UTILITIES
NUMMER 08 - december 2014 • VIJFTIENDE JAARGANG
LOSSE VERKOOPPRIJS € 18,50
Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt
Gas op de energietransitie
Decentrale energieproductie
vraagt om flexibele handel
Industriewater 2.0 technisch
en economisch haalbaar
www.utilities.nl
01_Cover_0814.indd 1
cts
19-11-14 00:25
Van
wind
gas
maken
Soms biedt de wind meer stroom dan we op dat
moment nodig hebben. We kunnen die kostbare
energie op een slimme manier (elektrolyse)
omzetten in duurzaam gas. Zo kunnen we het
bijmengen in ons aardgassysteem en slaan we
het op voor later gebruik.
Door onze gasinfrastructuur ook als
opslagmedium in te zetten kunnen we het
rendement van duurzame energie vergroten.
Power-to-gas wordt dit genoemd, en we
onderzoeken hoe dit realiteit kan worden. Zodat
zon en wind de ruimte krijgen om te groeien,
terwijl onze energievoorziening ondertussen
stabiel en betrouwbaar blijft.
www.gasunie.nl /newenergy
i n h o u d
V E R D E R
Zelf energie handelen
levert geld op
Stoom op druk
16
Het handelsplatform van
Powerhouse biedt bedrijven de kans
om zelf te handelen op de energiebeurzen. Met een toenemende flexibilisering van de energieopwekking
wordt het steeds interessanter om
een deel van de nodige energie flexibel in te kopen.
Waterinnovator of the
Year 2014
10
Veel industriële bedrijven
houden nog lagedrukstoom over in hun processen. Met mechanische
damprecompressie kan die lagedrukstoom weer naar een hogere druk
worden gebracht en dat levert zowel
milieuwinst als geld op.
33
De elektrospray-techniek van High
Voltage Water heeft volgens de jury
van de Waterinnovator of the Year
Award de potentie om een wereldwijd probleem op te lossen: het
scheiden van zout en water. Garantie
over het succes gaf voorzitter Cees
Buisman niet, maar hij vond de technologie wel innovatief genoeg om
de award toe te kennen aan High
Voltage Water.
Thema: Gas
15
Met een toenemend
aandeel duurzame
energie, neemt de
behoefte aan opslag en
flexibel vermogen ook toe. Wout de
Groot van Gasunie ziet in die transitie een grote rol weggelegd voor gas
en dan het liefst de duurzaam opgewekte variant zoals power to gas.
Industriewater 2.0
26
VASTE RUBRIEKEN
Commentaar5
Infostroom6
8
Trending news
Technologie24
Product en oplossing
35
Agenda37
In het volgende nummer
38
Er gaat een nieuwe golf
door de wereld van
industriewater. Nu veel
bedrijven voor vervangingsinvesteringen staan van hun
watersysteem, bekijken ze gelijk of de
waarde die in het water zit te verzilveren is. Tijdens Watervisie 2014 kwamen alle voorbeelden aan bod.
03_inhoud_0814.indd 3
UTILITIES 3
nr. 8 - oktober 2014
19-11-14 00:26
SMIT
De beste banen
voor bèta’s
BETABANEN.nl is de vacaturesite voor hoogopgeleide technici en andere bèta’s.
Op BETABANEN.nl vind je banen in techniek, (bio)chemie en procestechnologie
en de maritieme sector. Van researchers tot commercieel medewerkers, van
chemici tot bètadocenten, van labmedewerkers tot ingenieurs, en van starter
tot leidinggevende functies.
Op de grote jobboards raak je vaak de weg kwijt in een oerwoud van aanbod.
Bij BETABANEN.nl vind je alleen actuele vacatures die binnen jouw domein vallen,
een snel en helder zoekfilter en de op maat e-mailservice.
Maak voor meer gemak een zoekprofiel aan en ontvang wekelijks een
vacaturemail met de banen die aan jouw persoonlijke zoekprofiel voldoen.
Ga naar www.betabanen.nl/accountaanmaken.
Beta_Bbanen 210x297mm_2014.indd 1
18-11-14 16:15
Hou de industrie in huis
We kunnen elkaar mooie verhalen vertellen over biogas, waterstofgas of andere
duurzame alternatieven voor aardgas. Feit blijft dat een groot deel van de wereldwijde energiehonger nog altijd wordt gestild met fossiele brandstoffen. Sterker
nog: bedrijven die nu nog moeten kiezen waar ze hun energie-intensieve productiefaciliteiten gaan bouwen, kiezen massaal voor de Verenigde Staten. Als je in
Amerika de helft betaalt van de energiekosten van een gemiddelde Rotterdamse
plant is de keuze snel gemaakt.
Tekenend was de oproep van DSM-directeur Atso Nikolaï onlangs om zijn
­industrie, life sciences, te helpen zo energiezuinig mogelijk te werken. De oproep
was in dit geval gericht aan een zaal vol experts op het gebied van onderhoud,
maar de boodschap was helder: als Nederland geen antwoord vindt op de lage
energieprijzen in de Verenigde Staten en de lage loonkosten in het Verre Oosten,
vertrekt de industrie op den duur.
De vraag is dan ook of Nederland er verstandig aan doet om alle fiches op
duurzame energie te zetten. Wellicht is de industrie meer gebaat bij een politiek
klimaat waar lage energieprijzen prevaleren boven duurzaamheid. Of laat de indus­
trie een rol spelen in de balancering van het net, wat steeds meer nodig zal zijn
naarmate de bijdrage windenergie toeneemt. Betaal voor het beschikbaar houden
van flexibel vermogen zodat warmtekrachtkoppeling weer aantrekkelijk wordt.
Het is nog steeds ongelofelijk vreemd dat Aldel straks rendabel wordt dankzij een
directe stroomverbinding met Duitsland. Of andersom: om de Claus C-centrale
aan te sluiten op het Belgische hoogspanningsnet. Laten we eerst de balans herstellen en dan pas kijken naar nieuwe investeringen in duurzaam vermogen. Dat
wil niet zeggen dat duurzame innovatie maar stil moet liggen. Er zijn genoeg goede
business cases te bedenken waarbij duurzaamheid en economie samengaan. Maar
staar je niet blind op de technologie. Dat is maar een deel van het probleem. Ga
meer samenwerken en probeer de opbrengsten zo eerlijk mogelijk te verdelen.
Klinkt soft, maar het is de enige manier om de industrie in huis te houden.
[email protected]
COLOFON
vijftiende jaargang
nummer 8 - december 2014
Utilities (8x per jaar)
Technologie en economie in de
energie-, water- en gassenmarkt
Uitgever
Mark Oosterveer 020 3122 793
Industrielinqs pers en platform BV
Postbus 12936
1100 AX Amsterdam
T: 020 3122 088
F: 020 3122 080
[email protected]
Hoofdredactie
David van Baarle 020 3122 082
Wim Raaijen 020 3122 081
Eindredactie
Elise Quaden 020 3122 084
Redactie
Inge Janse 020 3122 796
Liesbeth Schipper 020 3122 088
Vaste medewerkers
Klaas de Jong, Pieter Pulleman,
Teus Molenaar, Gerard van Nifterik,
Francis Voermans, Cyril Widdershoven,
Tseard Zoethout, Jeroen Akkermans
Lay-out
Martine Hermsen
Traffic
Breg Schoen 020 3122 088
Cover
Gazprom
Drukkerij
MediaCenter Rotterdam, Rotterdam
Advertentie-acquisitie
Jetvertising BV
Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk
T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488
www.jetvertising.nl
Arthur Middendorp:
[email protected]
Abonnementen (excl. 6% BTW)
Utilities verschijnt 8x per jaar.
Nederland/België € 130,50 per jaar
Introductie NL/B 25% € 98,- per jaar
Overig buitenland € 155,Losse verkoopprijs € 18,50
Studenten € 38,50
Proefabonnement 3 mnd € 27,00
De abonnementenadmini­s­tratie wordt
verzorgd door:
Abonnementenland
Postbus 20
acts
manuf
1910 AA UITGEEST
Website: www.bladenbox.nl
(nieuwe abonnementen)
Website: www.aboland.nl
(wijzigingen en vragen)
T: 0900-ABOLAND
(0900-22 65 263, 10 ct/min)
F: 0251-31 04 05
post of per telefoon. Overige vragen
kunt u stellen op www.aboland.nl of
neem telefonisch contact met Abonnementenland op.
Abonnementenland
Postbus 20
1910 AA Uitgeest
Tel. 0900-ABOLAND of
0900-226 52 63
€ 0,10 per minuut
Fax 0251-31 04 05
Site: www.bladenbox.nl voor abonOpzeggen
neren of www.aboland.nl voor adreswijDit magazine hanteert de opzegregels
zigingen en opzeggingen. Abonnemenuit het verbintenissenrecht. Wij gaan
tenland is ook bereikbaar via Twitter.
er van uit dat u het blad ontvangt uit
Stuur uw tweet naar:
hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt @Aboland_klanten.
uw abonnement steeds stilzwijgend
met een jaar verlengd. Proef- en
Prijswijzigingen voorbehouden.
kennismakingsabonnementen worden
niet automatisch verlengd en stoppen
© Industrielinqs pers en platform 2014
na het aantal aangegeven nummers.
Niets uit deze uitgave mag worden
Opzeggen kan via www.aboland.nl, per gereproduceerd zonder toestemming
post of per telefoon. De opzegtermijn
van de uitgever.
is 8 weken voor het einde van uw
abonnementsperiode. Als opzegdatum ISSN: 1389-6385
geldt de datum waarop uw opzegging
door Abonnementenland is ontvangen.
Indien u hierom verzoekt, ontvangt u
een bevestiging van uw opzegging met
daarin de definitieve einddatum van uw
abonnement. Adreswijzigingen kunt
u doorgeven via www.aboland.nl, per
UTILITIES 5
nr. 8 - december 2014
05_commentaar_0814.indd 5
19-11-14 00:26
infostroom
Lagerwey levert windturbines Finland
Yard Energy en ABN Amro zijn een samenwerkingsverband aangegaan voor het
bouwen van windparken. Yard Energy draagt zorg voor het projectmanagement
en de bedrijfsvoering van de windparken. ABN Amro neemt de financiële struc­
turering voor haar rekening en verstrekt flexibel kapitaal voor de projecten. De
eerste gezamenlijke investering wordt gedaan in een tweetal parken gelegen in
midden Finland. Het gezamenlijk opgewekt vermogen van deze parken bedraagt
straks 27,5 megawatt. De windturbines worden geleverd door Lagerwey. Een
honderd procent Nederlandse fabrikant met een jarenlange ervaring in het
leveren van uiterst betrouwbare en duurzame windturbines.
De windturbines van Lagerwey zijn voorzien van de meest innovatieve
technieken. Zo leidt het ‘Modular Steel Tower concept’ tot de realisatie van
windturbines met een ashoogte van maar liefst 135 meter. Op deze hoogte
is er sprake van een aanzienlijk hogere energieopbrengst en dus lagere
elektriciteitskosten.
Desso gebruikt kalk uit
drinkwaterproductie voor tapijt
Desso, fabrikant van tapijten en
sportvelden, heeft een nieuwe mate­
riaalstroom ontwikkeld voor de pro­
ductie van zijn tapijttegels. Het bedrijf
maakt gebruik van geupcycled calci­
umcarbonaat (kalk) voor de productie
van hun tapijttegels. Het bedrijf ver­
wacht jaarlijks 20.000.000 kilo kalk
af te gaan nemen en heeft onlangs al
haar nieuwe Transitions collectie met
het gerecyclede materiaal gelanceerd.
In samenwerking met Reststoffenunie,
een vereniging van drinkwater­
bedrijven, heeft Desso een manier
gevonden voor het upcyclen van
kalk afkomstig van de drinkwater­
bedrijven Brabant Water en Water
Maatschappij Limburg (WML). WML
zegt met deze nieuwe ontwikkeling
99 procent van de reststoffen, met
name ijzer en calcium, te recyclen.
Bij de verwerking van drinkwater
blijft veel calciumcarbonaat achter
nadat het grondwater is onthard, een
noodzakelijke stap voor het maken
van geschikt drinkwater. Bovendien
verlengt zacht water de levensduur
van huishoudelijke apparaten, omdat
het kalkaanslag vermindert en daarom
voor minder onderhoud zorgt.
Gascentrales blijven onder druk staan
Het komt niet helemaal onverwacht, maar Nederland heeft de komende zeven
jaar ruim voldoende productievermogenom te kunnen voldoen aan de binnen­
landse vraag naar elektriciteit. Dat blijkt uit het jaarlijkse Rapport Monitoring
Leveringszekerheid dat TenneT publiceerde. De malaise voor de gascentrales
is dan ook voorlopig nog niet voorbij.
Hoewel de vraag naar elektriciteit de afgelopen jaren gestaag daalde, valt op
basis van CPB-prognoses van de economische groei (0,75 procent in 2014) te
verwachten dat die vraag weer iets zal toenemen. Het binnenlandse aanbod van
elektriciteit, het opgestelde operationele productievermogen, is op dit moment
circa 28,7 gigawatt. Dit bestaat voor ruim 25 gigawatt uit thermisch productie­
vermogen (kern-, kolen-, gas- en biomassacentrales) en voor 3,4 gigawatt uit
wind- en zonne-energie. Daarnaast staat er nog voor 2,7 GW aan vermogen
geconserveerd; in de mottenballen.
Energieproducenten hebben productievermogen uit bedrijf genomen en gaan
dat de komende jaren ook doen, zowel definitief (amovering) als ter conserve­
ring (mothballing).
6
UTILITIES
nr. 8 - december 2014
06-07_infostroom_0814.indd 6
Kijk voor meer nieuwsberichten op www.utilities.nl
19-11-14 00:11
Gate Terminal kan LNG-infrastructuur
verder uitbreiden
Gate Terminal van hoofdaandeelhouders Gasunie en Vopak heeft de financie­
ring rond voor de uitbreiding van haar LNG-infrastructuur in Rotterdam. De
nieuwe, zogenoemde break bulk installatie zal bijdragen aan de verdere ontwik­
keling van de terminal als knooppunt van waaruit export van LNG naar andere
delen van Europa en de rest van de wereld kan plaatsvinden.
De investering in deze break bulk-infrastructuur werd aangekondigd op 3 juli
2014 en zal naar verwachting een impuls geven aan het gebruik van LNG als
een schonere brandstof voor de transportsector in Nederland en Noordwest
Europa. De nieuwe infrastructuur zal worden aangelegd naast Gate terminal.
Sinds 2011 maakt de terminal de LNG import van overzee in Europa mogelijk
en draagt daarmee bij aan de diversificatie van de gasvoorziening en de vergro­
ting van de leveringszekerheid.
Gate heeft nu een financieringsovereenkomst afgesloten met de Europese
Investeringsbank (EIB) en vier andere banken die al deel uitmaken van het
­syndicaat van tien internationale banken dat eerder een langlopend krediet
heeft verstrekt aan Gate terminal voor de verdere uitbreiding.
De start van de bouw van de nieuwe break bulk infrastructuur staat later
dit jaar gepland. De oplevering van de installatie en de start van de eerste
dienstverlening staan gepland voor de eerste helft van 2016. Gate terminal zal
verder worden uitgebreid met een extra havenbekken. Het havenbekken zal
gefinancierd worden door de Haven van Rotterdam, en zal met een maximum­
capaciteit van 280 slots per jaar, de distributie van LNG voor kleinschalig
gebruik mogelijk maken. Als launching customer speelt Shell een belangrijke rol
in de verwezenlijking van dit project.
Aldel maakt doorstart door
stroomverbinding met Duitsland
De in 2013 failliet verklaarde alu­
miniumproducent Aldel in Delfzijl
maakt een doorstart. Het bedrijf
raakte onder meer failliet door de
grote verschillen in stroomprijzen
met Duitsland. Dat probleem is nu
opgelost: het bedrijf krijgt een directe
stroomverbinding met het Duitse net.
De herstart levert tweehonderd men­
sen werk op. Verder zullen er drie­
honderd indirecte banen bij komen.
Eigenaar van de geplaagde aluminium­
fabriek Klesch Group verwacht begin
2015 de primaire productie te kunnen
opstarten. Tot die datum zullen extra
onderhoud en tests worden uitge­
voerd om de fabriek weer volledig
gereed te maken voor productie. De
eerste proefgietingen zullen naar ver­
wachting voor het einde van dit jaar
reeds ­plaatsvinden.
Aldel werd in december 2013 f­ailliet
verklaard . Het bedrijf slaagde er
toen niet in om financiers te vinden
voor het lopende exploitatietekort
van naar schatting 24 miljoen euro.
Ook de toenmalige eigenaar van
het bedrijf, de Amerikaan Gary
Klesch, wilde niet opdraaien voor
dat tekort. Dat het nu wel is gelukt
om de ­productie van aluminium
opnieuw op te s­ tarten komt door
de verbeterde marktomstandighe­
den, alsmede de vorderingen die
gerealiseerd zijn in de voorbereiding
van de aanleg van de zogenaamde
‘Directe Lijn’ naar Duitsland. Een en
ander in nauwe samenwerking met
Groningen Seaports en andere indus­
trieën in de regio.
Deze Directe Lijn zal op lange ter­
mijn een oplossing zijn voor de
gehele regio om te komen tot een
gelijk speelveld binnen de Europese
markt op het gebied van baseload
­elektriciteitsprijzen.
De Verenigde Staten en China bereik­
ten een akkoord over het verminde­
ren van de CO2-uitstoot. Samen zijn
deze grootmachten verantwoordelijk
voor meer dan een derde van de
wereldwijde emissies. China zal zijn
emissies uiterlijk in 2030 limiteren. De
VS geeft aan emissies met 26 tot 28
procent terug te dringen tegen 2025.
Minister Kamp neemt pas in decem­
ber een besluit over toekomstige
gaswinning in Groningen. De minister
van Economische Zaken schrijft dat
in een brief aan de Tweede Kamer.
Kamp neemt het besluit later omdat
hij een analyse van de Nederlandse
Aardolie Maatschappij en een advies
van toezichthouder Staatstoezicht op
de Mijnen afwacht na een aardbeving
bij Ten Boer.
Emerald Kalama Chemicals ontving de
Responsible Care Prijs 2014 voor haar
inzet voor de stoomleiding, die vorig
jaar is aangelegd bij Rozenburg. Dank­
zij het partnerschap van Emerald met
afval- en energiebedrijf AVR en net­
beheerder Stedin werd het mogelijk
om een twee kilometer lange stoom­
leiding aan te leggen die duurzame
stoom van AVR naar Emerald brengt.
De Nederlandse Vereniging Omwo­
nenden Windturbines (NLVOW)
waarschuwt de Tweede Kamer voor
kapitaalvernietiging in de windsector.
Zij verwacht namelijk dat zo’n 172
windturbines zullen worden vervangen
vóór het einde van hun levensduur.
Met de vervanging kunnen de ­turbines
weer aanspraak maken op groene
stroomsubsidie, maar daarmee slaat
de Kamer de plank mis.
?
in uw mailbox
Al het nieuws on
op
f
rie
sb
ze nieuw
Meld u aan voor
utilities.nl!
06-07_infostroom_0814.indd 7
UTILITIES 7
nr. 8 - december 2014
19-11-14 00:11
Trending news op www.utilities.nl
1 ‘Zonnebloem’ IBM oogst elektriciteit en warmte
Dinsdag 30 september
Computergigant IBM toonde afgelopen week het prototype van zijn zonne-energiecentrale: geïnspireerd op en
gemodelleerd naar de zonnebloem. De ‘bloem’ is bedekt
met 36 spiegels die gemaakt zijn van 0,2 millimeter dik
gerecycled plastic folie met een zilveren coating. De
­zonnebloemen kunnen tachtig procent van de zonne­
straling omzetten in warmte en elektriciteit.
2 Ecorus wil zonnepark in Den Helder
Vrijdag 3 oktober
Het Belgische energiebedrijf Ecorus heeft plannen om
een zonnepark in Den Helder te bouwen. Het zonnepark
krijg een geïnstalleerd vermogen van vijf megawatt; dit
is genoeg voor de energievoorziening van drieduizend
huishoudens. Er is voor Den Helder gekozen, omdat de
stad volgens het KNMI de meeste zonuren per dag heeft
in Nederland.
3 TenneT-afdeling Offshore Nederland ontwikkelt net op zee
Dinsdag 14 oktober
TenneT heeft met Offshore Nederland een nieuwe
­afdeling opgericht speciaal voor de ontwikkeling van
een net op zee. Het richtinggevend besluit van Minister
Kamp van Economische Zaken in juni dit jaar om TenneT
bij wet aan te wijzen als enige netbeheerder op zee
maakte de weg definitief vrij voor het opbouwen van
een gespecialiseerde afdeling. Omdat in Nederland de
windparken veel dichter bij de kust komen te liggen dan
4
in Duitsland kan hier worden gekozen voor wisselstroom
(AC) ­verbindingen. Dat heeft het voordeel dat het goed­
koper is en dat de offshore (sub)stations veel kleiner van
omvang zullen zijn.
Energienieuws Samenwerking Natuur & Milieu en
TenneT voor natuurvriendelijke stopcontacten op zee.
Groen licht voor Centrale Afvalwaterzuivering Botlek
Vrijdag 7 november
Het Rotterdamse haven- en industriegebied Botlek krijgt
een centrale afvalwaterzuivering. Vertegenwoordigers van
vier organisaties hebben tijdens het Watervisie Congres,
hun handtekening gezet onder een Letter of Intent voor
de bouw van de Centrale Afvalwaterzuivering Botlek.
Huntsman, Emerald Kalama Chemical, Kemira en Evides
Industriewater gaan hiervoor de komende jaren samenwerken. Het project omvat een persriool ter inzameling
van het bedrijfsafvalwater in het Botlekgebied en de bouw
van een aërobe afvalwaterzuivering.
Sinds de Utilities-site weer volop actief is, kunnen we aan de statistieken zien wat de Utilities-lezer beweegt. Vanaf nu laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.
8 UTILITIES
nr. 8 - december 2014
08-09_topics_0814.indd 8
19-11-14 00:08
zonne-energie geen
ir Products bouwt
5 Groei
8 Anegentien
gevaar energienet
waterstof
tankstations in Californië
Donderdag 18 september
In Nederland worden op steeds meer woningen of
kantoren zonnepanelen geplaatst. Het vermogen aan
zonne-energie is vorig jaar opnieuw gegroeid en verwacht wordt dat deze groei door zal zetten. Voorlopig
is er nog geen gevaar voor het energienet. De huidige
distributienetten kunnen tot 16 gigawatt zonnestroom
verwerken, terwijl voor 2020 ‘slechts’ een vermogen
van 4 gigawatt wordt verwacht.
6
kzoNobel wil CO2 als
A
grondstof
Woensdag 17 september
AkzoNobel en cleantechbedrijf Photanol slaan de
handen ineen om een proces te ontwikkelen waarbij zonne-energie wordt benut om chemicaliën te
maken. Grondstof: CO2. De samenwerking draait om
Photanols bestaande eigen technologie waarbij licht
wordt gebruikt om CO2 uit de lucht rechtstreeks om
te zetten in vooraf bepaalde grondstoffen zoals azijnzuur en butanol.
DSM Nederland Van lineair naar circulair: maak meer
van gewasresten, gebruik CO2 als grondstof, haal meer
uit de zon.
7
omst Friese bioplasticK
fabriek steeds realistischer
Vrijdag 12 september
KNN Bioplastic uit Groningen wil een bioplasticfabriek bouwen op het terrein van afvalverwerkings­
bedrijf Omrin bij het Friese Oudehaske. Het bedrijf
heeft al een flink deel van de investering van 12 miljoen
euro bij elkaar gekregen, maar is nog op zoek naar
een investeerder. In de fabriek wordt uit organisch
afval het volledig afbreekbare biopolymeer PHA,
PolyHydroxyAlkanoaat. Vanwege de afbreekbaarheid van PHA draagt dit bij aan een oplossing van
de ­zogenoemde ‘plastic soep’ in de oceanen.
Kees van Wuyckhuyse Hoe ziet #biobased Nederland
er momenteel uit. Alle initiatieven op een rij.
keesvanwuyckhuyse.tumblr.com/
image/102440195431
Vrijdag 24 oktober
Air Products heeft een
overeenkomst getekend
met FirstElement Fuel
voor de levering van tankzuilen en technologie voor
negentien waterstof tankstations, die in 2015 in Californië gebouwd worden. De
bouw van de tankstations is onderdeel van het waterstof programma van de California Energy Commission
(CEC). Met de uitbreiding van het netwerk van de
tankstations anticipeert Californië op de introductie
van waterstofauto’s door een aantal automobielfabrikanten in 2015.
erste windmolen op
9 EIKEA
Zwolle geplaatst
Woensdag 22 oktober
In Zwolle is een nieuwe
vestiging van meubelgigant
IKEA in aanbouw. Op het
dak worden in totaal negen
windmolens gezet. Op
14 oktober is de eerste windmolen geplaatst. Naast de
negen windmolens komen er ook zo’n 5.500 zonnepanelen op het dak, die in totaal een oppervlak bestrijken
van 12.000 m2 (het hele dakoppervlak is 14.400 m2).
In 2100 moeten
10IPCC:
fossiele brandstoffen
uitgebannen zijn
Maandag 3 november
In het vijfde rapport van de Intergovernmental Panel
on Climate Change (IPCC) laten de onderzoekers er
geen gras over groeien: de mens is verantwoordelijk
voor de klimaatverandering waar we nu mee te maken
hebben en het gebruik van fossiele brandstoffen is de
grootste boosdoener. IPCC wil dat het gebruik van fossiele brandstoffen in 2100 totaal is uitgebannen.
Dit zou noodzakelijk zijn om verder opwarming van
de aarde te voorkomen.
DrzmBedrijfsleven.nl Het is nog niet te laat, maar
nu actie nodig tegen klimaatverandering, zegt
@IPCC_CH: uitbannen fossiel in 2100.
08-09_topics_0814.indd 9
UTILITIES 9
nr. 8 - december 2014
19-11-14 00:08
ENERGIE Veel industriële bedrijven houden nog
lagedrukstoom over in hun processen. Doorgaans
condenseert men die stoom om het water vervolgens
terug in de ketel te leiden. Met mechanische
damprecompressie kan die lagedrukstoom weer naar
een hogere druk worden gebracht en dat levert zowel
milieuwinst als geld op.
Auteur: Egbert Klop,
managing partner DWA
Mechanische damprecompressie
waardeert lagedrukstoom op
De (petro)chemie, de papiersector,
de farmacie en de staalsector passen
nog veel stoom toe in hun processen.
Zeker bij de grote (petro)­chemische
bedrijven en in de foodsector is
stoom één van de belangrijkste
­energiedragers. Stoom kan op allerlei
drukniveaus worden opgewekt en
gebruikt waarbij geldt dat hoe hoger
de temperatuur en daarmee de druk
is, hoe hoger de toegevoegde waarde.
Bedrijven gebruiken de stoom bijvoor­
beeld in tegendrukturbines om grote
compressoren aan te drijven of direct
voor verwarming van processen.
Lagedrukstoom, bijvoorbeeld onder
de vijf bar, heeft vaak minder of geen
waarde omdat dit vanwege de lage
temperatuur en druk moeilijker is te
gebruiken. Doorgaans condenseert
men het stoom om het consensaat
vervolgens opnieuw te gebruiken als
ketelvoedingwater. In extreme situa­
ties wordt reststoom zelfs afgeblazen.
In het geval van hergebruik van het
condensaat heeft reststoom slechts
een fractie van de oorspronkelijke
waarde (circa tien procent). Als rest­
stoom moet worden weggekoeld
­zonder hergebruik van condensaat
heeft het zelfs een negatieve waarde.
Veel industriële bedrijven kampen
met dit probleem.
De vraag is hoe waarde kan w
­ orden
toegevoegd aan laagwaardige rest­
stoom. Dat kan met name door
gebruik te maken van stoomrecom­
pressie, ofwel mechanische damp­
recompressie (Mechanical Vapour
Recompression, MDR). MDR is een
beproefde techniek die onder andere
veel wordt toegepast in de food­
sector om stoom op te waarderen
en te hergebruiken. De techniek
zorgt er voor dat reststoom wordt
opgewaardeerd tot stoom met een
bruikbare temperatuur en druk.
MDR is daarmee een energetisch en
economisch aantrekkelijke maatregel
die energieverspilling voorkomt, de
energie-efficiency laat stijgen en die
stoombalans op een flexibele wijze
herstelt. Ook geeft het een steun in
de rug aan warmtekrachtopwekking.
MDR kan worden toegepast voor
recompressie van allerlei dampen
zoals tolueen, propaan en butaan
en uiteraard ook voor waterdamp
10 UTILITIES
nr. 8 - december 2014
10-11-12-13_DWA_0814.indd 10
(stoom). Door de compressiestap
stijgt de druk en daarmee ook de
temperatuur en de bijbehorende
­verzadigingstemperatuur van de damp.
Dit vraagt een fractie additioneel ver­
mogen (compressorenergie) in relatie
tot de hoeveelheid latente warmte
die aanwezig is in de gerecyclede
damp. Het systeem fungeert als een
warmtetransformator die de kwaliteit
van de warmte, ofwel het tempera­
tuurniveau, opwaardeert. Men plaatst
een compressor of rootsblower in
de dampstroom die van verzadigde
stoom oververhitte stoom maakt met
een hogere druk.
Energetische prestaties
De Coëfficiënt of Performance
(COP) is een eenvoudige en goed
hanteerbare indicator van de energieefficiency van koelmachines, warmte­
pompen en dus ook van MDR. De
COP geeft de verhouding weer
tussen de toegevoerde compressieenergie en de netto teruggewonnen
warmte. Energetisch en economisch
aantrekkelijke toepassingen hebben
een COP van circa 3,5 of hoger.
Praktijktoepassingen van MDR laten
zien dat COP’s van 10 en zelfs meer
haalbaar zijn. Bepalend voor de COP
zijn met name de drukverhouding van
de compressiestap en het rendement
van de compressie.
Abonnees lezen meer op www.utilities.nl
19-11-14 00:03
MDR biedt zowel technisch als economisch voordelen
in combinatie met een laag technisch en financieel
risicoprofiel
Een goed energetisch rendement
kan worden bereikt door een lage
absolute drukverhouding, waarbij
een maximum van 1:6 als richtlijn
kan worden aangehouden. Maar ook
door een minimale schaalgrootte. Als
richtlijn hiervoor kan een ondergrens
van één ton stoom per uur worden
aangehouden.
Waarom MDR? MDR biedt
zowel energetisch als economisch
voordelen in combinatie met een
laag technisch en financieel risico­
profiel. De technologie is met name
aantrekkelijk voor bedrijven met een
overschot aan lagedrukstoom. MDR
is bewezen technologie met terug­
verdientijden tussen de één en drie
jaar, voorkomt energieverspilling en
verbetert de energie-efficiency zodat
het energiegebruik daalt.
De capaciteit van MDR gaat van één
tot tientallen tonnen stoom per uur
per installatie, en maximaal circa
dertig bar. Maar wie meer capaciteit
of flexibiliteit wil, kan meerdere een­
heden parallel plaatsen. Bijkomend
voordeel is dat actieve sturing
mogelijk is van de warmtekracht-­
verhouding van wamrtekrachtcen­
trale, waardoor het economisch
­rendement toeneemt. Bovendien
kunnen bedrijven hiermee flexibel
inspelen op variërende elektraprijzen.
Economie De inrichting van een
MDR-systeem is altijd maatwerk. De
rentabiliteit van investering is MDR
is onder meer afhankelijk van de
schaalgrootte, de stoom ofwel gas­
prijs, de drukverhouding, de waarde
van het reststoom en de elektrici­
teitprijs. Uit eerder doorgerekende
business cases blijkt dat MDR eco­
nomisch gezien erg robuust is voor
stoomhergebruik. Bij een verhouding
tussen een elektriciteits- en gasprijs
van 3:1 in combinatie met een goede
COP, is MDR nog erg rendabel. Voor
industriële toepassingen betekent dit
dat MDR ongevoelig is voor de elek­
triciteitsprijs en dat de aardgasprijs
bepalend is voor het toepassen van
MDR. Met MDR krijgt de industrie
een stuurmechanisme om stoom
op verschillende manieren op te
­wekken: de klassieke weg via ketels
en/of warmtekracht, of daarnaast
stroomstoom met MDR.
Energiebalans Naarmate de
industrie meer MDR toepast, profi­
teert ook de energie­sector, de netbe­
heerders en de warmtekrachtsector
daarvan. De energiesector heeft
belang bij een voorspelbare en accep­
tabele prijs voor de geproduceerde
elektriciteit. Door de discontinuïteit
van het wind­aanbod is er in toene­
mende mate sprake van onbalans
tussen productie en vraag. Aangezien
UTILITIES 11
nr. 8 - december 2014
10-11-12-13_DWA_0814.indd 11
19-11-14 00:03
de windsector als onderdeel van het
Energieakkoord sterk gaat groeien,
wordt verwacht dat de negatieve druk
op de elektraprijs verder zal toene­
men. Als gevolg van de verknoping van
elektriciteitsnetten blijven de gevolgen
daarvan niet beperkt tot landsgrenzen.
Door het toepassen van MDR is een
stuurbaar gereedschap beschikbaar
waardoor de elektriciteitsvraag toe­
neemt. Dit heeft een gunstig effect op
de elektricteitsprijs, en legt zodoende
een bodem in het prijsprofiel.
De netbeheerder moet voldoende
transportcapaciteit beschikbaar heb­
ben voor alle energie en handhaaft
de energiebalans. Een groeiend
aandeel duurzame elektriciteit, een
dalend aandeel van gasgestookte
warmtekrachtcentrales en een toe­
nemend aandeel van kolengestookte
elektriciteitsopwekking maakt dat de
benuttinggraad van het transportnet
lager wordt, en dat de beschikbaar­
heid van regel- en reservevermogen
minder wordt. Terwijl aan de ‘duur­
zame’ zijde het vermogen toeneemt.
MDR kan hierin de rol vervullen
van stuurbaar opnamevermogen
van elektriciteit. Hiermee kan de
net­beheerder energiestromen beïn­
vloeden en daarmee geografisch en
tijdsafhankelijke vraag en aanbod met
elkaar matchen.
Door de hoge gasprijzen en de
dalende elektraprijzen, staat de
warmtekrachtsector de laatste jaren
sterk onder druk. Een van de gevol­
gen is dat warmtekrachtinstallaties
Praktijkvoorbeeld
Dat MDR potentie heeft, laten bijgaande voorbeelden zien.
compressieverhouding. Tussen de compressiestappen in
In het eerste voorbeeld wordt stoom opgewaardeerd door
wordt water geïnjecteerd om de temperatuur te reduceren
gebruik te maken van de energie die nog aanwezig is in
en zo te zorgen voor een hoger rendement.
midden- of hogedrukcondensaat. Door de druk af te laten,
flasht een gedeelte van het condensaat en wordt dit stoom.
In het voorbeeld wordt condensaat van acht bar geflasht
bij een druk van 2,5 bar en daarna verhoogt MDR de druk
naar zes bar.
Stoomwinning uit condensaat
MP-condensaat flashen naar LP-stoom
LP-stoom comprimeren tot bruikbaar niveau
Condensaat flow (8 bar)
50
t/h
Flash druk
2,5
bara
Flow flash stoom
3,2
t/h
Compressorenergie
257
kWe
COP
10,3
Draaiuren
8.000
Uur/jaar
Referentie energiekosten
486
k€/jaar
Energiekosten MDR
103
k€/jaar
Besparing
383
k€/jaar
Investering
800
k€
Terugverdientijd
2,1
Jaar
Opwaarderen van Stoom
In de volgende twee voorbeelden heeft de stoom geen
nuttige toepassing en dus geen economische waarde. De
stoom wordt momenteel gecondenseerd en hiervoor is
zelfs koelenergie in de vorm van elektriciteit voor de fans
van de condensor nodig. Dit is in de berekening niet meegenomen.
Voor beide situaties wordt de stoom gecomprimeerd naar
het laagste stoomniveau waar wel vraag naar is. Hiervoor is
een tweetrapscompressie nodig, vanwege de relatief hoge
Opwaarderen lagedruk stoom:
8.000 draaiuren
LP-stoom (3,5 baro) comprimeren naar 12 baro
Stoomflow
50
Ton/h
Ingaande stoomdruk
4,5
bara
Uitgaande stoomdruk
13
bara
Compressorenergie
4,4
MWe
COP
9,8
Draaiuren
8.000
Uur/jaar
Referentie energiekosten
7.600
k€/jaar
Energiekosten MDR
1.760
k€/jaar
Besparing
5.840
k€/jaar
Investering
5.700
k€
Terugverdientijd
1,0
Jaar
Opwaarderen lagedruk stoom:
6.000 draaiuren
LP-stoom (1,5 baro) comprimeren naar 9 baro
Stoomflow
10
Ton/h
Ingaande stoomdruk
2,5
bara
Uitgaande stoomdruk
10
bara
Compressorenergie
1,1
MWe
COP
7,9
Draaiuren
6.000
Uur/jaar
Referentie energiekosten
1.140
k€/jaar
Energiekosten MDR
330
k€/jaar
Besparing
810
k€/jaar
Investering
2.090
k€
Terugverdientijd
2,6
Jaar
12 UTILITIES
nr. 8 - december 2014
10-11-12-13_DWA_0814.indd 12
19-11-14 00:03
worden stilgezet of teruggeregeld.
Voor procesgekoppelde warmte­
krachtinstallaties is vaak sprake van
een ‘must run’ conditie: de energie­
vraag vanuit de productieprocessen
staat het stoppen van de warmte­
krachtinstallatie niet toe. Hierdoor
heeft de exploitant van de warmte­
krachtinstallatie beperkte mogelijkhe­
den voor economische optimalisatie
en heeft voor een verlies draaiende
installatie weinig speelruimte om het
verlies te beperken.
Net als de duurzame energiesector
heeft de warmtekrachtsector belang
bij een hogere elektriciteitsprijs.
Door het toepassen van MDR treedt
een stuurbare verschuiving op van
warmtevraag naar elektriciteitsvraag,
met een stijging van de elektriciteits­
prijs. Dit is gunstig voor de exploi­
tatie van de warmtekracht-installatie
en levert effectief een besparing op
van het fossiele energiegebruik.
ECN schat het perspectief van MDR
in combinatie met warmtepompen in
op megawatt elektrisch, wat corres­
pondeert met een thermisch vermo­
gen van circa twintig gigawatt. ■
MDR en het Smart Delta Resources
project
In het kader van het Smart Delta Resources project hebben Zeeuwind, DOW
Benelux en Delta Netwerkbedrijf (DNWB) de handen ineen geslagen. Eén van
de resultaten van dit project is het initiatief om een pilot MDR-installatie voor
Dow uit te werken als onderdeel van een breder project onder de titel ‘Power
to Products’. Dow heeft in Terneuzen namelijk substantiële overschotten lage
druk stoom.
Kees Biesheuvel, Technology Innovation Manager bij Dow: ‘Binnen de
chemische industrie wordt op grote schaal stoom als energiedrager toegepast
voor aandrijving en verwarmingsdoeleinden. Dow in Terneuzen is daarop
geen uitzondering en we zien daarom kansen voor deze techniek. Door in het
ontwerp al rekening te houden met onderhoudbaarheid, bedrijfszekerheid en
flexibiliteit, kan een betrouwbare en bedrijfszekere toepassing worden bereikt.
Daarnaast kan MDR vooral een oplossing bieden bij capaciteitsuitbreiding in
combinatie met beperkte beschikbaarheid van utilities.’
Workshop MDR
Op donderdagmiddag 11 december geeft DWA een workshop over
MDR. Hierin wordt informatie verstrekt over de ontwikkelingen, kansen,
economische en energetische voordelen en knelpunten.
Meer informatie: www.dwa.nl/stoomrecompressie
UTILITIES 13
nr. 8 - december 2014
10-11-12-13_DWA_0814.indd 13
19-11-14 00:03
HET WATERVISIEPLATFORM KOPPELT DE KETENS
De waterwereld is versnipperd, veel te versnipperd naar onze zin. Om
Maar het platform is veel groter. U kunt dagelijks op de site
de schakels in de keten te laten samenwerken, zullen ze elkaar minstens
www.watervisie.com het laatste nieuws volgen uit de wereld van indus-
moeten kennen. Het Watervisieplatform biedt die gelegenheid via hét
triewater. En voor de echte verdieping kunt u terecht bij het vakblad
jaarcongres waar de laatste stand van zaken rondom industriewater
Utilities, dat ook nog een relatie legt met energie. En of dat niet genoeg
wordt gegeven. En waar de watergrootverbruikers, -leveranciers en
is, discussiëren we vier maal per jaar met een expertpanel over de laat-
–experts van zowel het bedrijfsleven als overheden elkaar ontmoeten.
ste trends in proceswater en industrieel afvalwater.
PARTNERS WATERVISIE PLATFORM
Scan de foto en bekijk het filmpje
1) Installeer op uw smartphone of tablet de app ‘iLinqs’
2) Start de app op uw smartphone of tablet
3) Scan de foto waarbij het icoon is geplaatst
4) Het bijbehorende filmpje verschijnt op smartphone
of tablet
Niels Groot
Waterspecialist Dow
Benelux
Martijn Kruisweg
Eco Efficiency &
sustainable growth
AkzoNobel
LEDEN WATERVISIE PLATFORM
Johan Raap
Lector biobased
Economy, Avans
Hogeschool
Henri Spanjers
Prof. Industrieel
watermanagement
TU Delft
Georg Stockinger
Shell Global
Solutionsccc
Roy Tummers
Directeur Water
VEMW
Meer informatie
Congresinformatie: Marjolein Veeninga • [email protected] • 020–31 22 791
Partnerinformatie: Anouk Bouwmeester • [email protected] • 020–31 22 797
www.watervisie.com
01_A4_watervisieplatform.indd 1
24-09-14 13:24
GAS
UTILITIES 15
nr. 8 - december 2014
15_katern_gas_cover.indd 15
19-11-14 00:31
Gas Het handelsplatform van Powerhouse biedt bedrij-
ven de kans om zelf te handelen op de energiebeurzen.
Met een toenemende flexibilisering van de energie­
opwekking wordt het steeds interessanter om een deel
van de nodige energie flexibel in te kopen. ‘Bedrijven
die hier goed op kunnen inspelen, kunnen daarmee
ook geld verdienen’, zegt Sukhjinder Singh.
Decentrale energie vraagt
om flexibele handel
‘Spreek met een glastuinbouwer
en je weet alles over gas en elektriciteit’, zegt Sukhjinder Singh van
Powerhouse. ‘De gemiddelde glastuinbouwer is een echte ondernemer die
overal kansen ziet, risico neemt en
ook investeringen durft te doen. Met
die attitude begon de branche zo’n
tien jaar geleden met investeringen
in warmtekrachtkoppeling. Een kas
moet toch verwarmd worden, heeft
behoefte aan kooldioxide, die de
plantengroei bevordert, en bovendien
een elektriciteitsbehoefte voor de
geautomatiseerde kweekprocessen en
assimilatieverlichting. Daar kwam als
voordeel bij de liberalisering van de
markt en dat de sparkspread, het verschil tussen de kosten voor gas en de
opbrengsten van stroomlevering, erg
gunstig was. Tel daarbij de gunstige
subsidieregelingen op en het zal niemand verbazen dat de kwekers massaal een wkk-installatie kochten.
16 UTILITIES
nr. 8 - december 2014
16-17-19_Powerhouse.indd 16
Warmtekracht De geschiedenis
van Powerhouse loopt grotendeels
parallel aan de wkk-ontwikkelingen
in de glastuinbouw. Singh: ‘Het familiebedrijf Pon is de Nederlandse vertegenwoordiger van Caterpillar die
onder andere warmtekrachtinstallaties
levert. De tuinders die zo’n wkk hadden gekocht, zagen de potentie van
de geliberaliseerde energiemarkt en
zochten een onafhankelijk platform
waar ze hun elektrische capaciteit
konden in- en verkopen. Het is voor
hen tenslotte een kleine moeite om
de installatie zo nu en dan wat harder,
langer of niet te laten werken als de
stroomprijs gunstig was.’
Inmiddels is het Powerhouse Energy
Platform uitgegroeid tot een volwaardig e-platform dat volgens Singh als
enige partij in Nederland volledig gedigitaliseerd is. ‘Het hele proces, van
frontoffice tot backoffice, van inkoop
tot facturatie verloopt volledig auto-
matisch zodat onze klanten altijd near
realtime informatie tot hun beschikking hebben over hun ingekochte
stroom of gas, maar ook inzicht
hebben in hun rekening en de meterstanden. Maar het platform biedt veel
meer. Het geeft tevens inzicht in de
ontwikkelingen op de gas- en energiemarkt, zowel op de korte als de
lange termijn. Powerhouse zal nooit
een advies geven aan zijn klanten om
te kopen of te verkopen, maar kan
ze wel helpen bij het nemen van een
beslissing.’
De energiebeurs is niet geheel te
voorspellen, maar er zijn volgens Singh
wel een paar belangrijke parameters
die grotendeels de koers bepalen.
‘Het weer is vanzelfsprekend een
belangrijke parameter. Als het kwik
onder nul daalt, zie je de gasprijzen
direct oplopen terwijl bij zomerse
temperaturen de elektriciteitsprijzen
kunnen stijgen als de airco’s aangaan.
Abonnees lezen meer op www.utilities.nl
19-11-14 00:04
En als het waait en de zon schijnt,
heeft dat een positief gevolg voor de
wind- en zonne-energie. Maar ook
marktontwikkelingen helpen de koers
bepalen. Wat zijn de voorspellingen
over de industriële productie voor de
komende tijd? Hoeveel voorraad is
er beschikbaar? De schaliegasrevolutie in de Verenigde Staten, de Atom
zoveel mogelijk mee te nemen in de
vooruitzichten.’
Navigeren In 2008 kreeg RWE
interesse in het bedrijf, met name
door de nauwe band die Powerhouse
onderhoudt met zijn klanten. ‘We
hebben klanten die bij wijze van spreken dagelijks aan de telefoon hangen
Met goed portfoliomanagement kan de
energierekening tot zo’n veertig procent omlaag
Ausstieg in Duitsland en de aardbeving
in Japan met de gevolgen daarvan voor
de kerncentrales; ze hebben allemaal
invloed op de prijzen. Zelfs op politiek
niveau kan een uitspraak van Poetin
direct of indirect gevolgen hebben
voor het sentiment op de markt. Het
is aan ons de taak om die ontwikkelingen te duiden en de gevolgen ervan
om nog eens met onze adviseurs te
overleggen over hun portfolio, maar
ook klanten die eigenlijk niet zoveel
tijd willen spenderen aan hun energieinkoop. Bedrijven vinden het in ieder
geval prettig dat ze zelf de regie kunnen voeren over hun energie in- en
verkoop. Bovendien is de prijsstelling
eerlijk en transparant. Ook RWE ziet
in dat met de ontwikkelingen op de
energiemarkt zo’n flexibel, volledig
geautomatiseerd platform een grote
meerwaarde heeft in de huidige en
toekomstige markt.’
Want voor de goed orde: De glastuinbouw sector gaat zware tijden tegemoet, net als dat voor de industrie
geldt. De sparkspread is beneden peil
en het is tegenwoordig goedkoper om
elektriciteit in te kopen dan het op te
wekken via een wkk-installatie. ‘Het
feit dat we in Nederland momenteel
met een overcapaciteit zitten aan
opwekvermogen gecombineerd met
de zo nu en dan bizarre situatie dat
er heel veel elektriciteit van Duitse of
Deense windparken op het net komt,
maakt stroom te goedkoop om daar
nog veel geld aan te verdienen. De
nadruk bij de meeste van onze klanten
ligt dan met name ook op de inkoop
van gas en stroom. Dat kan overigens
zeer lucratief zijn. Hoewel we hier
UTILITIES 17
nr. 8 - december 2014
16-17-19_Powerhouse.indd 17
19-11-14 00:04
RVS – en stalen tanks
- Autoclaven
- Kolommen
- RVS tanks
- Reactors
- Opslagtanks
- Silo’s
- Buffervaten
- Filtertanks
- Druktanks
- Warmtewisselaars
AJK Hydrolift, Industrie Kanaal-Noord 1173, B-3960 Bree Tel. +32 89 46 93 90 email: [email protected] Web: www.ajkhydrolift.eu
TRADE FAIR
NETWORKING
CONGRESS
PANELS
E-WORLD ENERGY & WATER
10. - 12.2.2015
ESSEN, GERMANY
EUROPE‘S LEADING ENERGY TRADE FAIR
www.e-world-essen.com
Advertentie-index
UTILITIES Abonnees . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Kiwa Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
AJK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Market review . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
BetaPublishers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
MODELEC Data-Industrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Eco ketelservices . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Nederlandse Gasunie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
Esders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
PennWell Corporation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
E-world . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Watervisie Platform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
GasTerra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
18_index_E-world_AJK.indd 1
19-11-14 00:31
natuurlijk ook geen garanties bieden,
kan met goed portfoliomanagement
de energierekening tot zo’n veertig
procent omlaag. Gezien het gebruik
van sommigen van onze klanten, zijn
dat grote bedragen.
Niet iedereen heeft overigens de kennis of de tijd om op die manier bezig
te zijn met energie. Wie voor zekerheid gaat kan kiezen voor een vast gas
of elektriciteitproduct. Of wat we ook
‘Natuurlijk hebben we nog veel klanten in de glastuinbouw, maar ook de
middelgrote tot grote verbruikers
uit andere branches hebben inmiddels ons platform gevonden. De echt
grote verbruikers opereren vaak
direct op Endex of TTF, maar er zijn
genoeg grootverbruikers die geen tijd
en geld hebben om een apart team
op te richten voor de in- en verkoop
van energie. Wij kunnen ze dezelfde
Het kan in sommige gevallen heel lucratief zijn
om ook stroom te produceren om het net in balans
te houden
vaak zien is dat partijen voor een deel
van de productie geen risico willen
lopen, maar bijvoorbeeld per seizoen
of op bepaalde uren meer ruimte
heeft voor flexibiliteit. Die partijen
kiezen meestal voor een tussenproduct. Als wij denken dat een partij
gebaat is bij een beter op zijn gebruikersprofiel afgestemd product, zullen
we ze natuurlijk adviseren daarvoor te
kiezen. Maar uiteindelijk blijft dat hun
eigen keuze.’
Powerhouse is sinds kort mede sponsor van het Vestas team dat meedoet
aan de Volvo Ocean Race en Singh
ziet grote parallellen tussen de energiemarkt en de zeilrace. ‘De schepen
die aan zo’n race meedoen hebben
allemaal te maken met de zelfde
golfstromen en dezelfde wind, dus is
het aan het team om de juiste koers
uit te zetten en aan de schipper om
zo optimaal mogelijk te navigeren.
Daarbij geldt dat hoe meer informatie
hij tot hij tot zijn beschikking heeft,
hoe betere beslissingen hij kan nemen.
Hetzelfde geldt voor de energiemarkt.
Als je achter de rest aan blijft varen,
weet je zeker dat je nooit de beste
prijzen krijgt. Partijen die voor een
vaste prijs kiezen, komen dus wel bij
de eindstreep, maar als je echt wilt
winnen, zul je meer aan het roer
moeten staan. Natuurlijk zit daar ook
een dosis geluk bij, maar kennis en
inzicht maken echt het verschil.’
Dieper koelen Powerhouse
heeft zijn horizon inmiddels verbreed.
faciliteiten bieden, zonder dat ze hun
eigen systeem hoeven in te richten.
En als het even kan kunnen we ze
adviseren over nieuwe inkoopstrategieën die wellicht geld kunnen opleveren. Neem bijvoorbeeld koelvrieshuizen, waar we niet geheel toevallig
veel klanten van hebben. Dit zijn pakhuizen waar doorgaans bederfelijke
waren worden opgeslagen zoals voedingsmiddelen. Zo’n koelvrieshuis is in
feite een grote ‘batterij’. De temperaturen binnen mogen fluctueren tussen
de min twintig en de min 35 graden
Celsius en daar kun je mee spelen.
Als de energieprijzen laag zijn, kun je
extra diep koelen om die buffer te
gebruiken zodra de prijzen oplopen.
Net als een kweker vijf minuten voor
tijd een seintje krijgt dat hij zijn WKK
aan moet zetten, kunnen we ook een
eigen gebruik of voor noodgevallen.
Maar het kan in sommige gevallen
heel lucratief zijn om ook stroom te
produceren om het net in balans te
houden.’
De situatie die Singh schetst kan wel
eens een belangrijke stap zijn in de
verduurzaming van de Nederlandse
en Europese energievoorziening. ‘Er
zit al veel flexibiliteit in het net en
door slim om te gaan met decentrale
opwekcapaciteit , vraagsturing en
wellicht de wkk van de kweker kan
het net snel in evenwicht worden
gebracht. Dat bleek bijvoorbeeld
toen twee jaar geleden brand ontstond in de centrale van Elektrabel
in Nijmegen. Het plotselinge tekort
aan vermogen werd direct doorvertaald naar de onbalansprijs en de
markt reageerde snel genoeg om
een black out te voorkomen. Als er
meer wordt geïnvesteerd in wind- en
zonne-energie zullen er op den duur
meer van dit soort fluctuaties optreden en heb je een systeem nodig dat
daar snel op kan reageren. Bedrijven
die hier goed op kunnen inspelen,
kunnen daarmee ook geld verdienen.
Het is vorig jaar al meerdere keren
voorgekomen dat elektriciteit tegen
negatieve prijzen werd aangeboden
toen het ’s nachts hard waaide in
Duitsland en Denemarken. Bedrijven
die hun productie kunnen aanpassen op het aanbod van energie of
die buffe­rcapaciteit hebben, zoals de
­eerder genoemde koelvrieshuizen
Het is vorig jaar al meerdere keren voorgekomen dat
elektriciteit tegen negatieve prijzen werd aangeboden
koelvrieshuis pushberichten sturen
om zijn koeling wat dieper te zetten.
Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor
datacentra of ziekenhuizen. Ook dit
zijn doorgaans grote energieverbruikers die bovendien beschikken over
noodcapaciteit. Een beetje ziekenhuis
beschikt over een eigen warmtekrachtinstallatie of een noodaggregaat
en voor een datacentrum geldt hetzelfde. Nu gebruiken ze die opwekcapaciteit vaak alleen maar voor
kunnen hiervan profiteren. We zullen niet zover gaan dat we op zonnepaneelniveau in- en verkopen in de
markt, maar we zien het wel als onze
missie om optimale flexibiliteit te
leveren aan de midden- en grootverbruikers. Dat doen we door klanten
altijd en overal, ook via ons platform,
de tablet of smart phone, toegang
te geven tot een zeer rijke informatiebron waar ze hun eigen energie­
gebruik kunnen managen.’ ■
UTILITIES 19
nr. 8 - december 2014
16-17-19_Powerhouse.indd 19
19-11-14 00:04
Gas Met een toenemend aandeel duurzame energie,
neemt de behoefte aan opslag en flexibel vermogen
ook toe. Wout de Groot van Gasunie ziet in die transitie
een grote rol weggelegd voor gas en dan het liefst de
duurzaam opgewekte variant zoals power to gas. ‘De
rol van gas en gasinfrastructuur draait in de toekomst
steeds meer om de bijdrage in de capaciteit van de
energievoorziening, en uiteindelijk steeds minder om
het volume.’
Tekst: David van Baarle
Gas op de
energietransitie
Het langetermijndoel is duidelijk: in
de toekomst wil de samenleving over
een duurzame energievoorziening
beschikken en moet het gebruik van
fossiele brandstoffen zo goed als
geheel zijn teruggebracht naar nul.
Een van de uitdagingen waarvoor we
ons gesteld zien als het duurzame
aandeel in de mix verder toeneemt
is de stabiliteit van de energievoorziening. Als het niet waait en de zon
niet schijnt, produceren windturbines
en zonnecellen nagenoeg niets. Met
behulp van welk systeem zorgen we
dan voor aanvulling? En hoe zorgen
we ervoor dat alle energie die uit
de beschikbare zon- en winduren
geproduceerd kan worden ook daadwerkelijk benut wordt? En als we
eenmaal het overgrote deel van onze
energiebehoefte duurzaam opwekken met de duizend uur zon en de
drieduizen uur wind we in Nederland
per jaar hebben, hoe zorgen we er
dan voor dat we daar het hele jaar
door -8760 uur – energie op afroep
tot onze beschikking hebben? ‘Daar
hebben we krachtige buffer- en
opslagmechanismen voor nodig, en
slimme energiecombinaties. Dat is
een inspirerende uitdaging waar we
nu al aan willen werken,’ zegt Wout
de Groot, manager van het recent
opgerichte bedrijfsonderdeel Gasunie
New Energy.
Opslag De energiemarkt zal
straks steeds meer behoefte hebben
aan mogelijkheden om energie tijdens productiepieken op te slaan om
deze vervolgens te gebruiken als de
vraag de productie overschrijdt. ‘De
tijd die we hebben om uit te zoeken
met welke systemen en combinaties
dat het beste kan moeten we goed
benutten, want het aandeel hernieuwbare energie in de mix neemt
jaar op jaar toe, ook in Nederland,
ook al is het aandeel nu nog beperkt.
Wij willen bijdragen aan goede oplossingen voor straks,’ aldus De Groot.
Een van de richtingen die Gasunie
New Energy nu samen met anderen
verkent is ‘power-to-gas’.
Power-to-gas is een manier om
(duurzaam opgewekte) stroom om te
zetten in gas en in die vorm te transporteren of te bewaren. De stroom
splitst water in zijn basiselementen
waterstof en zuurstof. Waterstof is
zeer reactief en kan in een brandstofcel worden gebruikt om elektriciteit
te produceren, of rechtstreeks een
industriële bestemming krijgen. Maar
waterstof kan ook weer gebonden
worden aan kooldioxide, waardoor
uiteindelijk een synthetische vorm
van CH4 ofwel methaan ontstaat.
Met behulp van power-to-gas zou het
robuuste Nederlandse gasnet kunnen gaan fungeren als een batterij van
ongekende omvang. ‘Het gasnet heeft
een enorme opslagcapaciteit. Alleen
al in Nederland is de capaciteit een
slordige 50.000 gigawattuur,’ becijfert
De Groot.
Er zijn natuurlijk tal van andere
technologieën voor energieopslag: in
lithium-ion batterijen bijvoorbeeld of
in vloeibare opslagmedia zoals redox
flow-batterijen. Of wat te denken van
het valmeer van het Plan Lievense,
waarbij de energie wordt opgeslagen
door water van bijvoorbeeld het
Markermeer omhoog te pompen. Als
de energievraag hoog was, kon het
water weer via een turbine worden
geloosd. Ieder opslagmedium heeft
zijn voordelen, maar tot nog toe ook
veel beperkingen. Lithium-ion bat-
20 UTILITIES
nr. 8 - december 2014
20-21-23_Powertogas_0814.indd 20
19-11-14 00:05
terijen zijn relatief duur, redox flow
batterijen hebben een groot volume
en het Plan Lievense bleek niet
haalbaar en levert lang niet genoeg
capaciteit. Ook de power-to-gas
technologie heeft nog een weg te
gaan: het splitsen van water in waterstof en zuurstof kost energie, en als
je die wilt omzetten naar methaan of
weer naar stroom kost dat ook weer
energie. ‘Power-to-gas wordt breed
beschouwd als de technologie die
elektriciteit grootschalig kan opslaan.
Daarom moet de technologie worden doorontwikkeld, onder andere
om de kosten ervan lager te krijgen,’
aldus De Groot.
Power to gas In april van dit
jaar kondigde Energy Valley een
power-to-gas project bij Delfzijl
aan. Een consortium bestaande uit
stichting Energy Valley, Torrgas,
Siemens, Stedin, Gasunie, A.Hak en
Hanzehogeschool/EnTranCe onderzoeken de mogelijkheden van waterstofgas, synthesegas en biomassavergassing in hun onderlinge samenhang.
Gasunie is een van de consortiumpartners en helpt via het onderdeel
New Energy de transitie naar een
duurzame energievoorziening vorm
te geven.
Neemt de rol van aardgas niet af in
de toekomst?
‘De rol van gas en gasinfrastructuur
draait in de toekomst steeds meer
om de bijdrage in de capaciteit van
de energievoorziening, en uiteindelijk
steeds minder om het volume. De
rol van gas en gasinfrastructuur blijft
belangrijk, en verweeft steeds meer
energie op de juiste tijd en plaats kan
leveren.
Power-to-gas wordt verkend met het
oog op een toekomst waarin het aandeel duurzaam hoog ligt. Zover is het
nu nog niet. Nederland zit momenteel op een aandeel van vier procent
hernieuwbare energie. Daarom werken we ook op andere fronten om
de energietransitie te faciliteren. We
kijken hoe we de specifieke kracht
van gas kunnen inzetten om andere,
liefst hernieuwbare bronnen een
De energiemarkt heeft steeds meer behoefte aan
mogelijkheden om energie tijdens productiepieken
op te slaan
met andere energiedragers. Hoe kunnen we gebruik maken van de specifieke kracht van verschillende dragers:
van elektriciteit met haar grote
potentieel voor (kleinschalige) duurzame energieopwekking, van warmte
die nu nog te vaak onbenut blijft en
van gas dat enorme hoeveelheden
plaats in het systeem te laten innemen, bijvoorbeeld om te voorzien in
de enorme warmtevraag in ons land.
Voor een gemiddeld huishouden is
die gemiddelde vraag energetisch vier
keer zo groot als de elektriciteitsvraag, bij piekvraag geldt zelfs een
factor tien of hoger.
UTILITIES 21
nr. 8 - december 2014
20-21-23_Powertogas_0814.indd 21
19-11-14 00:05
verduurzaamt
Steeds meer mensen kiezen voor windenergie.
Maar in perioden van minder wind is aardgas
een schone, flexibele back-up. Daarom ontwikkelden
GasTerra en Eneco de windafhankelijke gaslevering.
Een mooi voorbeeld van economisch en ecologisch
verantwoord aardgasgebruik. En een stap in de
richting van een duurzame energievoorziening.
www.gasterra.nl/doet
GAS00039_Adv_WindFlex_A4_ThemaUitg_Gas_Verduurzaamt.indd 1
11-08-14 10:02
De rol van aardgas als bulkleverancier
van calorieën zal op termijn afnemen
door nieuwe bronnen, zoals geothermie, in te zetten voor de basislast.
Slimme combi’s van een elektrische
warmtepomp met HR-ketel kunnen
dan samen voor een superefficiënte,
duurzame en tegelijk betrouwbare warmtevoorziening zorgen.
nodig is dat je naar het energiesysteem als geheel kijkt, en daarbinnen
de rol van verschillende dragers
optimaliseert. Neem power-to-gas:
alleen op de opbrengsten van waterstofgas krijg je een project nu niet
renderend. Conversie kost energie
en dat pas je in principe alleen toe als
kostbare energie anders ongebruikt
Alleen al in Nederland is de capaciteit van het gasnet
een slordige 50.000 gigawattuur
Geothermie zou dus in de gebouwde
omgeving voor de basis van de warmtebehoefte kunnen gaan zorgen en
gas zou dan steeds meer in de rol
van piekleverancier komen. En dat
gas is dan in toenemende mate groen
gas – dat kan omdat het voor die
piekrol benodigde volume relatief
laag zal liggen. Aan de vergroting van
het aandeel groen gas wordt gewerkt:
via vergisting, via vergassing, via
power-to-gas-omzettingen uit windof zonne-energie. Het eindresultaat is
dan een honderd procent duurzame
warmtevoorziening.’
En waterstof kan de fossiele gassen
vervangen?
‘Niet alleen waterstof, maar ook
groen gas en synthesegas zijn mooie
alternatieven voor fossiel methaan.
Biomassa kan in gas worden omgezet
zodat je dezelfde voordelen hebt van
aardgas, zonder de koolstofdioxidecomponent. Tenminste: er is wel
degelijk uitstoot, maar die CO2 is
eerst door de planten uit de atmosfeer gehaald.
We merken dat er al veel gebeurt
op het gebied van duurzame energie
en groen gas, maar ook dat er nog
maar een beperkt aantal business
cases is. Vaak blijven nieuwe, veelbelovende technologieën steken in
de pilotschaal. Het is volgens mij de
kunst om de verbinding te maken
met energiedragers maar ook met
verschillende waardeketens zodat
je daarmee technologieën over de
streep kunt trekken. Wat daar voor
zou blijven. Als power-to-gas een
integraal onderdeel wordt van een
veel bredere energie- en waardeketen, kan de technologie ineens heel
interessant worden. Bijvoorbeeld als
de energie moet worden opgeslagen of over grotere afstanden moet
worden getransporteerd. Maar ook
op kleinere schaal kun je kijken naar
ketenoptimalisatie en integratie van
energievormen.’
Vandaar de plannen voor Power-togas bij Delfzijl?
‘Het zou een mooi voorbeeld kunnen
zijn van een integrale energievisie.
Uniek in dit project is dat je de zuurstof die je uit het elektrolyseproces
hebt verkregen gebruikt in het vergassingsproces van Torrgas. In de meeste
andere power-to-gas projecten wordt
de duurzame zuurstof niet verder
gebruikt. Omdat dit hier wel gebeurt
scheelt dit investeringen.
De installatie die Torrgas bouwt,
is gericht op het vergassen van
biomassa, oftewel hout(afval). De
biomassa wordt eerst voorbewerkt
middels de techniek torrefactie, waarbij het op hoge temperatuur wordt
geroosterd tot biocoal. Omdat de
gebruikte biomassa door de torrefactie een constante kwaliteit krijgt,
ontstaat een stabiel vergassingsproces
en een synthesegas van constante
kwaliteit.
De te realiseren Torrgas-installatie
speelt een grote rol bij het verduurzamen van de chemische industrie in
Delfzijl. Het door Torrgas geprodu-
ceerde syngas is namelijk een grondstof voor een groot aantal chemische
processen die nu nog afhankelijk zijn
van fossiel aardgas. In de nabije toekomst kan de installatie ook Bio-LNG
produceren. LNG (liquefied natural
gas, oftewel vloeibaar aardgas) is een
schoon en duurzaam alternatief voor
minder schone transportbrandstoffen
als diesel.’
Wat is er voor nodig om power to
gas rendabel te maken?
‘Daarvoor zijn significante technische doorbraken nodig bijvoorbeeld
in de elektrolysers die stroom via
brandstofcellen omzetten in gas. Zo
zijn PEM-cellen al relatief efficiënt
met een elektrisch vermogen tussen
de zestig en zeventig procent, maar
toch nog duur als je kijkt naar de
benodigde investering per megawatt.
Een aantal partijen is al bezig met de
ontwikkeling van grotere membranen
waardoor de kosten op den duur
omlaag zullen gaan.’
Is dit business model door te trekken
naar andere industriegebieden?
‘Niet een op een. Je zult van geval
tot geval moeten ontwikkelen. Elke
situatie is uniek: is er een afnemer
van de zuurstof, een gebruiker van
het synthesegas, een bestaande infrastructuur en toegang tot duurzame
bronnen, zoals in Delfzijl? De kunst is
om dicht bij de afnemers van het gas
te zitten.’
Wanneer is het project voor jullie
geslaagd?
‘Als we met dit project kunnen laten
zien dat power-to-gas de kracht van
energiesystemen met elkaar verbindt
en dat deze technologie een belangrijke rol kan spelen als het aanbod
van duurzame energie verder toeneemt. Dat we hiermee in de juiste
opzet de industrie de mogelijkheid
bieden te verduurzamen met groene
grondstoffen. En dat we kunnen
laten zien welke rol onze bestaande
energieinfrastructuur kan spelen
voor grootschalige en efficiënte
opslag en transport van hernieuwbare energie.’ ■
UTILITIES 23
nr. 8 - december 2014
20-21-23_Powertogas_0814.indd 23
19-11-14 00:05
technologie
Enlightenmentz
Enlightenmentz zijn lichtende voorbeelden van duurzame innovatie. Samen kunnen ze de groene industriële
revolutie in gang zetten. Tijdens het congres duurzaam geproduceerd zijn de beste Enlightenmentz van het
jaar gekozen. Hieronder een greep uit de longlist van duurzame energie, water of gas­projecten.
Mini windturbine voor bebouwde omgeving
De Windchallenge weegt slechts 10
kilogram en heeft een spanbreedte
van 1.7m. De opbrengst van de molen
ligt rond de 500 kWh per jaar bij een
windsnelheid van 4m/s en 900 kWh
per jaar bij 6m/s. Het hoge rendement
van de molen komt doordat de bladen
zelf hun positie kunnen afstemmen
op de windkracht en –richting. De
integraal ontworpen windturbine, kan
voorzien in een deel van de energiebehoefte van een bedrijf of woning.
De windturbines geven geen trillingen
door aan het gebouw waarop ze staan,
hebben een extreem lage geluids-
productie en zijn speciaal ontworpen
voor win in een bebouwde omgeving.
Daarnaast kunnen ze direct aangesloten worden op het elektriciteitsnet.
Waarom een lichtend voorbeeld?
Door gebruik van gepatenteerde
nieuwe technologie en hightech materialen is de molen bovendien geruisloos, efficiënt, betaalbaar en eenvoudig
te combineren met zonnepanelen. Er
bestaan op dit moment nog maar weinig betaalbare kleine windturbines die
ook nog eens geschikt zijn voor particulier gebruik in een bebouwde omge-
ving. Windchallenge maakt hiermee
duurzame energie toegankelijker. Zo
leveren zij een bijdrage aan een duurzame wereld. Zoals ze het zelf zeggen,
ze maken gebruik van een onuitputtelijke bron: de wind
Waterschap in 2025 energieneutraal
Waterschap Vallei en Veluwe heeft
als doel in 2025 volledig energieneutraal te zijn. Alle energie die door het
waterschap wordt gebruikt zal dan zelf
worden opgewekt. Ze zijn daarom op
dit moment bezig met een groot aantal
duurzame investeringen.
Alle energie zelf opwekken is goed
voor het milieu en bespaart daarnaast aanzienlijk veel kosten. Van
deze kostenbesparing profiteert de
burger en de bedrijven, aangezien die
waterschapsheffingen betalen. Het
waterschap wil dit bereiken door te
investeren in duurzame innovaties. Zo
doen ze onderzoek naar de mogelijkheden van wind- en zonne-energie en
andere energiebronnen, bijvoorbeeld
door het plaatsen van zonnepanelen en
windturbines op de terreinen van de
rioolwaterzuiveringsinstallaties.
Daarnaast zijn ze bezig met de ontwik-
keling van twee energiefabrieken in
Amersfoort en Apeldoorn die in 2015
en 2016 in werking gaan. In deze energiefabrieken wordt afvalwater gezuiverd
op een duurzame manier, vervolgens
wordt uit het slib dat na dit proces
overblijft via vergisting biogas geproduceerd. Op dit moment al wordt zo’n
65 procent van wat het verbruik van
het waterschap opgewekt in eigen rioolwaterzuiveringsinstallaties. Met de te
bouwen energiefabrieken stijgt dat percentage naar maar liefst 80 procent.
Daarnaast wordt er ook fosfaat in de
installaties gewonnen. Fosfaat wordt
als natuurlijke stof steeds schaarser.
Het waterschap verwacht in de toekomst nog meer waardevolle grondstoffen uit afvalwater te kunnen halen,
zoals vezels en polymeren. Die weer
kunnen worden gebruikt bij de productie van bioplastic.
Waarom een lichtend voorbeeld?
Volgens Dijkgraaf Tanja Klip-Martin zijn
waterschappen bij uitstek geschikt om
energieneutraal te werken. Ze hebben
zelf alle zuiverings- en vergistinginstallaties in huis en kunnen dus direct spijkers
met koppen slaan, als het gaat om innovatie en ontwikkeling van duurzame initiatieven. Waterschap Vallei en Veluwe
vindt het zijn maatschappelijke plicht zo
zuinig mogelijk met energie om te gaan.
Tanja Klip-Martin is er dan ook van
overtuigd dat het doel om 2025 energie
neutraal te zijn met gemak behaald gaat
worden. Sterker nog: de verwachting is
dat het waterschap straks meer produceert dan dat het zelf nodig heeft. Zo
kan er met het verkopen van de surplus
aan energie en grondstoffen zelfs nog
geld verdiend worden. Wat ook weer
voordelen oplevert voor bewoners en
ondernemers.
24 UTILITIES
nr. 8 - december 2014
24-25_technologie_0814.indd 24
19-11-14 00:12
Ben & Jerry zet ijs om in energie
The Chunkinator maakt gebruik van
een anaerobe reactor die restjes melk,
room, siroop, fruit en het afvalwater
van de fabriek afbreekt in een tank
gevuld met microben. Het afval wordt
omgezet in biogas. Dit gas wordt vervolgens weer gebruikt om elektriciteit
op te wekken. Juist deze combinatie is
de innovatie: afvalwater met vetten en
oliën wordt in één compacte reactor
behandeld, samen met de afbreekbare
deeltjes. In conventionele systemen is
dit alleen mogelijk als je allerlei verschillende productiestappen neemt. Het
biogas dat hierdoor ontstaat gebruikt
Unilever om de ijsmachines te koelen,
zodat ijsresten het uiteindelijk mogelijk
maken opnieuw ijs te maken. Daarbij
werkt een tank als een enorme ‘batterij’
die, door water op de juiste temperatuur te isoleren, ervoor zorgt dat veel
minder aardgas nodig is om de fabriek
te verwarmen.
Waarom een lichtend voorbeeld?
Volgens Unilever zijn er alleen al het
afgelopen jaar 16 miljoen bakken
ijs milieuvriendelijk geproduceerd.
Arjan Vloon, hoofdingenieur voor de
Chunkinator: ‘Bij fabricageprocessen
wordt per definitie afval geproduceerd.
Ons doel is allereerst minder afval te
produceren en ons daarnaast af te vragen hoe we dat afval het best productief
kunnen inzetten. De biovergister geeft
ons de kans iets wat eerst gewoon afval
was op een heel nuttige manier te gebruiken: voor onze energieopwekking!’
Vliegen op biokerosine
KLM hoopt met het vliegen op biokerosine een belangrijke stap te zetten in de
verduurzaming van de luchtvaart. En dit
is hard nodig! De luchtvaartindustrie is
op dit moment verantwoordelijk voor
ongeveer twee tot drie procent van de
totale hoeveelheid CO2, veroorzaakt
door de mens. Al sinds 2007 werkt
KLM samen met Het Wereld Natuur
Fonds aan de ontwikkeling van een
duurzame brandstof. Het WNF geeft
hen onder meer advies op het gebied
van ecologische duurzaamheid.
De biobrandstof waarmee nu wordt
gevlogen werkt precies hetzelfde als
traditionele kerosine, waardoor er geen
aanpassingen nodig zijn aan de vliegtuigmotoren of de infrastructuur op de
luchthavens. Het vliegen op de biokerosine brengt ook geen extra veiligheidsrisico’s met zich mee. De brandstof
werd in juni 2011 goedgekeurd door
the American Society for Testing and
Materials (ASTM). Dit is een vereiste
voordat luchtvaartmaatschappijen op
een nieuwe brandstof mogen vliegen.
Het productieproces en de brandstofspecificaties zijn gecertificeerd, dit geeft
een garantie voor verantwoord en veilig
vliegen.
Waarom een lichtend voorbeeld?
Het vliegen met biokerosine is volgens
KLM een stap naar het proces van
duurzamer vliegen. Ze blijven onderzoek doen naar de mogelijkheden en
de verschillende grondstoffen voor het
maken van biokerosine. Met de huidige
vluchten wordt de CO2 uitstoot met
maar liefst tachtig procent verminderd.
Aangezien een technische doorbraak
zoals vliegen op zonne-energie of op
batterijen op korte- en middellange
termijn nog niet is te verwachten is dit
volgens KLM het beste alternatief dat er
op dit moment is om de CO2 uitstoot
te verminderen.
Daarnaast gebruikt KLM in tegenstelling tot sommige andere maatschappijen
alleen biobrandstoffen die zijn gebaseerd
op gebruikt frituurvet. Dit is een zeer
duurzame optie.
De biovergister produceert 1.500 m3
methaangas per dag. Daardoor zorgt
de vergister ervoor dat de fabriek
honderd procent klimaatneutraal is en
dat er geen gas meer hoeft te worden
ingekocht.
Betere isolatie maakt
energiebesparing
chemiefabriek lucratief
Door in de toekomst bij de isolatie van
leidingen, tanks, vaten en meer zestig
millimeter steenwol te gebruiken in
plaats van dertig millimeter, kan Kisuma
Chemicals in Veendam met beperkte
extra investering fors energie besparen.
Zelfs goed en fors geïsoleerde leidingtrajecten komen toch nog en aanmerking voor verbeterde isolatie. Ook
werd er gekeken naar de afwerking.
Bij inwatering doet de isolatiewaarde
teniet. Het is dus ook belangrijk dat het
mogelijk is bij een storing over de leidingen te lopen. Dit wordt opgelost door
opbepaalde plaatsen een eenvoudig
rooster te plaatsen. Het verbeteren van
het isolatiemateriaal is onderdeel van
een omvangrijk energieprogramma, dat
het energiegebruik per ton product tussen 2011 en 2015 met twintig procent
moet reduceren.
Waarom een lichtend voorbeeld?
Het laat zien dat isolatie geen kostenpost hoeft te zijn maar een bedrijfsmiddel. Het levert op lange termijn alleen
maar voordelen op. Zo is goede isolatie
beter voor het milieu en bespaart het
veel kosten.
24-25_technologie_0814.indd 25
UTILITIES 25
nr. 8 - december 2014
19-11-14 00:12
Watervisie 2014 Er gaat een nieuwe golf door de
wereld van industriewater. Nu veel bedrijven voor
vervangingsinvesteringen staan van hun watersysteem,
bekijken ze gelijk of de waarde die in het water zit te
verzilveren is.Een andere manier om de kosten te drukken
van de productie van industriewater of de behandeling
van afvalwater is te kijken naar synergievoordelen in
nieuwe samenwerkingsvormen. Tijdens Watervisie 2014
kwamen alle voorbeelden aan bod.
Industriewater 2.0 technisch
en economisch haalbaar
Op het moment dat Huntsman,
Emerald Kalama, Kemira en Evides
Industriewater de handtekening
zetten onder de intentieverklaring
voor de centrale afvalwaterzuivering
Botlek zijn nog niet alle synergievoordelen van een gezamenlijke afvalwaterbehandelingsinstalltie duidelijk.
Maar dat er voordelen zijn, dat staat
vast. De overeenkomst tussen de
drie bedrijven is dat ze allemaal voor
een investering stonden in een proces dat niet tot de kernactiviteiten
behoort. De vierde partner, Evides
Industriewater, heeft industriewater wel als kerntaak en dus neemt
de verantwoordelijkheid voor het
afvalwater graag voor zijn rekening.
De directeur van Huntsman Holland
Max van der Meer ziet dan ook een
meerwaarde in de samenwerking tussen de bedrijven in de omgeving. ‘We
spraken elkaar een aantal jaar geleden
op een bijeenkomst en waren het al
snel met elkaar eens dat het eigenlijk
best onhandig is om allemaal onze
eigen afvalwaterbehandeling te verzorgen. Toen al stond het idee om de
krachten te bundelen en de stromen
26 UTILITIES
nr. 8 - december 2014
26-27-29_Watervisie.indd 26
samen te brengen op een locatie. Nu
zitten wij in de luxe positie dat we
nog wat ruimte overhebben en met
deze intentieverklaring kunnen de
vergunningen worden aangevraagd
om straks daadwerkelijk te beginnen
met de Centrale Afvalwaterzuivering
Botlek. Het voordeel is dat wij ons
nog meer kunnen concentreren op
de productie van MDI terwijl we er
vertrouwen in hebben dat Evides
goed kunnen uitpakken. Zo kijken
we gezamenlijk naar koeling van de
MDI-1 fabriek met het water dat uit
het Brielsemeer wordt gehaald. Dat
leidt tot twee voordelen: wij hebben in de zomer extra koelcapaciteit
terwijl Evides zijn water in de winter
kan voorverwarmen. Dat leidt uiteindelijk tot een stevige energiebesparing. In het ideaalplaatje hebben we
op den duur helemaal geen koelto-
Het is technisch niet zo heel complex om de keten
te sluiten.
zorgt voor een betrouwbare afvalwaterbehandeling.’
Evides was geen vreemde voor
Huntsman. De demiwaterplant
Botlek staat ook op het Huntsmanterrein en Evides heeft sinds kort
ook het beheer van de ruwwaterfabriek van Huntsman overgenomen.
‘Die integratie kan niet alleen kostenbesparingen opleveren, maar ook
synergievoordelen die voor het milieu
rens meer nodig. Als je een kind een
tekening laat maken van een fabriek
dan tekent hij vaak rokende schoorstenen en koeltorens. Op den duur
zouden we van die negatieve associatie af willen en duurzame koeling zou
daarbij helpen.’ De vraag is natuurlijk
wie uiteindelijk investeert in zo’n
voor het milieu gunstige oplossing die
niet direct in extra opbrengsten voor
Huntsman is uit te drukken. ‘Mijn uit-
Abonnees lezen meer op www.utilities.nl
19-11-14 00:32
gangspunt is dat wij alleen in de eigen
assets investeren en zo staat Evides
er volgens mij ook in. Dat betekent
dat er een deel infrastructuur is dat
buiten de investeringsbeslissingen van
beide bedrijven valt. Ik denk dat daar
een mooie overheidstaak ligt om te
investeren.’
Volgens Van der Meer zal de
Rotterdamse industrie meer moeten samenwerken om de huidige
economische situatie het hoofd te
blijven bieden. ‘We hebben het geluk
in Rotterdam dat we veel verschillende fabrieken bij elkaar hebben.
Moderne chemische parken delen
vaak al de utilities en waarom zou
dat in Rotterdam ook niet lukken?
De Nieuwe Warmteweg is een mooi
initiatief waar de overheid in heeft
geïnvesteerd en nu komt er een
centrale afvalwaterbehandeling. Als
we Rotterdam als één geïntegreerd
gebied beschouwen kunnen we nog
veel meer stromen met elkaar delen
of uitwisselen. Wat efficiency betreft
lopen we al voorop op de Verenigde
Staten, die voorsprong moeten we
blijven houden.’
Duurzaam Croda De beslissing om te investeren in verduurzaming van de watervoorziening had
het Goudse Croda al eerder gemaakt.
Danny Zwakhals is senior engineer bij
het kleine bedrijf met grootse plannen. Het bedrijf dat oorspronkelijk
de bekende Goudse kaarsen maakte,
zit al sinds 1858 in Gouda. ‘ De oorsprong van die kaarsen waren altijd al
plantaardige vetten en die gebruiken
we nog steeds als grondstof’, zegt
Zwakhals. De producten zijn wel
veranderd, net als de naam van het
bedrijf. ‘We maken nu chemische halffabricaten die bijvoorbeeld worden
toegepast om de Samsung telefoons
waterafstotend te maken, maar ook
smeermiddelen voor onder andere
windmolens. Voor onze processen
gebruiken we voornamelijk water dat
we onttrekken aan de IJssel, maar
ook grondwater. Dat grondwater
gebruiken we voornamelijk voor de
productie van stoom. Voordat het
redelijk zilte en ijzerhoudende grondwater kon worden gebruikt moest
het water worden behandeld waarbij
calciumhydroxide voor de ontharding
zorgde. Daarna werd het water opgewerkt tot demiwater, waar we ook
nog redelijk veel natriumhydroxide
en zoutzuur gebruikten. Vervolgens
werd er stoom van gemaakt waarna
het condensaat weer op de Hollandse
Ijssel werd geloosd. Idee was om dit
proces te stoppen en in plaats van
grondwater, het eigen effluent in te
zetten als grondstof voor demiwater.
Hoewel de investering relatief hoog
was, met een terugverdientijd van
zo’n acht jaar, koos de directie van
Croda er toch voor om het nodige
budget vrij te maken voor de investering. De klanten van Croda vragen
namelijk steeds meer om een life
cycle analysis en daarin scoren we
steeds hoger. Het heeft voor ons
dus wel degelijk toegevoegde waarde
om zo milieuvriendelijk mogelijk te
produceren. Want behalve dat we nu
geen grondwater meer onttrekken,
is het chemicaliëngebruik ook spectaculair gedaald. Vandaar ook dat we
binnenkort een volgende stap maken
en ook de glycerinestroom die we
als afvalproduct produceren om te
zetten in biogas. We zien dit niet als
UTILITIES 27
nr. 8 - december 2014
26-27-29_Watervisie.indd 27
19-11-14 00:32
Tijdelijk of semi permanent
behoefte aan extra warmte
en/of energie?
Uw bron van informatie bij
het kopen of huren van
ketelinstallaties voor stoom,
warm en heet water.
Verhuur
•warmwaterketelstot8MW
•heetwaterketelstot12MW
•automatischeexpansie-inrichtingen
•stoomketelunitstot28barg
van400kg/hrtot16.000kg/st
•ontgassers,voedingswatertanks,
ontharders
•olietanks3,5,10en20m3
•incontainer,buitenopstellingof
romneyloodsen
Services
•24uursstoringsdienst
•leidingwerkmontage
•onderhoud
•engineering
Milieuzorg
•Low-NOxinstallaties
•geluidsbesparendeomhuizingen
•CEnormering
www.ecotilburg.com
Postbus 899, 5000 AW Tilburg - Hectorstraat 23, 5047 RE Tilburg - Tel: 013 5839440 - Fax: 013 5358315 - E-mail: [email protected]
Al 25 jaar
dé leverancier
in innovatieve
leklokalisering- en
drukbeproevingsapparatuur voor
waterleidingen.
Voor meer informatie kijk op www.esders.nl
28_eco_esders_0814.indd 1
Esders ontwikkelt,
produceert en verkoopt:
» Correlerende ruisloggers
» Hydrostatische drukbeproevingspompen
» Drukloggers
» Digitale schrijvende meters
19-11-14 00:34
een afvalstroom, maar als een nieuwe,
waardeverhogende processtap. Door
op die manier naar processen te kijken, kun je nog steeds je rendement
verbeteren.’
Waarde uit papierafval
De papierindustrie heeft een beetje
een haatliefde verhouding met water.
Water heeft namelijk een cruciale
rol in het proces van pulp tot papier
en verbindt de koolstofatomen in de
papierpulp. Na die processtap moet
overtollig water echter weer worden afgevoerd en dat kost redelijk
veel energie. Michiel Adriaanse van
Kenniscentrum Papier en Karton
toonde dat de papiersector steeds
beter in staat is om de negatieve
uitvloeisels van zijn watergebruik
weet om te zetten in kansen. ‘Waar
in het begin nog afvalwater werd
geloosd, keek men later naar end
of pipe oplossingen om de stroom
afvalwater af te knijpen. De volgende
stap is om afvalwater te verwerken
en vervolgens weer in het proces
terug te brengen. Maar daarmee ben
je er nog niet. In het afvalwater van
de papierindustrie zitten vaak nog
zeer veel waardevolle grondstoffen.
Natuurlijk probeert de branche eerst
zijn waterverbruik te verminderen,
maar daar zitten grenzen aan. Je hebt
nu eenmaal een bepaalde hoeveelheid water nodig om de atomen te
binden.’
De kansen liggen dan ook met name
in samenwerking met andere branches. Zo bleek dat de combinatie van
celluloserijk afvalwater en de afvalstroom van de productie van babyvoeding een rijke afvalstroom opleverde die tot een veel eenvoudigere
afvalwaterbehandeling leidde. Maar
ook binnen de branche zijn synergievoordelen te halen. ‘Neem de samenwerking van drie papierfabrieken in
Eerbeek. De gecombineerde zuivering levert nu calciumoxide voor de
industrie, zwavel voor de landbouw
schoonwater voor de papierfabrieken
zelf, restwarmte voor de woonwijk
en biogas dat kan worden gebruikt
om in de eigen energiebehoefte te
voorzien.’
Het is volgens Adriaanse dan ook
technisch niet zo heel complex om
de keten te sluiten. Maar om er
ook een economische interessante
businesscase van te maken, is vaak
lastiger. Pas er dan ook voor op dat
je niet alleen op de procesgerichte
innovaties richt, maar ook kijkt naar
de markt voor het product dat je
daarmee gaat produceren. Denk niet
dat je bijvoorbeeld met het produceren van biogas de jackpot wint.
Bedrijven die een dergelijk traject in
gaan, moeten een lange adem hebben
tor, maar veel mensen vinden het
toch een vreemd idee om afvalwater
te drinken. En dus moet meer worden geïnvesteerd in het creëren van
bewustwording van mensen, zowel
medewerkers bij de industrie als particulieren.’ Ook zag Oesterholt dat er
nog wel eens juridische barrières werden opgeworpen die kringloopsluiting
in de weg staan, bijvoorbeeld in relatie tot het lozen van concentraatstromen. De oplossing licht met name in
het bevorderen van de publiekprivate
samenwerking zodat optimaal gebruik
Pas als mensen overtuigd raken van de noodzaak en
de voordelen van kringloopsluiting, zullen ze bereid
zijn hier de nodige stappen voor te zetten.
en investeringen verdienen zich niet
altijd binnen zeer korte tijd terug.
Voor bedrijven die een visie hebben,
ervaringen durven te delen en bereid
zijn minder marges te nemen om
de toekomst veilig te stellen, zijn er
gelukkig kansen genoeg. Bijvoorbeeld
in het winnen van chemicaliën die
kunnen worden gebruikt om het
papier beschrijfbaar te maken of
­karton waterafstotend te maken.’
Sociale belemmeringen
Frank Oesterholt van KWR keek
wat breder naar de motivatie van
bedrijven en de overheid om de
waterkringloop te sluiten. De conclusie van het onderzoek was niet
eens heel verrassend: ‘ Technologisch
en economisch gezien lijken er maar
weinig belemmeringen voor kringloopsluiting’, zegt Oesterholt. ‘De
beperkingen zitten meer in sociale en
bestuurlijke aspecten. Pas als mensen
overtuigd raken van de noodzaak en
de voordelen van kringloopsluiting,
zullen ze bereid zijn hier de nodige
stappen voor te zetten. Het is bijvoorbeeld technisch mogelijk en economisch haalbaar om afvalwater zo
schoon te maken dat het kan worden
gebruikt in de voedingsmiddelensec-
wordt gemaakt van win/win-situaties
voor alle lokaal betrokken partijen.
Dat leidt vervolgens ook sneller tot
bereidheid voor het doen van de
noodzakelijke investeringen.
Oesterholt waarschuwt er wel voor
dat bij kringloopsluiting waterbesparing geen doel op zich moet
zijn, maar integraal moet worden
beschouwd met energiebesparing. ‘
Het sluiten van de waterkringloop
mag niet leiden tot een grotere
impact op het milieu in vergelijking
met de bestaande watervoorziening
of andere alternatieve waterbronnen. Het is goed te beseffen dat de
milieu-impact van water veel lager
is dan die van energie. Omdat voor
een dergelijke integrale beschouwing
een specifiek instrument ontbreekt,
wordt op dit moment de duurzaamheid van kringloopsluiting nog
onvoldoende vastgesteld en nog
niet als criterium meegenomen bij
de besluitvorming. Alleen bij acute
waterschaarste in een bepaald gebied
lijkt kringloopsluiting zonder meer
te verdedigen, maar zelfs dan zou de
impact van kringloopsluiting moeten
worden afgewogen tegen de impact
van bijvoorbeeld ontzouting van brak
water of zeewater.’ ■
UTILITIES 29
nr. 8 - december 2014
26-27-29_Watervisie.indd 29
19-11-14 00:32
WATER Het Rotterdamse haven- en industriegebied
Botlek krijgt een centrale afvalwaterzuivering.
Vertegenwoordigers van vier organisaties hebben
op 6 november 2014 hun handtekening gezet onder
een Letter of Intent voor de bouw van de Centrale
Afvalwaterzuivering Botlek. Door de verschillende
waterstromen te combineren ontstaan synergievoordelen
die zich onder meer vertalen in een lager verbruik van
energie en chemicaliën.
Tekst: David van Baarle
Groen licht voor Centrale
Afvalwaterzuivering Botlek
Tijdens Watervisie 2014 werd de
letter of intent getekend voor de
Centrale Afvalwaterzuivering Botlek
(CAB). Max van der Meer van
Huntsman Holland, Oscar Schoordijk
van Emerald Kalama Chemical, Jeroen
van Woerden van Kemira en Annette
Ottolini van Evides Waterbedrijf zetten hun handtekening onder de letter
of intent om een gezamenlijke afvalwaterzuiveringsinstallatie te bouwen
op het terrein van Huntsman Holland.
Enkele jaren geleden ontstond
het idee om de afvalstromen van
genoemde chemiebedrijven niet meer
op het eigen terrein te behandelen,
betrokken bij de ontwikkeling van de
Centrale Afvalwaterzuivering Botlek
(CAB). ‘De motivatie van de verschillende bedrijven om te investeren in
een gezamenlijke afvalwaterzuivering
was verschillend’, zegt Roubos. ‘De
een stond voor een investering in
een nieuwe installatie omdat zijn
bestaande installatie verouderd was
terwijl de ander de capaciteit van
zijn installatie moest uitbreiden. De
gezamenlijke conclusie was dat het
handiger zou zijn de afvalwaterstromen te bundelen en op één locatie te
behandelen. Uiteraard is zo’n bundeling gunstig voor zowel de investering
Deze vorm van samenwerking waarbij je gebruik
maakt van elkaars kwaliteiten heeft de toekomst
maar te verzamelen en centraal te
verwerken. Met de ondertekening
van de letter of intent kunnen nu
de vergunningsaanvragen worden
ingediend bij Rijkswaterstaat en
DCMR. Chris Roubos van Evides
Industriewater is als manager Sales
& Marketing vanaf het eerste uur
30 UTILITIES
nr. 8 - december 2014
30-31_CAB_0814.indd 30
als de operationele kosten, maar
ook voor het milieu. De individuele
stromen hebben allemaal hun eigen
karakteristieke uitdagingen die min
of meer worden opgeheven door de
combinatie. Zo is het afvalwater op
het Huntsman-terrein rijk aan stikstof. Doordat diverse afvalstromen
bij elkaar komen, maak je de stroom
rijker en aantrekkelijker voor de
organismen. Hierdoor zijn er minder
chemicaliën nodig. Uiteindelijk neemt
daardoor ook het energiegebruik af.’
Aërobe waterzuivering
De ontwerpen voor de installatie
die rond het najaar/winter 2015 zal
worden gebouwd zijn min of meer
klaar en dus kunnen de vergunningsaanvragen bij de toezichthoudende
instanties worden ingediend. ‘We
nemen de lozingsvergunning van het
gezuiverde afvalwater voor onze
rekening’, zegt Roubos. Bedrijven
blijven zelf verantwoordelijk voor
de kwaliteit van hun afvalwater. Wij
zorgen ervoor dat het afvalwater
dat de bedrijven lozen goed verwerkbaar is.’ Evides Industriewater
zet vooral bewezen technologie in
voor de behandeling van de diverse
stromen die over het algemeen relatief zout zijn. ‘We gebruiken een
aërobe zuivering met een beluchte
tank. Deze beluchte tank dient als
voorbehandeling,waarschijnlijk wordt
dit een zogenaamde anti bulking reactor. Dit heeft een gunstige werking
Abonnees lezen meer op www.utilities.nl
19-11-14 00:24
op de bezinkbaarheid van het slib
doordat het draadvorming tegengaat.’ Over eventuele nabewerking is
ook nagedacht, maar dat wordt nog
niet direct uitgevoerd. ‘We kunnen
het water opwerken om er proceswater van te maken. Wij denken
dat er ruimte is op het terrein van
Huntsman om dit te doen, maar we
willen er eerst voor zorgen dat het
eerste deel van het project succesvol
wordt uitgevoerd. Hetzelfde geldt
voor slibvergisting, al dan niet met
partners. Het is zeker mogelijk, maar
daar is het nu nog te vroeg voor.’
‘We bouwen straks een zuivering met
een capaciteit van tussen de zevenhonderd en achthonderd kubieke
meter afvalwater per uur en verwerken daarmee zo’n 120 tot 140
duizend vervuilingseenheden’, vervolgt
Roubos. ‘Dat staat gelijk aan het
afvalwater van een stad van 120 duizend man. We bouwen hem daarbij
zo dat we ook eventueel overvloedig
regenwater tijdig kunnen verwerken.’
Daarmee stipt Roubos een algemeen
probleem aan voor afvalwaterzuiveringsinstallaties. ‘Het is eigenlijk
zonde om relatief schoon regenwater
te behandelen. We zijn dan ook met
in ieder geval één partner aan het
kijken of we de regenwaterafvoer
kunnen ontkoppelen van de afval­
waterinfrastructuur.’
Waterketen Speciaal voor de
CAB wordt in de Botlek een persriool aangelegd met een lengte
van ongeveer twaalf kilometer. De
nieuwe afvalwaterzuivering (AWZI)
komt naast de bestaande AWZI op
het terrein van Huntsman te staan.
Als alles volgens plan verloopt, wordt
de CAB eind 2016/begin 2017 opgeleverd. Er zijn nog andere partijen
geïnteresseerd in aankoppeling aan de
CAB en daar is in het ontwerp dan
ook al rekening mee gehouden.
Evides Industriewater is overigens
geen vreemde voor Huntsman. Het
bedrijf opende een aantal jaren geleden al de Demiwaterplant Botlek
op het Huntsman-terrein en nam
daarbij ook de proceswaterfabrieken over. Sinds kort beheert Evides
Industriewater ook de afvalwaterzuiveringsinstallatie van Huntsman. ‘We
verwachten ook hier synergievoordelen te halen’, zegt Roubos. ‘Nu
we Huntsman in de hele waterketen
voorzien, kunnen we kijken naar
optimalisatie van de stromen.’
Trots De tekenpartners van de letter of intent stellen hun expertise ter
beschikking bij het verder uitwerken
van het ontwerp. Evides Industrie­
water is blij met deze samenwerking.
‘Dit initiatief laat wederom zien dat
samenwerking loont’, zegt Markus
Flick, Managing Director van Evides
Industriewater. ‘De gecombineerde
zuivering van afvalwater levert technologische voordelen op zodat de
lozing op oppervlaktewater gezekerd
blijft tegen optimale kosten. Voor de
aangesloten bedrijven betekent het
dat de zuivering van hun afvalwater
wordt gedaan door specialisten van
Evides, waarbij investeringen in vaak
oudere eigen installaties overbodig
worden.’
Ook Max van der Meer van
Huntsman is positief: ‘Huntsman is
trots dat zij deze innovatieve samenwerking mogelijk kan maken. Deze
vorm van ketensamenwerking, waarbij je gebruik maakt van elkaars kwaliteiten, heeft de toekomst.’ ■
UTILITIES 31
nr. 8 - december 2014
30-31_CAB_0814.indd 31
19-11-14 00:24
advertorial
Topsector Water zet waterkennis
en kunde om in kassa
Als de term homebase showcase voor één sector geldt, dan is het wel voor de
watersector. Nederland heeft al eeuwenlang een haat-liefdeverhouding met water
en de Nederlanders weten iedere keer weer een bedreiging om te buigen tot
een kans. Dat geeft de thuismarkt een geweldige etalage positie. De technologie
die voor eigen gebruik wordt ontwikkeld, is een waardevol exportproduct dat
andere Deltalanden of landen met veel waterstress kan helpen met hun specifieke
uitdagingen. Topsector Water valoriseert die kennis en heeft de stevige ambitie
neergezet om de toegevoegde waarde van de watersector tussen 2010 en 2020
te verdubbelen.
Wat industriewater 2.0 betekent voor Topsector Water
is wel duidelijk. De sector staat klaar om de kosten voor
de productie van schoon drink- en industriewater omlaag
te brengen, nutriënten en reststoffen terug te winnen uit
(afval)water en de energiesector te helpen met het verduurzamen van zijn processen. Om de ambities kracht bij
te zetten stelde het Kernteam Watertechnologie van de
topsector eind vorig jaar het innovatiecontract Watertechnologie 2014-2015 samen.
Doel van het innovatiecontract is om een gezamenlijke
ambitie uit te spreken en innovatierichtingen neer te
zetten. Door de gouden driehoek beter samen te laten
werken kunnen kunde en kennis omgezet worden in kassa. Innovatie binnen de watersector betekend een betere
export. Nederland als ‘Centre of Expertise’ in Water-,
Delta- en Maritieme Technologie. Daar staat Topsector
Water voor.
Innovatie-Contract
In het contract geeft het Kernteam Watertechnologie een
gezamenlijke visie en strategie voor de thema’s waarop
geïnnoveerd wordt. De ambitie die de gouden driehoek:
bedrijven, overheden en kennisinstellingen bij elkaar
brengt, is verdubbeling van de export van de watersector in 2020 en het vinden en toepassen van innovatieve
oplossingen.
Het innovatie thema: ‘Water for All’ omvat de productie
van drink- en industriewater en de zuivering van afvalwater tegen minimale kosten. De omvang van deze markt
wordt wereldwijd geschat op 50 tot 60 miljard euro per
jaar. De sterke groei van de markt volgt uit de stijgende
mondiale behoefte aan zoetwater als bron voor drink- en
industrie- water. Nieuwe afvalwaterzuiveringtechnologie is nodig om duurzaam water van goede kwaliteit
te kunnen leveren waarbij het milieu niet wordt belast.
De vraag naar deze technologie wordt mede gedreven
door meer en strengere regelgeving en hogere kwaliteitsstandaarden.
Het innovatie thema: ‘More Crop per Drop’ stelt een
hoogwaardige zoetwatervoorziening voor de productie
van voedsel centraal. Door de inzet van innovatieve en
duurzame technologieën en integrale oplossingen voor
het sluiten van waterkringlopen en hergebruik in de landen tuinbouwsector is veel te winnen. In het verlengde van
de landen tuinbouwsector ligt binnen de voedingsmiddelenindustrie een uitdaging voor het efficiënt omgaan
met schaarse grondstoffen en de verduurzaming van
processen als voorwaarde voor de ‘license to produce’.
Het innovatie thema: ‘Water & Energie’ richt zich op de
verduurzaming van processen voor de energieproducerende industrie en op nieuwe vormen van schone energie
op basis van Watertechnologie. Het waterverbruik in
de energiesector blijft toenemen en met de groei van de
wereld- bevolking en de vraag naar energie moet deze
trend gekeerd worden. De verwachting is dat alternatieve vormen van energie- opwekking op basis van
Watertechnologie een bijdrage zullen gaan leveren aan
de energietransitie van ‘fossiel’ naar ‘schoon’.
Het innovatie thema: ‘Water & ICT’ richt zich op het
vergroten van de efficiëntie van Watertechnologie door
gebruik te maken van automatische sensing & monitoring
van de waterkwaliteit en het optimaal kunnen regelen
van de waterketen (process control). Dit biedt mogelijkheden voor een sterke verbetering van de procesvoering
van installaties waar water behandeld wordt en voor
decentrale waterbehandeling ‘fit-for-use’.
www.topsectorwater.nl
32_Topsector_water.indd 1
19-11-14 00:23
WATER De elektrospray-techniek van High Voltage
Water heeft volgens de jury van de Waterinnovator of the
Year Award de potentie om een wereldwijd probleem
op te lossen: het scheiden van zout en water. Garantie
over het succes gaf voorzitter Cees Buisman niet, maar
hij vond de technologie wel innovatief genoeg om de
award toe te kennen aan High Voltage Water.
High Voltage Water is
Waterinnovator of the Year 2014
High Voltage Water zegt het energieverbruik en de investeringskosten van
thermisch ontzilten drastisch omlaag
te kunnen brengen door gebruik te
maken van elektrospray-techniek, dat
met name bekend is van de inktjetprinter. Druppels worden daarbij
geladen zodat ze elkaar afstoten,
waardoor een fijne en gelijkmatige
nevel ontstaat. Een promovendus
van toptechnologisch instituut voor
watertechnologie Wetsus ontdekte
dat dezelfde technologie op veel grotere schaal en met grotere debieten
kan worden toegepast voor waterontzilting.
Harmen Veldman verduidelijkte in zijn
pitch tijdens het Watervisie Congres
de technologie: ‘Een typische ontziltingsinstallatie werkt met verdampers
waar het zoute water op wordt
gespoten, waarna het water verdampt
en het zout achterblijft. Met elektrospray-technieken is het mogelijk om
het water veel beter te verdelen over
de verdampers, waardoor de warmteoverdracht van de verdampers op
het water en daarmee het rendement
aanzienlijk toeneemt. Mogelijk bijkomend voordeel van de constante voeding is dat de pijp constant vochtig is,
waardoor corrosie wordt verminderd.
Hoewel er steeds meer membranen
worden ingezet voor het ontzilten
van water, zien de jonge ondernemers
met name een markt voor hun product in de ontzilting van zeer zout
water of brijn. Bovendien is er een
grote installed base aan thermische
ontziltingsinstallaties. Die zouden we
kunnen aanpassen en optimaliseren
met onze techniek.’ De winnaars worden een jaar lang gevolgd door het
vakblad Utilities en krijgen bovendien
advertentieruimte om hun product
met een vliegende start te laten landen in de waterwereld.
We hebben al gesprekken met geïnteresseerden, zegt Veldman. ‘We moeten nu vooral laten zien dat de business case voor elektrospray gunstiger
uitpakt dan de huidige technieken. ■
Andere kandidaten
De twee andere kandidaten voor de
onderzoeksproject CADoS is gericht
afvalwater optimaliseert en de kwa-
Waterinnovator of the Year award gre-
op een vergaande optimalisatie van
liteit van het effluent verbetert. Het
pen net naast de eerste plaats. Nog
zowel de waterlijn als de sliblijn. Het
proces combineert de biologische
even de technologie in een notedop.
proces verlaagt de operationele kosten
afvalwater­behandeling van Biothane
en vereenvoudigt de slibverwerking.
en de X-Flow ultrafiltratie membraan­
CADoS Cellulose van toiletpapier
Het afgescheiden zeefgoed kan ook
separatie-technologie van Pentair.
wordt met een fijnzeef-installatie uit
als grondstof voor biogas of bioplastics
Door gebruik te maken van anaerobe
het ruw afvalwater gezeefd. Hierdoor
dienen.
vergisting, neemt de productie van
biogas toe. Bijkomend voordeel is
wordt het afvalwaterzuiveringsproces
minder belast met vaste stof, waar-
Memthane Memthane is een
dat het proces weinig energie nodig
door het energieverbruik voor de
anaerobe membraan bioreactor die
gebruikt, een kleine voetafdruk heeft
biologische zuivering verlaagt. Het
de energieproductie uit industrieel
en minder chemicaliën gebruikt.
UTILITIES 33
nr. 8 - december 2014
33_Waterinnovator_0814.indd 33
19-11-14 00:21
Utilities.nl
geeft nog meer waarde voor uw geld
Meer nieuws dan ooit
•
•
•
•
•
•
•
•
Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt
Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar
Volledig evenementenoverzicht
Online catalogi met producten en diensten
Multimediale bedrijfspresentaties
Tweewekelijkse nieuwsbrief
Live twitter updates
LinkedIn interacted
acts
manuf
Utilities-abonnees krijgen meer
• De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online
• Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen
• Volg de status van nieuwbouwprojecten
en uitbreidingen in de projectendatabase
• Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren
Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor
_adv_www_uilities.indd 43
20-10-14 14:35
product & oplossing
Generator voor tijdelijke stikstofbehoefte
Atlas Copco Rental levert stikstofgeneratoren aan bedrijven die tijdelijk stikstof
nodig hebben. Voor toepassingen waarbij een groot volume aan stikstof nodig is,
beschikt het bedrijf in zijn huurvloot over de NGM 4000. Dit is een grote stikstofgenerator op basis van membraantechnologie. De generator heeft een capaciteit van vierduizend kubieke meter stikstof per uur bij 95 procent zuiverheid
en een werkdruk tot 25 bar(g). Hij is opgebouwd volgens offshore specificaties
en geïntegreerd in een 20 ft DNV 2.7-1 gecertificeerde container. Mede hierdoor is de stikstofgenerator ook geschikt voor gebruik in de offshore industrie
voor onder andere het reinigen, drogen en conserveren van pijpleidingen.
www.atlascopco.com/rentalnlnl
➧
Applicatie voor drukapparatuur
Energie Consult Holland BV voert
bij haar klanten keuringen uit aan
druk­apparatuur. Het bedrijf heeft een
gratis applicatie ontwikkeld, waarmee
een gebruiker van drukapparatuur
toegang krijgt tot de database van
ECH. Klanten die een keuring hebben
laten uitvoeren, kunnen met behulp
van de applicatie alle benodigde informatie terugvinden over de keuring en
het drukapparaat zelf. Met behulp
van het beheerprogramma heeft de
klant een overzicht van alle drukapparatuur in zijn bedrijf. De klant kan
alle gegevens omtrent de uitgevoerde
en nog uit te voeren keuringen
inzien. Ook worden eventuele noodzakelijke vervolgacties weergegeven.
www.energie-consult.nl
➧
Firmware voor massastroommeters
De Gas Select™ firmware van Alicat is uitgebreid met een bibliotheek van
maximaal 130 vooraf opgeslagen gassen, gebaseerd op NIST Prop, en een
functie die bedoeld is voor het definiëren van gemengde gassamenstellingen. De
COMPOSER-functie geeft de gebruiker de mogelijkheid om snel tot wel twintig
gepersonaliseerde gassamenstellingen direct op massastroommeters en -controllers
te programmeren en op te slaan.
Behalve vele zuivere gassen bevat de firmware ook een groot aantal gasmengsels
die veelvuldig gebruikt worden in bioreactors, de laswereld, productie,
stroomopwekking, koelings- en medische vakgebieden. Met behulp van het
geïntegreerde digitale display kunnen gebruikers gascomposities definiëren tot 0.01
procent elk, met maximaal vijf samengestelde gassen.
www.alicat.com/composer
Sneltester voor zonnepanelen
Na het plaatsen van zonnepanelen
is het belangrijk direct de elektrische veiligheid van de DC-stringen
te inspecteren, om onnodige extra
kosten te voorkomen. De Solarmex
1000 is speciaal ontwikkeld voor de
deeloplevering van een PV-string in
een solarinstallatie. De gebruiker
voert de EN 62446 metingen (DC)
methodiek uit en hierna kan, bij een
goed testresultaat, de bouwstelling
of dakrandbeveiliging worden verwijderd. De zonne-installateur kan het
DC-gedeelte van de PV-installatie
testen op isolatieweerstand, openklemspanning, kortsluitstroom, polariteit en potentiaalvereffening(aarding).
www.kwx.nl
➧
35_product oplossing_0814.indd 35
UTILITIES 35
nr. 8 - december 2014
19-11-14 00:19
MARKET REVIEW
WATER
Producten
GAS
Producten
Esders BV
BERMAD Holland
Postbus 5130
3295 ZG ‘S-GRAVENDEEL
Tel: +31 (0)78 - 6 73 47 61
Fax: +31 (0)78 - 6 73 70 87
E-mail: [email protected]
Website: www.bermad.nl
Esders BV
Dr Paul Janssenweg 144
Postbus 10131
5000JC Tilburg
Tel: +31 (0)13-4680856
Fax: +31 (0)13-4686075
E-mail:[email protected]
Website:www.esders.nl
Dr Paul Janssenweg 144
Postbus 10131
5000JC Tilburg
Tel: +31 (0)13-4680856
Fax: +31 (0)13-4686075
E-mail:[email protected]
Website:www.esders.nl
Inspectie en Keuringen
Kiwa Nederland B.V.
Sir Winston Churchilllaan 273
2288 EA RIJSWIJK
Postbus 70
2280 AB RIJSWIJK
Tel: +31 (0)70 414 44 00
Fax:+31 (0)70 414 44 20
E-mail: [email protected]
Website: www.kiwa.nl
OVERIG
DIENSTEN
Kiwa Training biedt de energiebranche
cursussen op het gebied van distributietechniek en installatietechniek.
Daarnaast kunt u ook bij Kiwa Training
terecht voor cursussen op het gebied van
(kwaliteits)managementsystemen.
Jotem Waterbehandeling b.v.
Parelstraat 24
7554 TM HENGELO
Tel: +31 (0)74 - 24 25 255
Fax: +31 (0)74 - 24 34 880
E-mail:
[email protected]
Website:www.jotem.nl
Lubron Waterbehandeling
BV
Postbus 540
4900 AM OOSTERHOUT NB
Tel: +31 (0)162 - 42 69 31
Fax: +31 (0)162 - 45 91 92
E-mai­l: [email protected]
Website:www.lubron.eu
DDM Demontage B.V.
Industriële verhuizingen
Demontage – Sloopwerken
Transport – Asbestsanering
Offshore
Postbus 253
3454 ZM DE MEERN
Tel: +31 (0)30 - 666 97 80
Fax: +31 (0)30 - 245 91 27
E-mail:[email protected]
Website: www.ddm.eu
Een greep uit ons cursusaanbod:
• Middelbare Gas-, Warmte- en Elektriciteitsdistributietechniek
• Hogere Gastechniek
• Gasstationstechniek
• Kathodische Bescherming 1 en 2
• PE-lassen
• MVO en CO2-Prestatieladder
• Legionellapreventie Adviseur
• Onderhoud en Veiligheidsinspectie Stookinstallaties
Indien u ook vermeld
wilt worden in de Market
Review van UTILITIES,
neemt u dan ­contact op
met Jetvertising:
Arthur Middendorp,
tel. 070 399 0000
Ook voor (maatwerk) in-company
trainingen kunt u bij ons terecht, zoals:
• Storingsleider: kan uw bedrijf storingen /
calamiteiten in uw gasnet adequaat oplossen?
• Gasdistributietechniek voor het Hoger Kader
Kijk op www.kiwatraining.nl voor een
volledig overzicht van ons cursusaanbod en
meldt u aan voor onze nieuwsbrief.
Schrijf vandaag nog in en zorg dat u bijblijft!
Kiwa Training
T 31 (0)55 539 33 50
E [email protected]
W www.kiwatraining.nl
38 UTILITIES
nr. 8 - december 2014
36_marketreview_0814.indd 38
advertentie def.indd 1
5/22/14 11:31 AM
19-11-14 00:36
agenda
CleanTech Business Day
9 december
WTC, Rotterdam
www.euroforum.nl/energie/
clean-tech-business-day
De markt voor duurzame energietechnologie groeit wereldwijd met gemiddeld
zes procent per jaar tot zelfs 4.400 miljard euro in 2025 (Roland Berger).
De CleanTech-sector is de komende jaren dus één van de belangrijkste
e­conomische sectoren. De CleanTech Business Day is de business accelerator
voor de Nederlandse CleanTech-sector en brengt innovatie, markt &
financiering bij elkaar. De eerste editie van de CleanTech Business Day was een
groot succes. Ruim 320 ontwikkelaars, producenten, afnemers en financiers van
duurzame en schone technologieën kwamen afgelopen editie bij elkaar voor
nieuwe business.
Trainingen Fiscal Metering of Natural Gas
19 januari
20 - 22 januari
Groningen
www.dnvgl.com/­
fiscal-metering-courses
Weet u zeker dat de omgevingscondities bij comptabele meetstations uw
metingen van volume, temperatuur en druk niet beïnvloeden? En hoe zeker
bent u dat er geen gas flows lopen die u niet meet? DNV GL’s Energy Academy
(voorheen DNV KEMA Academy) cursussen op het gebied van Fiscal metering
of Natural Gas helpen u bij het ontwerpen en beheren van betrouwbare
meetstations met een lage meetonzekerheid. U leert systematische fouten te
minimaliseren, te beoordelen of het bedrijf dat het gasverbruik meet dit correct
doet en na te gaan wat er nodig is voor een evenwichtige gasbalans.
Aqua Nederland Vakbeurs en RioleringsVakdagen
17, 18 en 19 maart
Gorinchem
www.evenementenhal.nl
Aqua Nederland Vakbeurs en RioleringsVakdagen is een groeiende beurs wat
de afgelopen editie wel gebleken is. Van deze feiten en cijfers uitgaand liggen de
verwachtingen hoog voor de editie in 2015.
Circulaire Economie
31 maart
WTC Rotterdam
www.euroforum.nl
Congres over duurzaam bouwen en produceren, cradle to cradle en hergebruik
van energie, water en grondstoffen.
Cursus Energietransformatoren
20 - 22 april
Congrescentrum Elektrum te
Arnhem
www.dnvgl.com/­­
energy-academy
Energietransformatoren zijn onmisbare componenten in de elektrische
infrastructuur. Aspecten zoals ontwerp, fabricage, gebruik en onderhoud zijn
bepalend voor de beschikbaarheid, betrouwbaarheid, levenscycluskosten en
resterende levensduur. In deze cursus worden alle aspecten van de levenscyclus
van energietransformatoren behandeld en zult u na afloop een beter begrip
hebben van de basisprincipes en gebruiksaspecten.
Windcongres
21 april
www.euroforum.nl
Hét nationale platform voor alle stakeholders in de windenergie sector voor
Windenergie op Land en Windenergie op Zee. Ga met de beleidsmakers,
stakeholders en praktijkexperts in gesprek.
Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, postbus 12936, 1100 AX Amsterdam of [email protected]
Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl
37_agenda_0814.indd 37
UTILITIES 37
nr. 8 - december 2014
19-11-14 00:18
I N
H E T VO LG E N DE
U T I L I T I E S
N UMMER
N UM M E R
1 V ER S C HI JNT WEEK
6
T h e m a : W a t e r – I n d u s t r i e - e n p r o c e s w a t e r
Duurzaam ziekenhuis
Duurzame papierproducenten
Een zeer energiezuinig en duurzaam gebouw met het
BREEAM-predicaat ‘excellent’. Dat is het uitgangspunt
voor de nieuwbouw van het ziekenhuis Tergooi in
Hilversum. Een consortium onderzocht drie innovatieve
ideeën op het gebied van water, waarvan er twee verder
zijn uitgewerkt: de invoering van het Pharmafilter-concept
en duurzame koeling met behulp van warmtewisselaars in
de parkeertoren.
Industriewater Eerbeek verzorgt de zuivering van
het afvalwater van de Eerbeekse papierindustrie.
Papierfabrieken gebruiken veel water; als grondstof, als
koelmedium, maar met name als transportmiddel. Na
meerdere malen te zijn gebruikt, kan het water zijn functie niet meer vervullen en is afvoeren noodzakelijk. Bij
afvoer hoort zuiveren. Dit was de reden om in 1961 de
handen ineen te slaan om gezamenlijk de zuivering op
geavanceerde wijze uit te voeren.
Duurzame waterzuivering
Vier grote bedrijven in de regio Tilburg gaan gezamenlijk
hun afvalwater duurzaam zuiveren. Agristo, Coca-Cola,
Fujifilm en International Flavors and Fragrances ondertekenden een contract met New Waterbusiness Tilburg
voor de bouw en exploitatie van de waterzuivering. De
nieuwe installatie heeft een laag energieverbruik en het
afvalwater wordt na zuivering als schoon water op het
Wilhelminakanaal geloosd of wellicht hergebruikt. NWB
bekijkt ook of het slib dat bij de gezamenlijke zuivering
vrijkomt kan worden opgewerkt tot biogas.
Thema's 2015
2. Gas: Efficiency en duurzame warmte
3. Energie: Smart Grids en Smart Cities
4. Water: Afvalwater en grondstoffen
5. Gas: Industriële gassen, kennis en innovatie
6. Energie: Energie-efficiency
7. Water: Ketensamenwerking
8. Gas: Nieuw gas
38 UTILITIES
nr. 8 - december 2014
38_volgende_nummer_0814.indd 38
19-11-14 00:22
9 - 11 JUNE 2015
AMSTERDAM RAI
AMSTERDAM
THE NETHERLANDS
SECURE POWER
FOR A SUSTAINABLE ECONOMY
POWER-GEN Europe, features the industry’s most
comprehensive multi-track conference, examining critical
aspects of the entire power generation sector. The content
puts strategic thinking and technical innovation to the fore,
making it an essential event for power industry professionals.
•
•
The conference is an opportunity to take a health check on
strategic and technical developments right across the sector
and in the vital nexus between renewable and traditional
power. Major themes are expected to include:
•
•
•
•
Opportunitiesarisingfromnewmarketdesigns
Solutionsthatmanagetheimpactonthegridof
growing variable power
Lowcarbontechnologydevelopment
and deployment
Flexiblegenerationsolutions
Mothballinganddecommissioningstrategies
Energyefficiencyandoptimizationapproaches
The conference runs alongside an expansive exhibition floor
featuring the leading suppliers, sub-suppliers and service
providers across the entire power generation value chain.
To find out how your business can benefit from participating at POWER‐GEN Europe 2015 please contact:
Exhibition & Sponsorship Sales
POWER-GEN Europe
UK, Italy, France, Greece
& Benelux:
Gilbert Weir Jnr.
T +44 (0) 1992 656 617
E [email protected]
Middle East:
FerayeParcaliGurel
T + 90 (0) 532 612 77 17
E [email protected]
Asia, Southern Germany,
Austria & Switzerland:
Kelvin Marlow
T +44 (0) 1992 656 610
E [email protected]
Latin America, Spain
& Portugal:
JuanGimenez
T +54 11 4787 3817
E [email protected]
Russia & CIS
Natalia Gaisenok
T +7 495 258 31 36
E [email protected]
North America:
Bridgett Maddux
T +1 918-549-0473
E [email protected]
Northern Germany,
Scandinavia &
Eastern Europe:
LeonStone
T +44 (0) 1992 656 671
E [email protected]
China (Agent)
LiuZizhen
ChinaExhibitionWorldCo.Ltd
T +86-10-65920071-888
[email protected]
SvetlanaStruckova
T +7 495 258 31 36
E [email protected]
www.powergeneurope.com
Owned and Produced by:
Presented by:
Supported by:
Co-located with:
Join us in Amsterdam
for the industry health check
0441_PGE15_ADVERT_185x267mm.indd 1
39_adv_Pennwell.indd 1
11/10/14 4:07 PM
19-11-14 00:36
... vooruitstrevend in breedband Routers
De robuuste industriële mobiele breedband router garandeerd veilige connectiviteit (Dual SIM-kaart) naar
remote Ethernet en RS-232 apparatuur via mobiele netwerken. GSM/GPRS/3G/UMTS/HSDPA en HSUPA
ondersteuning. Download capaciteit 14,4 Mbit/s en upload 5,7 Mbit/s. De router beschikt over een
ingebouwde 2-poorts switch en één seriële poort.
MRD-350: safe, flexible en high speed.
Er is zoveel meer over te vertellen ...
Meer weten ? Bel 0318-636262
of bezoek www.modelec.nl
www.modelec.nl
Tel. 0318-636262
[email protected]
40_modelec_0814.indd
adv_WmoA4_bbrout.indd1 1
14-11-14
11-01-13 10:32
13:57

Flyer (10 MB, Pdf)

PDF download - VBR Mechanisatie

Klik hier

2692 IMW Flyer Eigen Kracht Groep.indd

ABVV jongeren, ACV Gent-Eeklo, ACLVB, Actief Linkse

Inhoud - Intersentia Academisch

Download File

Wonen: helemaal naar eigen smaak.

klik hier - Caritas International