Middeleeuwen www.ludiek-pedagogiek.eu Rudolf van Coevorden

Middeleeuwen
www.ludiek-pedagogiek.eu
Rudolf van Coevorden
Auteur: Marinus Verkuil
Inhoudelijke omschrijving van het project Middeleeuwen
De centrale persoon is Rudolf van Coevorden, hij is degene rondom wie zich de jongeren hun
plaats innemen. Er wordt toegewerkt naar het ontwerp en de feestelijke ingebruikneming
van het klooster Maria Stellis, als slot.
Terreinverkenning:
In de eerste opdracht krijgen de jongeren een brief die geschreven is door Otto II, bisschop
van Utrecht. De brief is gericht aan de centrale persoon, Rudolf van Coevorden. Deze wordt
opgeroepen om zich loyaal op te stellen en met een controlebezoek in te stemmen. Het doel
van deze opdracht is, om de groep zich te laten oriënteren op de hoofdpersoon in zijn
context.
Relatie met invalshoeken:
Invalshoek: esthetica
Deze opdracht is geschreven vanuit de invalshoek esthetica. De aanleiding is een
inspectiebezoek door hooggeplaatste personen, die de kunsten op hun zuiverheid willen
controleren. De groep moet inventariseren, beschrijven en vergelijken.
Invalshoek: vermaak
Door middel van een algemene proclamatie wordt bekend dat de slag bij Ane op glorieuze
wijze is gewonnen door Rudolf. Ter gelegenheid daarvan moet een volksfeest worden
georganiseerd, waarin een volksvertelling een centrale rol speelt. De groep moet een
dergelijke vertelling vorm geven en een beschrijving maken van de middelen die daarbij
dienen te worden gebruikt.
Invalshoek: intercultureel
Iedere jongere krijgt nu een individuele opdracht die hij of zij moet voorbereiden. De
dramajongere heeft de opdracht om als kruisvaarder nieuwe aanmelders te werven, de
anderen nemen naar keuze verschillende posities in. De kruisvaarder moet het accent van
zijn of haar verhaal leggen op de andere culturen waarmee kennis is gemaakt. Er vindt een
rollenspel plaats waarbij groepsleden beslissingen moeten nemen.
Invalshoek: opdrachtgever
Opnieuw geeft een brief van Rudolf aanleiding tot actie. Hij geeft daarin een officiële
opdracht aan de groep om een groot hoffeest te organiseren, omdat er hoog bezoek is
uitgenodigd. De groep moet zich op deze manier verdiepen in de gewoonten en de wensen
van de opdrachtgever.
Invalshoek: religie
Als laatste opdracht moet een ontwerp en een complete organisatie en inrichting gemaakt
worden van een nieuw te bouwen klooster. De jongeren verdiepen zich in de
karakteristieken van het gebouw, in de eigenschappen van de cisterciënzer kloosterorde en
in de organisatie van de kerk in het algemeen. Helemaal aan het eind van de dag komt het
bericht van de gevangenneming en de terechtstelling van Rudolf. De groep mag zelf
beslissen of en in welke vorm ze dit uiteindelijk betrekken in hun verhaal.
Brief aan Rudolf
(De groep krijgt hem in handen als vertrekpunt voor hun onderzoekingen)
Aan Rudolf,
Burggraaf van Coevorden
Utrecht, 1226
Waarde burggraaf,
Onlangs kwamen mij verontrustende geluiden ter ore over verzet van uw zijde jegens het
gezag van Egbert van Groenenberg. Zo bereikte mij het bericht dat u weigert verschuldigde
belastingen af te dragen en dat u in alle openheid zijn jurisdictie in twijfel trekt. Herhaalde
malen heb ik u erop gewezen dat Egbert van Groenenberg de wettige vertegenwoordiger is
van mijn episcopale gezag. Uw verzet jegens Egbert van Groenenberg moet derhalve worden
uitgelegd als een uiting van verzet tegen de Kerk.
Derhalve heb ik besloten om een officiële delegatie naar u toe te sturen onder aanvoering
van Egbert van Groenenberg, om de stand van zaken in dezen op te nemen en om aldus mij
te vergewissen van uw onverminderde loyaliteit aan de Kerk en het episcopale gezag. Ik roep
u op om Egbert met alle eer en gastvrijheid te ontvangen. Ik vertrouw erop dat u ook de
Gelkingen, uw aanhangers, zult voorbereiden op de komst van Egbert, en hen weet te
overtuigen van de noodzaak van gepaste eerbied.
Ik reken erop dat ik van Egbert bij zijn terugkeer te mijnent slechts gunstige berichten zal
ontvangen over uw onverminderde gehoorzaamheid aan het bisschoppelijk gezag en
onderwerping aan de Moederkerk.
De verantwoordelijkheid van mijn bisschoppelijk ambt brengt met zich mede dat ik u ernstig
moet waarschuwen voor structurele ongehoorzaamheid en ondermijning van mijn gezag in
het gebeid van Coevorden. Ik zal mij in dat geval genoodzaakt zien om u uit uw functie van
burggraaf te ontzetten en deze over te dragen aan een loyaler persoon die zich naar mijn
wensen wil voegen. Uw goederen en bezittingen zullen dan verbeurd worden verklaard en
rechtmatig eigendom blijven van het bisdom Utrecht.
Ik dring er andermaal bij u op aan om Egbert met alle respect en eerbied te ontvangen.
Otto II van der Lippe
Bisschop van Utrecht
 Opdrachten
Maak een geloofwaardige karakterschets van de personen die in deze brief
voorkomen (Rudolf, Egbert van Groenenberg en Otto II) en beschrijf hoe de personen
zich ten opzichte van elkaar verhouden. Geef een historisch verantwoorde schets van
Coevorden. Wat betekent de naam Coevorden, hoe zag die stad er uit, vertel iets
over de inwoners, hoe verhield zich Coevorden ten opzichte van andere steden in de
omgeving, waardoor was die stad vooral bekend? Ga op zoek naar plattegronden en
andere documenten uit die tijd. Afbeeldingen hiervan kun je mogelijkerwijs
gebruiken voor je presentatie aan het einde van de dag.
Schets een algemeen, maar helder beeld van de regio zoals die er in die tijd uitzag.
Doe onderzoek naar: bevolking, belangrijke gebeurtenissen, lokaal en internationaal,
machtsverhoudingen, religie, geografische gegevens, kruistochten, epidemieÎn et
cetera. Er moet zodoende een helder algemeen beeld van deze tijd naar voren
komen. Kies voor jezelf een personage die aan de volgende voorwaarden voldoet:
je bent op de een of andere manier verbonden met je eigen kunstdiscipline je zorgt
ervoor dat je op een geloofwaardige manier verbonden bent met Rudolf en met de
andere groepsgenoten je geeft een geloofwaardig beeld van wie je bent, van je
sociale positie, hoe je de kost verdient enzovoorts. Kies als groep ñ doe dit in het
verlengde van de vorige opdracht - een omstandigheid, context, toestand, waaruit
blijkt dat jullie niet alleen als groep, maar ook individueel, regelmatig in contact
komen met de hoofdpersoon Rudolf.
Brief van Rudolf aan de groep
Beste vrienden,
Nu de eclatante overwinning die wij bij Ane hebben behaald, al weer enige tijd achter ons
ligt, wordt het tijd om ons te bezinnen op datgene wat voor ons ligt. Mij komen de laatste tijd
verontrustende geruchten ter ore van allerlei politieke besprekingen en samenspanningen die
plaatsvinden in Utrecht. Ook al hebben wij Otto II smadelijk verslagen, laat ons niet de fout
maken onze tegenstander te onderschatten.
Ik heb overleg gehad met de Gelkingen, onze Groningse vrienden die ons zo moedig terzijde
hebben gestaan in de strijd. Ook zij achten het belangrijk om te werken aan contacten die
ons in de toekomst van nut kunnen zijn.
Ik heb in overleg met hen besloten om de Hertog van Gelre uit te nodigen voor een groots
feest ter gelegenheid van mijn verjaardag. Ik wil dat het een indrukwekkend feest wordt,
waardoor de hertog onder de indruk geraakt van de cultuur en het hofleven alhier. We
mogen veronderstellen dat bij hem ten onrechte het beeld leeft dat Coevorden een
provinciaal en landelijk plaatsje is. Het feest moet bewijzen dat hier een bloeiende hoofse
cultuur heerst.
In verband daarmee wil ik jullie vragen om een feest te organiseren voor een nader te
bepalen avond, waarvoor kosten noch moeite gespaard behoeven te worden, waar
internationale namen klinken en waar Coevorden als cultureel centrum van de regio, voor
eens en voor al op de kaart zal worden geplaatst. Jullie moeten het beste van het beste aan
de dag leggen, om een zo groot mogelijke indruk te maken bij de Hertog.
Ik zal zorgen dat jullie kunnen beschikken over alle benodigde middelen en doe een dringend
beroep op jullie om voor dit feest alles op alles te zetten. Ik zal jullie hiervoor te zijner tijd
rijkelijk belonen.
Groet,
Rudolf van Coevorden
 Opdrachten
De groep wordt gevraagd om een hoffeest te organiseren. De volgende
aandachtspunten zijn van belang:
verdiep je in de kunsten die in adellijke kringen beoefend en gewaardeerd werden
ontwerp op basis daarvan een avondprogramma waarin alle disciplines voorkomen.
Wel mag de ene discipline ondergeschikt zijn aan de andere. Dit hangt ook samen
met de onderlinge rolverdeling die is gekozen.
stel een concreet programma samen; verzamel daarvoor klinkende voorbeelden en
afbeeldingen, die een duidelijk beeld geven van de kunsten uit die tijd er werd op die
avond ook een feestmaal gehouden; ontwerp hiervoor een geloofwaardig menu aan
het einde van de avond komt plotseling het bericht dat er een plaatsvervanger voor
Otto II is aangesteld, te weten Willebrand. Laat deze gebeurtenis zien in een spel.
Proclamatie voor alle inwoners van Coevorden en omstreken
Heden, op de 28ste juli van het Jaar Onzes Here 1227, deel ik u mede dat onze grote en
doorluchtige burggraaf zich onmetelijke roem en eer heeft verworven. U allen weet, dat
Rudolf van Coevorden zich al lange tijd op onbaatzuchtige wijze heeft ingezet voor de
belangen van de inwoners van onze dierbare stad, en dat hij op rechtvaardige wijze
Coevorden bestuurt en tot grote welvarendheid heeft geleid. Aan al deze weldaden en
gunstbewijzen kan een nieuwe heldendaad worden toegevoegd: Kond en kennis zij een
iegelijk, dat Rudolf van Coevorden de zwaar bewapende benden van Otto II van Utrecht
heeft verslagen bij Ane. Briljant strateeg als hij is, heeft hij het nadeel van een veel lichtere
bewapening ten opzichte van de krijgers van Otto om weten te buigen in een voordeel van
doorslaggevende betekenis. Door de zwaar bewapende benden van Otto naar Ane te lokken
en pas daar in de moerassige streken over te gaan tot een gevecht, werd de zware
wapenuitrusting der vijandige milities zulk een belemmering van de bewegingsvrijheid, dat
zij eenvoudig ten prooi vielen aan de lichtvoetige en bewegelijke soldaten van Rudolf. De
slachting heeft zelfs een dermate vernietigende vorm aangenomen, dat ook de bisschop van
Utrecht Otto II van der Lippe niet aan het zwaard wist te ontkomen en in deze strijd
gesneefd is! De vijandige dreigingen die onze streek al zo lang hebben geteisterd, zijn door
de dappere en belangeloze strijd van Egbert van Coevorden tot een definitief einde
gebracht. Omwille van dit grootse wapenfeit kondigt Rudolf aan, dat de hele komende week
er een van feest en vertier zal zijn. Om te geraken tot een festiviteit als nooit tevoren is
gevierd, zal burggraaf Rudolf een substantiële financiële bijdrage in de kosten fourneren. Het
feest zal als centraal onderwerp hebben: de achtbare en gevierde historie van Ellert en
Brammert. De beste toneelspelers, potsenmakers en muzikanten zijn uitgenodigd voor het
feest.
Het zal een feest zijn van vreugde, ontspanning en bevrijding, waarvoor u allen bent
uitgenodigd. Zegt het voort Ö zegt het voort!
Bijeenkomst van Rudolf en de groep
Rudolf verwijst naar de grote overwinning en roept vervolgens de hulp in van de
groepsleden om een groot volksfeest te organiseren.
Ingrediënten van zijn verhaal zijn:
eindelijk bevrijd van het bisschoppelijke juk aansluiting zoeken bij Groningen of het zoeken
van andere bondgenoten onderwerping aan de Hertog van Gelre aankondiging van een
groot volksfeest dat door de groep moet worden georganiseerd organisatie van een feest
rond het bekende volksverhaal van Ellert en Brammert inschakeling van allerlei
kunstenmakers als sprooksprekers, kiepkeerls, marskramers, troubadours en dergelijke. Er
moet nauwgezet worden beschreven wat hun bijdrage precies inhoudt.
 Opdrachten
Ga op zoek naar de volksvertelling over Ellert en Brammert en maak daar een
kermisachtige voorstelling van volkstoneel van. Analyseer de elementen die de
Middeleeuwen typeren en laat deze goed uitkomen in je vertelling.
Zoek voorbeelden van voorstellingen van jaarmarkten en kermissen. Gebruik deze bij
de vormgeving van je presentatie. Zorg ervoor dat je door je overzicht een helder en
goed gedocumenteerd beeld schetst van de volkskunst toentertijd, in die regio.
Geef een zo exact mogelijke beschrijving - of nog mooier, voer het uit - van de
toneelversie van Ellert en Brammert. Je mag het ook verplaatsen naar de
omstandigheid van de verhalenverteller.
Bedenk vanuit het perspectief van je eigen historische personage een bijdrage die jij,
zowel individueel als met jouw groep, zou kunnen leveren aan de kermis.
Wat is er met Egbert gebeurd na de slag bij Ane?
Wetenswaardigheidje: wat is een "mommerijte"?
Kies voor jezelf een personage
De jongeren krijgen in verband met opdracht 4 een specifieke opdracht. Hij of zij moet zich
verdiepen in de rol/positie van deelnemer aan een kruistocht; als marketentster,
wapendrager, ridder. Van hem of haar zijn de navolgende gegevens bekend; in cursief staan
er aandachtspunten bij vermeld, die de jongere moet uitzoeken: Hij of zij is kort geleden op
kruisvaart geweest en is met grote verhalen thuisgekomen. Op welke kruistocht? Wie had de
leiding? Was de missie geslaagd? Welke route werd gevolgd? Welke mensen heeft hij of zij
ontmoet?
Hij of zij is rijker dan bij vertrek teruggekeerd. Zoek hiervoor een verklaring.
Hij of zij heeft bij de kerk ook iets verdiend. Wat, en hoe ging dat in zijn werk? Hij of zij wil
graag anderen overhalen om deel te nemen aan een nieuw op te zetten kruistocht. Waarom
zou hij of zij dit willen? Het belangrijkste element binnen de voorbereiding is e voorwaarde
dat het accent ligt op het multiculturele aspect. Dit gebeurt in de context van het avontuur.
Er moet dus een historisch verantwoord beeld ontstaan van de stand van zaken van andere
culturen in relatie tot de middeleeuws Europese cultuur.
De anderen weten dat ze een kruisridder of marketentster op bezoek zullen krijgen. Zij
moeten een aantal vragen voorbereiden, die zij aan hem of haar willen stellen. Ieder
groepslid gaat vragen voorbereiden vanuit een specifieke vooringenomenheid.
Die vooringenomenheden zijn als volgt gekenmerkt:
Jongeren 1: leven op de rand van een bankroet; zoeken een mogelijkheid om die problemen
achter zich te laten en een nieuwe start te kunnen maken
Jongeren 2: hebben een middelgroot gezin en een bedrijf dat onder hun leiding goed
functioneert. Zij zijn erg gelovig; met name de principiÎle argumenten slaan erg aan.
Jongeren 3: werken soms nog op het boerenbedrijf van zijn of haar vader. Zijn gehecht aan
zijn of haar gezin, maar zijn avontuurlijk ingesteld. Wel zijn zij doordrongen van het gevaar
dat zij mogelijkerwijs gaan lopen. Heldenmoed is niet de sterkste karaktertrek.
Na een grondige voorbereiding in subgroepen vindt het gesprek plaats, hierin wordt heel
duidelijk hoe ieders standpunt is. Ieder neemt voor zichzelf uiteindelijk een besluit of zij al of
niet zullen tekenen om mee te gaan.
De uitkomsten van het gesprek worden op een zelfgekozen manier vormgegeven.
Een nieuw te bouwen klooster
Om de gunst te verkrijgen van de bisschop Willebrand, heeft Rudolf het plan opgevat om
een klooster te bouwen op de plaats waar Otto II is gedood. Het klooster heet "Beata Maria
in Campis", dat zal worden bewoond door ongeveer veertig cisterciënzer nonnen.
Rudolf heeft weliswaar het plan opgevat om dit klooster te bouwen, maar hij heeft totaal
geen kennis van zaken. Hij voelt zich behoorlijk in het nauw gedreven en roept de hulp in van
zijn vrienden. Zij moeten hem van advies dienen op allerlei gebied.
Er volgt een gesprek waarin Rudolf de vrienden zijn vragen voorlegt: Geef mij door middel
van een aantal voorbeelden een duidelijk beeld van hoe zo’n klooster eruit moet zien. Lever
daarvoor: een plattegrond (gebaseerd op plattegronden van andere kloosters uit dezelfde
tijd, betrek hierin ook het buitenland) een benaming van alle kloosterruimtes met daarbij
een korte beschrijving van het gebruik.
maak een gedetailleerd ontwerp voor de kloosterkerk; deze dient niet alleen toegankelijk te
zijn voor de kloosterlingen, maar ook voor de leken uit de omgeving geef een beschrijving
van de materialen die gebruikt moeten worden en waar die vandaan moeten komen.
Zoek uit wat de idealen zijn van de cisterciënzer orde. Welke eisen stellen zij aan het
gebouw, maar ook aan de hen omringende samenleving. Vertel iets over:
wie heeft die orde gesticht?
welke leefregels hanterende monniken?
hoe ziet hun leefschema eruit?
hoe verhouden zij zich tot de leken in hun omgeving?
welke speciale eisen stellen zij aan het gebouw?
welke kleding dragen zij?
Ontwerp een feestelijke liturgie voor de ingebruikname op het moment dat de bouw klaar is.
Schakel daarbij alle disciplines in op de volgende wijze:
er moet worden gezorgd voor passende kerkmuziek
er moet een opvallend en uiterst fraai altaarstuk worden ontworpen naar de nieuwste
inzichten van die tijd
er moet een liturgisch drama worden opgevoerd.
Het klooster wordt in gebruik genomen met het grote feest, zoals hierboven is ontworpen.
Kort daarna is het bericht te horen dat Rudolf is gevangengenomen. De soldaten van
Willebrand hebben hem geradbraakt en gedood.
Data
Historische context: Alles speelt zich af rond de slag bij Ane. Al in 1024 schenkt keizer
Hendrik II het graafschap Drenthe aan bisschop Adelbold van Utrecht. Hierdoor valt Drenthe
voortaan onder het gezag van de bisschop van Utrecht. Deze benoemt vanaf dat moment de
kasteelheer in Coevorden. Via seend (= kerkelijke rechtspraak) oefent de bisschop macht uit
in de zes s eendkerken (Emmen, Anloo, Beilen, Diever, Vries, Rolde)
De slag bij Ane was een belangrijke veldslag - hij wordt wel "de guldensporenslag van
Drenthe" genoemd ñ en vond plaats in 1227. Rudolf van Coevorden vocht samen met de
Gelkingen tegen een leger van bisschop Otto II van der Lippe van Utrecht. Rudolf won en
Otto II kwam bij deze veldslag om het leven. Hij werd vervangen door bisschop Willebrand,
die later alsnog afrekende met Rudolf en hem in 1228 tot overgave dwong. In 1229 werd
Emmen platgebrand. Rudolf was in 1227 als blijk van bereidwilligheid begonnen met de
bouw van een klooster, dat in Ane "Maria Stellis" genoemd werd.
Later (1259) werd het cisterciënzer klooster vanwege de moerassige omgeving verplaatst
naar Assen. Het kreeg een nieuwe naam: Maria in Campis.
Rudolf:




Hij is geboren in 1195 en stierf in 1229.
Hij was burggraaf (= drost) van Coevorden.
Hij woonde op het kasteel van Coevorden; resten hiervan zijn nog te vinden. Dit
kasteel en deze stad waren strategisch belangrijk; zij boden controle op de toegang
tot Groningen en Drenthe vanuit het zuiden.
Zijn tegenstander was Egbert van Groenenberg, de officiÎle vertegenwoordiger van
Otto II van der Lippe.




Medestanders van Rudolf waren de Gelkingen uit Groningen; zij waren bondgenoten
van de Hertog van Gelre. Om economische redenen streefden zij ernaar zich te
bevrijden van de autoriteit van de bisschop van Utrecht en zich te onderwerpen aan
de Hertog van Gelre.
in 1227 was er een cisterciënzer klooster in Ane, bij Coevorden, Dit klooster werd in
1260 verplaatst naar Assen. De nieuwe naam was "Maria in Campis".
Rudolf geeft zich over in 1228.
1229: Emmen platgebrand.
Bronnen te gebruiken bij het onderzoek









Drenths museum in Assen
VVV Coevorden
Drenths archief; mogelijk contactpersoon:
Jan Bos (0592 - 313523)
Openluchtmuseum Ellert en Brammert in Schoonoord, Tramstraat 73, 7848 BJ
Schoonoord, tel. 0591 382421. homepage: www.ellertenbrammert.nl
Drenthe’s veste in Coevorden: in het volledig gerestaureerde Arsenaal is de
geschiedenis van de vesting Coevorden weergegeven vanaf de prehistorie. Adres:
Haven 4, 7741 JV Coevorden, tel. 0524 516225. homepage: www.coevorden.nl
Interessante plaatsen in de omgeving: Norg, Rolde, Sleen, Emmen, Vries
Kasteel Coevorden dateert uit de negende eeuw
De sfeer in de Middeleeuwen:
o Film: In de naam van de roos
o Boek: Das Parfum van Patrick Suskind
o Cd-rom over kasteelbouw in de Middeleeuwen
Internet zoekmachines
De Middeleeuwen in de stofomschrijving van kunst algemeen
Onderstaande onderwerpen worden in de stofomschrijving per invalshoek genoemd in
verband met de periode van de Middeleeuwen.



Kunst en religie
o bijbelse heilsgeschiedenis
o schepping; zondeval; geboorte/ leven/ sterven/ opstanding van Christus/
laatste oordeel; Maria
Kunst en esthetica
o schoonheid als openbaring van het goddelijke
o muzikale begrippen als consonant en dissonant
o levendige voorstellingen van bijbelverhalen
o het gebruik van beelden: voor en tegen
o de natuur als boek van symbolen
o originaliteit is geen maatstaf
o aandachtspunten: Suger, Bernardus van Clairvaux, Franciscus van Assisi
Kunst en opdrachtgever
o leren op de werkplaats
o klooster- en kathedraalscholen
ontstaan van muziek- en dansnotatie
opdrachtgevers: kerk, adel, gilden
opkomst van de stad
Kunst en vermaak
o liturgisch drama
Kunst en wetenschap en techniek
o samenhang van kennis, geschiedenis en geloof
o ontstaan van meerstemmigheid
o skeletbouw
Kunst intercultureel
o kruistochten en contacten met Arabieren
o
o
o



NNIK [Noord Nederlandse interfaculteit der Kunsten] Groningen 2002

Download Report