in het Guggenheim Museum in New York een tentoonstelling over de kunststroming
Zero, met kunstenaars uit verschillende landen waaronder Nederland.
“Wij ondersteunen de transportkosten van het werk van Armando, Henk
Peters en herman de vries voor in totaal 20.000 euro. Onze bijdrage kan
buitenlandse instellingen net over de
streep trekken om kunstenaars uit
Nederland te tonen.”
De naam van het fonds zorgt heel
af en toe voor verwarring. Donker,
lachend: “Op de geboortedag van
Mondriaan belt er elk jaar wel
iemand om iets over de schilder
te vragen. Sinds vorig jaar
kunnen we de bellers gelukkig
doorverwijzen naar Mondriaan.nl,
de website van het Rijksbureau voor
Kunsthistorische Documentatie en
het Gemeentemuseum Den Haag, die
wij mede hebben ondersteund.”
klantportret
Suzanne Pasmans
(kinder)dermatoloog/
immunoloog en hoogleraar
kinderdermatologie
Hoe was uw jaar?
tekst Karin Fleur beeld Milan Vermeulen
Een
videotriptiek
voor de
Pauluskerk
“Afgelopen jaar heb ik
samen met een aantal
van mijn jonge patiënten
het Huidhuis.nl geopend,
een onlineplatform voor
kinderen, ouders en
betrokken professionals waar
betrouwbare informatie te
vinden is over huidziekten.
De zorg voor kinderen met
huidziekten moet en kan
beter. Dat zie ik als mijn
missie. Daarom heb ik mij ook
verbonden aan de Under
Your Skin Foundation, die de
zorg voor kinderen met een
huidaandoening en/of allergie
wil verbeteren. Ik ben aan
het trainen voor verschillende
marathons en triatlons,
waaronder de Marathon
Rotterdam. Ik hoop deze
activiteiten te koppelen aan
sponsoring voor de Under
Your Skin Foundation.”
Formule E
laboratorium op topsnelheid
Terug naar inhoudsopgave
trekkracht. Die stuwen de 800 kg
wegende formule E-bolides binnen
3 seconden van 0 naar 100 km/u,
en daarna in een paar tellen door
naar hun begrensde top van 225
km/u.
DE FORMULE 1 IS AL VELE TIENTALLEN JAREN DE AANJAGER VOOR AUTOTECHNISCHE
POWER VANUIT STILSTAND
INNOVATIE. DE JACHT OP POWER, PRESTATIES EN VEILIGHEID STUWDE CONTINU DE
Rijden met een formule E is een
bijzondere ervaring. Een van de
weinigen die dat hebben meegemaakt, is de Nederlands-Chinese
coureur Ho-Pin Tung (31). Hij
maakt grote kans op een van de
twee stoeltjes bij China Racing, het
Chinese formule E-team dat straks
in Beijing op de startgrid staat. En
hij kan vergelijken: als testrijder
reed hij zowel formule 1 als formule
E. “Waar een benzinemotor eerst
op toeren moet komen, is de power
hier vanuit stilstand echt enórm.
Wat bij het optrekken daarnaast
ONTWIKKELING IN DE INDUSTRIE. KOMEND SEIZOEN KRIJGT OOK DE ELEKTRISCHE AUTO
ZO’N KWEEKVIJVER. WELKOM IN DE FORMULE E!
tekst Leonard van den Berg beeld 500GLS/Unit
O
p 13 september staan ze
voor het eerst aan de start,
in Beijing, China. Niet ronkend, gillend en dampend, zoals hun
brandstofgestookte bloedbroeders.
De twintig hypermoderne formule Ebolides starten in een oorverdovende
stilte, voor de allereerste emissievrije
grand prix.
WERELD VAN VERSCHIL
Voor de oppervlakkige kijker lijkt een
formule E-bolide wellicht als twee
druppels water op een ‘conventionele’
formule-racer, maar onderhuids is het
een wereld van verschil. Vrijwel gelijk
zijn de carbon/aluminium body, de
eenpersoons cockpit, de stroomlijn, de
forse wielen en de uitbundige voor- en
achtervleugels. Totaal verschillend is
de aandrijving. Hier geen hulk van
een 12-, 8- of 6-cilinder benzinemotor,
die onder luid gebrul bijna 1000 pk
uitspuwt, maar een emissievrije stateof-the-art elektromotor, gevoed door
een maximaal 200 kg zwaar accupakket. Het vermogen: 200 kW oftewel
270 pk.
Dat klinkt bescheiden, maar de prestaties mogen er zijn en de acceleratie
is enorm. Elektromotoren leveren immers al vanaf stilstand hun maximale
opvalt, is de stilte. Heel ongebruikelijk: in plaats van het gieren van
de motor achter je hoor je vooral de
wind.” Fluisterstil zijn ze overigens
niet. “Op snelheid klinken ze heel
gaaf. Als een straaljager.”
Formule E racen is wel anders dan
met een ‘gewone’ formule 1. Tung: “De
auto’s zijn zwaarder en de banden zijn
hoger en stugger. Dat betekent iets
eerder remmen voor bochten. En omdat de elektromotor al bij lage toeren
zijn maximale trekkracht heeft, moet
je bij het uitkomen van bochten niet
meteen vol op het gas, anders sta je zo
achterstevoren. Je moet wat geleidelijker rijden, snel én zuinig. Uiteindelijk
draait alles om efficiency en maximaal
rendement.”
DE INNOVATIERACE
Alleen de afstelling van remmen,
spoilers en antirolbars kunnen ze zelf
bepalen. Vanaf het tweede jaar mogen
ze eigen systemen toepassen. Zoals
betere accu’s of sterkere, efficiëntere
motoren. Dat zijn de uitvindingen die
het verschil maken tussen winst en
verlies. Dan begint de innovatierace
pas echt!
GROEN RACEN IN FEITEN EN CIJFERS
Afmetingen (l x b x h) 500 x 180 x 125 cm
Gewicht (incl. rijder) > 800 kg
Gewicht accupakket
200 kg
Vermogen in racemodus 133 kW/180 pk
Extra ‘push-to-pass’ power 67 kW/90 pk
Max. motorvermogen 200 kW/270 pk
Acceleratie 0-100 km/u < 3 seconden
Topsnelheid (begrensd)
225 km/u
In het eerste seizoen rijden de teams
nog allemaal met gelijk materiaal.
DE RACEKALENDER: EMISSIEVRIJ DOOR DE STAD
Formule E-racers rijden emissievrij. Daardoor zijn
ze ook welkom in wereldsteden die ‘ouderwetse’
autosportevenementen weren vanwege smog. Dit is
de kalender voor 2014-2015:
32
13 september 2014
Beijing, China
18 oktober 2014 Putrajaya, Maleisië
13 december 2014 Punta del Este, Uruguay
10 januari 2015
Buenos Aires, Argentinië
14 februari 2015
nnb
14 maart 2015
Miami, USA
4 april 2015
Long Beach, USA
9 mei 2015
Monte Carlo, Monaco
30 mei 2015
Berlijn, Duitsland
27 juni 2015
Londen, Groot-Brittannië
innovatie
33
Oostenrijk
Zwitserland
Land in zicht
Italië
Milaan
Terug naar inhoudsopgave
Sloveni
| Portugal | Italië | Ierland | Griekenland | Spanje |
Veneti
Honga
Kroati
Frankrijk
tekst Nick Kounis, hoofd Macro Research ABN AMRO beeld Holly Wales/Agent Pekka
Florence
DE MEESTE EUROLANDEN WAAR DE CRISIS HARD TOESLOEG, KENDEN DIRECT NA DE
INVOERING VAN DE EURO EEN ZONNIGE PERIODE. DAARIN WERD DE STERKE ECONOMISCHE
GROEI AANGEJAAGD DOOR OPLOPENDE SCHULDEN EN SNEL STIJGENDE VERMOGENSPRIJZEN.
Percentage 30-/34-jarigen die
tertiair onderwijs voltooiden
(volgens definitie Worldbank onder
meer universiteit, hogeschool, etc.)
2005: 17%; 2012: 21,7% (mannen
17,2% en vrouwen 26,3%)
Voornaamste exportproducten
machinebouwproducten, textiel
en kleding, productiemachines,
motorvoertuigen, transportmiddelen,
chemicaliën, voedingsmiddelen,
dranken en tabak, mineralen, nonferrometalen
Waarde export (in miljarden euro’s)
2005: 371,6; 2009: 360,9; 2013: 474,7
Waarde import (in miljarden euro’s)
2005: 372,5; 2009: 368,9; 2013: 436,1
Kredietwaardigheid
laatste rating: BBB+**
Stand belangrijkste beursindex, ISEQ
Overall Index
2005: laagste 30569, hoogste 36056;
2012: laagste 12295, hoogste 17158;
dit jaar laagste 18788, hoogste 22210
Economische groei
(BBP, % j-o-j)
2005: 1,1%, 2009: -5,5%, 2013: -1,8%
Zee
Huizenprijzen
(indexering, 2010 = 100)
vierde kwartaal 2013: 90,7
Voornaamste importproducten
machinebouwproducten, chemicaliën,
transportmiddelen, energieproducten,
mineralen en non-ferrometalen, textiel en
kleding, voedsel, dranken en tabak
e n se
he
Spanje
Jeugdwerkloosheid (15 tot 25 jaar)
2005: 24%; 2009: 25,4%; 2013: 40%*
Tyr
re
i sc
Opkomstpercentage
Europese verkiezingen
2009: 65% 2014: 60%
vrees verder aanwakkerde dat Italië niet aan zijn omvangrijke verplichtingen zou kunnen voldoen. Dat werd bijna
een selffulfilling prophecy, totdat de ECB in de zomer van
2012 een vangnet spande. Hoewel het gevaar hierdoor lijkt
afgenomen, loopt Italië achter op andere probleemlanden
als het aankomt op structurele hervormingen en herstel
van de concurrentiekracht. De nieuwe regering van Matteo
Renzi lijkt vastbesloten om hierin verandering te brengen,
maar we kunnen de huid van de beer niet verkopen voordat
deze geschoten is.
iat
Bevolking
61,7 miljoen (juni 2014)
r
Ad
De crisis kan in deze landen dan ook bestempeld worden als
een storm na een hittegolf. In het geval van Italië gaat dit
echter niet op. Hier waren geen schuld- of vastgoedzeepbellen. De Italiaanse economie werd juist gekenmerkt door een
lange reeks van jaren van fletse groei. Het begrotingstekort
was vergeleken met andere perifere landen aan de lage
kant, maar Italië had wel de op één na hoogste staatsschuld.
Tijdens de crisis ondervond Italië negatieve uitstralingseffecten, doordat beleggers uit Italiaanse staatsobligaties
stapten. Hierdoor steeg de rente op deze obligaties, wat de
Bosni
Zee
BBP (EUR)
2005: 1259,0 miljard; 2009: 1220,8
miljard; 2013: 1196,2 miljard
Inflatie (% j-o-j)
2005: 2,2%, 2009: 0,7%, 2013: 1,3%
Begrotingstekort centrale overheid
(% BBP)
2005: -4,4% , 2009: -5,5%, 2013: -3,0%
Staatsschuld (% BBP)
2005: 106%, 2009: 116%, 2013: 133%
Saldo lopende rekening
betalingsbalans (% BBP)
2005: -0,9%, 2009: -2,0%, 2013: 0,9%
Werkloosheid (% beroepsbevolking)
2005: 7,7%, 2009: 7,8%, 2013: 12,2%*
Rente tienjarige staatsobligaties,
einde jaar
2005: 3,5%, 2012: 4,5%, juni 2014: 2,7%
BRONNEN ABN AMRO Group Economics, Bloomberg, Europees Parlement, Eurostat, Index Mundi,
The World Factbook (CIA), Trading Economics
* Werkloosheidscijfer betreft werklozen als percentage van de beroepsbevolking. De beroepsbevolking is
het totaal van werkenden en werklozen in de leeftijd van 15 tot 74 jaar.
** Ratingbureau S&P: van AAA tot D, BBB- is nog net investmentgrade
34
Rome
M iddelland
se Z
ee
ee
Z
he
c
is
n
Io
35
Terug naar inhoudsopgave
Een
nieuwe bladzijde
hoofdartikel
DE WERELDECONOMIE WINT GELEIDELIJK AAN KRACHT. DAT
GELDT BIJ UITSTEK VOOR DE AMERIKAANSE ECONOMIE. DE
EUROZONE HOBBELT WAT ONZEKER VOORT, MAAR WEL OP DE
INGESLAGEN WEG VAN BESCHEIDEN HERSTEL. WE ZIJN WEL
EENS SOMBERDER GEWEEST.
tekst H
ein Schotsman, hoofd Projecten Economisch Bureau ABN AMRO
Ben Steinebach, hoofd Beleggingsstrategie ABN AMRO
beeld Jim Frazier
PLUSSEN BIJ DE VLEET
De opkomende economieën lieten vorig jaar, zoals gebruikelijk, de hoogste
groeicijfers zien. De VS realiseerden
een lichte groei (1,9 procent). De
economie van de eurozone kromp 0,4
procent. Nederland behoorde binnen
de eurozone opnieuw tot de achterblijvers (-0,7 procent). In de loop van 2013
was echter al een opgaande lijn te zien,
zowel in de eurozone als in Nederland.
Rond de jaarwisseling zwakte de
mondiale groei tijdelijk af door een
mix van slecht weer, voorraadcorrecties in de VS en de moeizame
overgang naar een nieuw, meer op
de consumptie gericht, groeimodel
in China. In Japan ging wat later
de omzetbelasting omhoog. De
conflicten die begin 2014 uitbraken
in Oekraïne droegen ook niet bij aan
36
de stemming.
Het Nederlandse BBP
hoofdartikel
daalde in het eerste kwartaal door
heel specifieke oorzaken.
Toch hebben we het over een jaar
met plussen. Belangrijk is dat Amerikaanse gezinnen hun huishoudboekje veel beter op orde hebben.
Zowel in de VS als Europa is de
solvabiliteit van veel bedrijven fors
verbeterd. Dankzij schuldreductie
en aantrekkende aandelenkoersen
oogt de Amerikaanse private sector
gezond. Soepeler kredietvoorwaarden, aantrekkende banengroei en
afnemende overheidsbezuinigingen
vergemakkelijken het conjuncturele
herstel daar. Het ondernemersvertrouwen is navenant verbeterd.
Binnen de eurozone verloopt de
opleving trager dan we hoopten. Dat
37
Terug naar inhoudsopgave
0
-2
-4
-6
2007
2009
VS
2011
2013
Eurozone
%
4
3
2
1
0
2010
2011
Refi-rente ECB
2012
2013
2014
Bron: Thomson Reuters Datastream
2
Bron: Thomson Reuters Datastream
Bron: Thomson Reuters Datastream
% j-o-j
2005
Aandelen-indices
Rente eurozone
Groei BBP
4
600
500
400
300
200
100
0
1995
Rente tienjarige staatsobligaties
1998
S&P-500
2001
2004
Nikkei-225
2007
DAX
2010
2013
Opkomend Azië
hoofdartikel
neemt niet weg dat de muntunie
wel profiteert van de aantrekkende
wereldhandel en minder stringente
bezuinigingen door overheden.
Bovendien verbetert de financiële
situatie van veel gezinnen. Binnen de
eurozone is het herstel in de periferie
opmerkelijk. Deze landen profiteren
van gedaalde rentetarieven. Daarnaast werpen herstructureringsprogramma’s hun vruchten af.
Ondanks de verbeterde solvabiliteit
is de winstontwikkeling van bedrijven in de eurozone achtergebleven
bij de VS, maar we hebben wel een
omslag gezien. Er zijn voldoende
aanwijzingen dat bedrijven dit jaar
meer investeren en meer personeel
aannemen.
38
De kans op escalatie van de Europese staatsschuldencrisis is afgenomen. De noodzaak om te bezuinigen
is geringer dan in 2013. Bovendien
is 2014 het jaar van de Bankenunie.
De harmonisering en centralisatie
van het toezicht op de banken lijkt
ons een moedige stap. Het zal een
herhaling van de gelukkig voorbije
eurocrisis helpen voorkomen.
bedrijfsinvesteringen trekken aan
omdat de industriële productie en de
bezettingsgraad stijgen. De woningmarkt herstelt voorzichtig. Deze
markt lijkt inderdaad het dieptepunt
te zijn gepasseerd als je naar de huizenprijzen en de aantallen verkochte
woningen kijkt. Bovendien stonden
pensioenpremies en –uitkeringen
vorig jaar onder druk en dit jaar niet.
De opkomende markten profiteren
van de uitvoer naar de welvarende
landen. Na enige tijd leidt dit ook
daar tot hogere investeringen.
Verder worden in een aantal van
deze landen – met name China – de
investeringen in infrastructuur
opgevoerd.
INFLATIE EN MONETAIR BELEID
De Nederlandse economie kromp
in 2013 voor de tweede maal op rij.
En in 2014 hadden we een valse
start. Dat had echter heel specifieke
oorzaken (teruggelopen omzet van
aardgas door de milde winter en een
terugval van de autoverkopen, na
een forse stijging door fiscale prikkels een kwartaal eerder). Toch lijkt
ook Nederland aan te haken bij de
mondiale opleving. De uitvoer kan
profiteren van de aantrekkende
wereldhandel. De export blijft
de belangrijkste groeimotor. De
De inflatie in de eurozone is laag.
Bedroeg de prijsstijging in 2012
2,5 procent, in juni 2014 was dit nog
maar 0,5 procent. De inflatie is zo
laag dankzij dalende energieprijzen
en de stroperige conjunctuur. De
ECB heeft haar officiële rentetarief
vorig jaar verlaagd van 0,75 procent
naar 0,25 procent. In juni is dit tarief
verder verlaagd naar 0,15 procent.
GROEI BBP NEDERLAND BLIJFT ACHTER
Gemiddelde groei BBP 2010-2013 (%)
Nederland0,1
België1
Frankrijk1,2
Duitsland2,1
VK1,2
Bron: Thomson Reuters Datastream
Ze heeft daarnaast duidelijk
gemaakt dat gedurende lange tijd
een stijging onwaarschijnlijk is. En
ze kondigde minder conventionele
methodes aan om deflatie te voorkomen. Dit alles houdt de geldmarktrente laag. De lange rente (maatstaf
rente op tienjarige Duitse staatsobligaties, Bunds) bewoog de afgelopen
anderhalf jaar tussen 1,2 en 2 procent. Stijgingen in het kielzog van de
Amerikaanse kapitaalmarktrente
wisselden af met dalingen doordat
beleggers de veiligheid van Bunds
zochten. Wij verwachten dat het
conjuncturele beeld van de VS tot
een oplopende lange Amerikaanse
rente zal leiden. De lange rentetarieven bij ons zullen vermoedelijk in
een trager tempo volgen.
SPAREN EN OBLIGATIES
BLIJVEN ONAANTREKKELIJK
Hoewel de verbetering van de
wereldeconomie zich begint te
ontvouwen, zijn de ECB, maar ook
andere centrale banken nog gericht
op stimulering en/of deflatiebestrijding. De Amerikaanse Federal
Reserve (Fed) heeft het stimuleringsprogramma nog niet helemaal afgebouwd. De effecten zijn
zichtbaar op de financiële markten.
De rentetarieven op de geldmarkten
Binnen Europa is het
herstel in de periferie
opmerkelijk
liggen dicht bij 0 procent, wat het
sparen ontmoedigt.
Het verwachte rendement op andere
beleggingscategorieën – met name
aandelen en vastgoed – ligt momenteel duidelijk hoger. Ook obligaties
hebben de afgelopen jaren goed
gepresteerd. In het voorjaar van
2013 vonden koersdalingen (oftewel rentestijgingen) plaats nadat
toenmalig Fed-voorzitter Bernanke
hintte op het begin van afbouw van
de stimulansen. Sindsdien staan de
koersen van Duitse obligaties (met
dank aan ECB-beleid en zwakke Europese groei) al weer boven de toen
bereikte niveaus. Ook in de VS is
een deel van de koersdaling weer ingelopen. Daarmee ligt de obligatierente in beide landen – en trouwens
zeker ook in de Europese periferie
– een stuk lager (en de koersen dus
navenant hoger) dan begin 2011. Die
koersen kunnen beleggers trouwens
wel eens hoogtevrees gaan bezorgen.
In onze visie zal dat ook tegen het
einde van 2014 gebeuren, waarna de
koersdaling (oftewel rentestijging)
in 2015 volgens ons zal doorzetten.
Vermogensverlies dreigt; voor ons
een reden om obligaties in de door
ons aanbevolen beleggingsportefeuilles te onderwegen (minder
obligaties aanhouden dan onder
neutrale marktomstandigheden).
AANDELENBELEGGINGEN
BLIJVEN INTERESSANT
Zoals hiervoor is uiteengezet, zijn
de vooruitzichten voor de mondiale economische groei uitstekend.
Bedrijven hebben bovendien de
afgelopen crisis gebruikt om de efficiëntie van hun bedrijfsvoering te
verbeteren. Daardoor zijn de kosten
39
Terug naar inhoudsopgave
24 maart 2014. Helikopters
van het Amerikaanse leger
stijgen op van het Museumplein in Amsterdam nadat de
per eenheid product gedaald en de
winstmarges gestegen. Een verbetering van de vraag naar hun producten zal daardoor snel bijdragen aan
een behoorlijke groei van de winstgevendheid. Sinds de grote recessie
van 2009 zijn de koersen op veel
aandelenmarkten behoorlijk gestegen, waarbij in de VS en Duitsland
inmiddels niet eerder vertoonde
niveaus zijn bereikt. Zoals al gezegd
zijn ook de winsten echter behoorlijk
gestegen, zodat de waarderingen
nog steeds niet overtrokken hoog
zijn. Opkomende landen in Azië en
ook Japan zijn overigens achtergebleven bij de sterke stijging van de
koersen in de VS en Duitsland.
Er zijn natuurlijk een paar ontwikkelingen geweest dit jaar, die de
stemming op de internationale
aandelenmarkten hebben verslechterd. Te denken valt daarbij aan
de spanning tussen het Westen en
Rusland over Oekraïne en ook aan
de vrees voor een vertraging van de
groei in opkomende landen en vooral
in China. Tot dusver heeft de situatie
in Oekraïne niet geleid tot grote
spanningen op de grondstoffenmarkten. In China zien we positieve
ontwikkelingen op het gebied van
infrastructuur en het bankwezen en
een scherpe terugval van de groei
lijkt niet erg waarschijnlijk. Op basis
van deze argumenten handhaven we
een positieve opinie over aandelen
en een fors overwogen belang in deze
beleggingscategorie. Regionaal hebben we daarbij een voorkeur voor opkomende markten en Europa. Opkomende markten zijn geruime tijd in
koersontwikkeling achtergebleven
bij de ontwikkelde markten, maar
het sentiment begint in positieve zin
te veranderen. Europa kan nog een
inhaalslag maken qua economische
groei. Europese aandelen kennen
bovendien een wat aantrekkelijker
waardering dan de (wat duurdere)
Amerikaanse aandelen.
Amerikaanse president Barack
Obama vertrokken is na een
bezoek aan het Rijksmuseum,
voorafgaand aan de Nuclear
Security Summit in Den Haag.
hoofdartikel
Terugblik
2 0 1 3 - 2 0 1 4
Vooruitzichten
voor mondiale groei
zijn uitstekend
40
beeldreportage
O U D - P R E S I D E N T VA N Z U I D - A F R I K A N E L S O N M A N D E L A O V E R L E E D , N E D E R L A N D W O N
T I J D E N S D E O LY M P I S C H E W I N T E R S P E L E N I N S O T S J I 2 4 M E D A I L L E S , I N D E N H A A G
WER D D E T WEEDA AG S E N U CLE AR S ECU R IT Y SU M M IT G EH O U D EN , N ED ER L AN D EN
A N D E R E L A N D E N W E R D E N G E T R O F F E N D O O R E E N V L I E G T U I G R A M P VA N O N G E K E N D E
O M VA N G E N V O O R H E T E E R S T I N 5 2 J A A R W E R D E E N D A G VA N N AT I O N A L E R O U W
AFG EKO N D I G D. EEN JA AR IN EN KELE B EELD EN .
41
Terug naar inhoudsopgave
12 december 2013. Met deze foto van Zuid-Afrikanen die langs de weg hun laatste eer
bewijzen aan de eerste zwarte president van Zuid-Afrika, Nelson Mandela, won fotograaf
Ilvy Njiokikien de Zilveren Camera 2013.
In
juni 2014 wordt
de voormalige Van
Nellefabriek aan
de Delfshavense
beeldreportage
Schie in Rotterdam
toegevoegd aan het
UNESCO werelderfgoed. Het gebouw
geldt wereldwijd als
het voornaamste
industriële monument
in Nederland en werd
gebouwd tussen 1927
en 1930.
23 juli 2014. Een dag van nationale rouw.
Op Vliegbasis Eindhoven arriveren de eerste
slachtoffers van de ramp met vlucht MH17.
Onder de aanwezigen hoogwaardigheidsbekleders uit de getroffen landen, het koningspaar
en 1200 nabestaanden. Het vliegtuig werd op
17 juli boven het grondgebied van OostOekraïne neergehaald met aan boord
298 inzittenden waaronder 196 Nederlanders.
22 maart 2014. De Chinese president Xi Jinping en zijn echtgenote Liyan Peng arriveren
op Schiphol voor een tweedaags staatsbezoek aan Nederland. Xi is het eerste Chinese
staatshoofd ooit dat een staatsbezoek aan Nederland brengt.
18 november 2013. Met deze foto
van een religieuze processie door
overlevenden van tyfoon Haiyan won
Philippe Lopez van AFP de eerste prijs
in de categorie Spot News Single van
World Press Photo. Haiyan eiste meer
dan achtduizend levens, meer dan een
42
miljoen mensen raakten ontheemd.
43
De verkoop in
november 2013 bij veilinghuis Christies in New York levert voor het drieluik Three Studies of Lucien Freud
Terug naar inhoudsopgave
van Frances Bacon, dat dateert uit 1969, een recordbedrag van 90 miljoen pond (114 miljoen euro) op.
de poging over te steken vanuit Libië. Eindbestemming is vaak het Italiaanse eiland
Lampedusa. De afgelopen jaren hebben vele duizenden de overtocht niet gehaald.
Zoals in oktober 2013 toen honderden passagiers verdronken.
Op Kuala Lumpur International
Airport laten reizigers boodschappen en tekeningen achter
voor de 239 inzittenden van de
vermiste vlucht MH370. Het toestel verdween op
8 maart 2014
van de radar en is sindsdien
spoorloos.*
21 april 2014. Vier van de Nigeriaanse schoolmeisjes die in april door de islamistische terreurbeweging Boko Haram ontvoerd werden, zijn ontsnapt. Er worden nog
altijd 219 meisjes vermist. De vermoedelijk christelijke meisjes zijn tussen 15 en 18 jaar en
van eenvoudige boerenafkomst. Op 14 april werden ze ontvoerd uit de slaapzalen van
hun middelbare school in Chibok.
Syrië. De complexe operatie onder uiterst gevaarlijke omstandigheden en grote tijdsdruk stond onder leiding van de Nederlandse
worden opgepikt uit de Middellandse Zee ten zuiden van Sicilië. Veel van hen wagen
*althans tot moment van schrijven (juli 2014).
44
45
December 2013. Een veiligheidsinspectie op zee ter voorbereiding van de ontmanteling van het chemische wapenarsenaal van
Identificatiemateriaal voor de duizenden immigranten die door marineschepen
diplomaat Sigrid Kaag.
beeldreportage
Terug naar inhoudsopgave
Den Haag,
14 juni. De
Nederlandse hockeydames
heroveren de wereldtitel na
een 2-0 overwinning op
Australië. Voor Nederland is
het de zevende wereldtitel.
beeldreportage
Koning Willem-Alexander en koningin
Máxima in gesprek met Oranjefans
langs de route in De Rijp tijdens de
eerste Koningsdag op
26 april 2014.
9 juni 2014 . Vlnr: David Cameron, premier van het Verenigd
Koninkrijk, Angela Merkel, bondskanselier van Duitsland,
Frederic Reinfeldt, premier van Zweden, en Mark Rutte, premier
van Nederland, bespreken Europa tijdens een boottochtje in de
buurt van de zomerresidentie van de Zweedse premier.
Een selfie van presentator en acteur Ellen de Generes met haar collega’s tijdens de
Oscaruitreiking op 2 maart 2014. Het leverde haar het recordaantal van 1,3 miljoen
retweets op in minder dan een uur.
13 juni 2014. Robin van Persie, aanvoerder van Oranje, maakt een vliegende
Op
start. Het WK begint glorieus voor Nederland en tegen de verwachtingen in sneu-
hoogleraar Wubbo Ockels op 68-jarige leeftijd. In 1985
18 mei overlijdt natuurkundige, astronaut, piloot en
velt het Nederlands elftal pas in de halve finales tegen Argentinië.
maakte hij als eerste Nederlander ooit een vlucht door de
ruimte.
46
47
Terug naar inhoudsopgave
Anita Noort
Bewind
blok aan het been?
beeld Johannes Abeling
beeldreportage
Stel u erft van een familielid. In het testament is geregeld dat er
een bewind geldt. Het testament wijst ook een bewindvoerder
aan. Dat voelt minder prettig. Hoe gaat dat in zijn werk?
Anita Noort
21 april 2014. Tijdens de
Olympische Winterspelen zet Sven Kramer
de achtervolging in met in zijn kielzog Koen
Verwey en Jan Blokhuijsen. Zij behaalden
goud in de ploegenachtervolging.
Elmer van der Marel/Hollandse Hoogte, ANP, Flip Franssen/Hollandse Hoogte, AP/Reporters, Reuters,
Robin Utrecht/Hollandse Hoogte, Alique, Pim Ras/Hollandse Hoogte.
hoofd Bewindvoering &
Executele, ABN AMRO
MeesPierson
Sotsji, Rusland,
column
Door het bewind kunt u niet zelfstandig over het erfdeel beschikken. Dus geen
geld opnemen van een bankrekening, effecten aan- en verkopen of een huis
verkopen. Dit doet de bewindvoerder, u doet het samen met de bewindvoerder,
of u doet het alleen, nadat de bewindvoerder u toestemming heeft gegeven. De
bewindvoerder moet het vermogen goed beheren, zo mogelijk in stand houden
en de vruchten aan u als eigenaar uitkeren. Is dit nu een blok aan uw been of
kunt u het ook anders bekijken?
Vanuit mijn praktijk als bewindvoerder heb ik positieve ervaringen. Vaak
geldt er een bewind bij jonge erfgenamen. Het bewind duurt dan bijvoorbeeld
tot de leeftijd van 25 jaar. De bedoeling is te voorkomen dat de erfgenaam op
zijn 18e verjaardag het vermogen vrij in handen krijgt. Als bewindvoerder leg
ik jaarlijks verantwoording aan deze erfgenaam af over mijn handelen. Ik onderbouw mijn beslissingen en geef inzicht in de vermogensgroei en inkomsten.
Als het bewind stopt, moet de erfgenaam het zelf gaan doen. En het beste is
natuurlijk als die erfgenaam daar goed op is voorbereid.
Loopt het mis, dan is het aan de rechter om in te grijpen. In bepaalde gevallen kan die een nieuwe bewindvoerder benoemen of zelfs het bewind stoppen.
Het is dus niet zo dat de erfgenaam alles moet accepteren. Maar als het goed
is, komt het natuurlijk nooit zo ver. De bewindvoerder fungeert als financiële
gesprekspartner. Uw geld is in goede handen, u krijgt periodiek inkomsten
uitgekeerd en u heeft er geen omkijken naar. Zeker geen blok aan het been dus.
49
Terug naar inhoudsopgave
Land in zicht
| Portugal | Italië | Ierland | Griekenland | Spanje |
Ierland
Noord-Ierland
tekst Nick Kounis, hoofd Macro Research ABN AMRO beeld Holly Wales/Agent Pekka
IN EEN AANTAL PROBLEEMLANDEN IN EUROPA BRACHTEN ONGEZONDE STAATSFINANCIËN
BANKEN IN DE PROBLEMEN. DEZE BANKEN HADDEN NAMELIJK OP ZO’N GROTE SCHAAL IN
STAATSOBLIGATIES BELEGD DAT ER GETWIJFELD WERD AAN HUN SOLVABILITEIT.
Opkomstpercentage
Europese verkiezingen
2009: 58,6% 2014: 51,6%
Jeugdwerkloosheid (15 tot 25 jaar)
2005: 8,6% 2009: 24% 2013: 26,8%*
Huizenprijzen
(indexering, 2010 = 100)
vierde kwartaal 2005: 129,6;
vierde kwartaal 2009: 107,4;
vierde kwartaal 2013: 81,3
Percentage 30-/34-jarigen die
tertiair onderwijs voltooiden
(volgens definitie Worldbank onder
meer universiteit, hogeschool, etc.)
2005: 39,2%; 2012: 51,1% (mannen
44% en vrouwen 57,9%)
Voornaamste exportproducten
machines, computers, chemicaliën,
medische apparatuur,
farmaceutische producten;
voedingsmiddelen, dierlijke
producten
i
t
n
a
Atl
Voornaamste importproducten
gegevensverwerkende apparatuur,
overige apparatuur en toebehoren,
chemicaliën, aardolie en
aardolieproducten, textiel, kleding
e
h
c
s
an
Oc
BBP (EUR)
2005: 158,7 miljard; 2009: 160,9
miljard; 2013: 162,3 miljard
Begrotingstekort centrale overheid
(% BBP)
2005: 1,6% , 2009: -13,7%, 2013: -7,2%
Kredietwaardigheid
laatste rating: BBB+**
Staatsschuld (% BBP)
2005: 27%, 2009: 64%, 2013: 124%
Stand belangrijkste beursindex, ISEQ
Overall Index
2005: laagste 3784, hoogste 5195;
2012: laagste 2882, hoogste 3396;
dit jaar laagste 4522, hoogste 5195
Saldo lopende rekening
betalingsbalans (% BBP)
2005: -3,0%, 2009: -2,3%, 2013: 6,6%
Dublin
Limerick
Werkloosheid (% beroepsbevolking)
2005: 4,4%, 2009: 12,1%, 2013: 13,1%*
Rente tienjarige staatsobligaties,
einde jaar
2005: 3,3%, 2012: 4,5%, juni 2014: 2,4%
Cork
BRONNEN ABN AMRO Group Economics, Bloomberg, Europees Parlement, Eurostat, Index Mundi,
The World Factbook (CIA), Trading Economics
* Werkloosheidscijfer betreft werklozen als percentage van de beroepsbevolking. De beroepsbevolking is
het totaal van werkenden en werklozen in de leeftijd van 15 tot 74 jaar.
** Ratingbureau S&P: van AAA tot D, BBB- is nog net investmentgrade
50
Galway
Inflatie (% j-o-j)
2005: 2,1%, 2009: -1,7%, 2013: 0,5%
Waarde export (in miljarden euro’s)
2005: 132,5; 2009: 146,4; 2012: 176,7
Waarde import (in miljarden euro’s)
2005: 113,5; 2009: 120,4; 2012: 137
Economische groei
(BBP, % j-o-j)
2005: 6,1%, 2009: -6,4%, 2013: -0,3%
Ie
ea
e
Ze
Bevolking
4,8 miljoen (juni 2014)
markten. De banken zijn geherkapitaliseerd, met de sanering van de staatsfinanciën is goede vooruitgang geboekt en
ingrijpende structurele hervormingen zijn doorgevoerd. De
concurrentiekracht is hersteld en de economische vooruitzichten zijn gunstig. Ierland behoort in Europa tot de beste
leerlingen van de klas op het punt van economische structuur. Het begrotingstekort en de staatsschuld zijn echter
nog steeds omvangrijk. Dit doet vermoeden dat de periode
van fors bezuinigen om de overheidsfinanciën weer gezond
te maken nog niet voorbij is.
e
rs
In Ierland was de situatie precies omgekeerd. Toen de
zeepbel op de Ierse huizenmarkt uiteenspatte, sleepten
banken de regering mee in hun val. De regering besloot
al in een vroegtijdig stadium om de verplichtingen van de
bankensector over te nemen. Dit leidde, in combinatie met
de inmiddels ingezette recessie, tot een sterke toename van
de staatsschuld. In december 2010 schoten de EU en het
IMF te hulp om Ierland van de ondergang te redden. Drie
jaar later kon de Ierse regering het hulpprogramma opzeggen en had het land weer volledige toegang tot de financiële
Zee
e
h
c
s
i
t
l
Ke
51
Terug naar inhoudsopgave
Feest voor de
zintuigen
Vijf verrassende tuinen in Nederland
tekst M
ichiel Bussink illustratie Studio Garcia
natuur
DE ENGELSEN MOGEN EEN REPUTATIE HEBBEN OP HET
GEBIED VAN TUINEN EN TUINIEREN, IN NEDERLAND
KENNEN WE OOK JUWEELTJES VAN GROEN. JE MOET
ZE ALLEEN NET WETEN TE VINDEN. EN DAN BLIJKT EEN
© Gert Brink
BEZOEK EEN ZINNENPRIKKELENDE ERVARING.
De Ommuurde Tuin in Renkum.
“H
et grootste geschenk van de
tuin is het herstel van de vijf
zintuigen”, zei de Amerikaanse kunstenaar, schrijver en
tuinliefhebber Hanna Rion honderd
jaar geleden. Een mooiere uitnodiging om eropuit te gaan en u te laven
aan enkele verrassende groene oases
is bijna niet denkbaar.
EXPLOSIE IN DE STAD
Neem de Aldo van Eycktuin in de binnenstad van Zwolle. Deze verscholen
stadstuin bevindt zich tussen de
Waterstraat en Nieuwstraat, en is vernoemd naar architect Van Eyck, die in
de jaren zeventig van de vorige eeuw
dit verpauperde deel van het centrum
renoveerde door zijn nieuwbouw
sfeervol samen te laten smelten met
de overgebleven historische panden.
Wie de knerpende schelpenpaadjes
betreedt, ontdekt een explosie aan
kleuren: okergeel, oudroze, oranje,
paars en indigo. Bonte composities
De Stiltetuin in Zevenhoven.
52
van sungold vlinderstruiken, easy
going rozen, verschillende soorten
duizendknoop en blauwbloemige
hortensia’s sieren het hofje dat op
initiatief van de bewoners en met
hulp van gemeentesubsidie in 2007 is
opgeknapt. Stadsgenoot en tuinontwerper Harry Pierik liet zich inspireren door Van Eycks fascinatie voor
de Dogon, een Afrikaans bergvolk.
Subtiel is ook de hand van de tuinontwerper te ontwaren. Let bijvoorbeeld
op de bloemenborder, die als een
heuvel langs het pad oprijst. Geen
aardse verhoging maar uitgekiend
snoeiwerk. Het idee erachter:
net of je door een vallei wandelt.
ZELDZAME COLLECTIE
De hortus botanicus Haren, een
van de oudste botanische tuinen in
Nederland, begon ooit als stadstuin. Apotheker Henricus Munting
startte in de 17e eeuw achter zijn huis
in de Groningse Rozenstraat
een proeftuin. Sindsdien
heeft de tuin – die in
1691 voor 3700 gulden
werd verkocht aan de
overheid – een ongekende
groei doorgemaakt. In faam
en in oppervlakte. Begin vorige
eeuw verhuisde de tuin naar Haren.
Verspreid over inmiddels twintig
hectare zijn uiteenlopende tuinen te
bezoeken. In de kruidentuin, naar
17e-eeuws ontwerp een eerbetoon
aan oprichter Munting, verspreiden
keuken- en geneeskrachtige kruiden
tintelende geuren. In de Keltische
tuin kunt u onderzoeken welke
boom volgens de Keltische
mythologie bij uw karakter
past. Maar het meest bijzonder
is wel de inheemse wildeplantentuin, vol zeldzame, ranke
soorten zoals Spaanse ruiter,
De hortus botanicus in Haren.
WAAR & WANNEER
Aldo van Eycktuin:
Steenstraat, Zwolle, gehele
jaar geopend.
Hortus botanicus Haren:
Kerklaan 34, Haren,
1 maart – 1 november dagelijks
10-17 uur.
veenpluis en moerasviooltje. Ecologisch zo belangrijk dat de tuin is
opgenomen in de Nationale Plantencollectie.
De Ommuurde Tuin:
Kortenburg, Renkum,
HET LUSTHOF VAN WILLEM III
1 mei – 1 november woe. en
Toen Taco IJzerman en Esther Kuiler
in 1999 fietsend over het Gelderse
landgoed Oranje Nassau’s Oord op
een stenen muur stuitten,
konden ze de verleiding de
andere kant te verkennen
niet weerstaan. Ze belandden in
een woestenij van onkruid. Het bleek
zat. 10-17.30 uur.
Stiltetuin: Noordeinde 28,
Zevenhoven, dagelijks
van zonsopkomst tot
zonsondergang.
Japanse Tuin:
Wassenaarseweg 1, Den Haag,
in 2014 alleen 13 t/m 26 oktober
dagelijks 10-16 uur. Kijk op
www.denhaag.nl/japansetuin
voor de openingsweken in
2015.
Terug naar inhoudsopgave
“To plant a
garden is
to believe in
tomorrow”
© Joop van Putten
De Aldo van Eycktuin in Zwolle.
van exotische druiven en perziken!
Ook nu valt er van alles te proeven.
IJzerman en Kuiler onderschrijven
het motto van de belle époque van
rond 1900: nut en schoonheid. Dus
ziet u behalve groene snijbiet ook de
witte, rode, roze en gele variant.
STIL VAN BINNEN
De beslotenheid van de pastorietuin
en het bijbehorende bos achter de
Johannes de Doperkerk in Zevenho54
natuur
ven was voormalig pastor Leo Peeters
een doorn in het oog. Zou het niet
geweldig zijn als iedereen, kerkelijk
of niet, hier tot rust kon komen? In
2002 werd zijn Stiltetuin realiteit.
Op een terrein van ruim een hectare
slingeren paden langs een rosarium,
een vijver met bruggetje, een vlindertuin, boomgaard en pluktuin. En
in het oude bos zijn veel ombladerde
doorkijkjes naar de polder erachter.
Alleen de vogels verbreken de stilte.
Wie goed kijkt, ontwaart subtiele
verwijzingen naar de bijbel. Een vijgenboom. Mosterdzaad. En bloemen
vernoemd naar heiligen zoals de
teunisbloem. En misschien nodigt de
ruim honderd jaar oude Lourdesgrot,
een kopie van het beroemde Franse
heiligdom, gemaakt van rotsblokken
uit de Belgische Ardennen, uit om
een kaarsje op te steken.
KWETSBARE OASE
Ook in de Japanse Tuin van landgoed
Clingendael in Den Haag heerst een
serene rust. Vooral ’s morgens vroeg,
als de laatste flarden nevel tussen de
zorgvuldig gecomponeerde azalea’s,
sprookjesachtige mossen en Japanse
esdoorns oplost. Dit is een tuin vol
diepere betekenissen. Neem de grillig
gevormde vijver, met stapstenen naar
een eiland. Samen vormen ze een
schildpad, in Japan symbool voor een
lang leven. De stapstenen staan voor
de fases in het leven. Ze nodigen uit
tot reflectie. De tuin is nog precies
De Japanse tuin van landgoed Clingendael in Den Haag.
Europa
Japan?
Nick Kounis
zoals baronesse Van Brienen hem
begin 20e eeuw, toen zij op het
landgoed woonde, heeft aangelegd.
Inspiratie deed zij op tijdens haar
vele reizen naar Japan. Om de ziel
van het land op haar landgoed over te
brengen, scheepte ze prachtige stenen
lantaarns, twee bruggetjes, boeddhabeelden en zelfs een theepaviljoen in.
De ultieme locatie om de omgeving
in u op te nemen. Mis die gelegenheid
niet: de tuin is niet alleen historisch
uniek – het is een rijksmonument –
maar vanwege zijn kwetsbaarheid
ook slechts enkele weken per jaar
geopend.
ONTDEK MEER
Op de website
www.bezoekmijntuin.nl staan
1001 bezienswaardige tuinen in
Nederland en België. Van een
boerentuin waar de natuur zo
veel mogelijk haar gang kan
column
in de voetsporen van
beeld Johannes Abeling
Audrey Hepburn
© Phil Nijhuis/ ANP
de voormalige moestuin te zijn van
niemand minder dan koning Willem
III. Dat sprak zo tot de verbeelding,
dat het tweetal besloot de historische
functie in ere te herstellen. De Ommuurde Tuin is nu een biologische
moestuin in de verrassende vorm van
een kompas. De inhoud van de acht
vakken rouleert elk jaar en sierlijke
kroontjes op de hekken herinneren
aan de koninklijke status. Die muur
had overigens nog een ander voordeel
dan alleen pottenkijkers weghouden:
hij ving de warmte van de zon. Zo
kon de koninklijke familie genieten
Nick Kounis
hoofd Macro Research
ABN AMRO
De parallellen tussen de huidige situatie in Europa en de periode van economische zwakte in Japan vanaf het begin van de jaren negentig van de vorige
eeuw liggen voor het oprapen: een zwakke economische groei, stagnerende
kredietverlening, vrees voor deflatie en een rente van bijna nul procent.
De problemen hielden in Japan zo lang aan dat ‘het verloren decennium’
moest worden omgedoopt tot ‘de twee verloren decennia’. Inmiddels verkeert
de eurozone al sinds 2008 in zwaar weer. Dit roept de vraag op of een langere
periode van economische malaise in het verschiet ligt. In één opzicht lijkt
Europa duidelijk op het Japan van de jaren negentig: de vergrijzing. De
beroepsbevolking is in het afgelopen decennium in de eurozone gekrompen,
net als in Japan in de tweede helft van de jaren negentig. Hierdoor zal de
economie in de komende jaren in een gematigder tempo groeien, terwijl door
de vergrijzing de overheidsfinanciën juist sterker onder druk komen te staan.
Maar gelukkig zijn de Europese beleidsmakers sneller in actie gekomen dan
hun Japanse collega´s indertijd. De ECB heeft maatregelen genomen om
het vertrouwen in banken te herstellen en de kredietverlening een impuls te
geven. De nationale regeringen brengen geleidelijk hun huishoudboekje op
orde. Bovendien zijn de vooruitzichten voor de wereldeconomie op dit moment
gunstiger.
Wij lijken in Europa dan ook af te stevenen op een bescheiden herstel, in
combinatie met een langzaam oplopende inflatie. Maar dit is geen reden om
achterover te leunen. De ECB moet klaarstaan om opnieuw in actie te komen
als de deflatierisico´s verder toenemen, terwijl de nationale regeringen hervormingen moeten doorvoeren om de economie te versterken en de gevolgen van
de vergrijzing te kunnen opvangen.
gaan, tot een prijswinnende
siergrassentuin. Met de Tuintrip
Planner creëert u een route
langs de tuinen van uw keuze.
55
Terug naar inhoudsopgave
‘Trots
is mijn drijfveer’
ALS ADVISEUR, INVESTEERDER EN COACH HELPT VOORMALIG
KPN-CFO CARLA SMITS-NUSTELING JONGE ONDERNEMERS
BIJ HET REALISEREN VAN HUN VERBORGEN POTENTIEEL.
EXPERIENCE MEETS ENERGY. “GOEDE IDEEËN STERVEN VAAK
DOOR SLECHT MANAGEMENT.”
tekst M
arike van Zanten beeld Mark van der Zouw
D
e ingrijpende verbouwing van haar huis
vormt een mooie metafoor voor de carrière
van Carla Smits-Nusteling: twee jaar
geleden zette ze ook haar loopbaan volledig op
zijn kop door te vertrekken als CFO van telecombedrijf KPN en zich te vestigen als commissaris,
adviseur, coach en investeerder. Bovendien lag er
dezelfde ambitie aan ten grondslag: het ontdekken en realiseren van verborgen potentieel bij
jonge ondernemers. In haar huis de schoonheid
van originele details, in haar werk de commerciële
kansen, strategische slagkracht en het leiderschap van de start-ups die ze begeleidt naar een
quantum leap, samen met oud-KPN-collega Alex
de Groot. De selectie is streng: van de veertig
startende bedrijven die tot nu toe op hun pad
kwamen, adviseerden ze er vijf over prestatieverbetering en investeerden ze er in slechts één:
een softwarebedrijf. “Je moet niet te snel willen
instappen”, vertelt Smits-Nusteling in haar zon-
56
interview
Terug naar inhoudsopgave
“Goede
leiders
zijn op
hun
omgeving
gericht”
nige tuin. “Driekwart van de start-ups komt nooit
verder dan hard werken en hopen. Het andere
kwart heeft wél goede, schaalbare ideeën met
marktpotentie, maar die sterven vaak door slecht
en vooral onervaren management. Wij voegen die
ervaring toe, mits de ondernemer wil leren. Naast
potentie selecteren we op chemie.”
Welke beginnersfouten zie je bij groeiende
ondernemingen?
“Ze blijven soms hangen in rauwe, ongepolijste
dadendrang. Zo gaat alle energie vaak zitten in
het product zelf, maar blijft de verkoop onderbelicht: twintig softwareontwikkelaars en maar
één verkoper om de omzet binnen te halen. Ook
is het strategische blikveld vaak te beperkt. Alle
aandacht gaat naar het managen van de onderneming, waardoor er te weinig vooruitgeblikt wordt
naar toekomstige strategische opties. Startende
ondernemingen weten hun schat aan data soms
ook niet om te zetten in managementinformatie. Daardoor zien ze bijvoorbeeld een dreigend
liquiditeitsprobleem over het hoofd. Bovendien
worstelen oprichters vaak met de onderlinge
samenwerking. Gestart als vrienden zijn ze niet
gewend om zakelijke afspraken te maken én
elkaar daar strak aan te houden. Of ze durven niet
hardop te zeggen dat een teamlid een maatje te
klein is voor de volgende ontwikkelingsfase. Hoe
langer je daarmee wacht, hoe groter de kans dat
die ene rotte appel de hele mand aansteekt.”
Sprak je disfunctionerende medewerkers zelf
wel aan bij KPN?
“Ja, vaak zitten mensen op de verkeerde plek en
58
komt hun potentieel in een andere baan wel tot
bloei. Achteraf zei 95 procent: Carla, je had gelijk,
ik liep vast. Je moet het op een respectvolle manier bespreekbaar durven maken. Als leider mag
je niet wegkijken, maar moet je de moed hebben
om in te grijpen. Goede leiders zijn ook niet op
zichzelf, maar op hun omgeving gericht: ze zien
en pakken kansen en inspireren anderen om een
volgende stap te zetten.”
Carla Smits-Nusteling (1966)
begeleidt groeiende
bedrijven als adviseur,
coach en investeerder,
samen met zakenpartner
Alex de Groot. Daarnaast
is ze commissaris bij ASML
en het Zweedse Tele2. Tot
Zelf zette je de stap om te vertrekken bij KPN,
waarbij je vrijwillig afzag van een exitbonus …
“Dat laatste heb ik in een split second besloten.
Ik kan alleen genieten van geld dat ik zelf heb
verdiend. Bovendien wilde ik niet dat mensen
dachten dat ik was ontslagen en werd afgekocht.
Mijn drijfveer is niet geld, maar trots. Voor dat
ene miljoen minder op mijn bankrekening, heb
ik tien miljoen aan respect teruggekregen. Toen
ik de morgen erna bij mijn Bruna-man een krant
ging kopen, kreeg ik die gratis. Dat gevoel van eigenwaarde is voor mij onbetaalbaar. Hoewel veel
mensen me voor gek verklaarden.” Lachend: “Mijn
vier kinderen rekenden me voor hoeveel zakgeld
en ijsjes ik hun door de neus had geboord.”
april 2012 was ze CFO en
lid raad van bestuur bij
AEX-fonds KPN, waar ze in
totaal twaalf jaar werkte.
Ze begon haar loopbaan
bij TPG, het huidige PostNL.
Waarom koos je uiteindelijk voor het ondernemerschap?
“Toen ik wegging bij KPN, heb ik een jaar de tijd
genomen om na te denken. Eerst dacht ik aan
opnieuw een CFO-functie bij een groot bedrijf,
maar ik was gaan hechten aan mijn vrijheid. Bovendien hielp het boekje De kracht van motivatie
me om 47 jaar leven en werken te analyseren. Ik
ben ambitieus, als meisje van zes jaar oud was ik
in mijn beleving al de beste in hoogspringen. Ik
heb ook een grote onafhankelijkheidsdrang: op
interview
mijn negende had ik al een krantenwijk. Tot mijn
21e hockeyde ik bij Jong Oranje, maar ik ben nooit
voor het Nederlands elftal gegaan. Daar heb ik
altijd spijt van gehad. Het heeft me gemotiveerd
om bij KPN wél de hoogst mogelijke positie te bereiken. Dat is gelukt. De komende twintig jaar wil
ik het potentieel in ánderen helpen ontwikkelen.”
Ook in je functie van commissaris?
“Als commissaris houd je toezicht en denk je mee,
maar de directie moet het doen. Een raad van
commissarissen is als een luipaard: altijd alert,
om op het juiste moment in actie te komen. Maar
goed toezicht blijft moeilijk. Al die slimme mensen in raden van commissarissen zijn soms verlamd door groepsdynamiek, waardoor niemand
meer ingrijpt.”
Kan diversiteit dat voorkomen?
“Ik geloof vooral in diversiteit van stijlen: je hebt
mensen nodig die luisteren en verbinden, maar
óók mensen die primair reageren. Die diversiteit
ontstaat sneller als je verschillende seksen en
generaties bij elkaar zet. Als ik bij KPN een vrouw
wilde benoemen, zeiden anderen vaak: Is ze niet
te jong voor zo’n stap? Maar ik was de baas, dus ik
dééd het gewoon. Toen ik in de raad van bestuur
kwam, had ik één vrouwelijke direct report, toen
ik vertrok vijf. Bij die start-ups ervaar ik vooral de
rijkdom van diversiteit in leeftijd. Ik geniet enorm
van de energie, ideeën en nieuwe verdienmodellen
van jonge ondernemers. Dat zorgt ook voor diversiteit in mijn werk. De ene dag zit ik in een chic
mantelpakje bij een commissarissenvergadering,
de andere dag in spijkerbroek en met broodtrommeltje op een bedrijventerrein. Heerlijk.”
59
ontwerp
dat ertoe doet
KIJK NAAR DE JONGE GENERATIE NEDERLANDSE
DESIGNERS EN JE ZIET DE HUIDIGE TIJDGEEST. WAARIN
HET DRAAIT OM SAMENWERKING, TRANSPARANTIE
Terug naar inhoudsopgave
tekst Janneke Grootings
Modulair kastsysteem
Constructie binnenstebuiten
HET WRONG COLOUR-KASTSYSTEEM
550 truien
ontwerp
LIJKT BINNENSTEBUITEN GEKEERD,
Multimediaal eerbetoon
Museum Rotterdam ontdekte een schat van 550 nooit
gedragen truien, gebreid door Loes Veenstra uit
Rotterdam. Ontwerper Christien Meindertsma maakt in
haar projecten de herkomst van dagelijkse producten
opnieuw inzichtelijk. Voor het multimediaproject ‘Truien
van Loes’ liet ze de truien een hoofdrol spelen in een
boek, flashmob en video.
PASSEND BIJ DE WENS OM HET
CONSTRUCTIE- EN PRODUCTIEPROCES
ZO TRANSPARANT MOGELIJK TE
MAKEN. HET IS OPGEBOUWD
UIT STAPELBARE MODULES. DE
VERBINDINGEN TUSSEN HOUT EN
EN HET GEBRUIK VAN NIEUWE TECHNIEKEN OM DE
ALUMINIUM VORMEN KENMERKENDE
OORSPRONG VAN MATERIALEN BLOOT TE LEGGEN.
PATRONEN, WAARBIJ STUDIO MINALEMAEDA ZICH LIET INSPIREREN DOOR
RIETVELD, MONDRIAAN EN DE
In de ‘Fragile Future III’
zijn bijna gewichtloze
paardenbloempluisjes geplaatst
op ledlampjes, vastgezet in
een stevig bronzen raamwerk.
Een toekomstvisie waarin
technologische ontwikkelingen
samenvloeien met de natuur.
Studio Drift gaat elk jaar met
plukkers op jacht naar de
zaadjes. Dit arbeidsintensieve
proces is een statement tegen
massaproductie.
Spannende mode
Flexibel 3D geprint
VOOR HAAR ‘VOLTAGE’-COLLECTIE GING IRIS VAN HERPEN OP
ZOEK NAAR DE ‘ELEKTRICITEIT VAN HET LICHAAM’. HET WAS DE
EERSTE KEER DAT ZE GEBRUIK HEEFT KUNNEN MAKEN VAN FLEXIBEL
MATERIAAL UIT DE 3D-PRINTER. MET HAAR ALCHEMISTISCHE
BENADERING VAN MODE GAAT ZE VOORTDUREND NIEUWE
Gecultiveerd gesteente
Versteende 3D-prints
Geïnspireerd door hoe stalactieten groeien is het Laura
Lynn Jansen en Thomas Vailly gelukt om steen te cultiveren.
‘CaCO3 stoneware’ is ontstaan uit in 3D geprinte structuren,
achtergelaten in speciale thermominerale bronnen, om daarna
wekenlang te verstenen. De basis waarop dit steen groeit kan
elke denkbare vorm uit de 3D-printer zijn.
© Erik en Petra Hesmerg
Het project ‘Composition’ is een
samenwerking tussen de Intuïtiefabriek
en Bob Waardenburg. De serie grijpt
terug naar vroegere tijden, toen het
gebruikelijk was je kostbare servies in de
woon- of eetkamer tentoon te stellen in
een porseleinkast. De kwetsbaar ogende
kast versterkt de explosieve lijnen van het
handgemaakte porselein.
Verlicht statement
Inspiratie door
Rietveld, Mondriaan
en Japanse cultuur
Organische
kroonluchter
Kunstmatig
uitgelicht
Nacho Carbonell
maakte deze ‘45*
Blue Chandelier’ in
opdracht. De grote
kroonluchter van
siliconenslangen met
ledlicht en blauw glas
erin licht de klassieke
ruimte verrassend
goed uit. Carbonell
ziet objecten
graag als levende
organismen, waarbij
hij zich voorstelt dat
ze tot leven komen en
je verrassen door hun
gedrag.
Eerlijke smartphone
Het bewijs dat het kan
© Fairphone
Kwetsbaar explosief
Visionaire
lichtsculptuur
© HR lamp © Fragile Future III by Ralph Nauta and Lonneke Gordijn courtesy of
Carpenters Workshop Gallery
Hedendaagse porseleinkast
Truien van Loes
in de hoofdrol
JAPANSE CULTUUR.
Bas van Abel (Waag Society) is
al jarenlang een pionier op het
gebied van ‘open design’. Voor
de Fairphone gebruikt hij deze
methode om stap voor stap de
productieketen van smartphones
open te breken. Door het
transparante ontwerpproces kan
ook de gevestigde orde zien dat
een kinderarbeid- en conflictvrije,
duurzame, ‘fairtrade’ smartphone
tot de mogelijkheden behoort.
SAMENWERKINGEN AAN MET ARTIESTEN, ARCHITECTEN EN
ONDERZOEKERS.
61
Bulgarije
Macedoni
Land in zicht
Griekenland
Terug naar inhoudsopgave
| Portugal | Italië | Ierland | Griekenland | Spanje |
Thessaloniki
tekst Nick Kounis, hoofd Macro Research ABN AMRO beeld Holly Wales/Agent Pekka
Albani
DE EUROPESE STAATSSCHULDENCRISIS BRAK UIT IN GRIEKENLAND. PLOTSKLAPS
DOMINEERDE EEN LAND DAT KRAP 2 PROCENT VAN DE ECONOMIE VAN DE EUROZONE
Turkije
VERTEGENWOORDIGDE DE KRANTENKOPPEN. GRIEKENLAND WAS EEN SCHOOLVOORBEELD
VAN EEN LAND DAT BOVEN ZIJN STAND LEEFDE.
Bevolking
10,8 miljoen (juni 2014)
Opkomstpercentage
Europese verkiezingen
2009: 52,6% 2014: 58,2%
Jeugdwerkloosheid (15 tot 25 jaar)
2005: 26%; 2009: 25,8%; 2013: 58,3%*
Huizenprijzen
(indexering, 2010 = 100)
vierde kwartaal 2006: 94,1;
vierde kwartaal 2009: 101,9;
tweede kwartaal 2011: 97,9
Percentage 30-/34-jarigen die
tertiair onderwijs voltooiden
(volgens definitie Worldbank onder
meer universiteit, hogeschool, etc.)
2005: 25,3%; 2012: 30,9% (mannen
27,6% en vrouwen 34,2%)
Voornaamste exportproducten
voedsel en dranken, olieproducten,
chemicaliën, textiel
I on
i sch e
sc h
e Z
ee
weest. De concurrentiekracht is scherp verbeterd en nadert
weer het niveau van kort na de invoering van de euro. De
economie zou volgend jaar wel eens tot de snelste groeiers
in de eurozone kunnen behoren. Eerder dit jaar slaagde de
Griekse regering er al in om een obligatielening te plaatsen
op de kapitaalmarkt. De staatsschuld is nog altijd veel te
hoog, maar een tweede herstructureringsprogramma kan
een duurzame basis leggen voor een beheersbare ontwikkeling van de staatsschuld.
Zee
Voornaamste importproducten
machines, transportmiddelen,
brandstoffen, chemicaliën
Inflatie (% j-o-j)
2005: 3,5%, 2009: 1,4%, 2013: -0,9%
Waarde export (in miljarden euro’s)
2005: 44,8; 2009: 44,5; 2013: 53
Waarde import (in miljarden euro’s)
2005: 62,7; 2009: 71; 2013: 57,8
Begrotingstekort centrale overheid
(% BBP)
2005: -5,2% , 2009: -15,7%, 2013: -12,7%
Kredietwaardigheid
laatste rating: B-**
Stand belangrijkste beursindex,
ASE Athens Index
2005: laagste 2786, hoogste 3663;
2012: laagste 471, hoogste 919;
dit jaar laagste 1062, hoogste 1379
Economische groei
(BBP, % j-o-j)
2005: 2,3%, 2009: -3,1%, 2013: -3,9%
BBP (EUR)
2005: 193,0 miljard; 2009: 203,8
miljard; 2013: 161,0 miljard
Eg
e
De schuld van de private sector was sterk opgelopen, maar
het was de overheidsschuld die het land in acute ademnood
bracht. De staatsschuld bleek van de ene op de andere dag
onbeheersbaar te zijn. Wat volgde was een saneringsproces
dat zijn weerga niet kent in de geschiedenis. Inmiddels is de
Griekse economie met een vijfde gekrompen en is de werkloosheid tot recordhoogte gestegen. Maar het einde van de
tunnel komt in zicht. Griekenland is bij het doorvoeren van
structurele hervormingen de beste leerling van de klas ge-
Athene
Staatsschuld (% BBP)
2005: 110%, 2009: 130%, 2013: 175%
Saldo lopende rekening
betalingsbalans (% BBP)
2005: -10,8%, 2009: -14,4%, 2013: -2,4%
Werkloosheid (% beroepsbevolking)
2005: 9,9%, 2009: 9,5%, 2013: 27,3%*
Rente tienjarige staatsobligaties,
einde jaar
2005: 3,5%, 2012: 11,8%, juni 2014: 5,8%
e Zee
s
d
n
lla
e
d
M id
BRONNEN ABN AMRO Group Economics, Bloomberg, Europees Parlement, Eurostat, Index Mundi,
The World Factbook (CIA), Trading Economics
* Werkloosheidscijfer betreft werklozen als percentage van de beroepsbevolking. De beroepsbevolking is
het totaal van werkenden en werklozen in de leeftijd van 15 tot 74 jaar.
** Ratingbureau S&P: van AAA tot D, BBB- is nog net investmentgrade
62
63
Terug naar inhoudsopgave
Onderneem
nu
actie
voor later
DE MEESTE WERKNEMERS EN ZELFSTANDIGEN ZIJN NIET MET HUN PENSIOEN
BEZIG. TWINTIGERS WEL, OMDAT DIE VREZEN DAT DE PENSIOENPOT
STRAKS LEEG IS. MAAR DIT JAAR ONTKOMEN OOK OUDERE WERKNEMERS
EN ZELFSTANDIGEN ER NIET AAN OM BESLUITEN TE NEMEN OVER HUN
PENSIOEN. WAAR MOETEN ZIJ OP LETTEN?
tekst Masha Bril, pensioenexpert ABN AMRO MeesPierson beeld Lobke van Aar
V
anaf dit jaar mag een gouden handdruk
(in de opbouw- en uitkerende fase) van
de wetgever worden afgekocht. Echter,
alleen in 2014 kan gebruik worden gemaakt van
de zogenaamde 80%-regeling. Die houdt in dat bij
afkoop van het gehele bedrag niet over het volle bedrag, maar over slechts 80 procent belasting moet
worden betaald. Deze 80%-regeling lijkt aantrekkelijk, maar er zijn ook nadelen aan verbonden. Zo
dient de belastingplichtige zich te realiseren dat
over het netto uitgekeerde bedrag (in de meeste
gevallen) wel 1,2 procent vermogensrendementsheffing betaald moet worden. Daarnaast kan het
zo zijn dat er per saldo toch meer belasting betaald
moet worden dan bij het periodiek uitkeren van
de gouden handdruk. Bij de berekening moet ook
rekening worden gehouden met de premiebijdrage
zorgverzekeringswet. Heeft u een bv, dan spelen
zelfs nog meer afwegingen een rol.
Heeft u een stamrecht-bv, goudenhanddrukpolis
64
of goudenhanddrukbankspaarrekening? Dan
dient u dus nog dit jaar een besluit te nemen of u
gebruikmaakt van de 80%-regeling. Liefst niet
later dan oktober, want als u besluit tot af koop
heeft de uitvoerder tijd nodig om uw af koopbesluit administratief te verwerken.
Extra sparen voor pensioen?
Sommige pensioenfondsen hebben gekort.
Bepaalde pensioenfondsen hebben niet (volledig)
geïndexeerd. Sinds 2014 bouwt u in de meeste
gevallen minder pensioen op. Per 2015 bouwt u in
de meeste gevallen nog minder op. Dat betekent
dat (de koopkracht van) uw pensioen er per saldo
op achteruit is gegaan en zal gaan. Wilt u
evenveel pensioen ontvangen met dezelfde
koopkracht als u enkele jaren geleden
had verwacht? Dan is het in de meeste
gevallen verstandig extra geld opzij te
zetten voor uw pensioen.
achtergrond
Wel of niet uw overlijdensrisicoverzekering
aanpassen?
Als gevolg van het versoberen van ons pensioen
daalt niet alleen ons ouderdomspensioen maar
ook het nabestaandenpensioen. Dat is immers (in
de meeste gevallen) afhankelijk van het maximaal
te bereiken ouderdomspensioen. Dit betekent dat
bij uw overlijden uw partner minder nabestaandenpensioen ontvangt. Als u wilt dat uw partner
er door de versobering niet op achteruitgaat bij
uw onverhoopt overlijden, is het afsluiten van een
overlijdensrisicoverzekering vaak verstandig.
Daarnaast is het raadzaam om uw bestaande
overlijdensrisicoverzekeringen nog eens kritisch
te bekijken. Is het verzekerde bedrag niet te hoog
of juist te laag? Ook zijn – mede als gevolg van het
feit dat we langer leven – de premies aanzienlijk
gedaald. Let wel op dat u uw oude overlijdensrisicoverzekering pas opzegt als de verzekeraar u voor
de nieuwe verzekering heeft geaccepteerd.
Wel of niet deelnemen aan de nettolijfrente?
Heeft u een salaris van meer dan 100.000 euro
bruto per jaar? Dan kunt u eind dit jaar besluiten
of u al dan niet gaat deelnemen aan de nettolijfrente. Vanaf volgend jaar mag over een salaris van
100.000 euro of meer geen pensioen meer worden
opgebouwd waarbij de premie aftrekbaar is en de
uitkeringen belast. Werknemers kunnen wel zelf
aanvullend pensioen opbouwen. Hiervoor wordt
65
Terug naar inhoudsopgave
Gouden
handdruk:
al dan niet gebruikmaken
van de 80%-regeling
achtergrond
niet verstandig is, zult u zich dus op een later moment meer gedetailleerd moeten laten informeren.
Wel of niet deelnemen aan zzppensioenfonds?
Bent u zzp’er? Dan kunt u vanaf volgend jaar deelnemen aan het zzp-pensioenfonds. Bij het ter perse
gaan van Relevant zijn weliswaar de contouren van
het zzp-fonds bekend, maar zijn nog veel vragen
onbeantwoord. Om een gefundeerd besluit te kunnen nemen of deelname aan het fonds voor u wel of
66
De meeste (ex-)werknemers zullen dit jaar nog een
beslissing moeten nemen om er later goed verzorgd
bij te zitten of gebruik te maken van een fiscaal
voordeel.
klantportret
Ravin Raktoe
tandarts in Arnhem
Hoe was uw jaar?
tekst Karin Fleur beeld Milan Vermeulen
volgend jaar een speciale spaarregeling geïntroduceerd die de mogelijkheid biedt om eventueel via
de werkgever (niet alle werkgevers zullen meedoen,
zo is de verwachting) of op zelfstandige basis een
netto aanvullend pensioen op te bouwen. Het
hierin opgebouwde vermogen wordt overigens niet
belast met vermogensrendementsheffing.
Als directeur-grootaandeelhouder (dga) wel
of niet verdergaan met pensioen in eigen
beheer?
In 2006 moest u als dga uw pensioenbrief aanpassen, in 2013 eveneens. Dit jaar zult u – vanwege
de wijzigingen in het fiscale stelsel – wederom uw
brief moeten aanpassen. De kans is groot dat u in
2015 nogmaals de pensioenbrief moet aanpassen,
omdat de pensioenrichtleeftijd wederom wordt
verhoogd. Er is overigens eveneens een kans dat in
2016 (of wellicht zelfs 2015) het gehele stelsel van
pensioen in eigen beheer grondig wordt gewijzigd.
Pensioen in eigen beheer kent voordelen, maar ook
nadelen. Door onder andere de dalende rente is de
kans groter dat de Belastingdienst stelt dat u uw
pensioen heeft afgekocht indien u leent van de bv
of een dividenduitkering doet. Het Ministerie van
Financiën heeft uitgerekend dat ongeveer
60 procent van de huidige bv’s geen dividend kan
uitkeren zonder dat er sprake is van fiscale afkoop.
Fiscale afkoop houdt in dat u in veel gevallen
ongeveer 120 procent van de pensioenvoorziening
op de balans aan de Belastingdienst moet betalen.
Wilt u nog verder met pensioen in eigen beheer?
Schakel dan een deskundige in die u hierover kan
adviseren.
“De Nederlandse mondzorg
staat goed aangeschreven.
De kosten liggen onder
het Europees gemiddelde
maar naar aanleiding van
een onderzoek van de
Nederlandse Zorg Autoriteit
raakte onze hardwerkende
beroepsgroep in zwaar
weer. In september 2013
organiseerde ik over het
rapport van de NZA een
boeiend debat, dat werd
bezocht door 171 tandartsen.
Daarnaast ben ik het
afgelopen jaar begonnen
met een praatprogramma
voor tandartsen op internet
waar we de actualiteiten in
de mondzorg bespreken.
Erg leuk om te doen. En als
ik me wil ontspannen ga ik
wandelen in het mooie Park
Sonsbeek tegenover de
praktijk.”
Relevant presenteert
Terug naar inhoudsopgave
Meld
u aan
Derde Woensdag
In September
evenement
WELKE MAATREGELEN PRESENTEERT HET KABINET OP PRINSJESDAG OP HET GEBIED VAN
VERMOGEN, HUIZENMARKT EN PENSIOENEN? WAT IS HET EFFECT VAN DIE MAATREGELEN
EN HOE KIJKT ABN AMRO DAAR TEGENAAN?
t te
n / RT L N e d e r
BELEEF HET MEE
Wij nodigen u van harte uit
dit evenement met ons mee te
beleven.
Wilt u op woensdag 17 september
aanwezig zijn in de Hermitage?
Meld u dan nu aan via
abnamro.nl/derdewoensdag.
n
.
B .V
Op woensdagavond 17 september
vindt in het Auditorium van de
Hermitage in Amsterdam een
interactieve livediscussie plaats
over de Miljoenennota, die een dag
eerder door minister van Financiën
Jeroen Dijsselbloem aan de Tweede
Kamer is gepresenteerd. Het
gesprek met onze bestuursvoorzitter
Gerrit Zalm en Chief Economist
Han de Jong over de Miljoenennota
zal worden geleid door Hella Hueck,
journaliste, werkzaam voor RTL
Nieuws en RTL Z.
la
d
©W
illia
m
Ru
Programma:
18.30 – 19.00 Ontvangst en
Hella Hueck
registratie in de
Hermitage
19.00 – 19.30 Voorbereiding in
het Auditorium
Kunt u niet aanwezig zijn maar
wilt u de discussie wel live volgen, meld u dan via
abnamro.nl/derdewoensdag aan
voor de online uitzending.
19.30 – 20.30 Talkshow ‘Visie op
de Miljoenennota’
20.30 – 22.00 Afsluitende borrel*
*B
ezoekers aan het evenement
kunnen na afloop tot 22.00 uur
de expositie Dining with the Tsars
bezoeken.
Gerrit Zalm
en Han de
Jong over de
Miljoenennota
69
Land in zicht
At
Spanje
nt
a
l
he
c
is
aan
e
c
O
Golf van
je
a
k
Bis
Terug naar inhoudsopgave
Frankrijk
| Portugal | Italië | Ierland | Griekenland | Spanje |
Bilbao
tekst Aline Schuiling, senior econoom ABN AMRO beeld Holly Wales/Agent Pekka
DE SPAANSE ECONOMIE HAD HET ZWAAR TIJDENS DE CRISIS. VANAF HET MIDDEN VAN DE
JAREN NEGENTIG VAN DE VORIGE EEUW HAD ZICH EEN ZEEPBEL GEVORMD IN DE SPAANSE
ONROERENDGOEDSECTOR.
Portugal
Opkomstpercentage
Europese verkiezingen
2009: 44,9% 2014: 45,9%
Jeugdwerkloosheid (15 tot 25 jaar)
2005: 19,6%; 2009: 37,7%; 2013: 55,5%*
Huizenprijzen
(indexering, 2010 = 100)
vierde kwartaal 2005: 92,3;
vierde kwartaal 2009: 101,2;
vierde kwartaal 2013: 71,0
Percentage 30-/34-jarigen die
tertiair onderwijs voltooiden
(volgens definitie Worldbank onder
meer universiteit, hogeschool, etc.)
2005: 38,6%; 2012: 40,1% (mannen
35% en vrouwen 45,3%)
Inflatie (% j-o-j)
2005: 3,4%, 2009: -0,2%, 2013: 1,5%
Voornaamste importproducten
machines, brandstoffen, chemicaliën,
halffabricaten, levensmiddelen,
consumptiegoederen, medische meeten controle-instrumenten
Begrotingstekort centrale overheid
(% BBP)
2005: 1,3% , 2009: -11,1%, 2013: -7,1%
Waarde export (in miljarden euro’s)
2005: 233,4; 2009: 250,6; 2013: A 349,1
Waarde import (in miljarden euro’s)
2005: 281,3; 2009: 270,3; 2013: 324,4
Staatsschuld (% BBP)
2005: 43%, 2009: 54%, 2013: 94%
Saldo lopende rekening
betalingsbalans (% BBP)
2005: -7,5%, 2009: -4,8%, 2013: 0,8%
Kredietwaardigheid
laatste rating: BBB+**
Stand belangrijkste beursindex, ISEQ
Overall Index
2005: laagste 8907, hoogste 10733; 2012:
laagste 5905, hoogste 8967; dit jaar laagste
9725, hoogste 10798
Economische groei
(BBP, % j-o-j)
2005: 3,6%, 2009: -3,8%, 2013: -1,2%
Werkloosheid (% beroepsbevolking)
2005: 9,2%, 2009: 17,9%, 2013: 26,1%*
Rente tienjarige staatsobligaties,
einde jaar
2005: 3,3%, 2012: 5,3%, juni 2014: 2,6%
el
d
M id
Sevilla
BBP (EUR)
2005: 739,6 miljard; 2009: 772,8
miljard; 2013: 749,7 miljard
lf
va
n
70
ee
Z
e
h
c
ri s
a
le
a
B
Madrid
Go
Voornaamste exportproducten
machines, motorvoertuigen;
levensmiddelen, farmaceutische
producten, geneesmiddelen, andere
consumptiegoederen
Barcelona
Zee
Bevolking
47,7 miljoen (juni 2014)
stelsel hervormd. De Spaanse staatsschuld was met minder
dan 40 procent van het BBP erg laag voordat de crisis
begon. Hoewel sterk opgelopen is hij in vergelijking met die
van een aantal andere landen nog steeds beperkt. Wel heeft
Spanje nog een groot financieringstekort. Het land moet
dit in 2016 terug hebben gebracht tot 3 procent. Premier
Mariano Rajoy lijkt ervan overtuigd dat dit makkelijk gaat
lukken: na jaren van bezuinigingen kondigde hij eind mei
namelijk een klein economisch stimuleringspakket aan.
la
nd
se
De schuld van huishoudens en vastgoedbedrijven was hoog
opgelopen en banken hadden grote belangen in de sector.
Deze zeepbel liep al leeg op het moment dat de internationale financiële crisis eind 2008 begon. De economie kreeg
dus een dubbele klap te verwerken. Inmiddels gaat het weer
een stuk beter met Spanje. Het BBP groeit sinds het midden
van 2013 en de werkloosheid daalt langzaam (hoewel deze
nog steeds erg hoog is). De groeivooruitzichten zijn goed:
het land heeft tijdens de crisis aan concurrentiekracht gewonnen en heeft de arbeidsmarkt en het socialezekerheids-
C
d iz
Straat van G
r
a
t
l
ibra
Albor n Zee
BRONNEN ABN AMRO Group
Economics, Bloomberg, Europees
Parlement, Eurostat, Index Mundi,
The World Factbook (CIA), Trading
Economics
* Werkloosheidscijfer betreft
werklozen als percentage
van de beroepsbevolking. De
beroepsbevolking is het totaal van
werkenden en werklozen in de leeftijd
van 15 tot 74 jaar.
** Ratingbureau S&P: van AAA tot D,
BBB- is nog net investmentgrade
Algerije
71
Terug naar inhoudsopgave
W
e
i
zorgt er
achtergrond
voor de kinderen?
STEL DAT UW KINDEREN BIJ UW OVERLIJDEN NOG MINDERJARIG ZIJN. WIE NEEMT
DAN DE OUDERLIJKE TAKEN VAN U OVER? DAT IS DE VOOGD, DIE U ZELF KUNT
BENOEMEN. SINDS KORT ZIJN HIERVOOR EXTRA MOGELIJKHEDEN.
tekst Tjarko Denekamp, specialist Estate Planning, ABN AMRO MeesPierson beeld Jonathan Burton
E
en minderjarig kind staat onder
het gezag van één of meer volwassenen. Is die volwassene de
ouder? Dan is er sprake van ouderlijk
gezag. De ouder is dan verantwoordelijk voor de opvoeding, kan namens
het kind handelingen verrichten
(een spaarrekening openen bijvoorbeeld) en heeft – in het geval dat daar
sprake van is – het beheer over het
vermogen van het kind. De ouder
heeft ook het ouderlijk vruchtgenot
72
van dat vermogen. Dat betekent dat
de ouder zich de rente van een spaarrekening van het kind in kwestie mag
toe-eigenen. Dit mag maar is niet
verplicht. Het ouderlijk gezag is dus
een mix van rechten en plichten.
VOOGDIJ
Heeft niet de ouder maar een ander
het gezag over het kind? Dan is er
sprake van voogdij. Op twee belangrijke punten heeft de voogd minder
bevoegdheden dan de ouder. Een
voogd heeft niet het ouderlijk vruchtgenot en een voogd kan niet een andere voogd benoemen. Voogdij komt
meestal aan de orde na het overlijden
van de ouder(s) of het overlijden van
de langstlevende ouder. Een voogd is
verantwoordelijk voor de opvoeding
en verzorging, maar hoeft dat niet
zelf te doen. U kunt hierover wel
wensen uiten. Bijvoorbeeld dat het
uw wens is dat de voogd uw kinderen
bij zich in huis neemt. Hoe gaat het
precies in zijn werk?
GETOUWTREK
De ouder kan een voogd benoemen
in zijn testament of in een bijzondere notariële akte. Maar een voogd
moet die benoeming nog wel aanvaarden. Het is gebruikelijk dat de
ouder overleg heeft met de beoogde
voogd. De beoogde voogd moet
het maar willen. Sommige mensen
worden zo geschikt geacht als voogd
dat zij in meerdere testamenten
voorkomen. Een nieuwe benoeming
is dan risicovol. Als het noodlot echt
toeslaat, staat er een schoolklas
kinderen op de stoep! Benoemt de
ouder niet zelf een voogd, dan benoemt de rechter die. De rechter zal
zoeken naar de beste oplossing. Hij
consulteert hiervoor de familie en
ook het kind. Dat laatste is verplicht
zodra het kind 12 jaar is. Veel ouders
voelen zich hier minder comfortabel
bij. De rechter doet zijn best, maar
het is toch een derde die beslist. Ook
kan er ‘getouwtrek’ in de familie
ontstaan. De meeste ouders regelen
daarom zelf de voogdij. Maar ook
dat heeft risico’s. Zo kunnen uw
inzichten over het opvoeden gaan
afwijken van die van de voogd. Of
het contact met de voogd verwatert.
Het zal niet de eerste keer zijn dat
een voogdijbenoeming het enige is
73
Terug naar inhoudsopgave
Bij minderjarige
kinderen is
het opletten
geblazen
BEHEER VAN HET VERMOGEN
Een voogd wordt meestal gekozen
omdat hij/zij goed is met kinderen.
Maar een voogd moet ook het vermogen beheren van het kind. Een
aandachtspunt als dat vermogen
groot is. Met een bewind is het mogelijk een ander – die beter financieel
onderlegd is – het vermogen te laten
beheren. Die bewindvoerder moeten
de ouders overigens zelf aanwijzen,
dat kan een voogd niet doen. Bij minderjarige kinderen is het sowieso opletten geblazen. Wordt namelijk niets
geregeld, dan krijgen de kinderen het
geld op hun 18e jaar vrij in handen.
Met een bewind kan dat worden verlengd tot bijvoorbeeld 25 jaar.
74
OUDERLIJK GEZAG EN
ECHTSCHEIDING
Als een kind wordt geboren in een
huwelijk hebben beide ouders het
ouderlijke gezag. Bij het overlijden
van een van de ouders heeft de ander
automatisch het ouderlijk gezag. Een
voogdijbenoeming door de ouder die
als eerste overlijdt heeft dan dus geen
effect. Dat is ook zo na echtscheiding
waarbij beide ouders het ouderlijk
gezag houden. Een aandachtspunt is
dan het ouderlijk vruchtgenot. Dat
kan worden uitgesloten. Zo kan de
ouder voorkomen dat de ex de vruchten mag plukken van het vermogen
dat hij/zij bij overlijden nalaat aan
het kind.
GEZAMENLIJKE OF
OPVOLGENDE VOOGDEN?
Stel u hebt een echtpaar op het oog
als voogden. U kunt hen samen
Fred Greter
ondernemer en eigenaar
van Uniledlight BV
achtergrond
EEN ONDERHANDSE
VOOGDIJBENOEMING
Vanaf 1 april 2014 is er een nieuwe
mogelijkheid om een voogd te benoemen. U kunt de voogdij nu regelen in
het gezags- en voogdijregister van de
rechtbank. U hoeft er dus niet meer
voor naar de notaris. In bepaalde
situaties is deze nieuwe mogelijkheid
handig, bijvoorbeeld bij het maken
van een nieuw testament, als u nog
niet weet wie u wilt benoemen tot
voogd. Maar wacht u met het tekenen
van het testament, dan treden ook
de andere regelingen niet in werking.
Dat is ‘spelen met vuur’. De nieuwe
mogelijkheid heeft ook risico’s. Het
kan raadzaam zijn om te overleggen
met een deskundige.
Hoe was uw jaar?
tekst Karin Fleur beeld Milan Vermeulen
wat herinnert aan een vriendschap
uit het verleden. Zo nu en dan moet
u de regeling dus wel weer tegen het
licht houden.
benoemen tot voogd. U kunt ook een
van hen benoemen tot voogd en de
ander als opvolger. Praktisch gezien
is het verschil tussen deze twee
mogelijkheden niet zo groot. Maar bij
gezamenlijke voogdij komen de kosten voor de opvoeding voor rekening
van de voogden zelf. Als er één voogd
is, dan zijn de kosten voor het kind.
Heeft die niet voldoende vermogen,
dan kan een beroep worden gedaan
op de overheid. Gezamenlijke voogdij
is dus bezwarender voor een voogd
en kan reden zijn om voor de eer te
bedanken.
klantportret
“Ik was de oudste van zes
in een mijnwerkersgezin
dat elk dubbeltje drie keer
omdraaide. Daar heb ik
mijn commerciële drive
vandaan. Na een carrière
in loondienst begon ik met
een bedrijf in industriële
filters. Zo’n twintig jaar
verder was de omzet vijftig
miljoen en heb ik het bedrijf
verkocht. Het ondernemen
zit in mijn bloed en daarom
startte ik afgelopen jaar
een bedrijf in ledverlichting.
We maken milieuvriendelijke
en kostenbesparende
lichtconcepten en ik ga er
weer voor met hart en ziel.
Maar de meeste passie en
emotie leg ik toch in mijn
auto’s en dan vooral deze
Ferrari 485 Spider.”
IS DIT UW MOMENT
OM TE VERHUIZEN?
Doe eerst de Huizenvergelijker op
abnamro/huizenvergelijker
Denkt u steeds vaker over een ander huis, maar twijfelt u of dit het juiste moment is?
Uw huis kan in waarde zijn gedaald, maar het huis dat u wilt kopen misschien nog
wel meer. En de rentestand is laag. Maar hoe zit het nu echt? Kom voor een
vrijblijvend gesprek naar ons kantoor. U kunt ook eerst de Huizenvergelijker doen op
abnamro.nl voor een eerste inschatting of dit uw moment is om te verhuizen.

ABN Sinterklaas

A.Th. Reijnders/ek (026)3536417 8-5-1999

WKA Sterk Midden Nederland BV

Klik hier voor een folder met belangrijke adressen bij vragen

objectinformatie

Download de disclaimer

ABN AMRO Talentendag

ABN AMRO Bankspaar Hypotheek van ABN AMRO Bank N.V.

Geredde banken doen niet wat ze moeten doen