WOJCIECH JARECKI, MAREK KUNASZ, EWA MAZUR-WIERZBICKA, PATRYCJA ZWIECH GOSPODAROWANIE KAPITAŁEM LUDZKIM Szczecin 2010 HTTP://GKL.GLT.PL/ Recenzent: Marek Drzazga Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach Skład i łamanie: Marek Kunasz HTTP://GKL.GLT.PL/ Żadna część tej publikacji nie może być powielana i rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób, elektroniczny lub mechaniczny, włączając fotokopiowanie, nagrywanie lub z wykorzystaniem innych systemów, bez pisemnej zgody Autorów. © Autorzy http://gkl.glt.pl/ Szczecin 2010 Wojciech Jarecki: rozdziały 1, 6 i 7, Marek Kunasz: rozdziały 2 i 9, Ewa Mazur-Wierzbicka: rozdziały 4 i 8, Patrycja Zwiech: rozdziały 3 i 5. ISBN 978-83-60606-52-0 Wydawca: ECONOMICUS, ul. Obrońców Stalingradu 12, 70 – 407 Szczecin tel. 091 43 00 603, E - mail. [email protected], www.eki.pl HTTP://GKL.GLT.PL/ SPIS TREŚCI Wprowadzenie .................................................................................................. 7 Rozdział 1 Teoria kapitału ludzkiego 1.1. Początki myśli o kapitale ludzkim – poglądy ekonomistów klasycznych ............ 1.2. Początki myśli o kapitale ludzkim – charakterystyka sytuacji społeczno – gospodarczej ................................................................................................................ 1.3. Powstanie i ewolucja teorii kapitału ludzkiego .................................................... 1.4. Rozwój koncepcji kapitału ludzkiego w Polsce ................................................... 1.5. Praca jako czynnik produkcji w świetle teorii kapitału ludzkiego ....................... 1.6. Literatura wykorzystana w rozdziale .................................................................... 1.7. Literatura uzupełniająca ........................................................................................ 10 16 18 23 27 28 30 Rozdział 2 Koncepcje i analizy kapitału ludzkiego w różnych obszarach ekonomii 2.1. Zewnętrzne i wewnętrzne determinanty budowy trwałej przewagi konkurencyjnej ............................................................................................................. 2.2. Zasoby niematerialne a funkcja personalna .......................................................... 2.3. Znaczenie wiedzy we współczesnych procesach gospodarczych ......................... 2.4. Kapitał ludzki a kapitał intelektualny organizacji ................................................ 2.5. Pomiar gospodarki opartej na wiedzy ................................................................... 2.6. Literatura wykorzystana w rozdziale .................................................................... 2.7. Literatura uzupełniająca ........................................................................................ 32 36 38 46 53 53 56 Rozdział 3 Demografia jako nauka o ludności i kapitale ludzkim 3.1. Istota demografii ................................................................................................... 3.2. Wybrane teorie demograficzne ............................................................................. 3.3. Miary w gospodarowaniu kapitałem ludzkim ..................................................... 3.4. Podstawowe mierniki i wskaźniki dotyczące demografii ..................................... 3.5. Literatura wykorzystana w rozdziale .................................................................... HTTP://GKL.GLT.PL/ 60 63 69 71 76 4 Gospodarowanie kapitałem ludzkim Rozdział 4 Rynek pracy i segmentacja a struktura kapitału ludzkiego 4.1. Istota rynku pracy ................................................................................................. 77 4.1.1. Strona podaży na rynku pracy ........................................................................... 78 4.1.2. Strona popytu na rynku pracy ........................................................................... 79 4.1.3. Równowaga i stany nierównowagi na rynku pracy ........................................... 81 4.2. Struktura kapitału ludzkiego a segmentacja rynku pracy ..................................... 83 4.3. Bezrobocie ............................................................................................................ 89 4.3.1. Czynniki generujące bezrobocie ........................................................................ 90 4.3.2. Mierniki bezrobocia ........................................................................................... 91 4.3.3. Rodzaje bezrobocia ............................................................................................ 96 4.3.4. Skutki bezrobocia .............................................................................................. 98 4.3.5. Metody ograniczenia bezrobocia ....................................................................... 100 4.4. Literatura wykorzystana w rozdziale .................................................................... 105 4.5. Literatura uzupełniająca ........................................................................................ 106 Rozdział 5 Migracje we współczesnym świecie 5.1. Istota migracji – podstawowe definicje i podziały ............................................... 5.2. Wybrane koncepcje migracyjne w świetle teorii ekonomicznych ........................ 5.3. Skutki migracji ...................................................................................................... 5.4. Podstawowe mierniki i wskaźniki dotyczące migracji ......................................... 5.5. Literatura wykorzystana w rozdziale .................................................................... 5.6. Literatura uzupełniająca ........................................................................................ 111 115 122 125 129 130 Rozdział 6 Edukacja i kształcenie 6.1. Charakterystyka ogólna systemu edukacji ............................................................ 6.2. System szkolnictwa wyższego i polityka edukacyjna w Polsce ........................... 6.3. Publiczne i indywidualne inwestycje w kształcenie oraz efekty tych inwestycji . 6.3.1. Społeczne/publiczne ekonomiczne koszty i efekty kształcenia ......................... 6.3.2. Społeczne/publiczne quasi ekonomiczne i pozaekonomiczne efekty kształcenia .................................................................................................................... 6.3.3. Indywidualne koszty kształcenia ....................................................................... 6.3.4. Indywidualne ekonomiczne efekty kształcenia ................................................. 6.3.5. Indywidualne pozaekonomiczne efekty kształcenia .......................................... 6.4. Ryzyko inwestycji w kształcenie .......................................................................... 6.5. Kształcenie ustawiczne ......................................................................................... HTTP://GKL.GLT.PL/ 133 135 137 139 144 147 150 151 153 155 Spis treści 5 6.6. Podstawowe mierniki i wskaźniki dotyczące edukacji i kształcenia .................... 157 6.7. Literatura wykorzystana w rozdziale .................................................................... 158 6.8. Literatura uzupełniająca ........................................................................................ 160 Rozdział 7 Zdrowie jako komponent kapitału ludzkiego 7.1. Zdrowie jako element składowy kapitału ludzkiego ............................................ 7.2. Wpływ zdrowia na wydajność pracy i wzrost gospodarczy ................................. 7.3. Podstawowe miary dotyczące zdrowia ................................................................. 7.4. Literatura wykorzystana w pracy .......................................................................... 162 163 165 167 Rozdział 8 Programy rozwoju kapitału ludzkiego w UE 8.1. Program Operacyjny Kapitał Ludzki .................................................................... 8.2. Pomoc zagraniczna w zakresie rozwoju zasobów ludzkich do 2007 roku ........... 8. 2.1. Pomoc przedakcesyjna ...................................................................................... 8.2.2. Pomoc zagraniczna w zakresie rozwoju zasobów ludzkich w latach 2004 – 2006 ............................................................................................................................. 8.3. Literatura wykorzystana w rozdziale .................................................................... 168 178 178 182 186 Rozdział 9 Gospodarowanie kapitałem ludzkim w organizacji 9.1. Funkcja personalna współczesnych organizacji ................................................... 9.2. Obszary gospodarowania kapitałem ludzkim w organizacji ................................ 9.2.1. Planowanie personalne ...................................................................................... 9.2.2. Dobór personelu ................................................................................................. 9.2.3. Ocenianie personelu ........................................................................................... 9.2.4. Motywowanie personelu .................................................................................... 9.2.5. Rozwój personelu .............................................................................................. 9.2.6. Ruch pracowniczy .............................................................................................. 9.3. Wpływ funkcji personalnej na kształtowanie kapitału ludzkiego i intelektualnego organizacji ........................................................................................ 9.4. Pomiar funkcji personalnej w organizacji ............................................................ 9.5. Literatura wykorzystana w rozdziale .................................................................... 9.6. Literatura uzupełniająca ........................................................................................ HTTP://GKL.GLT.PL/ 187 188 188 191 193 196 199 202 202 205 207 209 6 Gospodarowanie kapitałem ludzkim Spis rysunków i tabel ......................................................................................... 216 Notka o autorach ................................................................................................ 218 HTTP://GKL.GLT.PL/ WPROWADZENIE Kapitał ludzki w literaturze definiuje się jako zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia, motywacji do pracy itp. tkwiących w człowieku. Jego duże znaczenie wynika głównie z silnych związków między wzrostem wydajności pracy a konkurencyjnością przedsiębiorstw i bogactwem danego kraju. Ta zależność stworzyła przesłanki do uznawania pracy ludzkiej za główne bogactwo kraju. W konsekwencji na wzrost tego bogactwa w dużym stopniu wpływa jakość kapitału ludzkiego. Im jest ona wyższa, tym wykonywana praca może być bardziej wydajna i złożona, a to determinuje wartość dodaną i w efekcie rozwój społecznogospodarczy kraju. Stąd też kapitał ludzki jest ważnym czynnikiem konkurencyjności organizacji i gospodarek. Zainteresowanie problematyką kapitału ludzkiego stale wzrasta. Świadczy o tym stale rosnąca liczba publikacji, referatów konferencyjnych oraz opracowań empirycznych w krajowej, jak i światowej nauce. O randze problematyki kapitału ludzkiego świadczy również włączenie do programu studiów ekonomicznych poruszanych w niniejszej publikacji zagadnień w ramach wyodrębnionego przedmiotu „Gospodarowanie kapitałem ludzkim”. Praca ta może stanowić wykład wiedzy dla studiujących ten przedmiot, może także stanowić wielowymiarowe kompendium wiedzy dla teoretyków i praktyków zainteresowanych problematyką kapitału ludzkiego. Problematyka miejsca człowieka gospodarującego w procesach ekonomicznych jest stale obecna i ugruntowana w historycznym rozwoju myśli ekonomicznej. Jednak w dziełach klasycznych jest ona prezentowana niejako przy okazji rozważań, które można umieścić w dominującym nurcie. Dopiero lata sześćdziesiąte XX wieku przyniosły rewolucyjne wręcz zmiany w tym zakresie zmianę perspektywy. Prace Beckera, Schultza i Mincera wyznaczyły nowy sposób rozpatrywania działań dotychczas postrzeganych jako konsumpcja i źródło kosztów (np. personalnych), włączając w rozważania kwestię korzyści a zatem i rentowności działań, traktowanych odtąd jako inwestycje w kapitał ludzki. Przywołani Autorzy wyznaczyli główne obszary inwestycji w kapitał ludzki – sferę: zdrowia, szkolenia, edukacji i kształcenia, migracji przestrzennych oraz pozyskiwania informacji o rynku pracy czy, w szerszej perspektywie, również sferę HTTP://GKL.GLT.PL/ 8 Gospodarowanie kapitałem ludzkim badań naukowych. Wyznaczyli tym samym obszary zainteresowań teoretyków i praktyków zajmujących się problematyką kapitału ludzkiego. Ta systematyka pól badawczych została wykorzystana również przy konstrukcji struktury niniejszej publikacji. Rozwój i rozpowszechnienie się teorii kapitału ludzkiego miały niebagatelny wpływ na wiele innych dziedzin głównie w obszarze nauk ekonomicznych, ale również i nauk o zarządzaniu – na teorię: rynku pracy, konkurencyjności, kapitału intelektualnego, zarządzania wiedzą czy zarządzania zasobami ludzkimi. Ten fakt również stanowił istotną przesłankę przy konstrukcji struktury pracy, której celem było: • przedstawienie problematyki kapitału ludzkiego jako fenomenu wielowymiarowego, w możliwie najpełniejszym zakresie perspektyw, • ukazanie roli kapitału ludzkiego jako determinanty rozwoju ekonomicznego, • zapoznanie czytelników z instrumentarium kształtowania i pomiaru kapitału ludzkiego. Praca ma charakter teoretyczny, a jej strukturę tworzy 9 rozdziałów. W rozdziale pierwszym opisano podstawowe zagadnienia związane z kapitałem ludzkim. Zdefiniowano to pojęcie oraz przedstawiono rozwój myśli o kapitale ludzkim w teorii ekonomii z wyszczególnieniem rozwoju teorii kapitału ludzkiego w Polsce. W drugim rozdziale przedstawiono wpływ teorii kapitału ludzkiego na wybrane dziedziny nauk ekonomicznych – teorie: konkurencyjności, kapitału intelektualnego czy zarządzania wiedzą. W rozdziale trzecim przedstawiono demografię jako naukę o ludności i kapitale ludzkim, jednocześnie wskazując na interdyscyplinarność tej dziedziny oraz scharakteryzowano wybrane teorie demograficzne próbujące objaśnić zachodzące procesy ludnościowe. Rozdział czwarty koncentruje się na zagadnieniach związanych z rynkiem pracy, ukazując jego istotę, stany równowagi i nierównowagi, ze szczególnym zaakcentowaniem problematyki bezrobocia oraz przybliża problematykę segmentacji rynku pracy. Rozdział piąty przedstawia podstawowe definicje i podziały migracji oraz wybrane koncepcje migracyjne próbujące wyjaśnić zjawisko migracji w świetle teorii ekonomicznych. W szóstym rozdziale opisano zagadnienia związane z edukacją, przy czym szczególną uwagę zwrócono na koszty i efekty kształcenia w skali mikro i makro. W rozdziale siódmym przedstawiono kwestię szeroko rozumianego zdrowia, jako czynnika wpływającego na wydajność pracy i wzrost gospodarczy. W rozdziale ósmym dokonano charakterystyki programów unijnych w obszarze zasobów ludzkich obowiązujących obecnie, jak i tych, które HTTP://GKL.GLT.PL/ Wprowadzenie 9 realizowane były w Polsce do roku 2007 tj. w okresie przedakcesyjnym i w pierwszych dwóch latach naszego członkostwa w Unii Europejskiej. W ostatnim rozdziale skoncentrowano się na problematyce gospodarowania kapitałem ludzkim w organizacji. Określono wpływ funkcji personalnej na kształtowanie kapitału ludzkiego i intelektualnego organizacji. Przedstawiono również główne obszary kształtowania i rozwijania jej potencjału kadrowego. Analizując strukturę pracy warto zwrócić uwagę na jej dwa nowatorskie aspekty. W pracy przedstawiono, przy okazji prezentacji kolejnych grup zagadnień, propozycję spójnego systemu pomiaru kapitału ludzkiego w wymiarze mikro- i makroekonomicznym. Dodatkowo w bibliografiach, przygotowywanych oddzielnie dla każdego z rozdziałów, obok źródeł przywołanych w pracy, w uzupełnieniu przedstawiono także wykaz innych najważniejszych pozycji literatury krajowej tak, aby praca ta stała się wielopłaszczyznowym przeglądem bibliograficznym literatury poświęconej problematyce kapitału ludzkiego. Oddając powyższą publikację do rąk naszych Czytelników - wyrażamy jednocześnie nadzieję, że ze względu na jej wszechstronność, praca spotka się z zainteresowaniem nie tylko specjalistów zajmujących się tą problematyką, ale i studentów studiów ekonomicznych oraz słuchaczy studiów podyplomowych i doktoranckich. Książkę tę dedykujemy Pani prof. zw. dr hab. Danucie Kopycińskiej, Kierownikowi Katedry Mikroekonomii na Wydziale Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego w latach 1991 - 2010, w podziękowaniu za wieloletnią owocną współpracę oraz inspirację dla naszych badań. Autorzy HTTP://GKL.GLT.PL/ ROZDZIAŁ 1 TEORIA KAPITAŁU LUDZKIEGO 1.1. Początki myśli o kapitale ludzkim – poglądy ekonomistów klasycznych Pierwsze koncepcje przypisujące pracy właściwości tworzenia bogactwa pojawiły się w krajach Europy Zachodniej na przełomie XVI i XVII wieku, czyli jeszcze w przednaukowym okresie rozwoju myśli ekonomicznej. Dostrzeżono wówczas, w okresie zwanym merkantylizmem, rolę wiedzy i umiejętności we wzroście wydajności pracy, skutkującym wzrostem eksportu, a przez to bogactwa kraju (Mun, 1958, s. od 222). Dopiero jednak u ekonomistów klasycznych kwalifikacje, składające się głównie z wykształcenia i umiejętności, stały się częścią zwartej teorii ekonomicznej. W XVII, a jeszcze bardziej w XVIII wieku, na skutek rozwoju przemysłu, w gospodarce krajów szybciej rozwijających się, szczególnie w Anglii i Francji, zaczęły dominować procesy produkcji, zastępując częściowo procesy cyrkulacji dóbr. Jednocześnie wzrost gospodarczy kraju wiązano ściśle z rozwojem produkcji, a nie jak poprzednio z eksportem. Spowodowało to zwrócenie większej uwagi na czynnik produkcji zwany pracą i uznanie go za główne bogactwo kraju. To z kolei spowodowało większe zainteresowanie jakością pracy, a dokładniej – kwalifikacjami. Analizując kwestie roli kwalifikacji i edukacji w gospodarce szczególną uwagę, wśród ekonomistów klasycznych, należy zwrócić na poglądy A. Smitha, J.B. Saya, J.S. Mill i A. Marshalla. Należy jednak wspomnieć, że już W. Petty, prekursor ekonomii klasycznej uważał, że kształcenie jest podstawą dobrobytu i postępu gospodarczego. Przypisywał on dużą rolę czynnikowi ludzkiemu w rozwoju danego kraju. Dla W.Petty’ego zasoby zawarte w człowieku są odnawialne i możliwe do rozwijania, a nie wyczerpywalne, jak ma to miejsce z czynnikami naturalnymi. Autor uważał, że o wartości człowieka (któremu przypisywał również pieniężny wymiar) decydują: wykonywany zawód, wiek, stan zdrowia i umiejętności (Petty, 1958, s. 563-573). Jednakże jeszcze większe zainteresowanie jakością pracy i kwalifikacjami wykazali późniejsi ekonomiści, w HTTP://GKL.GLT.PL/
© Copyright 2024 ExpyDoc
