NZA KHOLWA HOSI
NZA KHOLWA HOSI
Temas para
os encontros
do Catecumenado
Cruz no cemitério dos Mártires do Guiúa
Sobre a cruz estão os nomes dos catequistas e seus familiares assassinados
a 22 de Março de 1992.
Cristãos autênticos, que descobriram em Cristo uma vida realmente nova.
Testemunharam com a sua morte que “a felicidade está mais em dar do
que em receber” (At 20, 35).
Diocese de Inhambane - Moçambique - 2014
PREFÁCIO
O Catecismo «NZA KHOLWA HOSI,» em língua Xitshwa, trata de temas
do Catecumenado de Adultos, preparados pelo Secretariado de Acção Pastoral
(SAP), através da Comissão Diocesana da Evangelização, então orientada
pelo Reverendo Padre Artur Marques, IMC, e segue de perto o «Catecismo
de Adultos» da Diocese de Lichinga (este em português).
Este manual tem sido um grande instrumento de evangelização nas mãos dos
catequistas e o seu êxito pode medir-se também pelo facto de já se estar à procura
da terceira edição, depois da segunda edição se ter esgotado rapidamente.
Por isso, neste momento, há uma grandessíssima procura, da parte dos nossos
catequistas e dos demais agentes pastorais da nossa Diocese que lidam com a
catequese de adultos.
Ao Centro Cultural Macua-Xirima da Paróquia de Maúa, na Diocese de
Lichinga, vai o nosso reconhecimento e agradecimento pela cedência da quase
totalidade das imagens que constam neste Catecismo, desde a sua segunda
edição.
Ao Centro Missionário da Diocese de Brescia (Itália), vai também o nosso
muito sincero agradecimento por assumir financeiramente esta terceira edição
(reimpressão). Mais do que o nosso agradecimento, tenhais a certeza e a
consolação de que estais pondo nas mãos de milhares e milhares de catecúmenos
e agentes pastorais um importante e eficiente instrumento de dilatação do
Reino de Deus por terras de Inhambane, tão sedentas do Evangelho.
Aprovação da 1ª Edição:
Secretariado de Acção Pastoral, Inhambane, 1994
Nihil obstat, Inhambane, 8-12-1991
Padre Francisco Lerma Martinez, Censor «Ad Hoc»
Imprimatur, 3 de Agosto de 1992
+ Alberto Setele,
Bispo de Inhambane
Inhambane, 11-07-2014
+Adriano Langa, ofm
Bispo de Inhambane
APRESENTAÇÃO À PRIMEIRA EDIÇÃO
Nakulori Katekista,
Ha veka mandleni ya wena a Katesismo leyi yi nga wa laveka, kasi ku
komba a hanyela kutani fambela gi mahako a muhloliwa (catecúmeno)
hambu mukristu a nga ti bihisi mahlweni ka Nungungulu wakwe ni ka
vanakulobye, na a kongoma tikweni ga wutomi ni kuhanya.
A Katekumenato hi xikhati xa ku tiva a mahanyela manene ya wukristu ni
xa ku kulisa a mbewu ya kukholwa.
A Katekeze yi gonzisiwa khwatsi hi mukristu loyi a cuwukako mumu ni
wusiku kasi a nga hambuki ndleleni ya kuhanyisa, loye a hunzulukako siku
ni siku.
Kasi ku gonzisa hi ndlela yo dlunyatisa a mhaka ya Nungungulu, u fanele
ku ranga hi ku gonza a zipimo ni mavesi ya Biblia ma nga lomo ka xigonzo,
kasi ku ku vuna ku pima hi zinene lezi u lavako ku tlhamusela. Zonake ti
alakanyele wena wutsumbu kala a xigonzo xontlhe xi pimeka wongweni
ga wena. U nga gonzisi Katekeze na u nga ti longiselangi ntiro lowo. U nga
chumayeli; timula ntsena a wumboni ga makholwa.
Loku u mbhetile ku tlhatlhambutela a mahungu manene ya kuhanyisa, u
nga tsiki ku maha ziwutiso lezi a zigonzani zi felako ku zi tiva ku hlamula
hi hloko.
lnhambane e Cúria Diocesana, 1992 Agosto 4
+ Alberto Setele Bispo de lnhambane

5
XIPANZE XO SANGULA
LIVROS DA BÍBLIA E ABREVIATURAS
Ams
Bar
Dan
Deut
Efe
Eks
Est
Ezk
Ezr
Flp
Flm
Gal
Gen
Hag
Hbk
Hos
Isa
Jak
Jdt
Jer
Job
Joh
Jol
Jon
Jox
Jud
Kol
Kuv
Lev
Luk
Mah
Mat
Mav
Mik
Mit
Mks
Mts
6
Amosi
Baruke
Danieli
Deuteronome
Va le Efesusi
Eksodusi
Estere
Ezekieli
Ezra
Va le Filipi
Filemoni
Va le Galatia
Genesisi
Hagai
Habakuka
Hosea
Isaya
Jakobe
Judite
Jeremia
Joba
Johani
Joeli
Jona
Joxua
Juda
Va le Kolosi
Kuvululelwa
Levi
Luka
MaHeberu
Mateu
Mavingu
Mika
Mitiro
Mikosi ya Jeremia
Mitsengo
Mlk
Mrk
Mut
Nah
Neh
Obd
Rom
Rut
Sir
Tis
Tit
Tob
Val
Wut
Xiz
Zak
Zef
1Joh
2Joh
3Joh
1Kor
2Kor
1Kro
2Kro
1Mkb
2Mkb
1Ped
2Ped
1Sam
2Sam
1Tes
2Tes
1Tim
2Tim
1Tih
2Tih
Malaki
Marku
Mutshawuteli
Nahume
Nehemia
Obadia
Va le Roma
Rute
Sirake
Tisimu
Titusi
Tobia
Valamuli
Wutivi
Xizimba xa Solomoni
Zakaria
Zefania
1 Johani
2 Johani
3 Johani
1 Va le Korinte
2 Va le Korinte
1 Kronekele
2 Kronekele
1 Makabeu
2 Makabeu
1 Pedro
2 Pedro
1 Samueli
2 Samueli
1 Va le Tesalonika
2 Va le Tesalonika
1 Timote
2 Timote
1 Tihosi
2 Tihosi
XIPANZE XO SANGULA
1
1
NUNGUNGULU MUVANGI
Mhaka ya Hosi
«A kusanguleni Nungungulu i lo vanga tilo ni misava. A misava yi wa
nga hi na xiwumbeko, yi wa nga hi na nchumu; a munyama wu wa hi
hehla ka bimbi ga kueta, ni Moya wa Nungungulu wu wa tshama hehla
ka mati» (Gen 1,1-2).
« Hi siku ga wuntlhanu ni mambiri, Nungungulu i wa gumesile mitiro
yontlhe leyi a nga wa yi mahile: i lo humula hi siku ga wuntlhanu ni
mambiri mitirweni yakwe yontlhe leyi a nga yi mahile. Nungungulu i lo
katekisa a siku ga wuntlhanu ni mambiri, a gi basisa, hakuva hi ka gona
Nungungulu i lo humula mitirweni yakwe yontlhe leyi a nga yi maha.
Lawa matimu ya kuvangiwa ka tilo ni misava, lezi zi vangilwe a sikwini
lego Hosi Nungungulu a nga maha a misava ni tilo» (Gen 2,2-4).
Tlhamuselo
Hi lezo gi tlhamuselako a Biblia, lomu ka zipimo zo sangula, xungetano hi
kuvangiwa ka tilo ni misava.
A vanyingi va ti wutisa vaku: A kuvangiwa loku ku mahisile zalezo ke? Go
hambana a Biblia ni kupola ka vativi (cientistas), lava va wulako lezaku a
tiko a gi tshamisangi lezi xontlhe xikhati, kanilezi gi loya ni kuya kala gi
chikela ka lezi hi gi wonisako zona nyamutlha ke?
Himani a wulako zinene ke? A hlamulo hi lezaku a Biblia a hi bhuku ga
Siensia; i bhuku gi tlhamuselako a tifanelo ta munhu ni Nungungulu.
Nyamutlha a ziwutiso zi dlunyatisilwe. Hakunene a zi laha ko lava ku
tiva loyi a wulako zinene; a Biblia ni wutivi (Siensia) a zi lavi hlamulo
munwe. A mawonela ma hambene. A Siensia yi karatekela ku tiva lezi gi
tumbunukisileko zona a tiko ni munhu ni zontlhe, kanilezi a Biblia, gi nga
bhuku ga wukhozeli, gi lava ku tiva loyi a nga vanga tiko. Gi lo tumbunuka
ha goce kutani gi lo vangwa ke? Hi hina vamani ke? Hi hanyela yini ke? Hi
wahi a magumo ya hina ke?
8
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
1 - NUNGUNGULU MUVANGI
9
Nungungulu munwe ntsena. Masangulo ni magumo ya zontlhe lezi zi nga
kona. I Nungungulu a hanyako, a nyikako xigelo xa kuva kona ka hina.
Hi lezi gi gonzisako a Biblia lomu ka zipimo lezi zo ranga. Leyi i gonziselelo
yinene leyi a vaJuda va nga renzelekelwe hi tixaka ta vanhu leti ti nga wa
khozela vanungungulu vo kala va nga hi vona, vo khwatsi hi gambo, hweti,
tinyeleti, tisinya ni zihari... Hi kota ya lezo, vona va lo gonzisiwa ku tiva
Nungungulu munwe ntsena, loyi a nga vanga zilo zontlhe.
2
A VAKOKo VA HINA
VA WA LAVA NUNGUNGULU
«Hi siku ga wuntlhanu ni mambiri, Nungungulu i lo humula...».
I gonziselelo ya Biblia kasi a vanhu va yimisa xikhati xo khozela Nungungulu
wa munwe, loyi a nga vanga zilo zontlhe. A va ka Israeli va basisa Sabado
(Mulongiso), kanilezi a makristu ma basisa siku go ranga ga viki, hakuva
Kristu i lo vuka hi ka vafileko, a rumela Moya wo Basa hi siku lego.
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Ku kona kuhambana xikari ka Biblia ni Wutivi ke?
Xikari ka Biblia ni Wutivi ku hava a ku hambana; ma wonela ma nga
hambana.
2. A Biblia gi hi gonzisa yini ka zipimo zo sangula ke?
A Biblia gi hi gonzisa lezaku i kona Nungungulu munwe ntsena, loyi a
nga masangulo ni magumeso ya zontlhe.
Lisimu
Mhaka ya Hosi
“A hi gonzeni Biblia”.
«Hakuva
lezi zi nga tibyiwako ha Nungungulu zi wonekelisilwe
kupimeni kabye, hakuva Nungungulu i lo zi wonekelisa ka vona.
Mukombelo
Mukombelo wu kombisako liranzo
ni ku bonga hi mitiro yo hlamalisa ya kuvanga.
10
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
Hakuva a matshamela yakwe ma nga wonekiko, wu nga ntamu wakwe
wa pinzukelwa ni wunungungulu gakwe, ma wonekile maku dlunya
kusukela kuvangiweni ka misava, hakuva ma tibyiwa hi mitiro yakwe.
Hikwalaho a va na ku ti pendla» (Rom 1,19-20).
2 - A VAKOKO VA HINA VA WA LAVA NUNGUNGULU
11
Tlhamuselo
Kasi ku alakanya ni ku etisa
Vontlhe vanhu, va tolo ni va nyamutlha, va ti wutisa, xikari ka zikarato lezi
va nga ka zona, vaku: Hi hina vamani ke? Hi xaniseka hi kuyini ke? Hi ta
maha yini kasi hiva ni litsako ke? Hiya kwihi? Xini xi nga kona anzhako
ka kufa ka hina ke?
A vakoko va hina va wa kholwa ka Nungungulu munwe, wa munene. Va wa
nga phahli ka Nungungulu wutsumbu, kanilezi va wa phahla ka tinguluve,
na va tsumba lezaku tona ti nga va lavela lezi va kombelako.
A kuhanya ka hina lomu misaveni ku tele hi wukholwa. Ha va dzunza
nguvu a vafileko va hina. Zontlhe hi zi maha hi xichavo xa hombe, loku hi
siyiwa hi xaka: a mahlayisela ni malahlela ya xirumbi, a masiku ya xikuma
ni kuphuphutsa a xirilo ni zakunghahi.
Kasi ku maha miphahlo, a ka matshamu manyingi va tolovela kuya sinyeni
yo kari vaya chela byala, ni zakuga ni zinwani. Ku chuliwa lisimu, va kina
na va kombela vula, wuhloti ni ku kukuta. Hikwalaho hi nga wula lezi:
Ku kona kukholwa ka Nungungulu munwe, nyamintamu, muvangi,
muchachazeli wa valulamileko ni mutsayisi wa vakubiha, masangulo ni
magumeso ya zontlhe.
1. Zi kona za zinene lomu ka kukholwa ka vakokwani va hina ke?
Hi zona, lomu kukholweni ka vakokwani va hina zi kona zinyingi zi
fambelanako ni kukholwa ka wukristu.
2. Ma wu kuma kwihi makristu a hlamulo wa zikarato za timbilu tabye
ke?
Ma wu kuma ka mitlhamuselo ya Jesu Kristu, Nwana wa Nungungulu.
Lisimu
Chula lisimu leli li tlhamuselako ku xuva Nungungulu.
Mukombelo
Bikela Nungungulu a mixuvo ya ku mu ranza ni ku mu tiva wutomini
ga hina.
A kukholwa loku va kholwako ha kona ka Nungungulu ka tshuka ku
longoloka ni kunwani kukholwa loku ku bihisako a kukholwa lokuyani
ko mbhelela. Hakunene ku nyikiwa nguvu lisima ka tinguluve ku hunza
ka Nungungulu; a tinguluve ti kumeka ti hi kusuhani, kasi Nungungulu,
hambu lezi a nga munene, a vekiwa kule ni wutomi ga vanhu.
Xinwani xikhati, a kukholwa loku va nga hi nako a vakokwani va hina ka
fanana ni kukholwa ka makristu. A Nungungulu wa makristu i kumeka
xontlhe xikhati kusuhi na wona. Jesu Kristu wa hi gonzisa ku hlawutela
Nungungulu a zikarato zi henyako timbilu ta hina, na hi tsumba lezaku a
nga hi tlhatlha ka zona, loku a zi wona na zi hi ni xivuno ku hi hlanguta.
12
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
2 - A VAKOKO VA HINA VA WA LAVA NUNGUNGULU
13
3
KUVANGIWA KA MUNHU
Mhaka ya Hosi
«Nungungulu i te ngalo: A hi vangeni munhu hi mufananiso wa hina, i
ta fanana na hina; i ta fumela zidluwani za bimbi, ni tinyanyani ta tilo, ni
zifuyo, ni misava yontlhe, ni zi kokakoka zontlhe zi fambako misaveni.
Nungungulu i lo vanga munhu hi mufananiso wakwe; a mu vanga a
fanava na Nungungulu; a vanga wanuna ni wasati» (Gen 1,20-27).
« Hosi Nungungulu i lo wumba munhu hi tshuri wa misava, a mu
pupuxela lomo tinhovini a muhefemulo wa kuhanya, ni munhu i lova
wumbiwa xi hanyako» (Gen 2,7).
Tlhamuselo
Lomu ka Biblia hi wona matimu mambiri ya kuvangiwa ka munhu,
Hikuyini? Hakuva a mutsali wo gumesa wa zipimo lezi za Biblia i
tsombanyisile matimu yo tsalangana lawa ma nga hi kona ka maHeberu.
A matimu yo ranga (Gen 1,26-27) ya lokuloku: a ya wumbiri (Gen 2,7) ya
kale.
Hakunene i dawukisile lezo a munhu ke? A Biblia go phikizana ni wutivi
(siensia) ke?
A Biblia ni Siensia a zi phikani. A mawonela hi wona ma hambeneko. A
wutivi “siensia” gi lava ku tiva lezi a nga dawukisa zona a munhu; kasi a
Biblia gi lava ku tiva lezaku xini a munhu. A mutsali wa Biblia i tivisile a
matimu ya xikhati xakwe kasi ku tlhamusela xiwutiso lexi.
A Biblia i bhuku ga wukhozeli, gi hi tivisako lezaku a munhu hi yena
tshinya kutani zinza ga zivangwa. Loyi a mahilweko hi mufananiso wa
Nungungulu, i kumeka na a tlakusilwe hehla ka zivangwa zontlhe.
14
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
3 - KUVANGIWA KA MUNHU
15
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Xini a munhu ke?
A munhu xivangwa xi tlakusilweko hehla ka zontlhe zivangwa, hakuva i
vangilwe hi Nungungulu mufananisweni wakwe.
4
A KUVANGIWA KA WASATI
Lisimu
Tisimu, 8: Ku dzunza Nungungulu a vangileko munhu.
Mukombelo
Ngha wuva wo kombisa wudzunzo ga Nungungulu loyi a vangileko
munhu.
16
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
4 - A KUVANGIWA KA WASATI
17
Mhaka ya Hosi
Kasi ku alakanya ni ku etisa
«Nungungulu i lo vanga munhu hi mufananiso wakwe, a mu vanga a
1. I tsongwani wasati ka wanuna ke?
A wasati a hi tsongwani ka wanuna, kanilezi va fanana, hakuva i vanana
va Nungungulu.
yece; nzi ta mu mahela a muvuni wo kota yena... Hosi Nungungulu i
lo neha ka wanuna a wurongo ga tshongotshongo, laha a nga etlela, i
lo susa a linwe la timbambu takwe, i lo tlhelisela a nyama wutshanwini
ga yona. Hi limbambu leIo Hosi Nungungulu a li tekileko ka munhu, i
lo maha wasati a mu neha ka wanuna. Ni wanuna aku ngalo: Loyi hi
rambu ga marambu ya mina, ni nyama ya nyama ya mina, i ta vitaniwa
ku ngalo wasati, hakuva i tekilwe ka wanuna» (Gen 2,18.21-23).
2. Hi kuyini a ntumbunuku wu susumetelako wanuna ka wasati ni
wasati ka wanuna ke?
A ntumbunuku wu susumetela wanuna ka wasati ni wasati ka wanuna
kasi va mbhelelisana, va vunana, va kulisana, va aka ngango, laha va
felako ku pswalelwa kona vanana.
fanana na Nungungulu; a vanga wanuna ni wasati» (Gen 1,27).
« Hosi Nungungulu i te ngalo: A zi saseki lezaku a wanuna a tshama
Lisimu
Jesu i wulile aku: A nayo wa mina hi ku ranzana.
Tlhamuselo
Mukombelo
Xungetano ni kuvangiwa ka wasati, hi kuma kambe mitlhamuselo mimbiri
lomu ka Biblia. A wo ranga (Gen 1,27) wu lava ku hi gonzisa lezaku a wasati
yenawu munhu kufanana ni wanuna. Mahlweni ka Nungungulu a wanuna
ni wasati vanwe. A wanuna ni wasati va mbhelelisana kasi va aka ngango.
A timulela ga wumbiri (Gen 2,18-23) ga kale. Maringano ni tlhamuselo
lowu a wasati i khwatsi mutsongwani ka wanuna, hakuva i dawukele ka
yena (Gen 2,23). Kanilezi a wasati “muvuni wo kota wanuna”, wo “fanana
ni wanuna”.
Bonga Nungungulu hakuva a hi nyikile vadadani.
Hi kuyini a ntumbunuku wu susumetela wanuna ka wasati ni wasati ka
wanuna ke? A ntumbunuku wu maha lezo hakuva vona va fela ku vunana,
va mbhelelisanisa lezo. A munhu i fanele ku hanya hi wuhlengeli. A
muchado wu yimisilwe kasi ku katekisa kutekana ka wasati ni wanuna. «A
wanuna i ta siya a dadani wakwe ni mamani, a namarela ka sati wakwe vona
va tava nyama yinwe» (Gen 2,24).
18
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
4 - A KUVANGIWA KA WASATI
19
5
A KUONHA KA MUNHU
Tlhamuselo
Xiwutiso: Zi kotekisile kuyini lezaku a munhu a amukela tsayiso wa hombe
ntsena hi laha a ngaga hanzu lowu a nga fela ku kala a ngagi ke? A nga lo
biha mbilu Nungungulu ko kala a nyika vanhu vontlhe tsayiso lowu hi
kota ya xionho xitsongwani xa Adamu na Eva ke?
Kasi ku hlamula, hi ta ranga hi ku tiva ziwutiso lezi a mutsali wa zipimo
lezi za Biblia a lavako ku tlhamusela. A mutsali wa zipimo lezi i wa ti wutisa
aku: Ku kumeka hikuyini a kubiha lomu misaveni ke?
Nungungulu munene. A nga zi koti ku hi mahela kubiha. A kubiha ku
sukela ka zimaho za munhu, ku sukela laha munhu a nga kaneta kuxuva ka
Nungungulu a tsika nayo wakwe wa liranzo. A tsayiso ni ku rukatelwa, ni
kufa, ni makhombo zi kumeka hi kota ya munhu a nga kanakana a liranzo
la Nungungulu, a kala a ti tsika a ringiwa hi lezi zi hambeneko ni kuxuva
ka Nungungulu. A kuxuva ka Nungungulu hi lezaku a munhu a nga ti
bihisi hi lezi zi hambanako ni ntumbunuku.
Yinwani mhaka hi yi kumako hi leyi: «Nungungulu i mahile munhu hi
liranzo. A mbilu yakwe a yi gumesi ku vura hi lona, hi kota ya lezo, hambu
loku munhu a onha, Nungungulu a nga mu tsiki».
Mhaka ya Hosi
«A wasati na a wona a sinya lezaku yi sasekile akuva yi giwa, ni
ku naveleka kuwoneni, ni lezaku ya vuna ku tlharihisa, i lo khaya a
mihanzu ya kona a yiga; a tlhela a nyika nuna wakwe kambe aga. Na
Hosi Nungungulu aku ngalo ka wasati: U mahele yini lezi ke? Wasati
aku ngalo: Hi nyoka yi nga nzi khohlisa, nziga» (Gen 3,6.13).
« Nzi ta veka livengo xikari ka wena ni wasati, ni xikari ka pswalo wa
wena ni pswalo wa wasati; i ta ku gandla a hloko, na wenawu u ta mu
luma a xirenze xakwe... Hosi Nungungulu i lo mu humesa sinwini ga
Edeni, kasi aya rima misava leyi a nga mahiwa ha yona» (Gen 3,2-3).
20
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
«Nzi ta veka livengo xikari ka wena ni wasati, ni xikari ka pswalo wa wena
ni pswalo wa wasati...». Nungungulu i tsumbisa ku maha luswa a vanhu
va nga wa rukatelwe hi kota ya xionho xa Adamu wo ranga. A wasati loyi
a wuliwako hi Maria; a pswalo wa wasati hi Jesu, loyi a nga fela ku ta hlula
raru wa mawunwa. Maria, Eva wo kholeka, i wa ta pswala Jesu, Adamu loyi
a nga wa tava xikatekiso xa hina.
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Xi sukela kwihi a xionho xa Adamu ke?
A xionho xa Adamu na Eva, xi sukela laha va nga kanakana lezaku ina
Nungungulu i wa va ranza.
5 - A KUONHA KA MUNHU
21
2. Hi xihi xi nga maha kuva kona kufa, ni kuxaniseka ni makhombo?
A kufa, ni kuxaniseka ni makhombo zi mahilwe hi xionho.
3. Nungungulu wa mu tsika munhu loku a onha ke?
Nungungulu a nga mu tsiki munhu loku a onha, wa simama ku mu ranza.
Lisimu
MAMANI WA MUHANYISI
Mhaka ya Hosi
«Nzi ta veka livengo xikari ka wena ni wasati, xikari ka pswalo wa
Hosi, hi zwele wusiwana.
wena ni pswalo wa wasati; i ta ku gandla a hloko, na wenawu u ta mu
luma a xirenze xakwe» (Gen 3,15).
« Hi hweti ya wuntlhanu ni yinwe, a ngelosi Gabriel yi lo runwa hi
Mukombelo
Lowu wu kombisako kubayiseka hakuva hi onhele Hosi.
22
6
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
Nungungulu a kuya mutini wa le Galilea, wu vitwako Nazareta, ka
nhwana a wutilweko hi wanuna loyi a vito gakwe a nga Josefa, wa
6 - MAMANI WA MUHANYISI
23
yindlu ya Davida; a vito ga nhwana hi Maria. A ngelosi yi lo ta enghena,
kakwe yiku: Xewe wena loyi u kumileko thomo, a Hosi yi na wena... “U
nga chavi Maria, hakuva u kumile thomo ka Nungungulu.
U ta xura nyimba, u beleka a nisanyana, u ta yi chula vito ga ku hi Jesu.
I tava wa hombe, i ta vitanwa aku; Nwana wa loyi a nga Hehla - Hehla;
Hosi Nungungulu i ta mu nyika a xitshamu xa wuhosi xa Davida dadani
wakwe. I ta fumela yindlu ya Jakobe kala kupinzuka; a mufumo wakwe
cima wu nga ta gumelwa”.
Maria aku ngalo ka ngelosi: “Zi ta mahisa kuyini lezo, lezi nzi nga tiviko
wanuna?”. A ngelosi yi lo hlamula yiku ka yena: “A Moya wa ku Basa
wu tata hehla ka wena, ni ntamu wa loyi a nga Hehla-Hehla wu ta
ku fenengeta; hikwalaho a nwana wo basa loyi a ta nga belekiwa i ta
vitanwa a Nwana wa Nungungulu...”. Maria aku ngalo: “Hi zona, nzi
nanza ga Hosi; a zi maheke ka mina kota lezi u wulileko”. Ni ngelosi yi
lo suka ka yena» (Luk 1,2b-38).
7
A KUBELEKWA KA JESU
Tlhamuselo
Maria, Mamani wa Jesu, i wa hi nhwana wa le Nazareta, a nga tsumbisilwe
hi Josefa. Na va nga se tivana, Maria i lo xura nyimba hi ntamu wa Moya
wa ku Basa.
Josefa, hi ku kala a nga zi tivi, i lo alakanya ku mu tsika. Kanilezi a nga
zi mahangi, hakuva a ngelosi ya Nungungulu yi wonekile ka yena yi mu
tlhamusela hi fihlakalo lowu. A kuwoneni ka vanhu ni mahlweni ka nayo,
Josefa wo kateka i kumekile kota raru wa Jesu (Mat 1,18-21).
Xungetano hi Maria hita tlhela hi tlhamusela.
Mhaka ya Hosi
Lisimu
«Hi lawo masiku ku lo biwa hungu hi Kesari Augustu lezaku a matiko
wontlhe ma tsalelwa. A xi tsalela lexi xo ranga xi lo mahiwa laha Kirino
a nga hi mwamangulu le Siria. Vontlhe va lo famba a ku ya tsalelwa; a
munwe ni munwani aya mutini wa ka kabye.
Mukombelo
24
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
7 - A KUBELEKWA KA JESU
25
Na yena Josefa i lo suka hi le Nazareta wa le Galilea aya Judia, a mutini
wa Davida lowu wu vitwako Betlehema, hakuva i wa hi wa yindlu ya
Davida, ni lixaka lakwe, aya tsalelwa zinwe na Maria, loyi a nga wutilwe
hi yena; yena Maria i wa sikile hi nyimba.
Kota lezi a nga hi leyo; a masiku yakwe ya ku hefemula ma lo chikela. I
lo beleka nisanyana yakwe ya matewula, a yi petsela dzobyeni, a yi lata
xigowolweni xa tihomu, hakuva a va nga hi na wutshamu lomo ndlwini
ya vapfhumba.
A tikweni lego ku wa hi ni varisi va nga tshamile mikoveni, va lavelela
a mitlhambi yabye ni wusiku. A Ngelosi ya Hosi yi lo woneka ka vona,
ni kungangamela ka Hosi ku lo va randzela; va lo tala hi kuchava. A
Ngelosi yiku ngalo ka vona: “Mu nga chavi, hakuva nza mu bikela
mahungu ya kutsaka ka hombe, loku ku ta ngava ka vanhu vontlhe.
Hi lezaku nyamutlha mu belekelwe a Muhanyisi le mutini wa Davida,
loyi a nga Kristu a Hosi. A xiwoniso ka nwina hi lexi: Mu ta ya kuma
a xinwanana na xi petselwe dzobyeni, xi latiwa lomu xigowolweni xa
tihomu”.
Hi xitshuketi xa zalezo ku wa hi zinwe ni Tingelozi a mabandla ya le
tilweni, ma nga dumisa Nungungulu, maku: “A wudzunzo a give ka
Nungungulu le hehla tilweni, ni kurula misaveni xikari ka vanhu lava
a xaleleko ha vona”. Laha a Tingelozi ti nga sukile ka vona ti tlhelela
tilweni, a varisi vaku ka munwe ni munwani: “A hi fambeni Betlehema,
hi ya wona laha zi mahekileko kona, lezi a Hosi yi hi tivesileko”.
Va lo famba hi kuhatlisa, va ya kuma Maria na Josefa, ni xinwanana na
xi latilwe xigowolweni xa tihomu. Laha na va xi wonile, va lo hlawutela
a mhaka leyi va byelilweko yona xungetano ni xinwanana lexi.
Vontlhe lava va nga zizwa va lo hlamala hi timhaka leti ti wulawulilweko
hi varisi. Maria i lo hlayisa tontlhe leto timhaka, a ti alakanyela mbilwini
yakwe. A varisi va lo tlhela na va dumisa, va bonga Nungungulu hi kota
ya zontlhe lezi va nga zi zwile va zi wona, khwatsi hi lezi va byelilweko
zona» (Luk 2,1-20).
26
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
Tlhamuselo
A kubelekiwa ka Jesu ku wa profetilwe hi Ngelozi ya Hosi yi nga tlhamusela
Maria (Luk 1,26-38) a khungo ga Nungungulu. Loku a vumelile, i lo xura
nyimba hi ntamu wa Moya wa ku Basa (Luk 1,35; Mat 1,18-21).
Jesu i belekelwe le Betlehema, leyo a vapswali vakwe va nga yile kuya
tsalelwa. Kota lezi vona va nga hi zisiwana, a va kumangi wutshamu lomo
ndlwini ya vapfhumba. Hi kota ya lezo, Jesu i lo belekelwa rangeni (Luk 2,4-7).
Loku Jesu a belekilwe, a Ngelozi yi lo woneka ka varisi yi va tivisa: «Le
Betlehema, doropeni ga Davida, mu belekelwe Muhanyisi, loyi a nga Mesia
wa Hosi» (Luk 2,11).
Hi le Mutsuwuka-gambo ku nota titlhari leti ti ngaku: «Hi wonile nyeleti
yi hi tivisa hi kubelekiwa ka Hosi ya vaJuda. Hi tele ku ta yi khozela»
(Mat 2,1-2).
A Hosi Herodi, mufumeli wa Judia, loku a zwile mhaka leyi, i lo karateka
nguvu a wutisa vagonzisi va mitsalo, va nga hlamula vaku: «Hi le
Betlehema wa le Judia; hakuva zinghaho ku tsalilwe hi muprofeti: Na
wena Betlehema, tiko ga Juda, a wutsongwani xikari ka tihosana ta ka Juda;
hakuva hi ka wena ku ta huma mufumeli, loyi a ta nga maha murisi wa
vanhu va mina va Israeli» (Mat 2,5-6).
Na a hi tsongwani, i lo heleketiwa Tempeleni, kasi ku ya mu hendleleta ka
Hosi Nungungulu (Luk 2,22-23).
Kota lezi Herodi a nga xuva ku daya a nwanana, Josefa na Maria va
lo tsutsuma na Jesu vaya le Gipite, vaya tshama kona kala Herodi afa
(Mat 2,13-15).
7 - A KUBELEKWA KA JESU
27
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. I belekelwe kwihi Jesu ke?
Jesu i belekelwe le Betlehema.
8
JESU LE NAZARETA
2. Hi mani a ngaya kamba Jesu le Betlehema ke?
Varisi ni titlhari.
3. Hosi Herodi i tsakile hi kubelekiwa ka Jesu ke?
Ahihi, a nga tsakangi hi kubelekiwa ka Jesu, kambe i wa lava ni ku mu
daya.
Lisimu
... li timulako kubelekiwa ka Jesu.
Mukombelo
... wa ku bonga Nungungulu a nga hi nyika Muhanyisi.
28
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
8 - JESU LE NAZARETA
29
Mhaka ya Hosi
«Laha ma nga hunzile masiku ya kubasiswa kabye, va lo mu yisa
Jerusalema kuya mu nyikela ka Hosi, kota lezi ku tsalilweko nayweni
wa Mosi lezaku vontlhelele a vanana va xinuna va matewula va ta
basiselwa Hosi... Laha na va mbhetile zontlhe lezi zi layilweko nayweni
wa Hosi, va lo tlhelela Galilea, va ya mutini wabye wa Nazareta»
(Luk 2,21-23).
« A nwanana i lo kula, a ngangamukelana hi ntamu, na a tele hi
kutlhariha ni tipswalo ta Nungungulu ti wa hi ka yena» (Luk 2,39-40).
«... Zonake i lo relela navo, aya Nazareta; yena i wa va ingisa... Jesu
i lo enzelekelana hi kutlhariha ni ku kula hi tipswalo mahlweni ka
Nungungulu ni ka vanhu» (Luk 2,51-52).
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. I wa hi ni ntanga muni Jesu laha a nga tsika muti wa le Nazareta ke?
Jesu i tshamile le Nazareta kala kusuhani ni 30 wa malembe.
2. I wa tira yini Jesu le Nazareta ke?
I hanyile hi mbilu ya ku ingisa vabeleki vakwe, a tira na Josefa kota
muvatli.
3. Xi na ni xivuno a xikhati lexi xa wutomi ga Jesu le Nazareta ke?
Ina, a matshamela yakwe ma mahile xiwonelo xinene ka mingango
yontlhe.
Lisimu
Tlhamuselo
Na a hi ni khume ga malembe ni mambiri, Jesu i loya tempeleni zinwe ni
vapswali vakwe. Hi gona khati go sangula a nga ti tivekisa kota Nwana wa
Nungungulu.
Hanya na hina, Hosi,
Gonza na hina, Hosi
Tira na hina, Hosi
Tshama na hina, Hosi...
Anzhako ka masiku manharu, va lo mu kuma tempeleni, na a tshamile
xikari ka vagonzisi, a vazwa ni ku va wutisa ziwutiso; ni vontlhe lava va nga
muzwa va lo hlamala hi kutlhariha ni mihlamulo yakwe.
Laha a vapswali vakwe va nga mu wona, va lo hlamala nguvu, a mamani
wakwe aku: «Nwananga, u hi mahele yini a za kunghahi ke? Hi nga wona,
a raru wa wena na mina hi wa ku lava na hi xaniseka. Yena aku ngalo kabye:
Mu wa nzi lavela yini ke? Xana mu wa nga zi tivi lezaku nzi fanele a kuva
nzi hi ndlwini ya Dadani ke? Kanilezi a va pimangi a mhaka leyi a nga
wula ka vona» (Luk 2,46-50).
Zonake va lo tlhelela kaya, le Nazareta, laha Jesu a nga kulela kona, hi
wutomi ga nyalidede, a siyela yontlhe mingango a xiwonelo xo mbhelela
xa ku khutala, ni kutikoramisa ni matshamela manene ni liranzo...
30
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
Mukombelo
Lezaku a mingango ni vanana va pimanyisa xiwonelo xa muti wa Josefa
na Maria.
8 - JESU LE NAZARETA
31
9
JESU ABA HUNGU
HI MUFUMO WA NUNGUNGULU
Tlhamuselo
Laha xi nga tatisekile a xikhati, Jesu i lo sangula ku chumayela Ivangeli ya
Mufumo wa Nungungulu, lowu a vaJuda vontlhe vanga xuva ku wu wona
na wu chikela, kota lezi a vaprofeti va nga wu huwelele.
Xini a Mufumo wa Nungungulu ke?
Jesu i tlhamusele hi mifananiso lezi wu nga ha zona a Mufumo wa
Nungungulu:
• A Mufumo wa Nungungulu wu chikele, a vanwani va nwina va nga
tafa na va nga se wu wona (Luk 9,27);
• A Mufumo wa Nungungulu wu kota mbewu leyi yi kulako yi maha
sinya (Luk 13,19);
• A Mufumo wa Nungungulu wu fanana ni comelo legi a nga gi teka
wasati, a gi chela lomu ka zipimo zinharu za mapa, ma kala ma vila
wontlhe (Luk 13,21);
• A Mufumo wa Nungungulu wu fanana ni mubuzo wo kari wa hombe,
laho vontlhe va rambiwako (Luk 14,15-24);
• Laha misaveni a valulamileko va ta hanya zinwe ni vakubiha, a mavele
ni nyasavari kala siku ga kulamulwa (Mat 13,24-30.49-50);
• A Mufumo wa Nungungulu wu tshama lomu timbilwini ta vanhu
(Luk 17,21). I lumba Mufumo lowu loyi a kholwako ni ku vumela
Nungungulu ave Nungungulu ka yena...
Jesu i wa tira hi ntamu wa Nungungulu, i wa hlula a moya wa kubiha ni
zontlhe lezi zi nga tsimbeketa munhu (Luk 11,19). A Mufumo lowu Jesu
a ngaba hungu ha wona wu wa hambana ni mufumo lowu a vaJuda va nga
wu rinzela. Hikwalaho a vanyingi a va kholwangi ka yena.
Mhaka ya Hosi
«Anzhako kakuva Johani na a valelwe paxweni, Jesu i loya Galilea
na a chumayela Ivangeli ya Nungungulu, aku: A xikhati xi tatisekile,
ni mufumo wa Nungungulu wu tshinele, hunzulukani mu kholwa hi
Ivangeli» (Mrk 1,14-15).
32
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
A Mufumo lowu wu wonekelisilwe hi kufa ni kuvuka ka Jesu. Yena
xitsumbiso xa kuvuka ka lava va feleko ka Nungungulu, xa kuhanyiswa ka
vanhu (1Kor 15,20-23).
A Mufumo wa Nungungulu wu ta wonekeliswa laha a vakubiha va ta nga
hambanyiswa xikari ka va vanene, a nyasavari xikari ka mavele, kuwuyeni
ko gumesa ka Kristu Jesu.
9 - JESU ABA HUNGU HI MUFUMO WA NUNGUNGULU
33
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. I wa tivisa yini Jesu a kusanguleni ka ntiro wakwe ke?
Jesu i wa tivisa lezaku a Mufumo wa Nungungulu wu wa chikele.
10
MINA NZI MURISI NENE
2. Xini a Mufumo wa Nungungulu ke?
• A Mufumo wa Nungungulu hi wuhosi gakwe xikari ka vanhu.
• A Mufumo wa Nungungulu «Mufumo wa pinzukelwa ni wa matiko
wontlhe: Mufumo wa zinene ni wutomi, Mufumo wa ku basisa ni wa
tipswalo, Mufumo wa nongameto ni Iiranzo ni kurula».
(Prefácio ya Mubuzo wa Kristu a Hosi)
3. Wu lumba mani a Mufumo wa Nungungulu ke?
Xisumbulwa xa Mufumo wa Nungungulu ni wihi loyi a vumelako Hosi
akuva Nungungulu ka yena.
4. Wu ta ti wonekisa rini hi kumbhelela a Mufumo wa Nungungulu ke?
Jesu Kristu a ta hi komba hi kumbhelela a Mufumo wa Nungungulu laha
a ta nga wuya ku ta lamula vahanyako ni vafileko (1Kor 15,23-24).
Lisimu
Wona, wata Hosi Jesu.
Mukombelo
O Nungungulu, u nga xibuka xa kurula ni nongameto, xa ku tiva ni
wutomi, xa ku ku tirela ni ku fuma, hi mahe hi va ni timbilu ta ku ingisa
ni ku hlayisa mhaka ya wena, kasi a Mufumo wa wena wu chikela, uva
zontlhe ka vontlhe (1Kor 15,28).
34
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
10 - MINA NZI MURISI NENE
35
Mhaka ya Hosi
«Hi zinene nziku ka nwina: Loyi a nga engheniko hi nyangwa le
rangeni ga tiyivu, kanilezi a kanziha hi yinwani ndlela, loyi hi muyivi
ni khamba. Kanilezi loyi a enghenako hi laha nyangweni hi murisi wa
tiyivu.
A murinzeli wa nyangwa wa mu vululela; a tiyivu ti ingisa a gezu gakwe,
a vitana a tiyivu takwe hi mavito ya tona, a ti humesa lahandle. Loku
a humesile tiyivu takwe tontlhe, i ranga mahlweni ka tona, ni tiyivu ti
mu lanzela, hakuva ta gi tiva a gezu gakwe. A munwani a ti na ku mu
lanzela, kanilezi ti ta mu chava, hakuva a ti gi tivi a gezu ga vanwani.
Jesu i lo va byela mufananiso lowu, kanilezi a va pimangi lezi a va
byelileko zona. Hikwalaho i lo engeta aku ka vona: Hi zinene nziku ka
nwina: Mina nzi nyangwa ya tiyivu. Vontlhe lava va nzi rangeleko vayivi
ni makhamba, kanilezi a tiyivu a ti va ingisangi. Mina nzi nyangwa; loku
munhu a enghena ha mina, i ta hanyiswa, i ta enghena a huma, a kuma
mikova.
A khamba gi tela ntsena ku ta yiva, ni ku tlhava ni ku daya (Ezk 34,1-24;
Jer 23,1-4). Mina nzi tile kasi ti fela ku kuma wutomi, tiva nago hi kutala.
Mina nzi murisi nene. A murisi loyi nene i nyikela kuhanya kakwe hi kota
ya tiyivu.
Loyi a rihiwako, na a nga hi murisi, a tiyivu na ti nga hi takwe, loku a
mhisi na yi kari yita, wa tsika tiyivu, a tsutsuma; a mhisi yi khoma tiyivu,
yi ti hangalasa. I tsutsuma hakuva a nga wa kuriyiwa, a nga cheli kota
hi tiyivu. Mina nzi murisi nene, nza tiva a tiyivu ta mina, na tona ta nzi
tiva» (Joh 10,1-14).
Tlhamuselo
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Himani a nga vitana vanhu kasi va tlhelela ka Nungungulu ke?
Hi Jesu, Murisi wa munene.
2. I tsombanyisa kwihi Jesu a vanhu va Nungungulu ke?
Jesu i va tsombanyisa lomu Bandleni gakwe.
3. Nzi ta maha yini kasi ku hlamula Jesu ke?
Kasi ku hlamula Jesu loyi a nzi vitanako, nzi fela ku hunzuluka nzi
kholwa ka yena hi Ivangeli (Mrk 1,15).
Lisimu
Lisimu 23, 1:
«Nungungulu hi murisi wa mina,
nzi nga ta vumala nchumu»,
kutani: «Hosi, hi wena murisi wanga»...
Mukombelo
A ntlhambi wa tiyivu, kutani wa timbuti, kutani wa tihomu wu lava
varisi... A murisi i khatalela a ntlhambi wakwe, a wu tsombanyisa, a wu
gulela wuriselweni, a chuma leti ti babyako ni leti ta gome, a ti vikela ka
makhamba, ka zivanza ni ka tinwani timhango.
36
Nungungulu i mahile lezo ka vanhu vakwe (Jer 23,1-4). Jesu kambe i maha
lezo ka Bandla gakwe; i tsombanyisa vanhu va Nungungulu, a va gonzisa
mhaka ya wutomi, a va rangela ndleleni ya zinene ni ku va gisa Miri ni
Nkhata wakwe wutsumbu, kasi vava ni wutomi hi kutala. I va ranzile kala
magumo, a nyikela wutomi gakwe hi kota ya vona (Joh 15,13).
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
Hosi, u nga rwala zionho za hina mirini wa wena laha xihambanwini, u
hi hanyisa hi tirimbiri ta wena, maha lezaku, hina lava hi nga pengile
khwatsi hi tiyivu ti lahlekileko, hi tlhelela ka wena Murisi ni Muhlayisi
wa hina (1Ped 1,24-25).
10 - MINA NZI MURISI NENE
37
11
JESU, HI KUFA KAKWE,
I HLULiLE SATHANI
NI KU HI TLHATLHA NTANWINI WA MUNYAMA
Mhaka ya Hosi
«Zonake a xiluma xo tshisa nguvu, xi nga nyoka leyi ya kale, yi tibyako
muhlevi na Sathani, a mukhohlisi wa tiko gontlhe, yena i lo hoxwa lahasi
misaveni, ni tingelosi takwe ti lo hoxwa zinwe naye. Nzi lozwa a gezu
ga hombe le tilweni, giku: Makunu ku chikele a kuhanyiswa, ni ntamu,
ni mufumo wa Nungungulu wa hina, ni ntamu wa Kristu wakwe, hakuva
a muranisi wa vamakabye va hina i hoxilwe lahasi, loyi a nga va ranisa,
mumu ni wusiku mahlweni ka Nungungulu wa hina. Va mu hlulile hi
nkhata wa yivana» (Kuv 12,9-11a).
Tlhamuselo
Laha Nungungulu a nga vanga munhu, i wa hi ni kungo go hlamalisa
nguvu. A munhu i mahilwe wo fanana na Nungungulu loyi a mu nyikileko
matshamela yo hlamalisa, mapimo, kuranza, kutlhatlheka, muhefemulo wa
tsonzomiselelo ni thomo ga litsako la pinzukelwa. A munhu i wa hi xaka,
i wa fuma zinwe na Nungungulu. Kanilezi a nga zi kotangi ku simama
liranzweni, i tirisile hi ndlela ya hava a xinyikiwo xa kutlhatlheka kakwe,
i vukele Nungungulu, a nga hanyangi hi mbilu ya wunwana, i alile akuva
xaka ni munghana wa Mumahi wakwe. I ti mahile khumbi ya kubiha, a ti
weta kuxanisekeni ni kufeni.
Nungungulu cima a nga tsiki vana vakwe hambu loku va bihile; i tsumbisile
ku tlhelisela wutomi ka munhu, a wuya a mu maha luswa hi Nwana wakwe
Jesu. Hi ku ingisa Dadani wakwe i rulisile khulo ga Nungungulu; hi
Nkhata wakwe i hlazile a zionho za hina; hi tipswalo takwe i hi mahile
vana va Nungungulu.
38
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
11 - JESU, HI KUFA KAKWE, I HLULlLE SATHANI
39
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. A munhu a ti wetisile kuyini ntanwini wa Sathani ke?
A ti wetile ntanwini wa Sathani hi ku vukela ni ku kanyisa Nungungulu.
12
A KUVUKA KA JESU
HI KA VAFILEKO
2. Nungungulu i hi tsikile zionhweni za hina ke?
Ahihi, Nungungulu a nga hi tsikangi ntanwini wa kufa, kanilezi i lo hi
tsumbisa Muhanyisi.
3. I mahile yini Jesu kasi ku hi hanyisa ke?
Kasi ku hi hanyisa, Jesu i hi gonzisile ku maha kuranza ka Nungungulu,
i rihile zionho za hina hi kufa kakwe laha xihambanwini.
Lisimu
“Jesu i lo nzi hanyisa...”
Mhaka ya Hosi
«A kumbheleni ka sabado, ku lota Maria wa le Magdala ni munwani
Mukombelo
Hi xikombiso xa xihambano,
hi ponise Nungungulu, ka valala va hina.
Hi vito ga Dadani ni ga Nwana,
ni ga Moya wa ku Basa.
Amen.
40
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
Maria ku ta wona nkele, na ga ha hi mpunzu, hi siku go ranga ga viki.
Zonake ku wa hi kona a kutsekatseka ka misava, hakuva a ngelosi ya
Hosi yi lo releIa hi le tilweni, yi ta wumbuluta a ribye, yi tshama hehla
ka gona. Yi lo woneka khwatsi kuhatima, a tinguwo ta yona ti wa basile
kota gapongo. Hi ku yi chava, a varinzeli va lo rurumela, vaku khwatsi
hi vafileko.
A ngelosi yi lo wula ka vavasati, yiku: Mu nga chavi, hakuva nza zi ti
va lezaku mu lava Jesu, loye a nga belelwe. A nga kona laha, hakuva
i vukile, kota lezi a nga wulile. Ngonani mu ta wona a wutshamu laha
a Hosi yi nga etlele kona. Hatlisani mu famba, mu ya byela vapizani
vakwe, muku: i vukile hi ka vafileko.
12 - A KUVUKA KA JESU HI KA VAFILEKO
41
Wa mi rangela a ku ya Galilea, mu ta mu wona kona. Mangabye, nzi mu
byelile. Va lo hatlisa va suka nkeleni hi kutsaka ka hombe, va tsutsuma
va ya byela vapizani vakwe. Na va haya, Jesu i lo va tlhangaveta, aku:
Xeweni! Va lo tshinela, va khoma milenge yakwe, va mu khozela. Jesu
aku kabye: Mu nga chavi; fambani mu ya byela vamakabye va mina
lezaku vaya Galilea; hi laho va ta nga nzi wona kona» (Mat 28,1-10).
Jesu i fele laha xihambanwini, anzhako kakuva na a xanisilwe nguvu.
«... A sochwa ginwe gi lo mu tlhava reve hi tlhari...» (Joh 19,34),
kasi ku wona lezaku ina hakunene i wa file.
Anzhako ka lezo, Josefa wa le Arimatea na Nikodemusi va lo teka a xirumbi
xa Jesu va xi lahla hi mamahela ya xiJuda (Joh 19,39-40).
A vanyingi va lo alakanya lezaku zontlhe zi wa mbhelile. A valala vakwe va
lo giya, kasi lezo a vapizani va xaniseka ni ku mbhela ntamu (Luk 24,21).
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Jesu i vukile hi siku muni ke?
Jesu i vukile hi siku ga wunharu.
2. Mbamani a va kustumunyu va kuvuka ka Jesu ke?
A timboni ta kuvuka ka Jesu hi vavasati vo kari, vapostoli, vapizani vo
kari ni varinzeli va xilahla.
Tlhamuselo
Kanilezi Jesu i vukile hi siku ga wunharu, kota a nga sina a tsumbisile; i
kombisile zi ku dlunya lezaku i hlulile kubiha, Sathani, xionho ni kufa
(1Kor 15,26). Va mahile vakustumunyu va kuvuka ka Hosi Jesu:
• Pedro na Johani, lava va tsutsumeleko xilahleni, va nga kumi a xirumbi
xakwe (Joh 20,3-8);
• A vapizani va le Emausi, lava va nga mu tiva Jesu, laha a nga khema
xibaba a va nyika (Luk 24,13-35);
• A vapostoli lava va mu wonileko Jesu, va bula naye, vaga naye, va mu
henya, anzhako ka kuvuka kakwe (Joh 20,19-23.26-29. 21,1-14);
• A ntlhanu wa mazana ma hlamusa ya vapizani, va nga mu wona khati
ginwe (1Kor 15,6);
• Mupostoli Paule, a nga tiyisa aku: «Anzhako ka vona vontlhe i lo
woneka ka mina kambe...» (1Kor 15,8);
• A varinzeli va xilahla, va nga bikela vapristi va hombe zontlhe lezi zi
mahekileko (Mat 27,62-66. 28,4.11-15).
42
A kufa ni kuvuka ka Jesu i tsinya ga kukholwa ka hina. Loku Jesu a wa
nga vukangi, a kukholwa ka hina ku wa nga hi na tiyiso, hakuva ku wa hi
kukholwa ntsena ka loyi a fileko. A kuvuka ka Jesu i tshinya ga kuchumayela
loku a Vapostoli va huweleleko matlhelweni wontlhe; kala va nyikela ni
kuhanya kabye. Jesu i kona lomu Bandleni, hi yena kuhanya ka wontlhe
makristu. «Hi kufa kakwe i lo hlula kufa, hi kuvuka kakwe i lo hi tlhelisela
a kuhanya» (Prefácio da Páscoa). Mupostoli Paule wa tlhamusela khwatsi
mhaka leyi lomu ka papilo ka va le Korinte (15,12-21).
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
3. Ku hi vuna yini a kuvuka ka Jesu ke?
A kuvuka ka Jesu i tshinya ga kukholwa ka hina, xikombiso xa wu
Nungungulu gakwe, xitsumbiso xaku hi ta vuka (1Kor 15,21-22).
4. Hi wihi a mubuzo lowu a makristu ma alakanyako ha wona a kuvuka
ka Jesu ke?
A makristu ma alakanya a kuvuka ka Jesu hi mubuzo wa Phasika.
Lisimu
“Jesu, Nwana Maria, i vukile”.
Mukombelo
Hina ha ku khozela ni ku ku dumisa, Hosi Jesu,
hakuva hi xihambano xa wena u tlhatlhisile tiko.
12 - A KUVUKA KA JESU HI KA VAFILEKO
43
13
JESU A RUMELA
MOYA WA KU BASA
Tlhamuselo
Anzhako ka kuvuka kakwe, Jesu i tshamile xikhati xa 40 wa masiku, a
kombisa vapizani vakwe lezaku i wa hanya, a wulawula hi za mufumo wa
Nungungulu. Na a nga se tlakukela tilweni, i lo va laya lezaku va nga suki
Jerusalema, va kala va amukela a Moya wa ku Basa (Mit 1,3-8). Khume ga
masiku anzhako kakuva na a tlakukele ka Dadani wakwe, a vapizani va lo
tatiswa hi Moya wa ku Basa, kota yi wulako a Mitiro ya Vapostoli:
«Laha a siku ga Pentekosta gi nga wa chikele, vona vontlhe va wa tsombene
wutshamu ginwe. Hi xitshuketi ku lo zwakala hi le tilweni a ku vumavuma
kota a bhubhutsa ga mheho ya ntamu, ku tata a yindlu leyi va nga wa
tshamile ka yona. Ku lo woneka kabye a tirimi to fanana ni nzilo, ti nga
avanyeka ku tshama linwe hehla ka munwe ni munwani. Vontlhe va lo
tatiswa hi Moya wa ku Basa, va sangula kuwulawula hi tinwani tirimi, kota
lezi Moya wu nga va nyika ku wulawula zona» (Mit 2,1-4).
Hi siku lego, a Vapostoli va lo tatiswa hi ntamu wa Moya wa ku Basa, va
sangula ku tiya, va kustumunya hi kuvuka ka Jesu, va chumayela Ivangeli.
A Moya wa ku Basa hi wona wu hanyisako a Bandla gi wumbiwako hi lava
va kholwako ka Nungungulu ha Jesu Kristu.
Kasi ku alakanya ni ku etisa
Mhaka ya Hosi
«Loku a Muyimeli ata, loyi nzi ta nga mu rumela hi ka Dadani, a nga
Moya wa zinene, lowu wu humako hi ka Dadani, i ta maha wukustumunyu
ha mina» (Joh 15,26).
44
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
1. I mahile yini Jesu anzhako ka kuvuka kakwe ke?
I wonekile ka Vapostoli ni ka Vapizani, zikhati zinyingi, a va kombisa
lezaku i wa hanya, a wulawula hi za mufumo wa Nungungulu, a
tlakukela tilweni na a tsumbisile ku va rumela a Moya wa ku Basa.
2. Gi sungulisilwe rini a Bandla ke?
Gi sungulisilwe hi siku ga Pentekosta, hi kurelela ka Moya wa ku Basa
hehla ka Vapostoli.
13 - JESU A RUMELA MOYA WA KU BASA
45
3. Gi nyikilwe mani a Bandla ke?
A gi nyikelwangi ka munhu. Jesu i tatisile Vapostoli hi ntamu wa Moya wa
ku Basa, kasi va tshambuluta ni ku mbhetisa a ntiro wa ku ramba vanhu
ku tlhelela ka Nungungulu.
14
DADANI NI NWANA NI MOYA WA KU BASA,
NUNGUNGULU MUNWE NTSENA
4. Xini a Bandla ga Kristu ke?
A Bandla i hlengeletano wa lava va kholwako ka Nungungulu ha Jesu
Kristu.
Lisimu
“Tana, Moya...”
Mhaka ya Hosi
«Wu nyikilwe ka mina a ntamu wontlhe a tilweni ni laha misaveni; hi-
Mukombelo
«Ha ku bonga Nungungulu,
u hi rumelako Moya wa ku Basa
kasi wu ta hi gonzisa
ni ku hi maha
hi pima khwatsi
a zwa wutomi ga pinzukelwa» (Luk 12,12; Joh 14,26; Rom 8,26-27).
46
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
kwalaho fambani, mu va maha vapizani a matiko wontlhe, mu va babatisa hi vito ga Dadani ni ga Nwana ni ga Moya wa ku Basa, mu va gonzisa
a ku gonga zontlhe lezi nzi mu layileko zona. Mangabye, nzi na nwina a
masiku wontlhe, na kona kugumelweni ka xikhati.» (Mat 28,18-20).
A Nungungulu loyi hi mu khozelako a hi zi koti ku mu pima hi kumbhelela.
A hi mu tivi hi kutlhariha kutani hi kugonza, hi yena a nga hi vululela kasi
hi mu tiva lezi a nga ha zona (Joh 1,18).
14 - DADANI NI NWANA NI MOYA WA KU BASA, NUNGUNGULU MUNWE NTSENA
47
Tlhamuselo
A zi mu karatelangi a munhu ku pola lezaku hi Nungungulu a vangileko
zontlhe lezi a zi wonako; kanilezi aku Dadani ni Nwana ni Moya wa ku
Basa hi yena Nungungulu munwe ntsena, a vangileko tilo ni misava, a
munhu i wa nga zi koti ku zi tiva na a nga vululelwangi hi Jesu. Ha kunene
yena i tiyisile aku:
• «A zakuga za mina hi ku maha a kuranza ka loyi a nzi rumileko ni ku
mbhetisa ntiro wakwe» (Joh 4,34. 6,38);
• «Dadani loyi a nzi nyikileko tona (a tiyivu) ngwa hombe ku hunza
vontlhe; i hava loyi a zi kotako ku ti wutla canjeni ga Dadani» (Joh 10,29);
• «Nza kanziha nziya ka Dadani wa mina ni Dadani wa nwina, a
Nungungulu wa mina ni Nungungulu wa nwina» (Joh 20,17).
Hi wulawulela lego ga Jesu za su woneka lezaku yena na Dadani vambiri va
ku dlunya, hambi lezi va nga Nungungulu munwe ntsena.
«Laha na a babatisilwe, Jesu i lo huma zalezo hi lomo matini; languta, a
tilo gi lo vululeka, a wona a Moya wa Nungungulu wu relela kota tuva
hehla kakwe. Zonake ku lo zwala a gezu gi huma matilweni, giku: Loyi hi
Nwana wa mina a ranzekako, nzi xaleleko khwatsi ha yena» (Mat 3,16-17).
Laha a nga lava ku tlhelela ka Dadani, Jesu i lo wulawula, zikhati zinyingi,
hi Moya wa ku Basa:
«Nzi ta kombela ka Dadani, i ta mu nyika munwani Muyimeli, kasi a
tshama na nwina kala kupinzuka, wu nga Moya wa zinene, lowu a tiko gi
nga zi kotiko ku wu amukela, hakuva a gi wu woni, hambu ni ku wu tiva
kanilezi nwina ma wu tiva, hakuva wu tshama na nwina, wu ta tshama
nzeni ka nwina» (Joh 14,16-17. 15,26).
«... A Muyimeli, a nga Moya wa ku Basa, loyi Dadani a ta nga mu rumela
hi vito ga mina, yena i ta mu gonzisa zontlhe, a mu alakanyisa zontlhe lezi
nzi wulawulileko ka nwina» (Joh 14,26. 16,13).
«Amukelani Moya wa ku Basa. Lava mu va tsetselelako zionho zabye; va tsetselelwe zona; lava a zionho zabye mu zi bohako, zi bohelwe» (Joh 20,22-23).
Hi kota ya timhaka ta Jesu, a hi zi koti ku kanakana lezaku Nungungulu i
kona, na a hanya hi vanhu lava va vanharu vaku dlunyala. A vanhu lava va
48
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
vanharu va wumbako xilo xinwe, Nungungulu munwe ntsena, xihlamaliso
xa ntumbunuku wu etileko ku hunza mapimo ya hina zivangwa. Zi wa
tsanza ku mu tiva hi wutlhari ga hina.
A hi ku vumala kutani ku vilela nchumu wa lehandle kakwe ku nga maha
Nungungulu a vanga zilo zontlhe, hakuva yena i hunzelele ku mbhelela, i
ntumbunuku ni wutsumbu gakwe: a vangile zilo zontlhe kasi a zi pambulela
a kuva kona kakwe ni ku zi tata hi mathomo ni makatekwa. A munhu i mu
mahile wo fanana na yena (Nungungulu), a mu hendleleta zilo zontlhe,
kasi a zi fumela na a ingisa Muvangi wa zona ni wa yena kambe.
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Hi wahi a mavito ya Vanhu Vanharu va Wunungungulu ke?
A mavito ya Vanhu Vanharu va Wunungungulu hi lawa: Dadani ni
Nwana ni Moya wa ku Basa.
2. Dadani ni Nwana ni Moya wa ku Basa mba Nungungulu vanharu ke?
Ahihi, i Nungungulu munwe ntsena.
3. A zi tivisile kuyini a munhu lezaku Nungungulu i kona, na a hanya hi
Vanhu lava va vanharu va kudlunyala ke?
A munhu a zi tivile hi ku vululelwa hi yena Nungungulu.
Lisimu
Mukombelo
A wudumo le ka Dadani
ni ka Nwana ni ka Moya wa ku Basa.
Kota ku nga hi lezo kusanguleni
a kuve lezo zalezi ni xontlhe xikhati. Amen.
14 - DADANI NI NWANA NI MOYA WA KU BASA, NUNGUNGULU MUNWE NTSENA
49
15
A KU LANZELA JESU
I NDLELA YA WUNHENHA
« Mu alakanya mu ku nzi tele ku ta neha kurula misaveni ke? Nziku ka
nwina: Ahihi, kanilezi kuhambana. Hakuva kusukela lezi loku va hi kona
ntlhanu va yindlu yinwe, va ta hambana: a vanharu va vukela vambiri,
ni vambiri va vukela vanharu. A raru i ta hambana ni nwana wakwe, ni
nwana i ta hambana ni raru wakwe; mamani i ta hambana ni nhanyana
wakwe, ni nhanyana i ta hambana ni mamani wakwe; a nwingi i ta
hambana ni kata-nwane wakwe, ni kata-mwane a hambana ni nwingi
wakwe» (Luk 12,51-53; Mat 10,34-37).
Tlhamuselo
Jesu i tele ku ta dzivela nzilo wa liranzo misaveni, i nehile kurula xikari ka
vanhu ni Nungungulu, xikari ka matiko wontlhe, xikari ka ziro za ngango
hambu muti. Kota lezi va kalako va nga hi vontlhe va yi tsakelako a mhaka
ya Nungungulu, ku kona a kusolana, kukanetana, kuluselana, kurukatelana,
kulumbetana, kuvukelana, kuxanisa, kutsimbeketa, livengo, ni zinwani
zakunghahi. A hi nanzu wa lava va vumelako ku ingisa Nungungulu ku
hunza ku lanzela vanhu: a nanzu ngwa lava va nga ingisiko Nungungulu
(Mit 5,29).
Jesu i munhu wa zinene. A nga tsaki hi lava va nga ingisiko; a xalala hi lava
va nga ni timbilu ta ku ingisa mhaka ya Nungungulu ni ku yi hlayisa. I lava
lezaku a munhu a hlawula wutomi kasi a fela ku hanya (Deut 30,19).
Mhaka ya Hosi
Ka vapizani vakwe Jesu i te ngalo:
«Mu ta vengiwa hi vanhu vontlhe hi
kota ya vito ga mina, kanilezi loyi a timiselako kala magumo, hi yena a
ta nga ponisiwa» (Mrk 13,13; Mat 10,22. 24,13).
50
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
Hi hanyela gakwe i vuxile livengo la vanhu lava va nga mu konela kufa laha
xihambanwini. «Mupizani a nga hunzi mugonzisi wakwe, ni nanza a gi
hunzi a hosi ya gona. Zi ringene a mupizani loku a kota mugonzisi wakwe,
ni nanza loku gi kotisa hosi ya gona» (Mat 10,25). Hikwalaho, loyi a
lavako ku lanzela Jesu i fanele ku mu tiva, ni ku vumela ni ku ti nyikela ka
yena. Loyi a lavako ku mu lanzela a vumele ku tsika zilo zinyingi, zontlhe
lezi zi mu yisako hambu ku mu tshamisa kule na Nungungulu; a zi nyawuli
(Luk 14,33).
15 - A KU LANZELA JESU I NDLELA YA WUNHENHA
51
«Loku munhu a ranza ku nzi lanzela, a ti tsike a rwala xihambano xakwe a
nzi lanzela. Hakuva kani hi wihi a ranzako ku hlayisa a kuhanya kakwe, i ta
lahlekelwa ha kona; kanilezi loyi a lahlekelwako hi kuhanya kakwe hi kota
ya mina, i ta ku kuma. Hakuva zi ta mu vuna yini munhu loku a bhinzula
tiko gontlhe, a lahlekelwa hi muhefemulo wakwe ke? A munhu i ta humesa
yini ku tekisa muhefemulo wakwe ke?», (Mat 16,24-26).
NI VAPADRINHO
16 VASEKETELI
VA MAKATEKUMENA
Vanyingi vavanuna ni vavasati va ti yimiseleko ku lanzela Jesu, va vumela
kufa hi kota ya Nungungulu, va ti hlawuleleko kuhanya hi wutomi ginene
(Deut 30,19).
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Nzi ti yimisele ku tsika zontlhe lezi zi nga vuniko ku xalalisa
Nungungulu wa mina ke?
2. A kufamba ka mina ku tava kufamba ka mukristu ke?
Lisimu
“Ngonani ka Mina nzi hlowo”.
Mukombelo
Wa ku lava a ntamu wa kukholwa ni ku ti nyikela ka Nungungulu.
52
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
16 - VASEKETELI NI VAPADRINHO VA MAKATEKUMENA
53
XIPANZE XA WUMBIRI
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Xini a museketeli ke?
A museketeli hi loyi a nehako ka Komunidade lava va enghenako ka precatecumenado (evangelização).
2. Xini padrinho ke?
A padrinho hi munhu loyi a lulekako hi mahanyela ya wukristu. A zi
saseki ku langa padrinho hi ku alakanya lezaku i ta ku vuna hi zilo za
misava. Khwatsi hi lezi a dadani a khatalelako nwana wakwe ka zilo
za miri, zi nghaho a padrinho i dadani a khatalelako ka zilo za wutomi
giswa, gi amukelwako hi kubabatiswa. Hi yena padrinho a felako ku
hlamula hi kufamba ka afilhado wakwe.
3. Hi wihi a ntiro wa padrinyo ke?
• A ntiro wa padrinyo hi lowu:
Ku hlayisa ni ku vuna katekumena hambu afilhado kusukela a sangula
katekumenado kala a babatiswa. Hi kota ya lezo, a nga hlamula hi
zinene a ziwutiso zi mahiwako hi mubabatisi.
4. Himani a faneleko a kuva padrinho ke?
• Hi loyi a nga mukatolika.
• Hi loyi a chadileko hi nayo wa Bandla.
• Hi loyi a hanyako hi wukristu (wukatolika).
• A nga maha padrinho loyi a nga chadangiko, loku a hanya kota
mukatolika, na a hi ni khume ga malembe ni ntlhanu ni ginwe, loko a
Bispo a nga yimisi yinwani ntanga.
• Lava va hlengelako sango ahandle ka muchado, a zidakwa, vayivi,
zigevenga ni va mitiro ya kunghahi, a va vumelwi ku maha vapadrinyo
hambu vamadrinya.
• A makatekumeno ma fanele ku enghena ka katekumenado na va hi ni
vapadrinyo.
54
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XO SANGULA
XIPANZE XA WUMBIRI
2
17
Mhaka ya Hosi
«... I ta ruma a tingelozi takwe, a kuva ti ku hlayisa tindleleni ta wena
tontlhe. Ti ta ku angarela mawokweni ya tona, kasi u nga gumuli a
nkonzo wa wena laha ribyeni» (Tis 91,11-12).
« Ti woneleni lezaku mu nga kanyisi ni munwe wa lava va tsongwani;
hakuva nza mu byela lezaku a tingelozi tabye le tilweni ta wona xikhati
xontlhe a nghohe ya Dadani wa mina, loyi a nga le tilweni» (Mat 18,10).
« Tingelozi... mimoya yi tirako, leyi yi rumiwako a ku tirela lava va ta
ngaga a tshomba ya kuhanyiswa...» (Heb 1,14).
56
Tlhamuselo
A TINGELOZI
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
A Biblia gi wula lezaku a tingelozi zitiri za Nungungulu zi rumiwako
ku neha mahungu ka vanhu. Ti tsaka na Nungungulu loku a muonhi a
hunzuluka (Luk 15,10).
A xikari ka tingelosi ku na ni mitlawa leyi:
• A Makerubima, ma hlayisako a xitshamu xa wuhosi ga Nungungulu
(Ezk 10,1);
• A Maserafima, ma yimbelelako a wudumo ga Nungungulu (Isa 6,2-7);
• A mabutho wontlhe ya tingelosi ta Nungungulu ma wonekelisa a
wudumo gakwe, na ma nyikilwe ku fumela tiko ni ku maha zileletelo
zakwe (Tis 148,2). “... A yimpi ya le tilweni yi khozela wena” (Neh 9,6);
• Ti tava kona kulamulweni ka tiko, kota zirunwa za Nungungulu (Mat 13,41-43. 24,31. 25,31);
• A tingelozi ti nyikilwe mitiro yo tala, na yi phawukile hambu ku
hambana, kasi ku vuna kutani ku tsayisa vanhu hambu ku va nehela
mahungu ya Nungungulu;
• Kristu, loku a tlakukele tilweni aya tshama le tlhelweni ga xinene ga
Nungungulu, i vekilwe hehla ka tingelozi tontlhe (Heb 1,5-14), leti ti
nga tiviswa hi Bandla a xihlamaliso ni makungo ya ku hanyisa vanhu
(Efe 3,10);
• A tingelozi ti tirela Kristu ni vapizani vakwe (Mat 4,11; Mit 5,19-20);
• Ti byela vanhu a xihlamaliso xa Nwana wa Nungungulu a nga Ti maha
munhu (Luk 1,26-38; Mat 1,18-21; Luk 2,8-14);
• Ti tivisa kuvuka ka Hosi hi ka vafileko ni kutlakuka kakwe aya tilweni
(Mat 28,5-7; Mit 1,9-11);
• Ti hlayisa ni ku vikela matiko (Dan 10,13-21);
• Ti hlayisa ni ku vikela vanhu (Tob 3,17; Tis 91,11-13; Mat 18,10; Mit
12,5-15);
• Ti heleketa ka Nungungulu a mikombelo ya vanhu (Tob 12,12;
Kuv 5,8. 8,3);
• Ti vikela a Bandla go basa (Kuv 12,1-9);
• A Bandla ga dzunza tingelozi ni ku kombela ku vikelwa ha tona
kufambeni ka siku ni siku...
17 - A TINGELOZI
57
ku mu dumisa wontlhe masiku ya kuhanya ka nwina, ni ku mu tsakela
hi tisimu. Ma zi wona makunu lezaku nzi wa ngagi nchumu, kanilezi
muwoniso mu nga hi nawo... » (Tob 12,11-19).
A Biblia gi hi byela ntsena mavito manharu ya tingelozi: Gabriel (Dan 8,16.
9,21; Luk 1,19), Miguel (Dan 10,13.21. 12,1; Jud 9), na Rafael (Tob 3,17.
12,15).
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Zini a Tingelozi ke?
Mimoya yi vangilweko hi Nungungulu.
2. Gi kona wuxaka xikari ka vanhu ni tingelozi ke?
A tingelozi ta hi hlayisa ni ku hi vikela, kambe ta hi nehela mahungu ya
Nungungulu (mitsumi ya Nungungulu).
3. A Biblia gi wula yini hi tingelozi ke?
A Biblia gi wula lezaku mitsumi ya Nungungulu ntirweni wa ku hanyisa.
«Makunu, nzi lava ku mu tivisa a zinene, nzi nga ta fihla nchumu. Nzi lava
ku zwatisa lezi: Zi sasekile ku fihla makungo ya hosi, ni ku dlunyatisa mitiro
ya Nungungulu. Ina, ke! Laha mu nga khongela, wena na Sara, mina nzi
wa heleketa mahlweni ka Nungungulu a dumileko nguvu a mikombelo ya
nwina; nzi wa maha lezo kambe, laha u nga wa lahla va kufa. Laha u nga
kala, ku kanakana ku tsika zakuga u suka uya lahla a mufi gayani, hi mina
nzi nga rumilwe ku ta ku ringa. Nungungulu a nzi rumile ku ta ku chuma
wena ni ku ta hanyisa Sara. Hi mina Rafael, munwe wa tingelozi ta ntlhanu
ni timbiri leti ti nga mahlweni ka Hosi ya wukulu...
Mu nga chavi! A kurula a kuve na nwina! Mu nga gumesi ku dumisa
Nungungulu. Laha nzi nga hi na nwina, nzi wa nga hi xikari ka nwina hi ku
ranza ka mina, kanilezi hi kuranza ka Nungungulu. Hi yena mu faneleko
58
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
Lisimu
103, kutani 148.
Mukombelo
Ngelozi yo basa,
Wena u nga muhlayisi
ni muvikeli wa mina wo pangama,
hi kuranza ka Nungungulu,
nzi woninge ni ku nzi lonzowota kukholweni,
kutsumbeni, ni liranzweni mumu ni wusiku. Amen.
17 - A TINGELOZI
59
18
MIMOYA YA KUBIHA
Ku tsalilwe lezaku: A munhu a nga ta hanya hi xibaba xoce, kanilezi hi
timhaka tontlhelele leti ti humako nonwini wa Nungungulu.
Zonake Sathani i lo mu yisa mutini, wo basa, a mu yimisa xitxungweni
xa tempeli, aku ka yena: Loku wena u hi Nwana wa Nungungulu, ti
tshikelete laha, hakuva ku tsalilwe ku ngalo: I ta ruma tingelozi takwe
lezaku ti ku tlakula hi mandla ya tona, kasi u nga gumuli a nkonzo wa
wena ribyeni.
Jesu i te ngalo ka yena: Kambe ku tsalilwe ku ngalo: U nga ringi Hosi
Nungungulu wa wena. Zonake Sathani i lo mu yisa xitsungeni xo leha
nguvu, a mu kangeta yontlhe mifumo ya misava ni wukosi ga yona;
aku ngalo kakwe: Nzi ta ku nyika zontlhe lezi zilo loku uwa lahasi u
nzi khozela. Kanilezi Jesu aku ngalo kakwe: Suka, Sathani, hakuva
ku tsalilwe ku ngalo Wena u ta khozela Hosi Nungungulu wa wena,
hi yena yece u to mu tirela. Zonake Sathani i lo mu tsika. Languta, a
tingelozi ti lota ka Jesu ti ta mu khozela» (Mat 4,1-11; Luk 4,1-13).
Tlhamuselo
1. Sathani
Sathani zi wula lezaku nala, muranisi. Lomu ka Lisimu 109, Sathani
muranisi a ringako vanhu, kanilezi a nga vukeli Nungungulu a wutsumbu
gakwe (Tis 109,6). Hi wona lezo kambe lomu ka Joba (1,6-12 ni 2,1-7).
Zakaria (3,1-5) i wula lezaku Sathani i le reveni ga xinene ga Hosi a ranisa
vanhu. A Bhuku ga Wutlhari (2,24) gi wula lezaku a nyoka leyi yi nga
khohlisa vanhu yi va lovisa (Gen 3,1) hi yena Sathani.
Mhaka ya Hosi
«Jesu i lo yiswa hi Moya xiwuleni a kuva a ya ringwa hi Sathani. Laha
na a yilile a 40 masiku ni 40 wa wusiku i lozwa ndlala. Zonake a muringi
i lota a taku ka yena: Loku wena u hi Nwana wa Nungungulu, laya a
maribye lawa lezaku ma maha zibaba. Kanilezi i lo hlamula aku ngalo:
60
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
Lomu ka Testamenta Giswa, Sathani hi loyi a hambanako, a alako
makungo ya Nungungulu. Kristu i kawukile Pedro, aku: «Suka ka mina,
Sathani,... hakuva a maalakanyo ya wena a hi maalakanyo ya Nungungulu,
kanilezi maalakanyo ya vanhu» (Mat 16,23). Sathani i vitanwa hosana ya
legi tiko (Joh 12,31), a Nungungulu wa misava leyi (2Kor 4,4), a nala wa
hombe wa Nungungulu; ngelozi yi nga hluwuka ka Hosi, yi kucetelako
vanhu ku kanyisa Hosi ya tilo ni misava, kanilezi yi ta hluliwa hi Kristu a
kumbheleni ka xikhati (Kuv 11,15).
18 - MIMOYA YA KUBIHA
61
2. Sathani wa ha ringa vanhu
A Biblia gi mu chula a mavito lawa: inala, hi loyi wa kubiha, muringi,
mukuceteti, hosana ya tiko legi, nungungulu wa laha misaveni, xivanza
xa matshisela ya masingita (Kuv 16,3 - dragão), nyoka ya kale, muhlevi
ni mulumbeti (diabo). Yena mudayi hi kusanguleni, muhembi ni raru wa
mawunwa (Joh 8,44), masangulo ya livengo ni matshanza, a fambafambako
matlhelweni wontlhe kasi ku lovisa vanhu (1Ped 5,9), a ti wulako ngelozi
ya ku wonekela, a wutlako a mbewu leyi yi byaliwako lomu mbilwini
ya munhu (Mat 13,19). Hi yena Sathani a kucetelako, a pengisako, a
khohlisako, a onhakalisako, a kupetako, a xanisako ni ku tsimbeketa, a
hambanisako, a “gevengisako” ni ku maha zinwani zakunghahi. Kanilezi
i hlulilwe.
A kulwa loku ku ta simama kala Kristu a giya hi kuhlula. Sathani wa simama
alwa, kanilezi va ta mu hlula lava va ta ngava ni Nungungulu.
«... Tiyani Hosini, ni ntanwini wakwe wa hombe. Hlomani matlhari
wontlhe ya Nungungulu, kasi mu fela ku zi kota ku hlula a mano ya Sathani.
Hakuva a kulwa ka hina a hilwi ni nyama hambu ni nkhata, kanilezi
hilwa ni tihosana ta mimoya, ni mintamu, ni tihosi ta munyama lowu ni
mimoya ya kubiha ya le hehla. Hikwalaho hlomani a matlhari wontlhe ya
Nungungulu, lezaku mu tava ni ntamu wa ku yima hi siku ga khombo, mu
simama mu yima loku mu hlulele magumo» (Efe 6,10-13).
3. Sathani i konilwe
Sathani i konilwe ni tingelosi takwe ti konilwe. A kuxaniseka kakwe ku
kota ka zifelembu: «Sukani ka mina, nwina nwentlhe mu rukatelweko,
mu ya nzilweni wa pinzukelwa lowu wu longiselweko Sathani ni tingelosi
takwe» (Mat 25,41).
Laha a nga wa nzulanzula le Palestina a chumayela Ivangeli ya Mufumo
wa Tilo, Jesu i vukele mimoya yo biha, alwa na yona, a yi hlula, kusukela
laha Sathani a nga ringa ku thindekisa ntiro lowu a nga tela wona, wa ku
hanyisa vanhu (Luk 4,1-13).
Jesu laha a nga wa hanyisa lava va nga hi ni madimoni, a chuma vababyi,
i kombisile lezaku a mufumo wa Nungungulu wu wa chikele ni lezaku a
ntamu ni wukosi ga Sathani zi wa sangula kuwa (Mrk 3,22-30).
A vaJuda lava va nga kala va nga kholwangi, a vanana va Sathani (8,44), a
pswalo wa tinyoka (Mat 12,34) ni Judasi (Luk 22,3), vona lava va lo chiketa
Jesu ka siku ga ku lamula tiko (Joh 12,31). Kusukela siku lego, a mufumo
wa tiko wu lumba Kristu, loyi a ngafa a tlhela a vuka (Mat 28,18; Fil 2,9).
Mupostoli Paule i ngalo: «... Jesu... i lo wutlha a matlhari ya vafumeli va
mimoya ni mintamu, a va wisa tingana kubaseni, a giyagiya hi ku va hlula
laha xihambanweni» (Kol 2,15; Efe 2,2).
62
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
18 - MIMOYA YA KUBIHA
63
4. A madimoni
A madimoni mimoya ya kubiha yi hambanako ni Nungungulu hambu ni
tingelozi. Hi ximunhu, hi alakanya lezaku madimoni ni zikwembu mimoya
ya legi tiko, kutani mimoya ya vafileko - lava va nga kala va nga mahelwangi
xirilo, mimoya yi pengako na yi nga humuli, mimoya yi vangako timhango,
mababyi ni lufu; mimoya ya xiwuleni, ya khwati ni ya wusiku...
Jesu i nyikile vapostoli a ntamu wa ku hlongola madimoni (Mrk 6,7-13).
A Mitiro (8,7 ni 19,11-17) yi hlawutela hi kuhlongolwa ka madimoni. Sathani ni valanzeli vakwe va simama ku ringa vanhu hi zimaho lezi zi
hambanako ni kuya mahlweni ka Ivangeli (2Kor 12,7). Mupostoli Pedro wa
hi gonzisa aku: «Ti koramiseni lahasi ka canja ga ntamu wa Nungungulu,
kasi yena a fela ku mu kulisa hi xikhati xi faneleko. Ti khomeni mu rinzela,
hakuva a nala wa nwina Sathani wa fambafamba kota nghala leyi yi
dzumako, a hlota loyi a ta nga mu khadamula...» (1Ped 5,6-9).
Hambu zi hi tano, a hi Sathani a mahako kubiha kontlhe. Ha kholwa
lezaku Sathani i kona ni lezaku wa maha zo tala xikari ka vanhu. Kanilezi
a hi kanakani lezaku i lahasi ka Nungungulu, loyi a kalako a nga zi koti ku
vumela a kuva hi ringwa ku hunza ntamu wa hina (1Kor 10,13). Mukristu
i fanele ku vumela lezaku Sathani wa ha khohlisa ni ku juja mapimo ya
vanhu hi mano ni ku kunguha kakwe, kanilezi a maaniani (masinza),
wutumbe ni tihlolo ni wungoma a zi mu lumbi (Mit 19,19).
Zontlhe lezi za beletelwa hakuva za kucetela vanhu ku hluwuka ka
Nungungulu (Deut 13,5). «Loku vaku ka nwina: Wutisani lava va
humesako mimoya ya vafileko, ni vavumbi lava va hlevako ni ku n’unun’uta,
hlamulani muku: A vanhu a va faneli ku wutisa a Nungungulu wabye ke?
Ku nga wutisiwa a vafileko a timhaka ta lava va hanyako ke?» (Isa 8,19).
A hi Sathani a vukelwako hi Mupostoli Paule laha a nge ngalo: «Wena
loyi u teleko hi kukanganyisa kontlhe ni wuchunguhungu, wena nwana wa
Diabolus, u nga nala wa zontlhe lezi zi lulamileko, xana u nga ta tsika ku
hambukisa a tindlela ti lulamileko ta Hosi ke? (Mit 13,10).
A wutumbe gi lumba mitiro ya nyama» (Gal 5,19-20). Leyi a hi mitiro ya
Sathani, nja vanhu va kubiha.
64
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Himani Sathani ke?
Sathani i ngelozi leyi yi nga hluwuka ka Nungungulu, yi ala makungo ni
kuranza kakwe.
2. Hi wahi a mavito manwani ya Sathani ke?
A Biblia gi mu vitana: nala, muranisi wa vanhu, diabo (muhlevi,
mulumbeti), muringi, nyoka ya kale, mukupeti, Muhembi, xivanza xa
matshisela ya masingita (dragão), Hosana ya legi tiko, nungungulu wa
laha misaveni, mudayi ni kusanguleni, etc.
3. Mbamani vasathani kutani madimoni ke?
Mimoya yi nga hluwuka ya Sathani yi vukela Nungungulu, leyi hi
mano ni ku kunguha yi hambukisako vanhu ka tindlela to lulama ta
Nungungulu.
4. Kristu i hlulisile kuyini Sathani (ni tingelosi takwe) ke?
Kristu i hlulile Sathani hi ku ingisa Nungungulu kala a wona na ku hi
chukwana kufa ku hunza ku ala ku maha kuranza ka Dadani wakwe.
5. Ha zi kota na hinawu ku hlula a moya wa kubiha ke?
Ina! Ha zi kota ku hlula a moya wa kubiha loku hi tshama ka Kristu,
hakuva ahandle ka yena a hi zi koti ku tira nchumu (Joh 15,4-5) wu
vunako.
Lisimu
Mukombelo
Ngelosi ya Nungungulu.
18 - MIMOYA YA KUBIHA
65
19
KU KANETA NUNGUNGULU
(XIONHO)
mu kota Nungungulu, mu tiva kusasa ni kubiha, A wasati na a wona
a sinya lezaku yi sasekile a kuva yi giwa, ni ku naveleka kucuwukeni,
ni lezaku a sinya ya naveleka ku tlharihisa, i lo khaya a mihanzu ya
kona a yiga, yena i lo ya nyika ni nuna wakwe kambe, yenawu i loga.
Zonake a mahlo yabye vona vambiri, ma lo vululeka, va wona lezaku
a va ambalangi nchumu; va lo runga a matluka ya nkuwu, va maha
tinguwo tabye» (Gen 3,1-7).
Tlhamuselo
Mhaka ya Hosi
«A nyoka yi wa hi ni mano ku hunza zihari zontlhe za tiko, lezi Hosi
Nungungulu a nga wa zi mahile. Yi ku ngalo ka wasati: Hakunene
Nungungulu i wulile lezaku mu ngagi sinya yinwe ya simu ke? Ni wasati
aku ngalo ka nyoka: Hi ngaga a mihanzu ya tisinya tontlhe, kanilezi
a mihanzu ya sinya leyi yi nga xikari ka simu, Nungungulu i te ngalo,
mu nga ta yiga, hambu ni ku yi henya, kasi mu ngafi. Ni nyoka yi ku
ngalo ka wasati: Mu nga tafa futsi; hi lezaku Nungungulu wa zi tiva
lezaku, a siku lego mu gako yona, a mahlo ya nwina ma ta vululeka,
66
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
A Biblia gi wulawula hi kuva kona ka xionho. Loku ku kanetiwa a kuva
kona ka xionho, xo aliwa a xigelo xa Biblia gontlhe, gi tiyisako lezaku
Nungungulu i rumele Nwana wakwe misaveni kasi a ta «hanyisa vanhu
vakwe zionhweni zabye» (Mat 1,21), ni lezaku i hi tlhanganyisile naye hi
Kristu (2Kor 5,18).
A tshinya ga xionho xa Adamu na Eva hi matshanza, ma nga va maha va
kanyisa Nungungulu. Vona va wa zi tiva khwatsi lezaku va wa hambunyeta
a nayo wa Nungungulu, kanilezi a va chelangi kota hi lezo. Sathani i
bihisile hi mano yakwe a mbilu ya munhu kasi a nga lonzowoti kulaya ka
Nungungulu. Hi ku xengiwa hi Sathani, a nyoka ya kale, Adamu na Eva
va lo pima lezaku a munhu a nga ti yimisela ha yece lezi zi nga za kubiha
ni lezi zi nga za zinene, lezi zi chukwatako ni lezi zi bihisako. Ku wa hi ku
hluwuka va vukela Nungungulu. A va wu pimangi khwatsi a nayo lowu:
«... U ngaga tontlhelele tisinya ti nga lomu sinwini hi matsenya; kanilezi a
sinya ya ku tiva kusaseka ni kubiha u nga yigi; hakuva a siku lego u ta nga
yiga, u tafa» (Gen 2,17). Hakunene, va zi tivile lezaku a wutomi ginene
ga miri ni ga moya ga hambana ni ku biwa hi livalo zinwe ni mababyi,
anzhako kakuva na u mahile xionho, xinwani xikhati u konelwa kufa.
Nchachazelo wa Xionho
Hi mahlweni na va nga se ku onha, Adamu na Eva va wa hanya kutsakeni
ka wuxaka na Nungungulu. Loku va onhile, va lo sangula ku dzuka,
va kanganyiseka, va chava, vawa tingana mahlweni ka Nungungulu,
wutshanwini go hunzuka va kota yena (Gen 3,8).
19 - KU KANETA NUNGUNGULU (XIONHO)
67
A munhu i lo tsayisiwa, a hlongolwa lomu sinwini ga Paradesi, zonake a
lahlekelwa hi tipswalo ta Nungungulu (Gen 3,23-24).
A ku nga zwanani ku nghenisilwe xikari ka vanhu hi xionho. Adamu a xinyatile
a nyika nanzu Nungungulu, aku: «hi wasati loyi u nzi nyikileko...». Cima
ka lezo, a vanhu a va karali hi ku nyikana milanzu, ku lusa ni ku vengana
hambu ku dayana.
Hambu lezi a vanhu va nga hluwuka va vukela Nungungulu, va ti weta
wukhumbini ga xionho, a mbilu ya Dadani wa le tilweni a yi gumesangi ku
vura hi liranzo leli a va mahileko hi lona. Lezo, i lo tsumbisa ku va rumela
muhanyisi, loyi a nga wa ta va tlhatlha ka xionho ni ka lufu (Gen 3,15).
A liranzo la Nungungulu ka vanhu li wonekelisilwe ntsena ha Jesu Kristu.
A mufananiso wa nwana a lahlekileko wa dlunyatisa khwatsi a liranzo la
Nungungulu ka vaonhi (Luk 15,11-32). Lexi xi nga khuvekisa a raru hi lezi
a nwana a nga ti xanisa hi ku suka hi laha mutini a famba matiko-wundle
aya hlokiswa. A dadani i wa ranzile nwana wakwe xontlhe xi khati, kanilezi
a liranzo lakwe li mbhelele loku a wonile nwana na a wuya kaya, a mu
tsetselela.
A xihlamaliso xa liranzo la Nungungulu ka vaonhi xi kombisilwe hi
kuxaniseka ni kufa ka Jesu. Hi kota ya lezo, a Bandla ga tirisa xihambano,
hakuva Jesu i file laha ka xona, kasi ku hi hanyisa, kota hi ta nga nyikwa
xikhati xa ku gonza khwatsi.
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Xini a xionho ke?
A xionho hi ku kanyisa Nungungulu u hambunyeta nayo wakwe.
2. Hi wihi a nchachazelo wa xionho ke?
A nchachazelo wa xionho hi ku lahlekelwa hi tipswalo ta Nungungulu, hi
ku tshova wuxaka legi Nungungulu a nga ranza ku chatana ni vanhu.
3. I hi tsikile Nungungulu xionhweni xa hina ke?
Ahihi, Nungungulu a nga hi tsikangi xionhweni kanilezi i rumele Nwana
68
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
wakwe a ta hi laya ku tlhelela kaya. Wu kona mukombelo wa misa hi wu
mahako hiku: «Laha (a munhu) a nga hambene na wena hi kungaingisi
kakwe, a wu na nga mu tsika ntanwini wa kufa, kanilezi, hi wuxinji ga
wena, vontlhe u va nyikile tipswalo, aku kasi ni wihi a ku lavako a ku
kuma…» (Mukombelo wa Muphahlo IV, Muphahlo wa Misa).
4. I hi hanyisisile kuyini Jesu Kristu ke?
Jesu Kristu i lofa hi kota ya hina laha xihambanwini, a tlhela a vuka.
Lisimu 32
V. I katekile loyi a xionho xakwe xi tsetselelweko.
1. I katekile loyi a xionho xakwe xi tsetselelweko,
loyi a xionho xakwe xi fenengetilweko.
2. I katekile a munhu loyi Nungungulu
a nga mu hlayeliko kuonha,
loyi a moya wakwe wu nga hiko na kukhohlisa 3. Nzi ku tivisile a kuonha ka mina
a kugoha ka mina a nzi ku fihlangi.
Nzi te ngalo Nzi ta vumela a zihambuko za mina ka Hosi;
Zonake u tsetselela a nanzu wa kuonha ka mina. 4. Mu nge khwatsi mu mahaxi kutani timbongola,
leti ti nga hiko na kupima;
Leto a kufuya ka tona ku nga matomu ma ti khomako;
loku ti nga hi nawo a ti na ku tshinela ka wena.
5. A wakubiha i na ni zixaniso zo tala, kanilezi
loyi a tsumbako Hosi i ta mahelwa wuxinji
6. Tsakelani Hosi, mu nengela nwina va kululama.
Mu hlalela hi litsako nwina nwentlhe
mu longamileko mbilwini.
V.
V.
V.
V.
Mukombelo
19 - KU KANETA NUNGUNGULU (XIONHO)
69
20
KUVITANWA KA ABRAHAMA
Mhaka ya Hosi
«Nungungulu i te ngalo ka Abrahama: Suka tikweni ga wena, ni le
maxakeni ya wena, ni le ndlwini ya raru wa wena, uya tikweni legi nzi
ta nga ku kombisa gona. Nzi ta ku maha lixaka la hombe, nzi ta ku
katekisa, nzi kulisa a vito ga wena; u ta kuma xikatekiso. Nzi ta va
katekisa lavo va ku katekisako, nzi mu ruka loye a ku rukatelako; hi ka
wena wontlhe matiko ma ta katekiswa, Zinghaho Abrahama i lo suka
kota lezi Hosi yi wulileko ka yena, na Loti i lo famba naye. Abrahama i
wa hi ni 75 wa malembe laha a nga suka Harani.
Na Abrahama i lo teka Sarai, a sati wakwe, Loti, a nwana wa nakulobye,
ni tshomba yabye yontlhe, leyi va nga wa fuyile, ni malanza lawa va
nga wa ma kumile le Harani. Abrahama i lo tsemakanya tiko aya chikela
tikweni ga le Xekeni, sinyeni ya More. A makanani ma wa akile lomo
tikweni xikhatini lexo. Nungungulu i lo woneka ka Abrahama, aku ngalo:
Nzi ta nyika ka pswalo wa wena legi tiko. Zonake i lo aka ganzelo ga
Hosi Nungungulu, loyi a nga woneka ka yena» (Gen 12,1-7).
« Abrahama i lo kholwa ka Hosi; hi kukholwa loko, Nungungulu i lo mu
hlayela kululama. Yena i te ngalo ka yena: Hi mina Nungungulu loyi a
nga ku humesa le Ure wa ma Kaldea, kasi nzi ku nyika legi tiko kuva
tshomba ya wena» (Gen 15,6-7).
Tlhamuselo
Kan
a
ni
HARANI
HEBRONI
URI
GIPITE
Hi wonile lezaku Nungungulu a nga tsikangi a munhu hlomulweni
wa xionho ni ntanwini wa kufa; anzhako kakuva Adamu na Eva na va
hluwukile va vukela Nungungulu, a Hosi yi lo tsumbisa ku va rumela
muhanyisi, aku ngalo ka Sathani: «…Nzi ta veka livengo xikari ka wena
ni wasati, ni xikari ka pswalo wa wena ni pswalo wa wasati; wona (pswalo
lowu) wu ta ku gandla a hloko…» (Gen 3,15).
Nungungulu i sangulile ku tatisa xitsumbiso xakwe, laha a nga vitana
Abrahama, a mu maha nyapanze wa lixaka la va ka Israeli.
70
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
20 - KUVITANWA KA ABRAHAMA
71
A zipimo lezi za 11 zo ranga za Bhuku ga Genesisi zi lumba a matimu yo
sangula ya kuhanyiswa ka vanhu. A matimu ya Abrahama, Isaka na Jakobe
ma wa hlawutelwa hi vapswali ka vanana vabye. Ku sukela Davida na
Solomoni, ma lo sangula ku tsaliwa.
Abrahama i hanyile na ma ha sele 1.800 wa malembe akuva a pswaliwa
Kristu, a Mutlhatlhisi wa vanhu. I wa akile le Ure wa le Kaldea. Hi siku go
kari, Tera i lo suka le Ure ni nwana wakwe Abrahama va ya aka le Harani.
Hi laho Nungungulu a ngaku ka Abrahama: «Suka tikweni ga wena, ni le
maxakeni ya wena…» (Gen 12,1).
Zonake, Abrahama i lo suka aya Kanani. Yena ni vaakelane vakwe va wa nga
mu tivi Nungungulu wa lisine. Va wa khozela vanungungulu va nga hiko
kona. Hi yena Nungungulu wa zinene a nga ti tivekisa ka Abrahama, aku:
«Hi mina Hosi leyi yi nga ku humesa le Ure wa le Kaldea…» (Gen 15,7).
«Hi mina Nungungulu wa ntamu wontlhe…» (Gen 17,1). A Nungungulu
loyi hi yena a mu nyikileko mahala a nwanana, a tshomba, a tiko ni pswalo
wa tsanza-vahlayi.
Kontlhe kukateka ka Abrahama ku sukela laha a nga kholwa ni ku
tsumba Nungungulu. Yena i wa hi munhu wa ku kholwa, loyi a tsikileko
mixuvo yakwe kasi ku maha kuranza ka Nungungulu. I mahile ka vanhu
vontlhe xiwonelo xa ku kholwa ni xa ku ingisa Nungungulu. Hi kota ya
lezo, Abrahama i vitanwa xaka ga Nungungulu (Isa 41,8) ni dadani wa
makholwa (Gal 3,7; Jak 2,21).
A pswalo wa Abrahama, lowu hi ka wona wontlhe matiko ya misava ma
nga wa ta katekiswa (Gen 26,4), hi Jesu Kristu, loyi ti nga xungetwa hi
mifananiso ya Testamenta ga kale.
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Himani loyi a hlawulilweko hi Nungunguu kasi kuva nyapanze wa
vanhu vakwe ke?
Hi Abrahama.
2. I hanyile xikhati muni Abrahama ke?
I hanyile na ma ha sele 1.800 wa malembe a kuva a pswaliwa Kristu.
72
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
3. Xini Nungungulu a wulileko ka Abrahama ke?
Nungungulu i lo mu ruma ku suka le tikweni ni le maxakeni yakwe aya
tikweni legi a nga wa ta mu kombisa gona.
4. I tsumbisile yini Nungungulu ka Abrahama ke?
Nungungulu i tsumbisile ku mu maha dadani wa vanana va tsanzavahlayi.
5. Hikuyini hi wulako lezaku Abrahama xiwonelo xa kukholwa ke?
Hi wula lezo hakuva a kuhanyeni kakwe i ingisile Nungungulu timhakeni
tontlhe.
«Kota lezi Abrahama a nga kholwa Nungungulu, ku lo hlayelwa ka yena
aku kululama. Hikwalaho tivani lezaku lava va nga va kukholwa, vona
i vana va Abrahama.
Khwatsi hilezi a mutsalo wu wulileko kale lezaku Nungungulu i ta hlayela
a vamatiko kululama hi ku kholwa, wu lo tivisa Abrahama a mahungu
yo saseka hi mahlweni wuku: A matiko wontlhe ma ta katekiswa ha wena.
Hikwalaho, lava va nga va kukholwa va katekiswa zinwe na Abrahama
loyi a kholilweko» (Gal 3,6-9); wona kambe: (Joh 8,33.37-40; Heb
11,17-18; Jak 2,21-24).
Lisimu
Mukombelo
Nungungulu wa mina, nza tiyisa ku kholwa timhaka ta wena tontlhe
leti a Bandla ga Katolika gi hi gonzisako, hakuva wena a wu zi koti ku
hoheta kutani ku hi xenga.
Amen.
20 - KUVITANWA KA ABRAHAMA
73
21
NUNGUNGULU A HANYISA
VANHU VAKWE
Nungungulu aku: Nzi wonile kuxaniseka ka vanhu va mina le Gipite, nzi
zwile kurila kabye hi kota ya lava va va xanisako; nza tiva a hlomulo
wabye. Nzi relele ku ta va tlhatlhisa mandleni ya va Gipite, ni ku va
humesa tikweni lego, nzi va yisa ka tiko ga masi ni wulombe…
Makunu nza ku ruma, famba ka Faro u ya humesa a vanhu va mina, a
vanana va ka Israeli le Gipite. Mosi aku ka Nungungulu: Hi mina mani
wo kala nziya ka Faro nzi ya humesa a vanana va ka Israeli le Gipite?
Aku ka yena: Nzi tava zinwe na wena. A xikombiso xaku hi mina nzi
ku rumako hi lexi: Loku u humesile a vanhu va mina le Gipite, mu ta ta
khozela Nungungulu ka xitsunga lexi. Zonake Mosi aku ka Nungungulu:
Loku mina nzi famba ka vanana va ka Israeli nziya va byela ku ngalo
Nungungulu wa vararu va nwina i nzi rumile ka nwina, vona va taku ka
mina: Himani vito akwe? Nzi ta kuyini ka vona? Nungungulu aku ka
Mosi: HI MINA LOYI NZI NGA KONA. A engeta aku: U ta va byela lezo
a vanana va ka Israeli, uku: LOYI A NGA KONA i nzi rumile ka nwina»
(Eks 3,1-2.4.7-8.10-14).
Tlhamuselo
Mhaka ya Hosi
«Mosi i wa risa tiyivu ta Jetro muxade wakwe, muphahleli wa le Midiani.
I lo gula a tlhambi aya tlhelo ga le xiwuleni a ya chikela xitsungeni xa
Nungungulu, le Horebe. Ku lo woneka ka yena a ngelosi ya Hosi lomu
phingweni ga nzilo xikari ka xihlahla. Mosi i lo wona a xihlahla na xi kari
xi vura nzilo, kanilezi na xi nga mbheli... Laha a nga wona lezaku Mosi
wa hambuka ku ta cuwuka, Nungungulu i lo mu vitana na a hi xikari ka
xihlahla, aku: Mosi, Mosi! Yena a ku: Nzi Laha!...
74
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
Jakobe ni vanana ni maxaka yabye, hi kota ya ndlala leyi yi nga hi kona
tikweni ga Kanani, va lo rura, vona ni mitlhambi yabye, vaya aka le Gipite,
ka doropa gitsongwani ga Nwalungu, va tshama kona xipimo xa 400 wa
malembe. Va lo anza va engetekelana nguvu. Kota lezi va nga wa anza,
va sangula ku tata tiko, a vaGipite va lo sangula ku chava ku vukelwa va
tekelwa tiko. Faro i lo laya lezaku zi dawa zontlhe zivanana za xinuna za va
ka Israeli.
Mosi i lo pona kufa, hakuva a vapswali vakwe va wa mu fihlile congweni,
lomu ka xitataro, kala a ya kumiwa ni ku tekiwa hi nwana Faro, loyi a nga
mu hlayela wunwanana, a mu wundla. Loku a kulile, i lo daya muGipite,
loyi a nga kari alwa ni muHeberu. Anzhako ka lezo, i lo suka le mutini wa
Faro, a tsutsumela Midiani, laha a nga ya maha murisi (Eks 2,11-22). I wa
kari a risa ntlhambi wa muxade wakwe, laha Nungungulu a nga woneka ka
yena a mu ruma ka Faro, ku ya tlhatlhisa va ka Israeli, kota hi gonzileko za
lokuloku.
21 - NUNGUNGULU A HANYISA VANHU VAKWE
75
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Hi wihi a ntiro lowu Nungungulu a nyikileko Mosi ke?
Nungungulu i nyikile Mosi a ntiro wa ku tlhatlhisa ni ku rangela va ka
Israeli, kuhumeni kabye hi le Gipite.
22
A XIVUMELWANO XA KALE
2. I ti wulile aku hi yena mani Nungungulu ke?
I ti wulile aku hi yena LOYI A NGA KONA, hakuva a ntumbunuku
wakwe hi kuva-kona.
3. Nungungulu i mahele yini a munhu ke?
Nungungulu i mahile munhu a mu tatisa hi mathomo kasi ava wo kateka
ni kutshameka.
«... Nzi wonile a kuxaniseka ka vanhu va mina, lava va nga le Gipite, nzi
zwile a kuketa kabye, nzi relele ku ta va ponisa. Ngone, makunu nzi ta ku
rumela le Gipite» (Mit 7,34).
«Mu nga tsimbeketi a tinoni, ni lava va nga hiko na vabeleki, ni valuveli,
ni zisiwana. A mbilu ya munwe ni munwani wa nwina ngha yi nga hi na
xikungo xo vukela nakulobye» (Zak 7,10).
«... Lamulani hi fanelo ni kululama, mu ponisa loyi a phangiwako
a mandleni ya loyi a mu tsimbeketako; mu nga xanisi a muluveli, ni
xisiwana, ni noni, mu nga va tsimbeketi, hambu ku halata nkhata wa
lava va nga hiko na nanzu...» (Jer 22,3).
«... Anzhako ka tihweti tinharu, kusukela kuhumeni ka va Israeli hi
le Gipite, va lo chikela xiwuleni xa Sinai hi siku lego. Laha na va sukile
Refidime, va lo chikela xiwuleni xa Sinai, va zimeka matenda yabye
lomo xiwuleni; Israeli i lo gova ku cuwukana ni xitsunga.
Lisimu
Mosi i lo kanziha kuya ka Hosi; Nungungulu a mu vitana na a hi lomu
xitsungeni, aku: Wulawula ka yindlu ya Jakobe, u byela a vanana va ka
Israeli, aku: “Mu zi wonile lezi zi mahekileko ka va Gipite ni lezi nzi mu
tlakulisileko zona hi tipapa ta gama nzi mu tisa laha ka mina. Makunu
lezi, loku mu ingisa a gezu ga mina, mu hlayisa a xivumelwano xa mina,
mu tava tshomba ya mina nwinyi ku hunza manwani matiko, hakuva a
misava yontlhe nja mina. Mu tava tiko ga vaphahleli, a tiko gi basileko”»
(Eks 19,1-6a).
Mukombelo
76
Mhaka ya Hosi
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
22 - A XIVUMELWANO XA KALE
77
Tlhamuselo
Xivumelwano xi wula lezaku zwanano, xiboho, kutsumbisana. A vanhu
va tala ku maha xivumelwano xikari kabye, va tolovela ku chatana ni ku
akisa wuxaka kutani wunghana. Lomu ka Biblia hi wona lezaku xontlhe
xikhati hi Nungungulu a sangulako ku chata xivumelwano ni vanhu. Lezo
zi hi komba lezaku a mbilu yakwe a yi gumesi ku vura hi liranzo leli a hi
mahileko ha lona. Laha hi nga hambana na yena hi kuonha, a nga tsakangi
hi ku hi tsika ntanwini wa kufa, kanilezi a xuva ku hi enghenisa kambe
wuxakeni gakwe, a tlhela a hi nyika kuhanya kakwe.
A xivumelwano xa hombe xikari ka zontlhe hi xa le xitsungeni xa Sinai.
Nungungulu i hlambanyile kuva Nungungulu wa va ka Israeli, lava va nga
fanele ku vumela, va mu hlamula hi ku hlayisa milayo ni ku cuwuka kasi va
nga tshovi xivumelwano, va maha wanjhungwe; va ti lovisisa lezo.
A xivumelwano lexo xi wa ta aketwa, loku a vanhu va nga tsumbeki ka
xona. Hi kota ya kungatsumbeki ka vanhu, Nungungulu i tivisile hi
Vaprofeti a kuxuva kakwe, kota lezi: «Languta, a masiku ma tata, ku wula
Hosi, lawa nzi to maha xivumelwano xiswa ni yindlu ya ka Juda» (Jer
31,31). A zivumelwano za Testamenta ga Kale zi wa xungeta lexi xi nga wa
ta yimisiwa xikari ka Nungungulu ni ka vanhu, ha Jesu Kristu. Hi ta gonza
khwatsi a xivumelwano lexi.
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Xini a xivumelwano ke?
A xivumelwano i zwanano, xiboho, kutsumbisana.
2. Xini a “xivumelwano xa kale” ke?
A xivumelwano xa kale hi kubohana, hi kutsumbisana; kuzwanana ka
Nungungulu ni vanana va Israeli:
Nungungulu i lo tsumbisa kuva Nungungulu wabye, vona va hlambanya
ku maha zileletelo zakwe.
78
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
3. Hi zihi a zivumelwano za hombe lezi Nungungulu a nga zi maha ni
vanhu, lomu ka Testamenta ga Kale ke?
A zivumelwano za hombe za Nungungulu ni vanhu ka Testamenta ga
Kale hi lezi a nga maha na Noa (Gen 9,8-17); na Abrahama (Gen 15,121), na Mosi (Eks 19,20).
Lisimu 111
V. Bongani, dumisani Hosi
1. Nzi ta bonga Jehova hi mbilu ya mina yontlhe,
Lomu tlhanganweni wa valulamileko ni le hlengeletanwini.
2. A mitiro ya Jehova nja hombe,
yi ehleketiwa hi vona lava va yi tsakelako. 3. A ntiro wakwe ngwa wudzunzo ni wuhosi,
A kululama kakwe ku simamisa kala kupinzuka
4. I mahile lezaku a mitiro yakwe yi fela ku alakanyiwa;
Jehova ngwa tipswalo, i tele hi wuxinji. 5. I nyika zakuga ka lava va mu chavako,
Xontlhe xikhati wa alakanya a xivumelwano xakwe.
6. I kombisile a vanhu vakwe a ntamu wa mitiro yakwe,
Hi ku va nyika a tshomba ya vamatiko. 7. A mitiro ya mandla yakwe nja kutsumbeka ni nongameto;
A zileletelo zakwe zontlhe zi tiyile:
8. Zi yimile kala kupinzuka.
Zi mahilwe hi kutsumbeka ni kululama. 9. I rumele kutlhatlheka ka vanhu
I yimisile a xivumelwano xakwe kala kupinzuka;
a vito gakwe gi basile, ga chaveka.
10. A kuchava Hosi hi masangulo ya wutlhari,
vontlhe va ku gongako va na ni kupimisisa kunene.
A kudumisiwa kakwe ku simamisa kala kupinzuka.
Bongani, dumisani Hosi. V.
V.
V.
V.
V.
Mukombelo
22 - A XIVUMELWANO XA KALE
79
23
U nga lumbeti mu akelane wa wena hi wumboni ga mawunwa.
A ZIGELO ZA XIVUMELWANO
U nga naveli a yindlu ya nakuloni.
U nga naveli sati wa nakuloni, ni xi tiri xakwe xa wanuna ni xa wasati, ni
homu yakwe, ni mbongola yakwe hambu ni xinwani xilo xa mu akelane
wa wena» (Eks 20,1-17).
Tlhamuselo
Loku a xivumelwano xi mahiwa hi vanhu vambiri va ku ecana, hi wumbiri
gabye va ta gonza khwatsi a zigelo za xona, va tsumbisa ku mahelana lexi xi
va tlhanganyisako, ku khwatsi hi lezi: ku cicelana huku hi bara ya sabawu;
ku cicelana fuko hi zipfhaki, etc.
Loku a xivumelwano xi mahiwa hi vanhu vo hambana, vo kala ku ecana, ku
khwatsi hi hosi ni nanza ga yona, loyi wa hombe i khanzakanya ku mahisa
loyi wa mutsongwani.
Mhaka ya Hosi
«... Nungungulu i lo wulawula tontlhe leti timhaka, aku: “Hi mina Hosi,
Nungungulu wa wena, loyi a ku humesileko tikweni ga Gipite, a ndlwini
ya wukhumbi. U nga ta kuva ni vanwani vanungungulu mahlweni ka
mina...
U nga hlakani hi vito ga Hosi Nungungulu wa wena, hakuva a hosi yi
nga ta mu khoma kota munhu a nga hava nanzu, loyi a hlakanako hi
vito gakwe.
Alakanya a siku ga sabado ku gi basisa.
… U nga tiri ntiro hi siku lego, wena ni mufana wa wena, ni nhanyana wa
wena, ni xitiri xa wena xa wanuna ni xa wasati,... ni muluveli wa wena.
U ta chava dadani wa wena ni mamani wa wena, kasi a masiku ya
wena ma ta engetelwa tikweni legi u nyikilweko hi Hosi Nungungulu wa
wena.
U nga dayi.
U nga bhayi.
U nga yivi.
80
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
Loku Nungungulu a ranzile ku maha xivumelwano ni va ka Israeli lava va
nga hi wusiwaneni ga wukhumbi, i lo tsumbisa ku va nyika zontlhe lezi va
nga wa zi vumala; a tiko gi nene hambu ga wukulu, a nayo wa nongameto,
a titshomba, etc.
A vanana va Israeli va wa fanele ku tiva Hosi kota Nungungulu munwe
yece a nga wa zinene. Ni ku ingisa milayo yakwe xontlhe xikhati.
«Mu zi wonile lezi nzi zi mahileko ka va Gipite ni lezi nzi mu tlakulisileko
zona hi tipapa ta gama, nzi mu tisa ka mina. Loku mu ingisa a gezu ga
mina mu hlayisa xivumelwano xa mina, mu tava tshomba ya mina nwinyi
ku hunza manwani matiko» (Eks 19,4ss, gonza kambe 20-24; Deut 5,7-21).
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. I lava yini Nungungulu ka vanhu loku a maha xivumelwano na vona
ke?
Nungungulu i laya vanhu ku hlayisa milayo ya nongameto, kasi a va
tatisa hi tipswalo ni makatekwa.
23 - A ZIGELO ZA XIVUMELWANO
81
2. Hi yihi a milayo ya Nungungulu ke?
A milayo ya Nungungulu hi leyi:
• Ku khozela Nungungulu ni ku mu ranza ku hunza zontlhe hambu
ni wutomi ga wena
• Ku nga hlambanyi hi vito ga Nungungulu mahala
• Ku hlayisa ni ku basisa a siku ga Nungungulu ni manwani masiku
ma yimisilweko hi nayo
• Ku dumisa dadani ni mamani (ni vanwani va hombe kutani
varangeli hambu vafumeli)
• Ku nga dayi (ni ku nga bayisi munhu, ku mu venga kutani ku nga
xanisi hi zimaho zo hlamukisela)
• Ku nga bhayi (ni ku ti khoma ni ku nga wulawuli hi za wubhayi)
• Ku nga yivi (ni ku tshama ni nchumu wa vambe, na zi nga faneli
kutani ku onha za vanhu)
• Ku nga mahi wukustumunyu ga mawunwa (ku nga lumbeti kutani
ku nyata hambu ku panzisa wuxezi, ku paluxa zionho za nakuloni
na zi nga faneli)
• Ku ti khoma lomu ka maalakanyo ni ku nga naveli hambu ku tsakela
za wubhayi
• Ku nga naveli zilo za vambe.
24
KU RANZA NUNGUNGULU
KU HUNZA ZONTLHE
3. Mbamani lava nyamutlha va nga vanhu va Nungungulu ke?
Hi lava va kholwako ka Nungungulu ha Kristu.
Gonza ni ku wula milayo ya Nungungulu. Hi yihi?
Lisimu
Mhaka ya Hosi
«Ingisa, Israeli! Hosi Nungungulu wa hina i Hosi yinwe. U ta ranza
Mukombelo
82
Hosi Nungungulu wa wena hi mbilu yontlhe, ya wena, ni muhefemulo wontlhe wa wena, ni ntamu wontlhe wa wena» (Deut 6,4-5).
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
24 - KU RANZA NUNGUNGULU KU HUNZA ZONTLHE
83
Tlhamuselo
Kasi ku alakanya ni ku etisa
A munhu i fanele ku ranza Hosi Nungungulu ku hunza zontlhe, hakuva
hi Nungungulu a nga mumahi wa tilo, misava ni zilo zontlhe, a tlhela a
rumela Nwana wakwe wa munwe a ta hi tirula. A kuva kona ka hina ku
lomu mandleni yakwe... Lezi hi nga ha zona ni lezi hi nga nazo hi yena a
nga hi mahela.
A vanana va Israeli va zi wonile lezaku Nungungulu i wa va ranza, va vumela
hi litsako ku hlayisa milayo yakwe, yi nga wutivi, wutlhari, nongameto,
malanga ni ku wona khwatsi.
Nungungulu i kombisile vanhu xontlhe xikhati lezaku i xuva ku va nyika
wutomi go mbhelela, kanilezi zikhati zinyingi a munhu wa ala, a tsutsuma
Nungungulu. A liranzo lo mbhelela la Nungungulu li wonekile laha Jesu
Kristu a nga tafa hi kota ya hina. A xinyikiwo xa hombe lexi Dadani a hi
fumisileko ha xona hi Nwana wakwe Jesu Kristu, a nga hi maha luswa hi
Muphahlo wa Xihambano.
Kusukela ka Xivumelwano xa Kale, a nayo wa ku ranza Nungungulu wu
mbheleliswa hi wa wumbiri: «U ta ranza muakelane wa wena kota lezi u ti
ranzako wena» (Lev 19,18). Kusukela ka Xivumelwano xa Kale, xionho a
ku nga zwanani ni muakelane wa wena. Hi fanele ku maha lezi hi wulako
loku hiku: «Hi tsetselele a zionho za hina, kota lezi hi va tsetselelako lava
va nga ni zionho ka hina». A milayo leyi ya mi mbiri hi yona yi nga tshinya
ga milayo (Mrk 12,28-33). Ku ranza vamakabye ku tatisa wontlhe nayo
(gonza 1Joh 4,20).
A wutomi gontlhe ga Jesu ni gonziselelo yakwe xiwonelo xo mbhelela
khwatsi xa lezi munhu a faneleko ku ranzisa zona Nungungulu ku hunza
zontlhe ni muakelane khwatsi hi lezi a ti ranzisako zona.
Yinyingi a mifananiso leyi Jesu a hi kombisako hi yona lezi hi faneleko,
ku ranzisa zona Nungungulu ni va akelane. «... Zontlhe lezi mu ranzako
a kuva vanhu va zi maha ka nwina, va maheleniwo zona; hakuva lowu hi
nayo ni vaprofeti» (Mat 7,12).
84
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
1. Hikuyini a munhu a nga ni fanelo ya ku ranza Nungungulu ku hunza
zontlhe ke?
Hakuva Nungungulu hi yena a nga ranga ku ranza munhu, a mu vanga,
ni ku mu tlakusa xikari ka zontlhe lezi zi nga laha misaveni.
2. Nungungulu i mu ranzisile kuyini a munhu ke?
Nungungulu i mahile munhu wo fanana na yena, a mu hlayela wunwana
hi tipswalo a mu nyikileko.
3. I zi kotile a munhu ku hanya kota nwana wa Nungungulu ke?
Ahihi, a munhu i vukelile Nungungulu, a kanyisa Mumahi wakwe hi ku
ala ku hlayisa nayo.
4. I mahile yini Nungungulu, laha a munhu a nga goha ke?
Nungungulu i lo mu xanisekela; a tsumbisa ku mu rumela Muhanyisi.
5. A nga hanyisa ku yini a munhu kasi a tsakisa Nungungulu ke?
A nga tsakisa Nungungulu hi ku mu ranza ku hunza zontlhe ni: ku ranza
vaakelane kota lezi a ti ranzako yena wutsumbu.
Lisimu
Mukombelo
Ximaho xa liranzo
Nungungulu wa mina,
nza ku ranza hi mbilu ya mina yontlhe
ni ku hunza zilo zontlhe,
hakuva wena u wa munene ni wo ranzeka nguvu.
Nza va ranza ni vaakelane vontlhe va mina,
khwatsi hi lezi nzi ti ranzisako zona. Amen.
24 - KU RANZA NUNGUNGULU KU HUNZA ZONTLHE
85
25
DUMISANI NUNGUNGULU
MIRINI WA NWINA
Chavani wubhayi. A zionho zontlhe lezi munhu a zi mahako zi lahandle
ka miri wakwe; kanilezi loyi a bhayako i onhisa a miri wakwe.
A mu zi tivi lezaku a miri wa nwina i tempeli ya Moya wa kuBasa, lowu
wunga nzeni ka nwina, lowu mu nyikilweko wona hi Nungungulu ke?
Nwina a mu va nwina venyi, hakuva mu xabyilwe hi ntsengo; hikwalaho
dumisani Nungungulu mirini wa nwina» (1Kor 6,12-20).
Tlhamuselo
A xiwonelo xa hombe xungetano hi wutomi ga kutikhoma hi xi kuma ka
hanyela ga Kristu ni ga ngango wo basa wa le Nazareta, laha Kristu a zi
lavileko ku wundliwa ni ku kulela kona.
A makristu ya xikhati xontlhe ma gonza hi Jesu, Josefa na Maria a wutomi
ga wubulwa hambu kutikhoma hi kota ya mufumo wa Nungungulu.
Mupostoli Paule, na a tlhamusela hi xivuno xa kutikhoma ka makristu
lawa ma nga hunzulukile hi ka vamatiko, i tirisile xifananiso:
A mukristu, xiro xa Kristu, a nga fanelwi hi ku maha lexi Kristu a nga kala
ku maha, ge hambu ku vumela ku va xi mahiwa.
A mukristu yindlu ya Moya wa ku Basa, leyi yi faneleko ku tshama na yi
basile. A wubhayi gi hahlula miri ni moya wa hina.
Mhaka ya Hosi
«Zontlhe zilo zi vumelekile ka mina, kanilezi a hi zona zontlhe zi
Loyi a hisako yindlu ya Nungungulu wa onha. Loku Nungungulu a vangile
wanuna ni wasati, i lo va laya lezaku va kula ni ku anza (Gen 1,28), a yimisa
muchado kota ndlela va nga fela ku famba ha yona kala sikwini ga Hosi.
A kuhanya hi kubasa ka mbilu i fanelo ya wontlhe makristu lawa ma nga
chada ni lawa ma nga kala ku chada.
Kutikhoma, hi ku nga hlengeli sango handle ka muchado.
vunako.
Zontlhe zilo zi vumelekile ka mina, kanilezi a nzi vumeli ni xinwe xa zona
a ku zi fumela... A miri a hi wa wubhayi, kanilezi ngwa Hosi, ni Hosi nja
miri... A mu zi tivi lezaku a mimiri ya nwina ziro za Kristu ke? Xana nzi ta
teka a ziro za Kristu nzi zi maha a ziro za xibhayi ke? Kokwihi! A mu zi
tivi lezaku loyi a ti tlhanganyisako ni xibhayi i maha munwe na xona ke?
86
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. I mahile yini Jesu kasi ku hi gonzisa ku hanya hi wunene ga kubasa ke?
Jesu i lo hanya yena wutsumbu ni kutikhoma.
25 - DUMISANI NUNGUNGULU MIRINI WA NWINA
87
2. A kugonziseni kakwe, Jesu i wulile nchumu hi mahanyela ya
kutikhoma ke?
• Ina, Jesu i kombisile lezaku a kutikhoma i nayo wu nyikilweko vanhu.
«Mu zwile lezaku ku wulilwe ku ngalu: “U nga bhayi”.
Kanilezi mina nziku ka nwina: Kani hi mani a cuwukako wasati a mu
navela, i sina a bhayile naye mbilwini yakwe...
Ku wa wulilwe kambe ku ngalo: “Loku munhu a hlongola sati wakwe, a
mu nyike a papilo ga ku hambana”. Kanilezi mina nziku ka nwina: Kani
hi mani a hlongolako a sati wakwe, ahandle ka mhaka ya kuonhakala,
wa mu bhayisa; kani hi wihi a ta nga mu teka laha na hlongolwe wa
bhaya» (Mat 5,27-28.31-32).
• “Ahandle ka wubhayi, ka kuonhakala” Loku a chada ni makabye, ni
dadani, ni phuphulu, i fanele ku hambana na yena, hakuva a kuchada
kabye a ku vuni; a va ranzani, vo bhaya: laha va zi kotako ku zi tiva
lezaku va beletelwa hi nayo ku chadisana (ku chadana), hakuva a va na
ku ranzana, vo bhayisana basi.
Loku munhu a kurumetwa ku chada, a muchado lowu a wumahako
ni loyi a mbilu yakwe yi nga mu vumeliko a wu vuni; a ku tshama na
yena loyi a nga mu ala kusukela siku- neneni a hi ku mu ranzana, ku
bhayisana na yena.
3. Lava va chadileko va kurumetwa vonawu ku ti khoma ke?
Ina, ku hlengela sango handle ka muchado ku bhaya, a hi ku maringano
ni nayo wa nongameto.
A VANHU VA NUNGUNGULU
VA TSHOVILE XIVUMELWANO
Mhaka ya Hosi
«Yontlhe hlengeletano ya vanana va ka Israel yi lo suka Elima, va ya
Lisimu
Mukombelo
(Wo khongotela Nungungulu lezaku a hi nyika moya wo ti khoma).
88
26
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
chikela xiwuleni xa Sini, lexi xi nga xikari ka Elima na Sinai, hi siku ga
15 ga hweti ya wumbiri ya kuhuma kabye hi le Gipite. A hlengeletano
yontlhe ya vanana va ka Israeli yi lo zangarela Mosi na Aroni le xiwuleni.
A vanana va ka Israeli va te ngalo kakwe: Ku wa hi chukwana ku ngha
hi delwe hi canja ga Hosi le tikweni ga Gipite, na hi tshamile xikari ka
timbita ta nyama, laho hi nga waga zibaba, hi xura. Makunu nwina mu
hi humesile mu hi tisa ka lexi xiwula kasi mu fela ku daya vontlhe lava
vanhu hi ndlala» (Eks 16,1-5).
26 - A VANHU VA NUNGUNGULU VA TSHOVILE XIVUMELWANO
89
« Hilezo a vanhu va lo sola Mosi, vaku: “Hi nyike mati hinwa”. Mosi aku
ka vona: “Hi yini mu nzi zangarelako? Mu yi ringela yini Hosi?”. A vanhu
va wa hi ni tora hi ku vumala mati, zonake va lo holovela Mosi, vaku:
“U hi humesele yini le Gipite u ta hi daya hi tora, hina ni vanana va hina
ni tihomu ta hina?» (Eks 17,2-3).
Kasi ku alakanya ni ku etisa
Tlhamuselo
A zikarato lezi va ka Israeli va zi kumileko xiwuleni zi va gonzisile ku ingisa
ni ku hlayisa milayo ya Nungungulu. A vaprofeti va wa tlhamusela lezaku
a xikhati lexi xa zikarato za lomu xiwuleni xi wa hi xa ku xuxa timhaka ta
Xivumelwano xa Nungungulu ni vanana va ka Israeli. Vona va wa fanele ku
alakanya zihlamaliso za Nungungulu za:
• ku va tlhatlha wukhumbini;
• ku va tsemakanyisa bimbini go Pswhuka;
• ku va fambisa hi ndlela ya xiwula;
• ku va gonzisa vava mitlawa yo ti wonela kasi ku hlula valala;
• ku va nyika milayo ya nongameto;
• ku maha na vona Xivumelwano;
• ku va nyika tiko gi tsumbisilweko.
Hikwalaho a vaJuda va lo mu tiva ni ku mu vumela kota Nungungulu
wabye, na va tsumbisa ku ingisa ni ku gonga yontlhe milayo yakwe.
Kota hi gonzileko lomu ka Biblia, a vaJuda va lo ngurangura le xiwuleni ni
ku vukela Mosi na Aroni, va tsika Nungungulu va tlhelela ka vanungungulu
lava va nga wa khozelwa hi va Gipite. Nungungulu wa zinene i lo simama
a tsumbekile, a ala ku tshova xivumelwano xakwe. A hi tlhelisele a ku nga
tsumbeki ka hina hi wuxinji, a hi tsetselela.
A xa hombe hiku a munhu a tlhelela ka Dadani wa le tilweni, a vumela
ku mu ingisa. Le xiwuleni, a vanana va ka Israeli va zi wonile lezaku
Nungungulu wabye i Nungungulu wa zinene, wo zwela wusiwana, wo
nonoka ku holova ni wo tala hi liranzo ka vontlhe (Tis 145,8).
A munhu loyi a ndlengandlengiswako hi xionho i fanele ku tsumba lezaku
Nungungulu wa zi kota ku mu tlhatlha ka minzhingo yontlhe.
90
A tindlela to hi zi kota ku amukela wuxinji ga Nungungulu hi leti:
• ku bayiseka hi kota ya xionho;
• ku kombela tsetselelo wa xionho;
• ku tsumbisa ku tsika xionho hi kota ya Nungungulu;
• Ni ku wulela zionho, laha zi kotekako.
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
1. Xini a mahileko Nungungulu ka vanhu vakwe le xiwuleni ke?
I lo maha zihlamaliso za ku va fambisa hi liranzo hambu lezi a ndlela yi
nga karata nguvu.
2. Xini va mahileko a vanhu va Nungungulu lomu xiwuleni ke?
Zikhati zinyingi va lo swireka va vukela Nungungulu ni malanza yakwe.
3. A vanhu va wa simamisa kuonheni kabye ke?
Ahihi, loku va alakanya xionho xabye, va wa ti sola va kombela tsetselelo.
4. I waku yini Nungungulu ka vanhu vakwe ke?
I wa va luleka ni ku va tsayisa, a tlhela a va tsetselela.
5. Hi fanele ku maha yini loku hi onha ke?
Hi fanele ku tsumba Nungungulu, hi tsika zionho za hina ni ku zi wulela.
Lisimu
Mukombelo
Ximaho xa Kuxaniseka
Nungungulu wa mina,
hi kota ya lezi u nga munene nguvu,
nza ti sola hi lezi nzi nga ku gohela.
Nzi nyike a ntamu wa ku hunzuluka,
nzi nga ha phindi nzi ku hoxela. Amen.
26 - A VANHU VA NUNGUNGULU VA TSHOVILE XIVUMELWANO
91
27
KUKANELA KA VAPROFETI
A vaprofeti va zinene hi lava: Va ngalwa ni, ku byela vanhu lezaku
Nungungulu a feIa ku khozelwa ni ku ranziwa ku hunza zontlhe.
« Enghenisani wukwera a timbilu ta nwina, mu nga nonohisi tinhamu
ta nwina; hakuva Hosi Nungungulu wa nwina i Nungungulu wa
vanungungulu, ni Hosi ya tihosi, i Nungungulu wa hombe, wa mintamu,
loyi a chavekako... Chava Hosi Nungungulu wa wena, u mu khozela, u
namarela kakwe... Hi yena a wudzunzo ga wena, hi yena Nungungulu
wa wena, loyi a ku maheleko a zilo za hombe, lezi zi chavisekako...»
(Deut 10,16-21; cuwuka kambe 1Tih 18,17-40; Jer 26,8-16).
Tlhamuselo
Va nga tivisa hi masiku a kuta ka Kristu Jesu ni ntiro lowu a nga wa ta wu
maha.
«... A nhwana i ta xura nyimba, a pswala nisanyana, i ta chula vito ga yena
Imanueli» (Isa 7,14; Mat 1,23).
XINI A MUPROFETI KE?
Mhaka ya Hosi
A muprofeti hi loyi a wulawulako hi vito ga Nungungulu.
Maringano ni Biblia, va kona vaprofeti va mawunwa ni vaprofeti va zinene.
«Chavani vaprofeti va mawunwa, lava va tako ka nwina na va ambele
a tinguwo ta tiyivu, kanilezi timbilwini tabye va hi timhisi leti ti pamako.
Mu ta va tiva hi mihanzu yabye...» (Mat 7,15-16).
92
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
«... Hi pswalelwe nwana, hi nyikilwe nisanyana, a wuhosi gi vekilwe
makatleni yakwe; yena i ta vitanwa ku Sungukati gi Hlamalisako,
Nungungulu Nyamintamu, Dadani wa pinzukelwa, Hosi ya Kurula. A
kufuma kakwe ku ta enzeleka, ni kurula ku nga ta kuva na magumo a hehla
ka xitshamu xa wuhosi xa Davida ni mufumo wakwe; kasi ku wu tiyisa ni
ku wu seketela hi nongameto ni kululama, ku sukela lezi kala kupinzuka.
A kupangama ka Nungungulu wa tiyimpi ku ta maha lezo» (Isa 9,6-7).
«…mina nzi xiwungwani, a nzi munhu; nzi xisolo vanhwini, nzi kanyiswa
hi tiko. Vontlhe va nzi wonako va nzi hleka, va monya, va ziviza, vaku: “I
tsumbile Nungungulu, a mu tlhatlhise”. A mu hanyise, lezi a tsakako ha
yena» (Tis 22,6-8).
«Kristu i wa ta dawa hi kota ya vaonhi» (Isa 53,1-12).
A nga yimela tinoni ni zisiwana:
«Gonzani mu maha zinene, hlotani nongameto, mu tsimbetela a
mutshimbeketi; yimelani lava va nga hiko na vapswali, mu lwela tinoni»
(Isa 1,17; Jer 22,3).
27 - KUKANELA KA VAPROFETI
93
«Mu nga tsimbeketi a tinoni, ni lava nga hiko na vabeleki, ni valuveli ni
zisiwana. A mbilu ya munwe ni munwani wa nwina ngha yi nga hi ni
xikungo xo vukela nakulobye» (Zak 7,19).
28
KUBABATISWA KA JESU
Va nga kaneta zo biha, hambu loku va soliwa hi tihosi. (2Sam 12,1-7a; 1Tih
18,17-18; Jer 26,4-16)
Ni wihi katekumeno i fela ku ti yimisela kuva muprofeti wa zinene. A
muprofeti hi loyi a nga ni tindleve to ingisa mahungu ya Nungungulu ni
ku ma tivisa ka vanhu; hi loyi a zwako kuxaniseka, kurila, hambu kutsaka
ka vanhu a zi bikela ka Nungungulu. Wontlhe makristu ma fanele ku ingisa
a gezu ga Moya wa ku Basa va fambisa nayo wa Ivangeli ka vanakulobye.
A vaprofeti a va fanelwi hi hlenekera, va wulawula hi kutiya-hlana. A va
fambi ni vaprofeti va mawunwa kasi ku zwanana ni vafumeli.
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Zini a vaprofeti ke?
A vaprofeti vanhu va kukholwa ni kutiya ka hombe, va wulawulako hi
vito ga Nungungulu, kasi ku tivisa zileletelo za Hosi.
2. Hi nga va tivisa kuyini a vaprofeti va mawunwa ni va zinene ke?
Jesu i te ngalo hi ta va tiva hi mihanzu yabye (Mat 7,16).
Lisimu
Wa ku mu bonga Nungungulu a hi hletelako hi varisi ni varangeli va
Bandla.
«… Jesu i lota ka Johani le Jordani hi le Galileia, a ku ta babatiswa
hi yena. Kanilezi Johani i wa lava ku mu kaneta, a ku ngalo: Hi mina
nzi faneleko ku babatiswa hi wena, kasi wena uta ka mina ke? Jesu i
lo hlamula aku kakwe: Lezi a zive tano; hakuva zinghaho hi fanele ku
tatisa kululama kontlhe. Zonake Johani i lo mu vumela» (Mat 3,13-15).
Mukombelo
94
Mhaka ya Hosi
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
28 - KUBABATISWA KA JESU
95
Kutani:
«Hi ka masiku lawo ku lota Jesu hi le Nazareta wa le Galilea, a ta
babatiswa hi Johani le congweni wa Jordani. Na a ha huma hi lomu
matini, i lo wona tilo na gi avanyeka, ni Moya wu relela hehla kakwe
kota tuva. Ku lo huma gezu hi le tilweni, giku: “Wena u Nwananga a
ranzekako, nzi xalalako khwatsi ha wena”» (Mrk 1,9-11).
Kutani:
«... Jesu kambe i lo babatiswa. Na a kari a kombela, a tilo gi lo vululeka,
ni Moya wa ku Basa wu lo relela hehla kakwe hi dzumba ga tuva, ni gezu
gi lo huma hi le tilweni, giku: “Wena u N’wana wa mina a ranzekako, nzi
xalele ha wena”» (Luk 3,21-22).
Kutani:
«Johani i lo kustumunya aku: “Nzi wonile a Moya wu relela hi le tilweni
kota tuva, wu tshama hehla kakwe. Mina nzi wa nga mi tivi; kanilezi loyi
a nzi rumileko a ku babatisa hi mati, i te ngalo ka mina: ‘Loyi u ta nga
wona a Moya wu relela wu tshama hehla kakwe, hi yena a babatisako
hi Moya wa ku Basa’. Nzi zi wonile, nza maha wukustumunyu lezaku
loyi i N’ wana wa Nungungulu”» (Joh 1,32-34).
Jesu i wa nga hi na xionho. I babatiselwe ku kombisa vanhu ku ti koramisa
ni ku basisa mati ya kubabatisa loku a nga lava ku ku yimisa. Hi lego siku
Nungungulu i lo bika Jesu a totilweko wakwe, aku: «Loyi hi Nwana wa
mina a ranzekako, nzi xaleleko khwatsi ha yena» (Mat 3,17).
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Himani Jesu ke?
Jesu hi Nwana wa Nungungulu a nga ti maha munhu kasi ku hanyisa
vanhu.
2. Hi yini a Wunharu go Basa ga Nungungulu munwe ke?
A Wunharu go Basa hi Nungungulu munwe, a Dadani ni Nwana ni
Moya wa ku Basa. Nungungulu munwe hi Vanhu Vanharu vo tiveka hi
kudlunyala.
3. A kubabatiswa ku hi nyika yini ke?
A kubabatiswa ku hi maha vana va Nungungulu, vamakabye va Jesu
Kristu, ziro za Miri wakwe, (gi nga Bandla) ni tiyindlu ta Moya wa ku
Basa. (Rom 12,5; 1Kor 6,15-19).
Tlhamuselo
Jesu, laha na a babatisilwe, i lo huma zalezo hi lomo matini, languta, a tilo
gi lo vululeka, a wona Moya wa Nungungulu wu relela kota tuva hehla
kakwe. Zonake ku lo zwala gezu gi huma tilweni, giku: “Loyi hi Nwana wa
mina a ranzekako, nzi xaleleko khwatsi ha yena” (Mat 3,13-17).
A khozo ya Johani ya kubabatisa le xiwuleni yi wa maha vanhu va ti sola va
hunzuluka, va amukela hi kota ya lezo a tsetselelo wa zionho. «Mina nzi
babatisa hi mati kasi ma hunzuluka, kanilezi loyi a tako nzhako ka mina i
na ni ntamu ku nzi hunza mina; a nzi faneli niku rwala zilato zakwe; yena
i ta mu babatisa hi Moya wa ku Basa ni nzilo» (Mat 3,11).
96
A kubabatisa ka Johani ku hambene ni kubabatisa ka Jesu: A kubabatisa
ka Johani ku wa longisela mbilu ya munhu a ku amukela tsetselelo wa
zionho; kasi a kubabatisa ka Jesu ku na ni ntamu wa ku tsetselela xionho
xa mabeleko ni zinwani.
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
Lisimu
Mukombelo
Wa ku bonga Nungungulu a nga hi tatisa hi tipswalo takwe kasi a hi
hlayela wunwana.
28 - KUBABATISWA KA JESU
97
29
JESU A VITANA VAPIZANI
lanzela. Na a ha suka hi kwalaho i lo wona vanwani vavanuna vambiri,
Jakobe nwana Zabedi, ni nakulobye Johani, va nga tshamile ngalaveni
zinwe ni raru wabye, na va rungetela tikoka tabye; i lo va vitana. Zalezo
va lo siya a ngalava ni raru wabye, va lanza Jesu» (Mat 4,18-22).
Jesu a hlawula Vapostoli
« Jesu i lo kanziha xi tsungeni, a vitana kakwe lava a nga va hlawula,
vata kakwe. I lo yimisa khume ni vambiri lezaku va fela ku tshama naye
ni ku kasi a fela ku va ruma vaya chumayela ni kuva ni ntamu wa ku
hlongola madimoni. A yimisa Simoni, loyi a nga mu chula vito gakwe
ku hi Pedro, na Jakobe nwana Zabedi, ni nakulobye Johani; lava a nga
va chula vito gaku Boanerges, hi lezaku vana va kudzinza; na Andreu,
na Filipu, na Bartolomeu, na Mateu, na Tomasi, na Jakobe nwana
Alfeu, na Tadeu, na Simoni muKanani, na Judas Iskarioti, loyi a nga mu
tokometa» (Mrk 3,13-19).
Tlhamuselo
Mupostoli hi xirunwa, ntsumi (missionário).
Laha Jesu a nga wa tshama misaveni, i wa pangalatiwa hi zigonzani zinyingi.
A vatsali va Ivangeli va humile hi lomu xikari ka vapostoli ni vapizani.
Mhaka ya Hosi
«Na a kari a famba fungwini wa bimbi ga Galileia, i lo wona vavanuna
vambiri, Simoni loyi a vitwako Pedro, ni nakulobye Andreu, na va peta
likoka bimbini, hakuva va wa hi vakukuti. I te ngalo ka vona: Nzi lanzeleni,
nzi ta mu maha vakukuti va vanhu. Zalezo va lo siya tikoka tabye, va mu
98
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
A vapostoli va hlawulilwe xikari ka vapizani lava va nga wa lanzela Jesu.
Mukristu hi loyi a ingiselako ni ku lanzela Kristu Jesu. Va kona vanyingi va
nga babatiswa, va nga hiko makristu, hakuva va ala ku ingisela ni ku lanzela
Kristu. A kubabatiswa kabye aku na xivuno, kala va hunzuluka va sangula
ku lanzela Kristu.
Na a nga se hlawula vapostoli, Jesu a pilile wusiku gontlhe, na a khongela
(Luk 6,12-13). I hlawulile vapostoli lezaku va famba naye, a va ruma ku
ya chumayela, va fambisa Ivangeli. Vona va wa ta sala ni ntiro wakwe (Joh
20,21).
29 - JESU A VITANA VAPIZANI
99
Anzhako ka kufa ni kuvuka ka Jesu hi ka vafileko, a vapostoli va fanele kuva
timboni ta kuvuka ka Mugonzisi wabye (Mit 1,8). Hi vona va simamisako
a ntiro wa Jesu, na va rangelwa hi Moya wa ku Basa.
30
ZIKATEKISO
Kanilezi a ku fambisa Ivangeli a hi fanelo ya vapostoli voce. Wontlhe
makristu ma fanele kuva timboni ta Jesu, hakuva vontlhe i miri wa Kristu,
ziro zakwe a munwe ni munwani (1Kor 12,27). Vontlhe va ambele Kristu
hi kubabatiswa. A ntiro wa wupostoli wu lumba vontlhe lava va ingiselako
ni ku lanzela Jesu.
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Zi wula yini aku mupostoli ke?
Mupostoli zi wula aku: “xirunwa, ntsumi wa Jesu”.
2. Vangani a vapostoli va nga yimiswa hi Jesu ke?
A vapostoli va nga yimiswa hi Jesu i khume ni vambiri.
3. Hi wihi a ntiro lowu a nga va yimisela wona Jesu ke?
Jesu i yimisile vapostoli kasi va sala va fambisa a ntiro wakwe, wa ku
chumayela Ivangeli ya Mufumo wa Nungungulu, hi timhaka ni mitiro
ya kukholwa.
Lisimu
Mukombelo
Nza ku bonga Nungungulu u nyikako Bandla ga wena a ntamu wa ku
komba vanhu a ndlela leyi yi yisako tilweni. Nzi mahe nzi ingisela ni ku
lanzela Jesu wontlhe masiku ya kuhanya ka mina laha misaveni. Amen.
100
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
Mhaka ya Hosi
«Laha Jesu na a wona zidlemo, i lo kanziha xitsungeni; loku a tshamile,
lahasi, a vapizani vakwe va lo tshinela ka yena. Zonake i lo vulula nomu
wakwe a vagonzisa, aku:
Va katekile lava va nga ni mbilu ya wusiwana, hakuva mufumo wa le
tilweni ngwabye.
Va katekile lava va rilako, hakuva va ta chavelelwa.
Va katekile lava va kurula, hakuva va taga tshomba ya misava.
Va katekile lava va nga ni ndlala ya lezi zo lulama ni tora ga zona,
hakuva va ta xuriswa.
Va katekile lava va nga ni wuxinji, hakuva va ta mahelwa wuxinji.
Va katekile lava va nga basa timbilu, hakuva va ta wona Nungungulu.
Va katekile lava va lamulako hi nongameto, hakuva va ta vitanwa vana
va Nungungulu.
Va katekile lava va xaniswako hi kota ya kululama, hakuva mufumo wa
le tilweni ngwabye» (Mat 5,1-10).
30 - ZIKATEKISO
101
Tlhamuselo
Xisiwana hi munhu nene, a kholwako ni ku maha kululama, hambu
loku hi mahanyela yakwe a tsanwisa tihosi ni ku hleva lava va ntamu. A
kungalulami ni kunamarela ka vo biha zi vukelana ni nongameto xontlhe
xikhati.
Loyi a hanyako hi kululama, a mahako nongameto, a ingisako Nungungulu
timhakeni tontlhe, i ta chachazelwa hi yena. Kota lezi a nga ni moya wa
xisiwana, a nga xisiwana mbilwini yakwe, a nga na ku ala Nungungulu,
kanilezi wa mu ranza ku hunza za misava leyi, i tlhatlhekile ku amukela
tshomba ya wutomi gi nga mbheliko; a nga ti tsumbi yena; a tsumba
Nungungulu loyi a nga zontlhe ka munhu. Kambe a hanya ni vanhu hi
moya wa wunakulori.
A munhu wo rula hi loyi a ti koramisako, a ti zwako na a hi tsongwani,
xisiwana, muvumali; hi loyi a ti vekako wutshanwini gakwe, a vumelako
lezaku Hosi i Nungungulu wakwe. A Hosi yi nga ta mu bohlisa, hakuva a
nga ti tsumbi.
A kuzwa ndlala ni tora ga lezi zo lulama hi ku xuva ni ku ranza Nungungulu,
hi ku xanisekela kululama. A ndlala ni tora ga lezi zo lulama gi maha
munhu a kanyuluka, lezaku ku mbhela ni kungalulami. Mahlweni ka
Nungungulu a nga kona loyi a nga ti vanga ha yece a tlhela a hanya hi
ntamu wakwe. Kale ka vajuda, vontlhe va wa zi tiva lezaku loku a munhu a
nga mahi mitiro ya wuxinji, Nungungulu a nga na ku mu mahela wuxinji.
A mukombelo “Dadani wa hina” wu gonzisa lezaku hi fanele ku tsetselela
kasi hi ta tsetselelwa... Lava va zwelako wuxinji va katekile, hakuva hi
mahanyela yabye va pimanyisa Nungungulu wa liranzo, wa ku zwela
wuxinji, wa ku tsetselela, wa kupima ni kutiva, wa kuvuna...
Lava vo basa timbilu. A Lisimu 24,4 li ngalo wo basa mbilu «hi loye a
nga ni mandla ma basileko ni mbilu yi hlazekileko; loye a nga nyiketeliko
muhefemulo wakwe mawunweni; loye a nga hlambanyiko hi Kukhohlisa».
Mupostoli Jakobe i ngalo: «Tshinelani ka Nungungulu, na yena i ta
tshinela ka nwina. Hlambani mandla, nwina vaonhi, mu basisa timbilu ta
nwina... Ti koramiseni mahlweni ka Hosi, yona yi ta mu kulisa» (Jak 4,810). Xungetano hi mhaka leyi, va khanzakanya ku alakanya ku ti khoma,
ku hanya hi kubasa, kanilezi laha hi wulawula hi mahanyela ya kumbhelela.
102
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
Lava va rulisako. Loyi a mahako vanhu va tshama hi kuzwanana, a
pimanyisa Nungungulu loyi a nga Nungungulu wa kurula, yena loyi ha
Jesu a nga wuyiselana na hina.
Lava va tsutsumiswako hi kota ya kululama. Loyi a lulamileko a fela ku
xaniswa hi lava va mahako matshanza hi kungalulami. Lezi zi nga humelela
Jesu zi ta va humelela vonawu va vapizani vakwe. Za enela loku a xigonzani
xi kota mugonzisi wa xona (Mat 10,24-25).
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Va lava yini vanhu vontlhe kuhanyeni kabye ke?
A vanhu vontlhe va lava kutsaka, kukateka.
2. Xini xi lavekako kasi munhu a kateka ke?
Ku laveka ku ti karatela zo lulama.
3. Hi zihi a zikatekiso ke?
A zikatekiso hi lezi:
-- Va katekile lava va nga ni mbilu ya wusiwana, hakuva mufumo wa le
tilweni wabye;
-- Va katekile lava va kurula, hakuva va tava venyi va misava;
-- Va katekile lava va rilako hakuva va ta chavelelwa;
-- Va katekile lava va nga ni ndlala ni tora ga za kululama, hakuva va ta
xuriswa;
-- Va katekile lava va nga ni wuxinji, hakuva va ta mahelwa wuxinji;
-- Va katekile lava va basileko timbilu, hakuva va ta wona Nungungulu;
-- Va katekile lava va rulisako, hakuva va ta vitanwa vana va Nungungulu;
-- Va katekile lava va hlongolwako hi kota ya kululama, hakuva a mufumo
wa le tilweni wabye.
Lisimu
Mukombelo
30 - ZIKATEKISO
103
31
JESU A GONZISA
KU MAHA KURANZA KA DADANI
hambu lezi mu nga zi wona, a mu hunzulukangi, kasi mu fela ku kholwa
hi yena» (Mat 21,28-32).
« Hi siku go kari, Jesu i lo wula ka vagonzisi va nayo, aku: “A hi vona
vontlhelele lava va nge ngalo ka mina: Hosi, Hosi, va ta nga enghena
mufunwini wa tilo, kanilezi sine loyi a mahako a kuranza ka Dadani wa
mina loyi a nga le tilweni. A vanyingi va taku ka mina hi lego siku: Hosi!
Hosi! a hi profetangi hi vito ga wena ke? A hi hlongolangi madimoni
hi vito ga wena ke? A hi mahangi zirewukiso zo tala hi vito ga wena
ke? Zonake nzi taku ka vona: Cima nzi wa nga mu tivi; sukani ka mina,
nwina vaonhi. Hikwalaho kani hi mani loyi a zwako a timhaka leti ta
mina, a ti maha, ti fanana ni munhu a tlharihileko, loyi a nga aka yindlu
yakwe laha ribyeni. Zonake yina vula, ni mintalo yi lota, ni timheho ti lo
bhubhutsa, ti taba yindlu leyo, kanilezi a yi wangi, hakuva yi wa gingilwe
ribyeni. Ni kani hi mani loyi a zwako a timhaka ta mina, a nga ti mahi, i
ta fanana ni munhu wa phuphulu, loyi a nga aka yindlu yakwe vunyeni.
Zonake yi lona vula, ni mintalo yi lota, ni timheho ti lo bhubhutsa, ti taba
yindlu leyo yiwa; ku wa hi ka hombe a kuwa ka yona. Ku te laha Jesu
na mbhetile leti timhaka, a zidlemo zi lo hlamala hi kugonzisa kakwe»
(Mat 7,21-28).
«... Nzi relele hi le tilweni, na ku nga hi lezaku nzi maha kuranza ka
Jesu a tile misaveni a ku ta maha kuranza ka Nungungulu:
mina, kanilezi ku maha ku kuranza ka loyi a nzi rumileko» (Joh 6,38.
5,30. 4,34; Mat 26,39).
Mhaka ya Hosi
«... Mu yini nwina hi mhaka leyi ke? I wa hi kona munhu a nga hi
ni vana vambiri. I loya ka nhonzwa, a yaku ngalo: “Nwananga, famba
u ya tira xivineni nyamutlha”. I lo hlamula aku: Nyawowe. Kanilezi hi
lenzhako i lo hunzuluka, aya kona.
Zonake i loya ka nzisana, a ya wulisa zalezo. I lo hlamula, aku: Nzi taya,
hosi, kanilezi a nga yangi. Hi wihi wa lava vambiri a nga maha kuranza
ka raru wakwe ke? Vaku: Hi loyi wa kuranga. Jesu aku kabye: Hizinene
nziku ka nwina: A vahlengisi ni zibhayi va ta mu rangela ku enghena
mufunwini wa Nungungulu. Hakuva Johani i lota, a ta mu tivisa a ndlela
ya kululama, a mu mu kholwangi; kanilezi a zibhayi zi lo mu kholwa;
104
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
Tlhamuselo
Khwatsi hi lezi Jesu a mahileko kuranza ka Nungungulu laha misaveni, hi
zalezo a mukristu i fanele ku maha kuranza ka Nungungulu. Kasi zi hi
hehukela ku maha kuranza ka Nungungulu, Jesu wa hi tatisa hi tipswalo ti
hi kokelako kakwe (Joh 12,32); wa hi gonzisa hi Moya wa ku Basa ni ku hi
nyika a ntamu wa ku maha kululama.
«Hi kota ya lezo, nza khizama ka Dadani hi madzolo ya mina, loyi a
mingango yontlhe ya le tilweni ni ya laha misaveni yi chuliwako ha yena,
nzi kombela lezaku a fela ku mu nyika hi kutala ka wuhosi gakwe, lezaku
31 - JESU A GONZISA KU MAHA KURANZA KA DADANI
105
mu tiyiswa hi ntamu munhwini wa lomu nzeni hi Moya wakwe, lezaku
Kristu a tshama timbilwini ta nwina hi kukholwa; lezaku na mu zimekilwe
ni ku seketelwa liranzweni, mu fela ku zi kota ku pima zinwe ni vo basa
vontlhe, lezaku xini a kuanama ni kuleha ni kueta, ni ku tiva liranzo la
Kristu leli li hunzako kutiva kontlhe, lezaku mu tatiswa hi kutala kontlhe
ka Nungungulu.
Makunu yena loyi a zi kotako ku maha nguvunguvu ku hunza zontlhe lezi
hi zi kombelako kutani ku alakanya, hi ntamu lowu wu tirako ka hina, ka
yena a give wudzunzo Bandleni ni ka Jesu Kristu… kala kupinzuka» (Efe
3,14-21).
32
JESU A GONZISA
KU RANZA VALALA
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. I fanana na mani loyi a mahako kuranza ka Nungungulu ke?
I fanana ni munhu a tlharihileko, loyi a akileko yindlu yakwe hehla ka
maribye (Mat 7,24-28).
2. I fanana na mani loyi a nga mahiko kuranza ka Nungungulu ke?
I fanana ni munhu wa phuphulu, loyi a nga aka yindlu yakwe vunyeni.
Loku zi ta zikarato za loku kuhanya a nga zi koti ku tiya.
3. I mahile yini Jesu kasi ku hi gonzisa ku maha a kuranza ka Nungungulu ke?
Jesu i khatalele ntiro wa Nungungulu kala magumo, laha kaku a wu
fananisa ni kuga kakwe (Joh 4,34).
Lisimu
Mukombelo
«Dada, a kuranza ka wena a ku mahiwe, misaveni kota le tilweni».
106
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
32 - JESU A GONZISA KU RANZA VALALA
107
Mhaka ya Hosi
«Mu zwile lezaku ku wulilwe ku ngalo: U ta ranza xaka ga wena, u
venga nala wa wena. Kanilezi, mina nziku ka nwina: Ranzani valala
va nwina, mu kombelela lava va mu xanisako; kasi mu fela kuva
vana va Dadani wa nwina loyi a nga le tilweni, hakuva wa tsuwukisa
gambo gakwe hehla ka vo biha ni ka vo saseka, a nisa vula hehla ka
valulamileko ni ka va nga lulamangiko. Hakuva loku mu ranza lava va
mu ranzako, i nchachazelo muni mu nga nawo ke? Hambu a vahlengisi
a va mahi lezo ke? Loku mu losa vamakabye va nwina ntsena, mu
va hunza hi yini vanwani ke? Na vona vamatiko a va mahi lezo ke?
Hikwalaho ngha na nwina mu mbhelela, khwatsi hi Dadani wa nwina
wa le tilweni a mbheleleko» (Mat 5,43-48; Luk 6,27-29.35).
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Himani loyi a nga nyika xiwonelo xinene xa ku ranza valala ka
Testamenta ga Kale ke?
Hi hosi David (1Sam 26,1ss).
2. Himani a nga wa venga David ke?
Hosi Saule.
3. I layile ku maha yini Jesu ka valala ke?
Jesu i hi layile ku va ranza ni ku va tsetselela ni ku va kombelela.
Tlhamuselo
Hambu Testamenta ga Kale gi gonzisile ku ranza muakelane, kanilezi
a liranzo la kona li wa nga mbhelelisi, kota leli Jesu a nga byela ha lona
vapizani vakwe. A xikombiso xa hombe xa ku ranza valala, hi xi wona ka
David, loyi a nga vengiwa mahala hi Saule, a mu hlongolisa a lava ku mu
daya, kanilezi David i lo simama a mu ranza ni ku mu khoma hi xichavo, a
mu khatalela kala afa (1Sam 26,3-25).
Jesu i hi laya lezaku hi ranza vanakulori kota lezi yena a hi ranzileko, afa hi
kota ya hina. Lowu hi nayo muswa wa Hosi Jesu: «Nza mu nyika a nayo
muswa, wa kuva mu ranzana, khwatsi hi lezi mina nzi mu ranzileko, na
nwina ranzanani. Loku mu ranzana, a vanhu vontlhe va ta zi tiva lezaku mu
vapizani va mina» (Joh 13,34-35). Laha na va mu belele xihambanwini, i
lo kombela, aku: «Dada, va tsetselele, hakuva a va zi tivi lezi va zi mahako»
(Luk 23,34).
A vapizani vontlhe va fela ku maha kota lezi va nga zizwa ni ku zi wona
ka Mugonzisi wabye. Hikwalaho, hina makristu hi fanele ku pimanyisa
Kristu; loku hi maha zakunghahi, hi tava vana va Dadani wa le tilweni, loyi
108
a tsuwukisako gambo ni ku nisa vula ka va vanene ni ka va kubiha, na a nga
hlawuli munhu.
Loku hi nga fambi hi leyi ndlela, cima hi nga ta kuma a tsetselelo wa
zionho za hina (Mat 6,12). A mukristu loyi a tsetselelako ni ku ranza a
valala vakwe a nga ti kanganyisi, kanilezi i gonga kulaya ka Jesu.
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
4. Hikuyini hi felako ku tsetselela valala ke?
Hi fanele ku va tsetselela:
• Hakuva vamakabye va hina mahlweni ka Nungungulu;
• Hakuva Jesu i mahile zakunghahi (Luk 23,34), a tlhela a hi laya ku
va ranza kota yena;
• Hakuva Nungungulu i maha lezo ka vontlhe;
• Hakuva hinawu ha lava kutsetselelwa (Mat 6,12).
Lisimu
Mukombelo
Hi tsetselele a zionho za hina kota lezi hi va tsetselelako lava va nga ni
zionho ka hina.
32 - JESU A GONZISA KU RANZA VALALA
109
33
JESU WA VITANA VAONHI
leyi yi lahlekileko, a kala a yi kuma ke? Laha na a yi kumile, i yi rwala
makatleni hi kutsaka. Zonake, loku a chikele kaya, a vitana a maxaka
yakwe ni vaakelane, aku ka vona: Tsakani na mina, hakuva nzi yi kumile
a yivu ya mina leyi yi nga lahlekile. Nziku ka nwina: Zinghaho ku tava
kona kutsaka le tilweni hi kota ya muonhi munwe loyi a hunzulukako, a
ku hunza loku ku nga kona hi kota ya lava va 99 wa vanhu valulamileko,
lava ku nga lavekiko kabye lezaku va hunzuluka» (Luk 15,4-7).
Tlhamuselo
Nungungulu a nga tsaki hi kufa ka muonhi, kanilezi i tsaka hi kuhunzuluka
ka wa kubiha. Hi kota ya lezo a Nwana wa Dadani wa le tilweni i lota laha
misaveni, ata nzulanzula xikari ka vaonhi, ava amukela, a bhula ni kuga
navo, a hlamula lava va nga mu nyika nanzu hi ku maha lezo, aku: «Lava
va hanyako a va lavi n’anga, kanilezi sine lava va babyako. A nzi telangi ku
ta vitana a valulamileko kuhunzulukeni, kanilezi a vaonhi» (Luk 5,31-32).
Mhaka ya Hosi
Nungungulu a nga tsaki hi ku lahlekelwa hi munhu.
«... A zihambunyeto ni zionho za hina zi le hehla ka hina; hina ha
wonza hi kota ya zona, hi nga hanyisa kuyini ke?
Wula kabye, uku: Nza hlambanya hi kuhanya ka mina, ku wula Hosi
Nungungulu, a nzi xalaliswi hi kufa ka wakubiha; kanilezi nzi xalaliswa
hi ku hunzuluka ka wakubiha a ndleleni yakwe a hanya. Hunzulukani,
huzulukani mu suka tindleleni ta nwina to biha! Mu ta lova hikuyini,
nwina va yindlu ya ka Israeli ke?» (Ezk 33,10-11).
« Hi wihi, ka nwina a nanga ni zana ga tiyivu, loku a lahlekelwe hi
yinwe ya tona, a nga siyiko leti ta 99 le xiwuleni, a famba a ya lava
110
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
I wa hawukela vaonhi va nga ti sola, aku:
• «Nwananga, tiya hlana, a zionho za wena zi tsetselelwe» (Mal 9,2;
Mrk 2,5);
• «Xaka, a zionho za wena zi tsetselelwe» (Luk 5,20);
• «A zionho za wena le’zinyigi zi tsetselelwe, hakuva u ranzile nguvu»
(Luk 7,47-48);
• «“Wasati, va kwihi ke? A ku na munhu a nga ku kona ke?”. Yena aku
ngalo: “A nga kona, Hosi”. Jesu aku ngalo: “Na minawu, a nzi ku koni.
Ti fambele, u nga ha onhi kambe?» (Joh 8,10-11).
A wunene ni kuhawukela ka Jesu a zi fuvisi zigelo za kutsetselelwa. Hi lezo
zi nga mu maha a hlawutela mufananiso wa nwanana wo lahleka (Luk
15,11-22).
Hi liranzo Nungungulu i mahile munhu, a mu tatisa hi kutlhatlheka,
loku ku longolokako ni kupima. Hambu lezi a kutlhatlheka ku kupetako,
xinwani xikhati; hambu lezi a vanhu va tsikako va ti hlawulela kufa, yena
a nga ta va hunzula a va susa kupima. Va fanela ku mu tiva ni ku mu
ranza hi kutlhatlheka ni mbilu yontlhe. A munhu a nga zi koti ku xalalisa
33 - JESU WA VITANA VAONHI
111
Nungungulu hi ku mu tirela kota khumbi: «Mu nge khwatsi mu mahaxi
kutani timbongola, leti ti nga hiko na kupima; leto a kufuya ka tona ku nga
matomu ma ti khomako; loku ti nga hi nawo a ti na ku tshinela ka wena»
(Tis 32,9). A nayo wakwe wu hi khongotela niku hi kombisa ndlela ya zinene,
lezaku hiya ka yena kota vanhu. A nga zi lavi ku hi mahisa, a nga tshami ni
tikhumbi, hakuva a nga vumali nchumu, a nga koti tihosi ta legi tiko.
34
XIRINGO XO KUCETELA
KU TSIKA JESU
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. I wa maha yini Jesu ka vaonhi ke?
Jesu i wa va amukela hi liranzo, a va komba ndlela ya zinene ni kuva
tsetselela loku va bayiseka hi kota ya zionho zabye.
2. Hi wihi a mufananiso wo saseka nguvu wa Jesu xungetano hi mhaka
leyi ke?
Hi mufananiso wa nwanana wo lahleka. (Wa nga siza u wu hlawutela).
3. Hi yihi mifananiso ni xikombiso xa liranzo la Jesu ke?
Hi mifananiso ya yivu ni cheleni zi lahlekileko; a xikombiso xa hombe hi
lexi xa kuvumela kufa hi kota ya hina laha xihambanwini.
Lisimu
Mukombelo
Ximaho xa Kuxaniseka
Nungungulu wa mina,
hi kota ya lezi u nga munene nguvu,
nza ti sola hi lezi nzi nga ku gohela.
Nzi nyike a ntamu wa ku hunzuluka,
nzi nga ha phindi nzi ku hoxela. Amen.
112
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
34 - XIRINGO XO KUCETELA KU TSIKA JESU
113
Mhaka ya Hosi
A vajuda va navela ku tlhelela nzhako.
«Wontlhe tlhangano (wa va ka Israeli) wu lo tlakusa a gezu wu
kanyuluka, ni vanhu va lo rila mihloti lego wusiku. Vontlhe a vanana va
Israeli va lo ngurela Mosi na Aroni, a tlhangano wontlhe wuku ngalo:
Mawako ku fela tikweni ga Gipite, hambu ku fela lomu xiwuleni! Xana
Hosi i hi nehele yini tikweni legi kasi hi dawa hi matlhari, ni lezaku a
vasati va hina, ni vanhanyana va hina va ta khomiwa? A hi chukwana a
kuva hi tlhelelela Gipite ke? Va lo wulawula, munwe ni munwani, vaku:
A hi ti yimiseleni murangeli, hi ta tlhela hiya Gipite» (Mts 14,1-4).
Vanyingi, vapizani va Kristu va tlhelelako nzhako, va wona kuhlolwa kota
xikarato.
Nwinawu mu lava ku suka ke ?»... (Joh 6,67-68).
Vontlhe vanhu va ring wa wutomini. Mupostoli Jakobe i ngalo:
«
« I katekile a munhu loyi a timiselako minzhingweni, hakuva loku a
ringilwe a kumeka na a tiyile, i ta amukeliswa a xidlodlo xa wutomi, lexi
a Hosi yi tsumbisileko lava va yi ranzako. Loku munhu a ringwa ngha
a nga wuli, aku: Nzi ringwa hi Nungungulu, hakuva Nungungulu a nga
zi koti ku ringa hi kubiha, yena wutsumbu a nga na ku ringa munhu.
Kanilezi munhu ni munhu i ringwa hi kunavela kakwe ntsena, a kokiwa
ni ku xengwa. Zonake a kunavela, loku ku xurile nyimba ku pswala
kuonha; ni kuonha laha na ku kulile ku pswala kufa» (Jak 1,12-15).
Tlhamuselo
A nayo wa Nungungulu wunene, wu lulamile, a wu bihisi. A ntumbunuku
wa hina a wu hambanyisi kubiha ni kusaseka, za zinene ni za hava. Zikhati
zinyingi hi mahako zilo na hi nga alakanyi za manziko. Hi malanga ha zi
kota ku hlawula za zinene ni ku tsika za hava. Nungungulu a hi nyikile
nayo wa zinene lowu hi felako ku hanya ha wona ka tiko legi.
«Nwina mu maravi, Mina nzi tshinya ga vina. Loyi a tshamako ka mina, na
mina ka yena, yaloye wa pswala mihanzu yo tala; hakuva ahandle ka Mina
a mu zi koti ku tira nchumu» (Joh 15,5).
A vapostoli ni vapizani va zwile a kuvitanwa hi Jesu, va vumela hi kutsaka,
va ti yimisela ku mu lanzela. A kulanzela Jesu hi ku gonga milayo ya
Nungungulu ni ku nga bihisi hambu ku bihisa munwani.
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Za hehuka ku lanzela Jesu xontlhe xikhati?
Ahihi. A zi hehuki hakuva ku laveka ku ti tsika, u rwala xihambano xa
wena u mu lanzela (Mat 10,34-39).
2. Hi xihi a xihambano xa mukristu ke?
A xihambano xa mukristu hi ku hlayisa mitiro yontlhe leyi yi mu lumbako.
3. Hi kuyini Pedro a nga kala ku kanakana ku hlamula Hosi ke?
A nga kanakanangi ku hlamula Hosi, hakuva i wa kholwa ka Jesu.
Lisimu
Mukombelo
«Hosi, u nga nzi tsiki nziya kuringweni, kanilezi nzi ponise ka za kubiha».
114
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
34 - XIRINGO XO KUCETELA KU TSIKA JESU
115
35 JESU KRISTU I WA KHONGELA
rumileko. Nzi ku dumisile misaveni, hi ku mbheta a ntiro lowu u nzi
nyikileko ku wu tira...» (Joh 17,1-4).
« Laha mixweni, na gi nga se tsuwuka gambo, i lo vuka a huma, aya
wutshanwini ga xiwula, aya khongela kona» (Mrk 1,35).
« Laha na a tlhelisile zidlemo, i loya xitsungeni na a hi yece ku ya
khongela. Gi lohlwa na a hi kwalaho yece» (Mat 14,23).
Tlhamuselo
Jesu i wa tolovela ku tsawukana ni vapizani vakwe, kasi ku kumana
ni Dadani wakwe, a mu hlawutela lezi zi nga henya mbilu yakwe. A hi
zi tivi khwatsi lezi Jesu a nga wa wula ka Dadani mikombelweni yakwe.
A hi na ku kanakana lezaku i wa wuyelela ku kombela lezi zi dumisako
Nungungulu ni ku hanyisa vanhu lava a nga tela ku ta va mahela muphahlo
wa ku tsetselela zionho.
«Tshamani laha, nza ha ya khongela... Aba, Dadani! Zontlhe za koteka ka
wena. Susa legi gombe kule na mina. Ahembaloko, na ku nga hi kuranza ka
mina, kanilezi a ku mahiwe a kuranza ka wena» (Mrk 14,32b.36).
Mhaka ya Hosi
«Na a wulawulile timhaka leti, Jesu i lo tlakusa mahlo yakwe le tilweni,
aku ngalo: Dadani, a xikhati xi chikele, dumisa Nwana wa wena kasi
a Nwana wa wena a fela ku ku dumisa; kota lezi u mu nyikileko ntamu
hehla ka nyama yontlhe, lezaku vontlhe lava u mu nyikileko vona, a fela
ku va nyika wutomi ga pinzukelwa. A wutomi ga pinzukelwa hi kuva va
ku tiva, wena Nungungulu wece wa zinene, na Jesu Kristu loyi u mu
116
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
Jesu i wa khanzakanya ku khongela ku hunza ku kombela; i wa nga ringi
ku tirisa Nungungulu, kanilezi i wa tirela Nungungulu hi yontlhe mbilu
yakwe. Lezo, i hi gonzisile lezaku a kukholwa ku ti nyikela ka loyi a nga
Nungungulu ni ku maha kuranza kakwe. A hi kholwi kasi Nungungulu a
maha kuranza ka hina: hi maha kuranza ka Nungungulu hakuva ha kholwa
ka yena ha Jesu Kristu.
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. I wa maha yini Jesu loku a lava ku wulawula ni Dadani wakwe ke?
Jesu i wa tsawukana ni vapizani, a lava wutshamu gi hehukisako
kukhongela, na mbhetile ntiro wa ku gonzisa vanhu.
35 - JESU KRISTU I WA KHONGELA
117
2. Hi wihi a mukombelo lowu Jesu a nga tolovela ku wu maha ke?
Wu wahi lowu waku: “A kuranza ka wena a ku mahiwe. A mufumo wa
wena a wute”.
36
JESU WA HI GONZISA
KU KHONGELA
3. Xini lexi hi hlamalako nguvu ka mukombelo wa Jesu ke?
Hi moya kutani mbilu leyi a nga ti nyikela ha yona, na tsumba
Nungungulu hi ndlela yo hlamalisa: «Dada, a gombe legi, loku gi nga
zi koti ku hunza, ahandle ka kuva nzi ginwa, a kuranza ka wena a ku
mahiwe» (Mat 26,42).
Lisimu
Mukombelo
Dadani wa hina u nga le tilweni...
118
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
36 - JESU WA HI GONZISA KU KHONGELA
119
Mhaka ya Hosi
Kasi ku alakanya ni ku etisa
A vapizani va Jesu, na va khanzakanya ku wona Mugonzisi a khongela, va
lo mu kombela lezaku a va gonzisa ku khongelawu. Yena aku ngalo:
1. Hi kuyini a ku kombela na hi nga rereki ke?
Hi ku kombela hi kusimamisa, na hi nga hlokolokeli ku mahelwa lezi hi
zi lavisako zona.
Dadani wa hina wa le tilweni, a vito ga wena a gi dumisiwe. A wute
mufumo wa wena, a kuranza ka wena a ku mahiwe misaveni, kota lezi
ku mahiwako le tilweni.
Hi nyike nyamutlha a kuga ka hina ka siku ni siku. Hi tsetselele milanzu
ya hina, khwatsi hi lezi hi va tsetselelako lava va nga ni milanzu ka hina.
U nga hi yisi minzhingweni, kanilezi hi tlhatlhise ka loyi wa kubiha» (Mat
6,9-13).
2. Hi kuyini a ku kombela hi kutsumba ke?
Hi ku khongela na hi kholwa lezaku Nungungulu wa zi kota ku maha
lezi hi mu kombelako.
«Khongelani kota lezi:
3. Hi kuyini Nungungulu a nga hi nyikangiko xontlhe xikhati lezi hi
mu kombelako ke?
A nga hi nyiki xontlhe xikhati lezi hi mu kombelako, hakuva kutani ho
kala ku kombela khwatsi, kutani ho kombela lezi zi nga hi ringaniko ku
zi kombela.
4. Hi xihi xikhati Jesu a kombelako na hina ke?
Jesu wa khongela xontlhe xikhati na hina nguvunguvu loku hi hlengela ni
vamakabye (Mat 18,19).
5. Xini hi faneleko ku kombela Nungungulu ke?
Hi fela ku kombela Nungungulu nguvunguvu lezi zi mu dumisako; lezi
zi ta nga hi vuna wutomini ga hina, a mirini ni moyeni; ni lezaku a tiko
gi mu tiva Nungungulu, gi lanza nongameto ni tifanelo ta wumunhu ni
ku hanya hi kurula.
Dadani wa hina...
Tlhamuselo
Kota vanana ka dadani, zi sasekile kuwulawula na Nungungulu Dadani hi
kukhongela. Mikombelweni ya hina hi hlawutela Nungungulu lezi zi hi
henyako timbilu.
Jesu hi mahanyela ni timhaka takwe i hi gonzisile ku khongela. Kuranga,
i hi gonzisile lezaku hi fanele ku khongela hi kutikoramisa (Luk 18,9-14).
Tlhatakumbiri i hi layile ku khongela na hi nga rereki (Luk 11,1-10. 18,1-8;
Mat 15,22-8. 20,30-31). Xa wunharu, ku laveka ku khongela hi kutsumba
(Luk 11,11-13). Hi kugumesa, hi fanele ku khongela hi vito ga Jesu (Joh
14,13-14. 15,16. 16,23-24).
120
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
Lisimu
Mukombelo
36 - JESU WA HI GONZISA KU KHONGELA
121
37
JESU WA HANYA XIKARI
KA HINA
Mhaka ya Hosi
«Nungungulu i lo wulawula kale hi zikhati ni zikhati ka vakokwani
(va hina) hi vaprofeti hi mawulawulela ma tsalangeneko; kanilezi a ka
masiku lawa ya kugumesa i wulawulile ka hina hi Nwana wakwe, loyi
a nga mu yimisa a kuva xiga-tshomba xa zilo zontlhe, loyi a nga maha
ha yena misava.
Loyi hi kungangamela ka wudumo gakwe, a nga mu tekelela yena
wutsumbu, a khoma zilo zontlhe hi gezu ga ntamu wakwe; laha na
a mahile a kubasisiwa ka zionho, i lo tshama reveni ga xinene ga
wukulu ga le hehla. I lo maha wa hombe ku hunza tingelosi, kota lezi
a kumileko a vito ga hombe ku hunza ga tona. Hakuva ka yihi xikari ka
tingelosi a ngaku ka yona: Wena u Nwana wa mina, nyamutlha nzi ku
belekile. Niku ngalo: Nzi tava Dadani wakwe, yena i tava Nwananga.
Kambe laha a ta nga enghenisa a wa matewula laha misaveni i ngalo:
A tingelosi ta Nungungulu a ti mu khizamele» (Heb 1,1-6).
«…Jesu i lo tshinela kabye, aku: “Wu nyikilwe ka mina a ntamu wontlhe
a tilweni ni laha misaveni. Hikwalaho fambani, mu va maha vapizani
a matiko wontlhe, mu va babatisa hi vito ga Dadani ni ga Nwana ni
ga Moya wa ku Basa; mu va gonzisa a ku gonga zontlhe lezi nzi mu
layileko zona. Mangabye, nzi na nwina a masiku wontlhe, na kona
kugumelweni ka xikhati”» (Mat 28,18-20).
Tlhamuselo
A Testamenta ga Kale, nguvunguvu Eksodusi, gi gonzisa lezaku
«Nungungulu wa longoloka ni vanhu vakwe». A kuavanyeka ka Bimbi go
Pswhuka, a refu, a phingo ga nzilo, a mati, a manna, a tihwari, a kuhatima
ni ku dzinza, a xipupuri le xitsungeni xa Sinai, a xivumelwano ni nayo,
zikombiso za Nungungulu loyi a pangalatako vanhu vakwe.
Nungungulu i longisele vanhu vakwe kufambeni ka xikhati lezaku va
amukela Nwana wakwe loku a ta chikela. Kanilevi laha a nga chikela i lo
amukelwa hi vatsongwani, a vanyingi va mu wona kota wo biha, va mu
hlongola kala va mu daya.
122
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
37 - JESU WA HANYA XIKARI KA HINA
123
Jesu i na ni tinwani tindlela to tala kasi kuva kona xikari ka hina, to kota
leti:
• Moya wa ku Basa;
• Tipswalo takwe;
• Mhaka yakwe;
• Bandla gakwe;
• Kukholwa;
• Zisiwana, vababyi, tikhumbi... (Mat. 25,31-46; Joh 4,20).
38
A NAYO MUSWA: LIRANZO
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Ha zi kota ku mu wona Nungungulu ke?
Ahihi! Cima a ku na munhu a nga wona Nungungulu hi mahlo yakwe
(kanilezi yena wa pimeka khwatsi).
2. I ti tivekisile kuyini Nungungulu ka vanhu ke?
Nungungulu i ti tivekisile ka vanhu hi mitiro yakwe yo hlamalisa ya ku
vanga zilo zontlhe.
3. Lomu ka Testamenta Giswa, i ti tivekisile kuyini Nungungulu ke?
I ti tivekisile hi Nwana wakwe Jesu Kristu.
4. Wa ha simama Jesu a hanya lomu Bandleni ke?
Ina, Jesu wa ha simama ava kona ni ku tira hi Moya wakwe
(wu simamisako ni ku mbhetisa ntiro wa ku hanyisa vanhu).
Lisimu
Mukombelo
Wa ku bonga Nungungulu a nga hi hlayela wunwana hi tipswalo takwe.
124
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
38 - A NAYO MUSWA: LIRANZO
125
Mhaka ya Hosi
«Laha kugeni, i lo suka, a tlhatlha a nguwo yakwe, a teka thawula, a
ti boha. Zonake i lo chela mati xibyeni, a sangula ku hlambisa vapizani
mikonzo, a yi hlangula hi thawula legi a nga gi bohile... Zonake loku a
hlambisile vapizani vakwe, i lo boha nguwo yakwe, a tshama kugeni
kambe, aku ngalo kabye: Ma zi tiva lezi nzi mu maheleko zona ke?
Mu nzi vitana muku: Mugonzisi ni Hosi; mu wula zona, hakuva hi mina
yena. Makunu loku mina nzi nga Hosi ni Mugonzisi, nzi mu hlambisile
mikonzo, na nwinawu mu fanele ku hlambisana mikonzo. Hakuva nzi
mu nyikile xikombiso, kasi na nwinawu ma feIa ku maha kota lezi nzi
mahileko ka nwina... Nza mu nyika a nayo muswa, wa kuva mu ranzana,
khwatsi hi lezi mina nzi mu ranzileko, na nwina ranzanani. Loku mu
ranzana, a vanhu vontlhe va ta zi tiva lezaku mu vapizani va mina» (Joh
13,4-5.12-15.34-35).
Tlhamuselo
A xivumelwano xinwe ni xinwani xi na ni nayo wa xona. A xivumelwano
xa Sinai xi nga xa hombe xa Testamenta ga Kale xi na ni nayo wa xona:
Nungungulu i hlawulile lixaka la ka Israeli kota tshomba yakwe, a tsumbisa
ku li vikela ka valala va lona ni ku li nyika tiko ga xitsumbiso.
A va ka Israeli vonawu va tsumbisile lezaku va wa ta khozela Nungungulu
munwe ntsena ni ku gonga nayo wakwe.
Jesu i lota a ta maha xivumelwano xiswa xa pinzukelwa, xa Nungungulu
ni vanhu. Laha xi nga chikela xikhati xa ku tatisa a xivumelwano xakwe, i
lo maha xikombiso xo kari, a xikombiso xa nayo wa liranzo: I lo hlambisa
mikonzo ya vapizani vakwe.
A ntiro lowu wu wa mahiwa hi tikhumbi. Hi lezo zi nga maha Pedro a
khuveka, a khunguvanyeka, a ala ku hlambiswa mikonzo hi Hosi. Hi ku
wona lezaku za koteka aku ximaho lexi xi nga eneli, i lo wula ziku dlunya:
«Nza mu nyika nayo muswa, wa kuva mu ranzana, khwatsi hi lezi mina nzi
mu ranzileko, na nwinawu ranzanani. Lowu hi wona wu nga nayo wa hombe
waxivumelwano xiswa: Lezaku mu ranzana kota lezi mina nzi muranzileko».
Jesu xiwonelo ka hina xa mbilu leyi hi felako ku tirelana ha yona.
126
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
A tihosi ta vamatiko ta va fumela, ni lava va nga ni ntamu ku hunza vona va
vitiwa Zisasi. Kanilezi nwina mu nga tava nghaho; kanilezi loyi wa hombe
xikari ka nwina, a mahe kota loye tsongwani; ni loyi wa kuranga a mahe
kota loyi a nga xitiri. Hakuva himani a nga wahombe? Hi loyi a tshamako
kugeni, kutani hi loyi a khozelako ke? A hi yena loyi a tshamako kugeni ke?
Kasi mina nzi kona xikari ka nwina kota loyi a khozelako» (Luk 22,25-27).
«... Zi nga tava nghaho xikari ka nwina, kanilezi loyi a ranzako ku maha wa
hombe xikari ka nwina ngha a maha nanza ga nwina. Ni loyi a ranzako, ku
maha wo ranga xikari ka nwina, a ave khumbi ya nwina, kota lezi a Nwana
wa munhu a nga telangiko ku ta tirelwa, kanilezi a ku ta tirela, ni ku nyikela
kuhanya kakwe a kuva nzhiho wa ku tirula vanhu» (Mat 20,25b-28).
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. I tele Jesu ku ta fuvisa a Xivumelwano xa Kale ke?
Ahihi. Jesu a nga telangi ku ta fuvisa a Xivumelwano xa Kale, kanilezi
ku ta xi tatisa.
2. I mahile yini Jesu kasi ku hi komba a nayo muswa ke?
I lo hlambisa mikonzo ya vapizani, aku:
«Ranzanani khwatsi hi lezi mina nzi mu ranzileko».
Lisimu
Mukombelo
Nungungulu wa mina,
nza ku ranza hi mbilu ya mina ku hunza zontlhe,
hakuva hi wena wa munene ni wo ranzeka nguvu.
Nza va ranza vontlhe vanakulori hi kota ya wena.
Nungungulu wa mina,
engetela kambe ni kambe a liranzo la mina. Amen.
38 - A NAYO MUSWA: LIRANZO
127
39
JESU A TLAKUKELA TILWENI
Mhaka ya Hosi
«… (Jesu) i lo va yisa lahandle ka muti, va kala va chikela laha ku
cuwukeneko ni Betania. Yena i lo tlakusa mandla yakwe, a va katekisa.
Ku te na a ha va katekisa, a su hambana navo, a tlakukela le tilweni.
Vona va lo mu khizamela, va tlhelela Jerusalema, na va hi ni kutsaka
ka hombe. Zonake va suya simamisa tempeleni, na va dumisa
Nungungulu» (Luk 24,50-53).
A kuvuka ka Jesu ni ku tlakukela kakwe le tilweni zi mahekile xikhati xinwe.
A kutlakukela kakwe le tilweni hi ku tlhelela ka Dadani.
Anzhako ka kuvuka kakwe, Jesu i ti wonekisile zikhati zinyingi ka vapostoli,
ka vapizani vanyingi, a wulawula hambu kuga navo, kasi a va kholwisa lezaku
i wa vukile hi ka vafileko. Lezo i lo simama ku gonzisa vapostoli a tlhela a
va nyika ntamu wo fumela ni ku hlayisa Bandla gakwe. I te ngalo kabye:
« Fambani misaveni yontlhe, mu ya chumayela Ivangeli ka vanhu;
kanilezi loyi a nga kholwiko i ta lamuliwa» (Mrk 16,15-16).
A wulile kambe, aku: « A kurula a kuve ka nwina. Kota lezi Dadani a nzi
rumileko, hizalezo na minawu nza mu ruma nwina… Amukelani Moya
wa ku Basa. Lava mu va tsetselelako zionho zabye, va tsetselwe zona;
ni lava a zionho zabye mu zi bohako, zi bohilwe» (Joh 20,21b.22b-23).
Tlhamuselo
Loku a wonile lezaku a kuvuka kakwe ku wa pimisilwe hi vapostoli ni
vapizani vakwe, i lo tlakukela tilweni na a va tsumbisile Moya wa ku Basa,
a kuva wu ta simamisa ni ku mbhelelisa ntiro lowu wa ku gonzisa vanhu a
ku famba hi tindlela ta Nungungulu.
Loku hi Bandla gakwe a mbhetile ku byela tixaka tontlhe ta vanhu hi
Ivangeli ya Mufumo wa Nungungulu, Jesu i ta wuya hi wudumo gakwe
a ta lamula vahanyako ni vafileko: «Vavanuna va le Galileia, hi yini mu
yimileko mu cuwuka tilweni ke? Jesu loyi a susilweko ka nwina aya tilweni,
128
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
39 - JESU A TLAKUKELA TILWENI
129
i ta wuya kota lezi mu mu wonileko na aya tilweni» (Mit 1,11); «Ku
taku loku zilo zontlhe zi vekilwe lahasi kakwe, zonake na yena Nwana i
ta vekiwa lahasi ka loyi a vekileko zilo zontlhe lahasi kakwe, lezaku kasi
Nungungulu ava zontlhe ka vontlhe... Hina hontlhe hi ta hunzuluswa
xiyimo hi xikhatanyana xo fanana ni kutsopeta ka tihlo, loku ku biwa a
mpunzu wo gumesa; hakuva a mpunzu wu ta biwa, zonake a vafileko va
ta vuka va nga ha boli kambe, na hina hi ta hunzuluswa xiyimo. Hakuva
a miri lowu wakubola wu fela ku ambaliswa a kungaboli, ni miri lowu wa
kufa wu fela ku ambaliswa a kungafi» (1Kor 15,28. 51-53).
40
HINA HI MIRI WA KRISTU
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Ma pima yini a makristu hi mubuzo wa kutlakukela tilweni ke?
Hi mubuzo wa kutlakukela tilweni (ascensão) a makristu ma maha
xialakanyiso ni vuxelelo wa ku enghena ka Kristu Jesu wudunwini gakwe.
2. Hi xihi xigonzo ma xi kumako makristu hi ku tlakukela tilweni ke?
A xigonzo ma xi kumako hi lezaku Kristu i vukile kota Hloko ya Miri
wakwe gi nga Bandla. Hinawu kota ziro za Bandla hi ta vuka zinwe
naye (Rom 6,3-8).
3. Xini a hi mahelako Kristu le Tilweni ke?
Kristu, na a tlakukele Tilweni aya tshama le canjeni ga xinene xa
Nungungulu Dadani, wa hi kombelela ni ku hi rumela Moya wa ku Basa
(Rom 8,34; Heb 7,25).
Lisimu
Mukombelo
Wa ku tsaka hi lezi Jesu a chikeleko wudunwini gakwe ni ku ya hi longisela
wutshamu.
130
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
40 - HINA HI MIRI WA KRISTU
131
Mhaka ya Hosi
A Nwana wa Nungungulu a ti mahileko munhu i hlulile kufa hi kuxaniseka
ni kuvuka kakwe; lezo i ponisile vanhu, a nga va maha luswa, a nyika
vontlhe vamakabye vakwe va tontlhe tixaka a Moya wa ku Basa. Le ka yena
vona va mahile miri munwe wo hlamalisa.
« Hi kota ya tipswalo leti nzi nyikilweko tona, nza laya munwe ni
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Hi kuyini hi wulako lezaku a Bandla i Miri wa Kristu ke?
Hi wula lezaku a Bandla i Miri wa Kristu hakuva hi kubabatiswa ni
Mhamba ya Eukaristiya hi wumbana hi maha Miri munwe wa Kristu.
munwani a nga xikari ka nwina, lezaku a nga dzuki a ti alakanyela hi
ku hunza fanelo; kanilezi a alakanya hi ku ti koramisa, hi ku ecanyisa
ni lipimo la kukholwa leli Nungungulu a aveleko munwe ni munwani.
Hakuva kotisa lezi hi nga ni ziro zinyingi mirini munwe, ni ziro zontlhe a
zi hlengeli ntiro munwe, hi zalezo na hinawu lava hi nga vanyingi, hi miri
munwe ka Kristu, munwe ni munwani xiro xa vanwani» (Rom 12,3-5).
… Hi ka Moya lowo wa munwe hina hontlhe hi lo babatiselwa a kuva
miri munwe, hambu hi hi vaJuda kutani vaGreki, hambu hi hi tikhumbi
kutani va tlhatlhekileko; hina hontlhe hi lo cheliwa Moya munwe... Loku
xiro xinwe xi xaniseka, ziro zontlhe zi xaniseka zinwe naxo, ni loku xiro
xinwe xi dzunziwa, ziro zontlhe zi tsaka zinwe naxo.
Makunu nwina mu miri wa Kristu, nwina mu ziro zakwe a munwe ni
munwani» (1Kor 12,13.26-27).
A gombe ga zikatekiso legi hi gi khesaku a hi gona ga hlengelo wa
nkhata wa Kristu ke? Ni xibaba lexi hi khemako, a hi xona xa hlengelo
wa miri wa Kristu ke? Lezi ku nga ni xibaba xinwe, hina hi nga vanyingi
hi miri munwe, hakuva hina hontlhe higa xibaba xalexi xa xinwe» (1Kor
«
«
10,16-17).
Tlhamuselo
Lisimu
Hi wumba miri munwe hi Kukholwa, ni Kubabatiswa ni Eukaristiya, ni
Moya wa ku Basa.
A Bandla gi wumbiwa hi wuhlengeli ga wontlhe makristu. A mukristu
munwe ni munwani i na ni ntiro lowu wu mu lumbako. A nga kona munhu
a nga hiko na xinyikiwo xa ku tira lomu Bandleni. A kuhambana ka mitiro
ya ziro za Bandla a ku wuli kuvukelana ka zona, zi tsika ku vunana, hakuva
xinwe xi lava ku vuniwa hi xinwani.
132
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
Mukombelo
Wa ku bonga Nungungulu a nga hi maha lixaka li hlawulilweko, a tiko gi
basileko ga vakhozeli va Yena, (Hosi).
40 - HINA HI MIRI WA KRISTU
133
41
A BANDLA GA KRISTU
Mupostoli Paulo i ranza ku wulawula hi Kristu kota hloko, loyi wo
ranga, loyi wa hombe xikari ka vanhu, Mufananiso wa Nungungulu a
nga woniwiko, matewula ya zivangwa zontlhe, masangulo ya wutomi ni
kuzwanana lomu Bandleni (Kol 1,15-20; Efe 4,15).
Tlhamuselo
Nungungulu wa zi kota ku hanyisa hi tindlela to tala, kanilezi hi tolovelo
i yimisile ku hanyisa hi Bandla gakwe vontlhe vanhu. Loku a tlakukile
tilweni, i lo rumela Moya wa ku Basa kasi ku ta simamisa ni ku mbhelelisa
a ntiro wakwe. Hi lembe ni lembe ga wukhozeli, a makristu ma maha
zialakanyiso za mitiro leyi Kristu a nga hi hanyisa ha yona.
Mhaka ya Hosi
«A
Nungungulu wa Hosi ya hina Jesu Kristu, a Dadani wa ku
ngangamela... i vekile a zilo zontlhe lahasi ka mikonzo yakwe, a mu
yimisa kuva hloko ya zilo zontlhe lomu Bandleni, legi gi nga miri wakwe,
legi gi teleko hi yena loyi a tatisako zontlhe ka vontlhe» (Efe 1,17a.22-23;
Kol 2,19).
134
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
Zi alakanyiso za hombe za Lembe ga Wukhozeli:
Khisimuso. Hi Khisimuso (Christmas = Natal), a makristu ma maha xi
alakanyiso xa Nungungulu a ti mahileko munhu kasi ku hi hanyisa.
Phasika (Kuhunza). Hi Phasika a Bandla gi maha xi alakanyiso xa
kuxaniseka ni kuvuka ka Jesu. A Phasika xinya xa lembe ga wukhozeli,
hakuva a fihlakalo wa kuxaniseka ni kuvuka ka Jesu hi gona tshinya ni
nyenge ya kukholwa ka hina. Jesu i file xihambanwini, a halata nkhata
wakwe kasi ku tlhatlhisa vanhu vontlhe xionhweni.
Soto. Soto ni Soto a makristu ma vuxeta Phasika ni Muphahlo wa Mhamba
ya Eukaristiya. Tontlhe tisoto hi maha vuxelelo wa kufa ni kuvuka ka Jesu.
«Hi xikhanzakanya xa lezi hi gako xibaba lexi ni kunwa gombe legi, hiba
hungu hi kufa ka wena Hosi, kala u wuya» (1Kor 11,26; Muphahlo wa
Misa).
A Kuva kona ka Jesu lomu Bandleni
Jesu i kona lomu Bandleni:
• Hi Tisakramento, a simama ku nwatsekela vanhu hi nkhata wa ku
tsetselela zionho. (Heb 12,24. 10,22. 9,22);
• Jesu i kona xikari ka hina, loku a Bandla gi nyikela Muphahlo wa
Mhamba; loku gi babatisa; loku gi tlhateka mandla ni ku tota makristu
hi mafura ya Krisma; loku gi tota vababyi; loku gikatekisa vatekani,
41 - A BANDLA GA KRISTU
135
ni loku gi tlhateka mandla ni ku tota hi mafura loyi a wumbelwako
wupaderi kutani wubixopo;
• Hi Mhaka ya Nungungulu. Hi yena a wulawulako, loku gi gonziwa
Biblia hi Komunidade gi khongelako, kutani hi mukristu yece. «Kasi
a timbilu ta hina ti wa nga vuri nzeni ka hina, laha a nga wa wulawula
ka hina a hi vululela mitsalo ke?» (Luk 24,32);
• Loku a komunidade gi khongela. «Laha ku tlhanganako vambiri
kutani vanharu vitweni ga mina, kwalaho nzi kona xikari kabye»
(Mat 18,20);
• Hi zisiwana ni lava va xanisekako ( Jesu i kona): “Hizinene nzi ngalo ka
nwina: kota lezi mu zi mahileko ka munwe wa lava vamakabye va mina
va tsongwani, mu zi mahile ka mina” (Mat 25,40).
42
MARIA, MAMANI WA BANDLA
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. I simamisa kwihi Jesu a ntiro wakwe ke?
Jesu i simamisa ntiro wakwe wa kuhanyisa, lomu Bandleni.
2. Hi xihi xinya xa lembe ga wukhozeli ke?
A xinya xa lembe ga wukhozeli hi Phasika.
3. Hi zihi zikombiso za hombe za kuva kona ka Jesu lomu Bandleni ke?
A zikombiso za hombe za kuva kona ka Jesu lomu Bandleni hi
Tisakramento, Mhaka ya Nungungulu ni zisiwana, vababyi, tikhumbi...
Lisimu
Mukombelo
Wa ku dzunza ni ku dumisa Jesu Kristu,
hloko ni muyimisi wa Bandla.
136
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
42 - MARIA, MAMANI WA BANDLA
137
Mhaka ya Hosi
«…Kusuhani
ni xihambano xa Jesu ku wa yimile a mamani ni
makabye wa mamani wakwe, a nga Maria a sati wa Klopasi, na Maria
wa le Magdala. Laha Jesu na a wona mamani wakwe, na a yimile kona
zinwe ni mupizani loyi a mu ranzako, aku ngalo ka mamani wakwe:
Wasati, a nwana wa wena hi loyi. Zonake aku ngalo ka mupizani: A
mamani wa wena hi loyi. Kusukela lexo xikhati a mupizani i lo mu rurela
kaya kakwe» (Joh 19,25-27).
Anzhako ka xionho xa Adamu na Eva, Nungungulu i tsumbisile livengo
xikari ka wasati na Sathani. (Gen 3,15).
Tlhamuselo
Maria i Mamani wa Jesu. Na hayekilwe xihambanwini i hi bikele ka Maria
kota vanana vakwe: Mupostoli Johani i wa hi wutshanwini ga Bandla.
Maria i wa hi kona ka zikhati za hombe za kuhanya ka Jesu lomu misaveni:
Ka muchado wa le Kana (Joh 2,1-11), xikhatini xa kuxaniseka ka Jesu, hi
siku ga Pentekosta.
Jesu hi yena yece a nga Muhanyisi wa hina, kanilezi i ranzile kuta ka
hina ha Maria. Mamani Maria i hanyile hambu ku tira na Jesu, kusukela
kubelekweni kala kufa kakwe. Hikwalaho, Maria i Mamani wa hina wa
tipswalo.
Maria i Mamani wa Kristu hloko ya Bandla; kota ziro za Kristu hina hi
vanana va Maria. Xikari ka makristu, Maria i laha wutshanwini go ranga hi
kukholwa kakwe ko mbhelela.
Maria xikombiso ka hina xa kutsumba. A ntiro wakwe lomo Bandleni hi
lowu wa ku hi kombelela kota Mamani.
138
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUMBIRI
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Xigelo muni xi nga maha Jesu a hi hendleleta Maria kota Mamani wa
hina ke?
I hi hendleletile Maria kota Mamani wa hina hakuva hi kukholwa ni
kubabatiswa hi mahile vamakabye vakwe (Jesu).
2. Hi kuyini Maria a nga kateka xikari ka zivangwa zontlhe ke?
I katekile xikari ka zivangwa zontlhe hakuva i hlawulilwe hi Nungungulu
a kuva Mamani wa Jesu.
3. Hi ta maha yini kasi kuva vanana va lisine va Maria ke?
Kasi kuva vanana va zinene va Maria hi fanele ku mu ranza, hi pimanyisa
a mahanyela yakwe.
4. Hi na ni xigelo xa ku mu wula Mamani wa Nungungulu ni ku
kombela hi ka yena ke?
A) Hi mu wula Mamani wa Nungungulu hakuva a ngelosi ya Hosi yi te
ngalo: “A Nwana wo Basa loyi a ta nga belekwa i ta vitanwa Nwana wa
Nungungulu”.
B) Maria ni vanwani vo basa ha wulawula ha vona mikombelweni ya
hina, na hi lava lezaku va hi kombelela ka Nungungulu. A hi va khozeli
kota vanungungulu.
Lisimu
Maria i Mamani wa Jesu na hina.
Mukombelo
Xewe Maria, wo tala hi tipswalo, a Hosi yi na wena.
U katekile wena xikari ka vavasati.
Wu katekile a Pswalo wa nzeni ka wena, Jesu.
Maria wo basa, Mamani wa Nungungulu,
hi kombelele hina vaonhi,
zalezi, ni xikhatini xa kufa ka hina. Amen.
42 - MARIA, MAMANI WA BANDLA
139
XIKOMBISO XA XIHAMBANO
Hi xikombiso xa Xihambano,
hi ponise Nungungulu,
ka valala va hina.
Hi vito ga Dadani
ni ga Nwana
ni ga Moya wa ku Basa.
Amen.
DADANI WA HINA
Dadani wa hina, u nga le Tilweni,
vito ga wena a gi hlawuliwe,
a mufumo wa wena a wute ka hina,
a kuranza ka wena a ku mahiwe
misaveni kota le tilweni.
Hi nyike nyamutlha
a kuga ka hina ka siku ni siku.
Hi tsetselele a zionho za hina,
kota lezi hi va tsetselelako
lava va nga ni zionho ka hina.
U nga hi tsiki hiya kuringweni,
kanilezi hi ponise
ka za kubiha. Amen.
140
XEWE MARIA
Xewe Maria, wo tala hi tipswalo,
a Hosi yi na wena.
U katekile wena xikari ka vavasati.
Wu katekile a Pswalo
wa nzeni ka wena, Jesu.
Maria wo basa,
Mamani wa Nungungulu,
hi kombelele hina vaonhi, zalezi,
ni xikhatini xa kufa ka hina.
Amen.
A WUDUMO
A wudumo le ka Dadani
ni ka Nwana
ni ka Moya wa ku Basa,
kota ku nga hi lezo kusanguleni,
a kuve lezo zalezi ni xontlhe xikhati.
Amen.
XEWE MUZINZA
Mamani wa wuxinji, wutomi,
litsako ni xitsumbo xa hina, xewe.
Hi rilela ka wena, hina vanana va
Eva, hi nga ka tiko legi ga zikarato;
hi vilela wena, na hiba huwa ni
kurila tikweni legi ga mihloti.
Hi lezo, muyimeli wa hina, hi
cuwuke hi mahlo lawo ya wena ya
wuxinji; anzhako ka kuxaniseka
loku, hi wonise Jesu, pswalo wo
kateka wa nzeni ka wena.
Wena wa wuxinji, wa ku hawukela,
wa ku tsakisa, Mubulwa Maria. Hi
kombelele, Mamani wo basa wa
Nungungulu, kasi hi fanelwa hi
zitsumbiso za Kristu.
Amen.
XIMAHO XA KUKHOLWA
Nungungulu wa mina,
nza tiyisa kukholwa timhaka ta
wena tontlhe, leti a Bandla
ga wena gi hi gonzisako,
hakuva wena a wu zi koti ku
phazama
ne ku hi phazamisa. Amen.
NGELOSI YO BASA
XIMAHO XA KUTSUMBA
Ngelosi ya Nungungulu,
muhlayisi nene,
lonzowota moya wa mina,
mumu ni wusiku. Amen.
Nungungulu wa mina,
nza tsumba aku nzi ta amukela
tipswalo ta wena laha misaveni,
ni wutomi go kala
MIKOMBELO NI TISINE TA KUKHOLWA
ku gumesa le Tilweni,
loku nzi tira mitiro ya yinene.
Nza rinzela wena hi kota ya
tifanelo ta Jesu Kristu Muhanyisi.
Amen.
MIKOMBELO NI TISINE TA KUKHOLWA
43
MIKOMBELO
NI TISINE TA KUKHOLWA
XIMAHO XA LlRANZO
Nungungulu wa mina,
nza ku ranza hi mbilu ya mina ku
hunza zilo zontlhe,
hakuva hi Wena wa munene ni wo
ranzeka nguvu.
Hi kota ya Wena,
nza va ranza a vaakelane va mina,
khwatsi hi lezi nzi ti ranzako.
Amen.
XIMAHO XA KUTISOLA
Nungungulu wa mina,
hi kota ya lezi u nga munene nguvu,
nza ti sola hi lezi nzi nga ku gohela;
nzi nyike a ntamu wa ku hunzuluka,
nzi nga ha phindi nzi ku hoxela.
Amen.
HI LAVA VA FILEKO
Va nyike, Hosi,
kuhumula ka pinzukelwa
ni ku wonekeleni ku nga mbheliko.
A va humule hi kurula. Amen.
141
Mina muonhi, nza wula ka
Nungungulu wa ntamu wontlhe,
ni ka nwina vamakabye,
aku nzi onhile hi maalakanyo
ni mi wulo ni mitiro
ni kungakhatali, hi nanzu wa mina,
hi nanzu wa mina wa hombe.
Hilezo, nza kombela ka Mubulwa
Maria wo kateka,
ni ka Tingelosi tontlhe,
ni ka Vobasa vontlhe,
ni ka nwina vamakabye,
a ku mu nzi kombelela ka
Nungungulu Hosi ya hina. Amen.
A wudumo (wa Misa)
A wudumo a give ka Nungungulu
le hehla matilweni, ni laha misaveni,
a kuve kona kurula ka vanhu va zinene.
Wena Nungungulu, Hosi ya matilo,
Nungungulu Dadani wa ntamu
wontlhe:
Hina ha ku dumisa, ha ku khesa,
ha ku khozela, ha ku dzunza,
ha ku bonga hi kota ya wudumo ga
Wena ga hombe.
Hosi Jesu Kristu, Nwana a belekilweko yece,
Yivana ya Nungungulu, Nwana wa
Dadani,
u susako a zionho za misava,
amukela mikombelo ya hina.
Wena u tshamileko le canjeni ga xinene
ga Nungungulu Dadani, hi zwele
wusiwana.
142
Hakuva hi Wena wece u basileko,
hi Wena wece u nga Hosi,
hi Wena wece u tlakukileko nguvu,
Wena Jesu Kristu,
zinwe ni Moya wa kuBasa,
le wukosini ga Nungungulu Dadani.
Amen.
KUKHOLWA KA VAPOSTOLI
Nza kholwa ka Nungungulu
Dadani wa ntamu wontlhe, Muvangi
wa tilo ni misava; 1
ni ka Jesu Kristu, Nwana wakwe wa
munwe Hosi ya hina: 2
a nga vangiwa hi ntamu wa
Moya wa ku Basa,
a belekwa hi Mubulwa Maria; 3
i lo xanisiwa mufunwini wa Ponsiu
Pilatu, a belelwa xihambanwini, afa,
a lahliwa; 4
i relele ka vafileko, i vukile hi ka
vakufa hi siku ga wunharu; 5
i lo tlakukela tilweni, i tshamile le
canjeni ga xinene ga Nungungulu
Dadani wa ntamu wontlhe;
6
hi leyo i tata ku ta lamula a
vahanyako ni va fileko. 7
Nza kholwa ka Moya wa ku Basa, 8
ni ka Bandla ga wontlhe matiko gi
basileko, ni ka hlengeletano wa va ku
Basa, 9
ni ka kutsetselelwa ka zionho, 10
ni ka kuvuka ka miri, 11
ni ka wutomi ga kontlhe kupinzuka.
12
Amen.
KUKHOLWA
Nza kholwa ntsena
ka Nungungulu munwe,
Dadani wa ntamu wontlhe, Muvangi
wa tilo ni misava,
ni wa zontlhe zi wonekako
ni zi nga wonekiko.
Nza kholwa ka Hosi yinwe,
Jesu Kristu, Nwana Munwe
wa Nungungulu a belekilweko
na ku nga se mahiwa nchumu.
Nungungulu wa Nungungulu,
kuwonekela ka kuwonekela,
Nungungulu wa lisine wa
Nungungulu wa lisine;
i lo belekiwa a nga vangiwangi, yena
a nga munwe na Dadani.
Hi yena a nga vanga zilo zontlhe.
Kasi kuta hanyisa vanhu, i lo relela
hi le Tilweni a ta ti maha munhu hi
ntamu wa Moya wa ku Basa, a belekwa hi Mubulwa Maria wo kateka.
I lo xaniswa hi kota ya hina,
mufunwini wa Ponsio Pilatu;
a belelwa xihambanwini, afa, a
lahliwa, a vuka hi ka vafileko hi
siku ga wunharu, kota yi nga wula
Mitsalo.
I lo tlakukela Tilweni, i tshamile le
canjeni ga xinene ga Nungungulu
Dadani.
I ta wuya ku ta lamula a vahanyako
ni vafileko. Yena loyi a mufumo
wakwe wu nga gumelwiko.
Nza kholwa ka Moya wa ku Basa,
Hosi ni xibuka xa wutomi, wu
dawukelako ka Dadani ni ka Nwana;
MIKOMBELO NI TISINE TA KUKHOLWA
wu khozelwako ni ku dumiswa
zinwe na yena Dadani ni Nwana; hi
wona wu nga wulawula hi Vaprofeti.
Nza kholwa ka Bandla ginwe, gi
basileko, ga wontlhe matiko, ni ga
Vapostoli.
Nza vumela kubabatiswa kunwe,
kasi ku tsetselelwa ka zionho.
Nza rinzela kuvuka ka vafileko, ni
wutomi ga kontlhe kupinzuka.
Amen.
MIKOMBELO wa Misa
KUTISOLA
Wo basa
Wo basa,
wo basa,
wo basa,
Hi wena Hosi Nungungulu
nyamintamu.
A tilo ni misava zi kombisa
a wudumo ga wena.
Hozana le matilweni.
A khesiwe loyi a tako
hi vito ga hosi.
Hozana le matilweni.
Yivana ya Nungungulu
Yivana ya Nungungulu,
wena u susako a zionho za misava,
hi zwele wusiwana.
Yivana ya Nungungulu,
wena u susako a zionho za misava,
hi zwele wusiwana.
Yivana ya Nungungulu,
wena u susako a zionho za misava,
hi nyike a kurula.
143
XAXAMETO WA MHAKA YA HOSI
Primeira Leitura
A KUSANGULA KA MUPHAHLO
introdução - Cântico de entrada e Sinal da Cruz
Hi vito ga Dadani, ni ga Nwana
ni ga Moya wa kuBasa.
VV. Amen.
MM.
Saudação do Celebrante MM. A tipswalo ta Hosi ya hina Jesu Kristu, a liran-
zo la Nungungulu Dadani ni wuhlengeli ga
Moya wa kuBasa, a zive na nwina (nwentlhe).
VV. A khesiwe Nungungulu a nga hi tlhanganyisa
liranzweni la Hosi ya hina Jesu Kristu.
Acto penitencial
MM. Vamakabye, a hi ti soleni hi kota ya zionho za
hina, kasi ha nyikela khwatsi a Muphahlo wa
hina:
Após alguns momentos de silêncio, diz:
MM. A hi wuleleni a zionho za hina.
VV. Mina muonhi ...
p. 142
MM. Ngha Nungungulu nyamintamu a hi zwele
wusiwana, a hi tsetselela zionho za hina, a hi
nyika wutomi ga pinzukelwa.
VV. Amen
MM. Hosi, hi zwele wusiwana
VV. Hosi, hi zwele wusiwana
MM. Kristu, hi zwele wusiwana
VV. Kristu, hi zwele wusiwana
MM. Hosi, hi zwele wusiwana
VV. Hosi, hi zwele wusiwana
Hino de louvor
MM. A wudumo a give ka Nungungulu
le hehla matilweni, ...
Oraçâo Colecta
MM. A hi kombeleni:
E todos oram em siléncio por breves momentos.
VV. Amen.
144
O texto è tomado do Antigo
Testamento ou, no Tempo
Pascal, dos Actos dos Apóstolos.
Todos escutam sentados a primeira Leitura.
No fim da leitura, o leitor proclama:
p. 142
VV.
Hi laweni Mahungu ya Hosi
A bongiwe Nungungulu
A Assemblea, depois do cântico de entrada, se reune á
presença do Senhor com o Sinal da Cruz
Salmo Responsorial
O Sacerdote saúda o povo
anunciando a Presença do
Senhor na assembleia com
esta ou outra fórmula. A assembleia responde, manifestando a sua fé.
Segunda Leitura
Um leitor canta ou recita algumas estrofas dum salmo e a assembleia responde alternando-as com um refrão acolhendo
assim a Palavra de Deus, que se compriu realmente em Cristo.
Nos Domingos, nas solenidades e em algumas festas, se há
uma segunda leitura e se termina com a mesma aclamação
da primeira leitura
Aclamação ao Evangelho
Alleluja
Depois de brevissima introdução à Missa do dia, o Celebrante convida os fiéis ao arrependimento, dizendo com
estas ou outras semelhantes
palavras.
Evangelho
MM. A Hosi a yive na nwina
VV. Zinwe na wena
MM. Ivangeli ya Hosi ya hina Jesu Kristu hi kutsala
VV.
Segue-se a absolvição do Sacerdote e a invocação da misericórdia do Sehnor.
ka...
A yi dumiswe Hosi
No fim da proclamação do Evangelho, o Sacerdote (ou o
Diàcono) diz:
MM.
VV.
Hi laweni mahungu ya kuhanyisa
A wudzunzo a give ka Kristu
O texto é tomado das Cartas
(Epístolas) dos Apóstolos ou
da Apocalipse.
A assembleia levanta-se de
pé e exprime com aclamações
de louvor (alleluja) a alegria
de ouvir a Palavra de Jesus
Cristo.
Todos fazem o sinal da Cruz
na fronte, na boca, no peito,
para que a Palavra seja acolhida nos pensamentos, nas
palavras e no coração.
Homilia
O Sacerdote propõe algumas explicações da Palavra indicando comportamentos concretos para que cada um possa
pôr em pràtica os ensinamentos de Jesus na vida de cada dia.
Profissão de Fé
Nza kholwa ...
Depois, nos domingos ou nas
festas, canta-se ou recita-se o
hino “Glória”.
O Sacerdote, em nome de todos, apresenta as súplicas da
assembleia que conclue a prece aclamando: “Amen”.
p.143
Mikombelo ya Makholwa
Nos Domingos e nas Solenidades faz-se a Profissão de Fé.
O Sacerdote convita todos os fieis a unir-se na oração comum. Apresenta ao Senhor as súplicas para a salvação
dos homens, a Igreja Universal, os problemas sociais; para
aqueles que são atribolados e para as necessidades da comunidade local.
Dépois de cada intenção a assembleia intervém com um refrão de súplica ou reza em silêncio, em fim o Sacerdote reune
as varias intenções numa oração conclusiva.
MUPHAHLO WA EUKARISTIYA
145
MUPHAHLO WA MISA
MUPHAHLO WA MISA
Ritos de preparação (ou ofertório)
A procissão do ofertório leva ao altar o pão e o vinho e também as ofertas da assembleia.
Bênção do Pão e do Vinho
Um cântico pode acompanhar a procissão. As ofertas
da assembleia são para atender ás necessidades da Igreja e
dos pobres.
MM. A ku khesiwe Wena, Hosi Nungungulu wa
zontlhe, u nga hi nyika xibaba lexi hi ku hendleletako nyamutlha, xi nga hanzu wa misava
ni wa mitiro ya vanhu, xi to hunzuluswa xive
kuga ko hi hanyisa.
VV. A khesiwe Nungungulu xontlhe xikhati
MM. A Hosi a yive na nwina
VV. Zinwe na wena
MM. A hi tlakuseni timbilu ta hina le tilweni
VV. A timbilu ta hina ti le ka Hosi
MM. A hi bongeni Nungungulu Hosi ya hina
VV. I fanelo ni kuhanyiswa ka hina
Prefácio ( ou Ação de graças) O sacerdote, em nome da assembleia, glorifica a Deus Pai e
dá graças para a obra da salvação,
depois sublinha alguns aspectos particulares, segundo o
Tempo Litúrgico ou da festa celebrada,
e conclue com um convite à aclamação coral, juntos aos Anjos e aos Santos.
Wo basa ...
MM. A ku khesiwe Wena, Hosi Nungungulu wa
zontlhe, u nga hi nyika vinya legi hi ku hendleletako nyamutlha, gi nga hanzu wa xivina ni wa
mitiro ya vanhu, gi to hunzuluswa give kunwa
ko hi hanyisa.
VV. A khesiwe Nungungulu xontlhe xikhati.
O Celebrante diz em voz baixa:
Hi kutikoramisa ni kutisola ka hina, ngha u hi amukela,
Hosi ni ku u tsaka hi muphahlo lowu wa hina
O Celebrante, de pé ao lado do altar, lava as mãos, dizendo
em voz baixa:
Hlaza, Hosi, a manyala ya mina, nzi basise ka zionho za
mina.
MM.
Conto da Institução da Eucarestia A oração sobre as ofertas conclue os ritos de preparação.
Yena, laha xi nga chikele a xikhati xa ku nyikelwa kakwe kufeni,
i lo teka xibaba, a bonga, a xi khema, a nyika
vapizani vakwe, aku:
Tekani muga, nwentlhe:
Lowu hi miri wa mina wu nyikelwako
Hi kota ya nwina.
Zinghaho, anzhako ka Xilalelo,
i lo teka a gombe, laha na a bongile, i lo gi hendleleta ka vapizani vakwe, aku:
Tekani munwa, nwentlhe:
legi hi gombe ga nkhata wa mina,
wa xivumelwano xiswa, xa pinzukelwa,
wu halatelwako nwina ni vontlhe vanhu,
kasi kutsetselelwa ka zionho.
mahani lezi kasi ku nzi alakanya.
Oração Sobre As Oblatas 146
Hi kota ya lezo, katekisa hi Moya wa kuBasa a
zinyikiwo lezi, kasi za hunzuluswa zive Miri
ni Nkhata wa Jesu Kristu, a Hosi ya hina.
Para que o Sacrifício seja
agradável aos olhos do Senhor.
hina wu amukelwa hi Dadani Nungungulu wa
Ntamu-wontlhe.
VV. Ngha a Hosi yi amukela a muphahlo lowu hi
nyikelako hi mandleni ya wena,
kasi ku dumisa a vito ga Yona ni ku hi vuneka hina ni gontlhe Bandla ga Yona.
No fim da qual o povo aclama:
Hakunene, Hosi hi Wena u nga wo Basa, u
tshinya ga kontlhe kululama.
Junta as mãos e, estendendo-as sobre as oblatas, continua:
MM. Vamakabye, kombelani lezaku a Muphahlo wa
Amen.
p.143
Invocação ao Espírito Santo Convite à oração
VV.
(II)
Diálogo de introdução O Celebrante deita vinho e um pouco de água no cálice, dizendo em voz baixa:
Hi fihlakalo wa mati lawa ni vinya legi, ngha hi kuma
wuhlengeli ka wunungungulu ga loyi a nga ambala
wumunhu ga hina.
Súplica e Purificação
MUPHAHLO WA MISA
Mukombelo wa Muphahlo MUBIKO WA MUPHAHLO
MUPHAHLO WA EUKARISTIYA
Para imposição das suas
mãos o sacerdote pede que o
Espírito Santo transforme os
dons oferecidos no Corpo e
Sangue de Cristo.
O sacerdote repete as mesmas
palavras e os mesmos gestos
de Jesus quando, na Última
Ceia, instituiu a Eucaristia
e mandou de perpetuar este
mistério em sua memória.
147
MM.
VV.
A KUGIWA KA MHAMBA
Fihlakalo wa kukholwa
Ha tivisa, Hosi, a kufa ka Wena, haba hungu
hi ku vuka ka Wena, kala u wuya.
Oração do Senhor
MM. A hi maheni hi kutsumba a mukombelo lowu
Hosi yi hi gonzisileko:
ou: Fihlakalo wo hlamalisa wa ku kholwa ka hina
Loku higa xibaba lexi hinwa gombe legi ho tivisa,
Hosi, a kufa ka wena, na hi rinzela a wudumo ga
kuwuya ka wena.
ou: Fihlakalo wa kukholwa kasi ku hanyisa tiko
A wudumo a give ka wena loyi u fileko laha xihambanwini! Makunu wa hanya kala kupinzuka. Tana,
Hosi Jesu!
Memorial Hi kota ya lezo, na hi kari hi maha xialakanyiso xa kufa
ka Nwana wa Wena, Hosi, ha ku hendleleta a xibaba xa
kuhanyisa ni gombe ga wutomi, hi ku bonga lezi u hi
vumeleko aku hi tshinela mahlweni ka Wena, kasi ku
Ku dumisa.
Invocação ao Espírito Santo
Makunu ha ti koramisa hi kombela lezaku a Moya wa
kuBasa wu hi tlhanganyisa hina lava hi hlengelako a ku
amukela Miri ni Nkhata wa Kristu.
Oração de interceção Para a Igreja e seus pastores
Alakanya, Hosi, a Bandla ga Wena gi hangalakileko
matikweni wontlhe, u gi tiyisa liranzweni zinwe ni Papa
wa hina V., na Bixopo wa hina V., ni vontlhe vapaderi.
A Igreja celebra o memorial
de Cristo. Lembra especialmente a sua paixão, morte e
ressurreição.
Para unirmos num só corpo e
para sermos consagrados.
Alakanya kambe vamakabye va hina va fileko
na va tsumba aku va ta vuka ni vontlhe lava va hi siyileko:
va amukele mahlweni ka Wena.
Para nossa salvação eterna
Hosi, hi zwele wusiwana u hi nyika hina hontlhe a
tipswalo to hi ta kuma a wutomi ga pinzukelwa, zinwe
na Mamani wa Nungungulu Maria, ni vapostoli Vobasa,
(na... Santo Padroeiro ou Santo do dia), ni vontlhe lava va
nga maha kuranza ka wena, kasi ha Ku khesa ni ku Ku
dumisa, hi Nwana wa Wena Jesu Kristu.
Hosi Jesu Kristu u nga byela vapostoli va Wena,
uku: A kurula ka mina nza ku siya na nwina,
nza mu nyika kurula ka mina, u nga cuwuki
zionho za hina, kanilezi cuwuka a kukholwa ka
Bandla ga Wena, u gi nyika kurula ni kuzwanana, kota kuranza ka Wena, u nga Nungungulu,
zinwe na Dadani ni Moya wa kuBasa.
VV. Amen.
MM. A kurula ka Hosi a kuve na nwina xontlhe
xikhati!
VV. Zinwe na wena.
MM. Losanani hi kurula ka Kristu.
MM.
Fracção do Pão
O Celebrante toma a Hóstia, parte-a e lança um fragmento
no cálice, dizendo em voz baixa:
Louvor final à Santa Trinidade 148
Hi ponise, Hosi, ka zontlhe za kubiha, basa
mbilu u hi nyika kurula a ka masiku ya hina,
kasi hi wuxinji ga Wena hi tlhatlhiswa, xontlhe
xikhati, ka zionho ni ku gongolwa ka gujeguje,
na hi rinzela hi kutsaka a kuta ka Jesu Kristu
Muhanyisi wa hina
VV. Hakuva za Wena a mufumo ni ntamu ni wudumo kala kupinzuka.
MM.
O dom da paz
A Eucaristia é celebrada em
comunhão com toda a Igreja,
terrena e celeste e é oferecida
para todos os membros, vivos
e mortos.
Para os defuntos
Hi Kristu, na Kristu, ni ka Kristu, a give ka
Wena, Nungungulu Dadani wa Ntamu-wontlhe, zinwe ni Moya wa kuBasa, a wudzunzo ni
wudumo, zalezi ni kontlhe kupinzuka.
VV. Amen.
ou: Na hi tsumbekile ka gonzo ya Muhanyisi, a hi wuleni, hiku:
ou: Hi mbilu ni moya munwe, a hi wuleni kota lezi a Hosi yi
hi gonzisileko, hiku:
ou: Kota lezi hi ti vitanako ni ku hi vana va Nungungulu, a
wuleni hi kontlhe kutsumba, hiku:
Abre os braços e, juntamente com o povo, continua:
Dadani wa hina ...
p.140
O louvor final exprime a glorificação de Deus.
Com solenidade a assembleia
confirma a sua participação
proclamando o “Amen”.
A Ceia do Senhor é, ao mesmo tempo, sacrifício e “ banquete sagrado”; participação
aos dons do sacrifício pascal.
A comunhão com Deus exprime-se nos ritos de oração
do Senhor, na troca do sinal
da paz, na fracção e na distribuição do pão.
A kupatsana loku ka Miri ni Nkhata wa Hosi
ya hina Jesu Kristu, hi to zi amukela, a ku hi
mahe hiya kuma a wutomi ga pinzukelwa.
A troca de um sinal de paz é a
resposta ao mandamento do
Senhor de amar-se e perdoarse uns aos outros.
Todos saúdam-se com um sinal de mutua paz.
O Celebrante repete o gesto de
Jesus partindo o pão que será
partilhado entre os presentes.
É símbolo da unidade: “ um
só pão, un só corpo”.
Entretanto, recita-se:
Yivana ...
MUPHAHLO WA EUKARISTIYA
p.143
149
MUPHAHLO WA MISA
Aclamações da Assembleia Preparação à Comunhão O Celebrante diz em voz baixa:
Hosi Jesu Kristu, a Miri ni Nkhata wa wena, nzi tiyako
ku zi amukela, na nzi nga hi na fanelo, zi ngave kulamulwa ni kukhonwa ka mina, kanilezi hi wuxinji ga wena a
zive muri wa miri ni moya wa mina.
O Celebrante genuflecte, toma a Hóstia e, elevando-a um
pouco, diz:
MM. Va katekile lava va rambelweko Xilalelo xa
Hosi. Leyi hi Yivana ya Nungungulu yi susako
a zionho za misava.
E juntamente com o povo, acrescenta:
Hosi, a nzi na fanelo ya ku u enghena ka
mina, kanilezi wula gezu ginwe ntsena, mina
nzi ta hanyiswa.
Comunhão do sacerdote O Celebrante diz, em baixa voz:
A Miri wa Kristu a wu nzi lonzowote kala wutomini ga
pinzukelwa.
A Nkhata wa Kristu a wu nzi lonzowote kala wutomini
ga pinzukelwa.
Comunhão dos fiéis Mostrando o Pão o Sacerdote convita cada um a manifestar
a sua Fé dizendo:
MM. A Miri wa Kristu.
VV. Amen.
Oração apos a Comunhão
MM. A hi kombeleni !
E todos oram em silêncio.
VV. Amen.
MIKOMBELO NI TISINE TA KUKHOLWA
Madre di Dio di Eleus-Kiksk -1668- Tretjakov, Mosca
A distribução do Pão
Recebendo a Comunhão os
fiéis exprimem a sua alegria e
unidade com um cântico.
A procissão representa a Igreja no caminho que vai ao encontro de seu Senhor.
O Celebrante diz a oração
depois da Comunhão no
fim da qual o povo aclama:
“Amen”.
KUGUMESA KA MUPHAHLO
Bênção
MM. A Hosi a yive na nwina
VV. Zinwe na weua
MM. A mu katekise Nungungulu wa Ntamu-wontlVV.
he, Dadani ni Nwana ni Moya wa kuBasa.
Amen.
Despedida da Assembleia
MM. A hi fambeni hi kurula, a Hosi a yive na hina!
VV. A bongiwe Nungungulu!
150
A assembleia vem despedida
com o mandado de trazer ao
mundo e na vida a Salvação
recebida por Cristo.
MIKOMBELO NI TISINE TA KUKHOLWA
151
Nungungulu, ngone u ta nzi vuna,
-- Hosi, hatlisa u nzi ponisa.
A wudumo le ka Dadani...
-- Kota ku nga hi lezo kusanguleni...
Maria u belekilweko na u nga hi
na xionho xa mabeleko,
-- Hi kombelele hina hi ku vitanako.
Jesu wa mina, hi tsetselele, hi
ponise nzilweni wa le hayidesi,
-- Hlanguta a mimoya ya le
Purgatorio, nguvunguvu leyi yi nga
hava va ku yi kombelela.
Amen.
• Mifihlakalo
• Dadani wa hina...
• Xewe Maria (khume ga
makhati)...
• A wudumo le ka Dadani...
• Maria u belekilweko...
• Jesu wa mina...
MIFIHLAKALO YA KUTSAKA
(Muvulu ni Mulongiso)
1. A Ngelosi Gabrieli yi rumilwe
ku ya bikela Maria wo kateka.
2. A kukambiwa ka Isabeli hi
Maria wo kateka.
3. A kubelekwa ka Jesu Kristu le
Betlehema.
4. A kuhendleletwa ka Jesu le
tempeleni.
5. A kukumiwa ka Jesu xikari ka
vagonzisi va nayo le tempeleni
152
MIFIHLAKALO YA KUBAYISEKA
(Wazibili ni Wazihlanu)
1. A kuketa ni kuhlala ka Jesu.
2. A kuxupulwa ka J esu Kristu na
a bohilwe laha mhanzini.
3. A kutlhaviwa ka Jesu hi xidlodlo
xa mizwa va nga mu rwexile
hlokweni.
4. A kufamba ka Jesu le xitsungeni
xa Kalvario na a rwexilwe
xihambano.
5. A kubelelwa ni kufa ka Jesu.
MIFIHLAKALO YA WUDUMO
(Wazithathu ni Soto)
1. A kuvuka ka Jesu Kristu.
2. Kutlakuka ka Jesu aya le Tilweni.
3. A kuta ka Moya wa ku Basa
hehla ka Maria wo kateka ni ka
Vapostoli.
4. A kutlakuswa ka Maria wo
kateka a yiswa Tilweni.
5. A kukuliswa ka Maria wo kateka
le Tilweni hehla ka tontlhe
tingelosi ni ka vontlhe vo kateka.
MIFIHLAKALO YA kuwonekela
(Wazina)
1. Ku babatiswa ka Jesu le
congweni wa Jordani.
2. Ku ti dlunyatisa ka Jesu le
muchadweni wale Khanani.
3. Ku huwelelwa ka mufumu wa
Nungungulu.
4. Ku ngangamela ka Jesu.
5. Ku tumbunuxwa ka xilalelo.
MUKOMBELO WA NGELOSI YA HOSI
Ngelosi ya Hosi yi bikile Mhaka
ka Maria,
-- Na yena i lo xura nyimba hi
ntamu wa Moya wa ku Basa.
Xewe Maria...
Languta, nzi nanza ga
Nungungulu Hosi,
-- A zi maheke ka mina kota lezi u
wulileko.
Xewe Maria...
A Nwana wa Nungungulu i lo ti
maha munhu,
-- A tshama xikari ka hina.
Xewe Maria...
Hi kombelele, Mamani wo kateka
wa Nungungulu,
-- Kasi hi fela ku amukela
zitsumbiso za Jesu Kristu.
A hi kombeleni:
Hosi, hi kombela ka wena lezaku
u chela tipswalo ta wena
lomu mimoyeni ya hina.
Na hi tivisilwe hi Ngelosi
a ku ti maha munhu
ka Jesu Kristu Nwana wa wena,
hi rinzela, hi kota
ya kuxaniseka ni kufa kakwe
laha xihambanwini,
lezaku hi vuka hi ka vakufa
le wudunwini ga wena.
Hi Hosi ya hina Jesu Kristu,
a nga Nungungulu na wena
zinwe ni Moya wa ku Basa. Amen.
MIKOMBELO NI TISINE TA KUKHOLWA
MUZINZA WA TILO
(xikhati xa Phasika)
MIKOMBELO NI TISINE TA KUKHOLWA
ROZARIO YA MARIA
-- Muzinza wa Tilo, nengela,
Haleluya!
-- Hakuva Jesu, Nwana wa wena,
Haleluya!
-- Hi lisine i vukile hi ka va kufa,
kota a nga tsumbisile,
Haleluya!
-- Hi kombelele ka Nungungulu,
Haleluya!
-- Tsaka ni ku nengela, Virgem wo
kateka,
Haleluya!
-- Hakuva, hi lisine, Hosi yi vukile,
Haleluya!
A hi kombeleni:
Nungungulu, wena u lavile
ku nengelisa vanhu vontlhe,
hi kuvuka ka N wana wa wena, Jesu
Kristu,
hi kota ya kuvuna ka Maria,
Mamani wakwe,
hi nyike a kutsaka
hi wutomi ga pinzukelwa.
Hi Hosi ya hina Jesu Kristu,
Nwana wa wena,
a nga Nungungulu na wena
zinwe ni Moya wa ku Basa.
Amen.
A wudumo le ka Dadani...
(makhati manharu).
153
1. Ku khozela Nungungulu ni ku
mu ranza, ku hunza zontlhe zilo
2. Ku nga hlambanyi hi vito go
Basa ga Nungungulu mahala
3. Ku basisa masiku ya
Nung ung ulu ni masiku yo
layiwa
4. Ku dumisa Dadani ni Mamani
(ni vanwani va hombe, kutani
varangeli)
5. Ku nga dayi (ni ku nga hoxeli
mirini kutani moyeni wa hina
ni wa muakelane)
6. Ku nga bhayi (ni ku ti khoma ka
miwulo ni mitiro yo biha)
7. Ku nga yivi (ni ku tshama ni
nchumu wa vambe, na zi nga
faneli, kutani kuonha za vambe)
8. Ku nga wuli wukustumunyu ga
mawunwa (ni ku nga lumbeti
hambu ku paluxa zionho za
munwani)
9. Ku ti khoma ka maalakanyo ni
ka kunavela ko biha
10.Ku nga naveli a zilo za vambe.
A milayo leyi ya khume yi
tsombana ka leyi yimbiri: Kuranza
Nungungulu ku hunza zontlhe zilo,
ni ku ranza muakelane wa hina kota
lezi hi ti ranzako.
154
ZIKATEKISO
A Zikatekiso i ntlhanu ni zinharu:
1. Va katekile lava va nga zisiwana
moyeni, hakuva mufumo wa le
tilweni wabye
2. Va katekile lava va kurula,
hakuva va tava venyi va misava
3. Va katekile lava va rilako,
hakuva va ta chavelelwa
4. Va katekile lava va nga ni ndlala
ni tora ga za kululama, hukuva
va ta xuriswa
5. Va katekile lava va nga ni
wuxinji, hakuva va ta mahelwa
wuxinji
6. Va katekile lava va basileko
timbilu, hakuva va ta wona
Nungungulu
7. Va katekile lava va xaniswako
hi kota ya kululama, hakuva
mufumo wa le tilweni ngwabye
8. Mu katekile loku va mu
rukatela, va mu xanisa, va mu
lumbeta konthle kubiha hi kota
ya mina. Tsakani, mu nengela
nguvu, hakuva ngwa hombe
a nchachazelo wa nwina le
tilweni.
MAHANYELA MANENE MA
YISAKO KA NUNGUNGULU
1. Kukholwa
2. Kutsumba
3. Liranzo.
MILAYO YA BANDLA
Milayo ya Bandla i ntlhanu:
1. Ku hlengela ku nyikela
Muphahlo wa Misa hambu
ku maha nkhozo ya Mhaka
ya Nungungulu hi tisoto ni
masiku yo layiwa
2. Ku nga tsiki lembe gi hunza na
u nga wulelangi zionho
3. Ku nga tsiki lembe gi hunza na
u nga amukelangi Sakramento
ya Eukaristiya, nguvunguvu hi
Phasika
4. Ku ngagi nyama ni ku yila
hi masiku lawa a Bandla ga
Katolika gi layako
5. Ku nyikela zilo zo vunetela
Bandla ku fambisa Ivangeli.
MAHANYELA MANENE MA
NGA TSINYA GA MANWANI
1. Wutlhari
2. Kululama
3. Kutiya
4. Kutipimela.
ZINYIKIWO ZA MOYA
1. Malanga
2. Kupima
3. Kutiva
4. Kululeka
5. Kutiya
6. Kutikoramisa
7. Ku chava Nungungulu.
MIKOMBELO NI TISINE TA KUKHOLWA
TISAKRAMENTO
MIKOMBELO NI TISINE TA KUKHOLWA
MILAYO YA NUNGUNGULU
1. Kubabatiswa
2. Kutiyiswa
3. Eukaristiya
4. Kuwulela-zionho
5. Kutotwa ka vababyi
6. Wupaderi
7. Muchado.
LEXI U FELAKO KU MAHA
KHWATSI A SAKRAMENTO YO TSETSELELA ZIONHO
1. Ku hlola livalo la wena
2. Ku bayiseka mbilwini hi kota
ya zionho
3. Ku tsumbisa ku tsika zionho.
4. Ku ya zi wulela
5. Ku maha lezi u leletelwako hi
paderi.
LEXI XI LAVEKAKO KASI KU AMUKELA KHWATSI A EUKARISTIYA
1. Ku amukela hi mbilu yo basa
(Ku tizwa na u nga hi na
xionho)
2. Ku ngagi nchumu ni ku nganwi
byala kusukela hora yinwe
3. Ku tiva khwatsi lexi u xi
amukelako.
155
Mitiro ya wuxinji hi tlhelo ga miri.
A Mitiro ya Wuxinji ya Miri i
ntlhanu ni mimbiri:
1. Ku nyika kuga lava va nga ni
ndlala
2. Ku nyika kunwa lava va nga ni
tora
3. Kuambexa lava va nga ni wuna.
4. Ku amukela lava voenza
5. Ku kamba a vo babya
6. Ku enzela lava va nga paxweni
7. Ku lahla a vafileko.
Mitiro ya wuxinji hi tlelo ga moya
A Mitiro ya wuxinji hi tlhelo ga
moya i ntlhanu ni yimbiri:
1. Ku laya hi zinene
2. Ku gonzisa lava vo kholwa
3. Ku tsayisa lava va gohako
4. Ku khongotela lava va
xanisekako
5. Ku tsetselela hi liranzo
la Nungungulu lava va hi
rukatelako
6. Ku amukela hi lihlaza-mbilu a
vanakulori lava va nga ni gome
7. Ku va kombelela ka
Nungungulu vo hanya ni
vakufa.
A TISINE TA KUKHOLWA
1. Kufa (hi xikhati kutani hi fela
gi nga tibyiwiko)
2. Kulamula (hi nongameto)
3. Tilo kutani Hayidesi ga
pinzukelwa.
156
TIHLOKO TA ZIONHO
1. Matshanza
2. Likungo
3. Wubhayi
4. Khulo
5. Limito
6. Matshoho
7. Wulolo.
XIPANZE XA WUNHARU
MITIRO YA WUXINJI
VALALA VA MOYA
Za misava
Sathani ni Miri.
ZIONHO ZI VUKELAKO MOYA
WA KU BASA
1. Ku nga tsumbi a kuhanyiswa
2. Ku tsumba a kuhanyiswa na ku
nga hi na tifanelo
3. Ku kaneta lisine li tibyako
4. Ku maha matshoho ka
zinyikiwo lezi Nungungulu a
nyikako vanwani
5. Ku simama zionhweni
6. Ku nonoha xionhweni kala
xikhatini xa kufa.
ZIONHO ZI BANGULUKAKO LE
TILWENI
1. Ku daya Munhu ha womu
2. Wubhayi gi hambanako ni
mahanyela ya vanhu
3. Ku xanisa zisiwana,
nguvunguvu tinoni ni lava vo
felwa hi vapswali
4. Ku nga holisi lava va tirako.
XIPANZE XA WUNHARU
3
1
44
A TISAKRAMENTO
Mhaka ya Hosi
«Zonake a masochwa ma lota, ma ta tshova a milenge ya wo sangula
ni ya munwani wa lava a nga belelwe navo; kanilezi loku vata ka Jesu
a va tshovangi milenge yakwe, hakuva va lo wona lezaku i wa sina a
file. Kanilezi a sochwa ginwe gi lo mu tlhava neve hi tlhari, zalezo ku lo
huma nkhata ni mati» (Joh 19,32-34).
Tlhamuselo
«Hi Liranzo lakwe la hombe, Jesu i lo ti nyikela hi kota ya hina,
a belelwa xihambanwini, ni mbilu yakwe yi lo tlhabyiwa,
ku huma nkhata ni mati, zi nga kombisa tisakramento ta Bandla».
(Prefácio da Missa do Sagrado Coração de Jesus)
Jesu Kristu, hi liranzo lakwe la hombe ka vanhu, i lo maha tisakramento, ti
nga tindlela leti Jesu a ti tirisako kasi ku basisa vanhu.
Hi tisakramento, Kristu ita ka hina kasi kuta hi hanyisa. Lomu ka
sakramento, Jesu Kristu i kona, na a tira hi varangeli lava va hlawulilweko.
Jesu i siyile tisakramento ka Bandla gakwe. Loyi a yimisilweko kasi ku
amukelisa tisakramento i fanele ku hlayisa hi kumbhelela a nayo wa tona
tisakramento.
Loyi a amukelako tisakramento i fanele kuva ni mahanyela ya ku ti amukela.
A tisakramento i ntlhanu ni timbiri:
Kubabatiswa ni Kutisola (penitência), ti vitwako “tisakramento ta vafi”,
ti nyika a kutsetselelwa ka zionho.
A tinwani ta ntlhanu hi leti:
Kutiyisiwa, Eukaristiya, Kutotwa ka Vababyi, Wupaderi ni Muchado, ti
vitwako “Tisakramento ta Vohanya”, hakuva ku laveka ku ti amukela na
u nga hi na xionho. Loyi a ti amukelako na a nga hi na fanelo wa maha
xionho xaku nyenyezisa lezi zi basisilweko (sacrilégio).
158
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
44 - A TISAKRAMENTO
159
Tinwani tisakramento ti amukeliwa kanwe ntsena: Kubabatiswa, Kutiyiswa,
Wupaderi. A tisakramento leti ti veka xifungo xa hombe xi nga vinyekiko.
A tlhangano wa Vatikano II wu gonzisa lezi:
«A tisakramento ti kona kasi ku basisa vanhu, ku aka a Miri wa Kristu, gi
nga Bandla, hi kugumesa, kasi ku dzunza Nungungulu; kota zikombiso
ti na ni ntiro wa kugonzisa. Hi xigelo lexi, za hombe lezaku a makholwa
ma zi pima khwatsi a zikombiso za tisakramento ni ku ti amukela makhati
manyingi hakuva ti mahilwe kasi ku wundla a wutomi ga makristu»
(Vaticano II, Constituição sobre a Liturgia, nº 59).
45
A KUBABATISWA
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Zini a tisakramento ke?
A tisakramento zikombiso zi yimisilweko hi Jesu Kristu, kasi ku hi hanyisa
ni ku hi basisa.
2. Tingani a tisakramento ke?
A tisakramento i ntlhanu ni timbiri: Kubabatiswa, Kutiyiswa, Eukaristiya,
Kutisola, Kutotwa ka vababyi, Wupaderi (ordem) ni Muchado.
3. Hi xihi xivuno xa hombe xa tisakramento ke?
A xivuno xa hombe xa tisakramento hi kubasisa.
4. Xini a kubasiswa ke?
A kubasiswa xinyikiwo xa tipswalo ti hi mahako hiva vana va Nungungulu
ni ziga-tshomba yakwe zinwe na Kristu, ha Yena ni ka Yena.
Mhaka ya Hosi
«Hunzulukani, mu babatiswa nwentlhe vitweni ga Jesu Kristu, kasi ku
tsetselelwa zionho za nwina» (Mit 2,38).
« Fambani misaveni yontlhe, mu ya chumayela Ivangeli ka vontlhe
Lisimu
vanhu» (Mrk 16,15-16).
Mukombelo
Kombisa liranzo ni ku bonga hi tisakramento ta ku hi basisa, ha Jesu a
Hosi ya hina.
160
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
Tlhamuselo
Hina hi pswaliwa ni xionho, kota tshomba hi siyelweko hi vapswali va
hina, Adamu na Eva. Hi pswaliwa ntumbunukweni wa kufa, le kule na
Nungungulu.
45 - A KUBABATISWA
161
Ina za saseka a ku tshama kule na Nungungulu ke? Ahihi, hakuva yena i
vangile munhu hi ku mu ranza, kasi ava xiga-tshomba xakwe. Hikwalaho
zi lavekile lezaku a munhu a pswaliwa luswa. Hi gihi mahela ke? Jesu i
lo hlamula Nikodemusi aku: «Hi zinene nziku ka wena: Loku munhu
a nga belekiwi hi mati ni Moya, a nga na ku enghena mufunwini wa
Nungungulu».
Kubabatiswa ku belekwa luswa, ku maha nwana wa Nungungulu. Hi
kupswaliwa ka ntumbunuku, hi mahile vana va vadadani va hina laha
misaveni; hi kubabatiswa, Nungungulu i hi hlaya vana vakwe.
Mupostoli Paule ite: «... Hina hontlhe hi nga babatiselwa ka Kristu Jesu...
hi lahlilwe zinwe naye kufeni... lezaku kota lezi Kristu a nga vuxiwa hi
ka vafileko... hi zalezo na hinawu hi fela ku famba hi mahanyela maswa»
(Rom 6,1-4).
Jesu Kristu, hi kufa kakwe laha xihambanwini, i hlulile xionho kala magumo.
A kuhanyiswa loku ku nehilweko ha yena hi amukela kubabatiswa. Hi ku
babatiswa hi maha vana va Nungungulu, vamakabye va Jesu ni tiyindlu ta
Moya wa ku Basa. A kubabatiswa i sakramento yo sangula: Loku u nga
babatiswi a wu zi koti ku amukela letiya tinwani tisakramento.
Xana a yi kona yinwani ndlela ya ku maha nwana wa Nungungulu, ahandle
ka ku babatiswa hi mati ni Moya ke?
Loyi a nga kholwiko a babatiswa, a nga zi koti ku hanyiswa. Kanilezi loyi
a dawako hi kota ya kukholwa wa amukelwa le tilweni. A nkhata wa va
kudawa hi kota ya kukholwa wu valeta kubabatiswa, hakuva vafa hi liranzo
la Kristu. Hi loku ku vitanwako “kubabatiswa hi nkhata”.
Tifanelo ta ku zi kota ku babatiswa
Khwatsi hi ka tontlhe tisakramento ku laveka ku kholwa kasi u bhinzula
tipswalo hi kubabatiswa. «A ndleleni ya kuya Gaza Filipu i lo longoloka
ni nduna ya hosi ya Etiopia. Na va kari va famba lwenzweni labye, va lo
chikela laha ku nga hi ni mati. A nduna ya mu Etiopia yite ngalo ka Filipu:
“A mati hi lawa; xana nzi beletelwa hi yini ku babatiswa ke?” Filipu aku:
“Loku u kholwa hi mbilu ya wena yontlhe u nga vumelwa”. Yiku: “Nza
kholwa lezaku Jesu Kristu hi Nwana wa Nungungulu”. Yi lo laya lezaku a
kareta yi yima; va lo enghena matini hi wumbiri gabye, Filipu ni nduna; i
lo yi babatisa» (Mit 8,36-38).
162
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
Hikwalaho, khwatsi hi muEtiopia, vontlhe lava va lavako ku babatiswa
va fanele ku kombisa mitiro ya ku kholwa lezaku Jesu hi Nwana wa
Nungungulu.
Na a hi Nwana wa Nungungulu, a hi na ku kanakana lezaku i Nungungulu.
Yi ta tlhamuselwa khwatsi a mhaka leyi.
A zigonzani za katekeze ni vapizani va fanele ku tsika a zifananiso, a
kuhlahluva, a zionho, va tlhela va namarela ka Nungungulu ha Jesu Kristu,
a Muhanyisi wa vanhu.
A vanana va vatsongwani va babatiswa kukholweni ka Bandla ni ka Vapswali,
va felako ku va gonzisa wukristu ni ku va kulisa liranzweni la Nungungulu.
Hakunene, a zi koteki ku babatisa a vanana va lava va beletelwako hi Nayo
ku tshinela mezeni vaga mhamba ya Muphahlo hambu kutisola akuva va
tsetselelwa zionho (hakuva va ha namarela ka zona). Kanilezi za laveka a
ku babatisa nwanana a babyako nguvu, a hlalako, hambu loku a vapswali
va nga vumeli ni kuva va nga hi makristu kutani loku va nga mahi mitiro yi
faneleko, yi kombisako kuhunzuluka.
A vahombe va babatiswa kukholweni kabye ni ka Bandla: va famele ku
ranga hi gonzo ya nkolo (doutrina).
A Nayo wa Kubabatiswa
Jesu i rumile vapizani vakwe, aku: «Fambani misaveni yontlhe, mu
ya kanela Ivangeli ka vanhu vontlhe. Loyi a kholwako a babatiswa i ta
hanyiswa; kanilezi loyi a nga kholwiko i ta lamuliwa» (Mrk 15,15-16; Mat
28,18-20; Joh 3,5).
A mubabatisi, na a chela mati hlokweni ya loyi a babatiswako, i wula
magezu, lawa Jesu a nga ruma ku babatisa ha wona:
«... Mina nza ku babatisa hi Vito ga Dadani ni ga Nwana ni ga Moya wa
ku Basa».
A kucela ka mati ya kubabatisa zinwe ni kuwula ka mavito lawayani ku
hlaza zionho za munhu, a sangulako ku hlayelwa wunwana hi Nungungulu.
A kubabatiswa ku fanele ku mahiwa kuwoneni ka hlengeletano wa
makristu. A munhu wa hombe a nga na ku babatiswa na a nga rangangi hi
ku gonza katekeze. A vapswali ni vayimeli va fanele ku ti longisela kasi ku
ya hlengela khwatsi ka khozo leyi ya kubabatisa.
45 - A KUBABATISWA
163
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Xini a Kubabatiswa?
A Kubabatiswa i sakramento leyi yi hi mahako hi pswaliwa luswa a moyeni.
A kubabatiswa ku hi patsana na Kristu a kufeni ni kuvukeni kakwe.
46
KUTIYISWA
2. Xini xi lavekako kasi ku fanela ku babatiswa?
Ku laveka kukholwa akuva u fanela ku babatiswa.
3. Va babatisisa kuyini?
Va babatisa hi ku chela mati hlokweni ya loyi a ti longiseleko, na va wula
vaku: “... mina nza ku babatisa hi vito ga Dadani, ni ga Nwana ni ga
Moya wa ku Basa”.
4. Loku munhu a babya nguvu, hi mani a felako ku mu babatisa ke?
Loku a hi kona paderi, hi yena a felako ku mu babatisa.
Loku a nga hi kona, a mubabyi a fanele ku babatiswa hi katekista, kutani
murangeli wa Komunidade, hambu ni wihi a zi tivako ku babatisa.
5. Hi wihi a ntiro wa vapswali ni vayimeli ke?
A ntiro wa vapswali ni vayimeli hi ku wundla a vanana hi wukristu ni
ku va gonzisa mahanyela ya kululama ni nongameto, hi timhaka ni
xiwonelo xinene.
6. Ku vuna yini a kubabatiswa ke?
A kubabatiswa ku tsetselela a xionho xa mabeleko ni zinwani, loku zi hi
kona; ku maha vanhu ziro za Bandla, vana va Nungungulu, vamakabye
va Kristu ni tiyindlu ta Moya wa ku Basa.
Lisimu
«Laha a vapostoli lava va nga hi le Jerusalema na va zwile lezaku a
Mukombelo
Wa ku bonga Jesu a hi mahako vamakabye vakwe hi kubabatiswa.
164
Mhaka ya Hosi
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
tiko ga Samaria gi amukele a mhaka ya Nungungulu, va lo rumela kabye
Pedro na Johani. Vona, laha na va relele kona, va lo va khongelela
lezaku va fela ku amukela a Moya wa ku Basa, hakuva wu wa nga se
ku relela ni ka munwe wabye; va wa babatisilwe ntsena a vitweni ga
Hosi Jesu Kristu. Zonake va lo va tlhateka a mandla, va amukela Moya
wa ku Bassa» (Mit 8,14-17).
46 - KUTIYISWA
165
Tlhamuselo
Xini a Sakramento ya Kutiyiswa?
A Sakramento ya Kutiyiswa kumbheleliswa ka Sakramento ya Kubabatiswa.
A Kutiyiswa ku maha ka hina khwatsi hi lezi ku mahekileko ka vapostoli:
Va wa mu tiva Jesu, va wa mu lanzela ni ku mu ranza, kanilezi va wa nga hi
na ntamu hambu ku pima khwatsi timhaka ta Jesu.
Hi siku ga Pentekosta, wu lota a Moya wa ku Basa wu ta va tiyisa ni ku va
maha va pima khwatsi a Ivangeli. A Moya wu va nyikile a kutiya aku kasi va
tivisa khwatsi Jesu ka vontlhe vanhu (Mit 2,1-4).
Hi kutiyiswa a mukholwa wa amukela a Moya wa ku Basa ni zinyikiwo za
wona, kasi a engetelwa ntamu wa tipswalo ta kubabatiswa, a mbheleliswa,
ava musochwa wa Kristu.
A Moya wa ku Basa wa tiyisa Bandla gi simamako kuba hungu hi xikungo xa
Nungungulu wa liranzo; kambe hi wona wu nyikako ntamu makristu... Hi
wona wu nga ntamu wa hina, wu hi gonzisako, wu hi xuvisako za wukristu,
wu hi alakanyisako ni ku hi maha vachumayeli: «... A Muyimeli, a nga
Moya wa ku Basa, loyi Dadani a ta nga mu rumela hi vito ga mina, yena i
ta mu gonzisa zontlhe, a mu alakanyisa zontlhe lezi nzi wulawulileko ka
nwina» (Joh 14,26). «... Zonake mu ta maha vakustumunyu va mina laha
Jerusalema, ni le Judia gontlhe, ni le Samaria, ku kala le magemeta-musi ya
misava» (Mit 1,8).
Hi Sakramento ya Kutiyiswa, a makholwa ma fanele ku kombisa, hi
mahanyela ni wumboni ga mhaka, a munhu loyi a nga pswaliwa luswa hi
kubabatiswa a tlhela a tiyiswa, kasi vanwani, na va wona a mitiro yabye ya
yinene, va dzunza Nungungulu a dumileko nguvu.
Hi Sakramento leyi ya Kutiyiswa, a makholwa ma amukela a zinyikiwo za
Moya wa ku Basa: A kupima, a kutiva, a kululeka a kutiya, a malanga, a
kutikoramisa ni ku chava Nungungulu.
A tifanelo ta ku amukela a sacramento ya Kutiyiswa
Hi Sakramento ya Kutiyiswa, hi mbhelela ku namarela ka Kristu, hiva
vapostoli vakwe, timboni ta kukholwa mahlweni ka vanhu Hikwalaho loyi
166
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
amukelako a Kutiyiswa i fanele:
• Kuva ni ntanga ya kutiva khwatsi lezi a zi mahako;
• Kuva ni mahanyela manene ni ku vuxeta a zitsumbiso za kubabatiswa.
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Xini a Sakramento ya Kutiyiswa?
A Sakramento ya Kutiyiswa hi sakramento yi hi nyikako a Moya wa ku
Basa ni zinyikiwo za wona, kasi hiva makristu yo tiya, hi kota masochwa
ya Kristu.
2. Xini xi lavekako kasi ku amukela a Kutiyiswa ke?
• Kasi ku amukela khwatsi a Sakramento ya Kutiyiswa ku laveka ku
kaneta Sathani, ni mitiro ni zontlhe a za kuxengetela kakwe;
• Kuva ni mahanyela manene ni ku vuxeta a xitsumbiso xa kubabatiswa.
3. Himani muamukelisi wa Sakramento leyi ke?
Hi Bixopo kutani a paderi a vumeliwako ku amukelisa Sakramento leyi
hi yena (Bixopo).
4. Hi zihi a zinyikiwo za Moya wa ku Basa ke?
A zinyikiwo za Moya wa ku Basa hi lezi:
1. Malanga
2. Kupima
3. Kutiva
4. Kululeka
5. Kutiya
6. Kutikoramisa
7. Ku chava Nungungulu.
Lisimu
Mukombelo
Wa ku khongotela Moya wa Nungungulu lezaku wu hi maha xontlhe
xikhati tiyindlu ta Hosi.
46 - KUTIYISWA
167
47
A MUPHAHLO
WA EUKARISTIYA
Tlhamuselo
A kuyimiswa ka Muphahlo wa Eukaristiya
Jesu i yimisile a Sakramento ya Eukaristiya - a Muphahlo wa Miri ni
Nkhata wakwe - hi wusiku ga Wazina wo Basa, na a kari aga a mubuzo wa
vaJuda zinwe ni vapizani vakwe. Na a ha hanya laha misaveni, Jesu i xurisile
5.000 wa vanhu va thlamusa hi ntlhanu wa zibaba ni zidluwani zimbiri zi
nga engetekelana mandleni yakwe, laha a nga wa nyikela vapizani, akuva va
avela xidlemo. Hi manziko wa kona, i lo byela vaJuda lezaku a xihlamaliso
lexo xi wa xungeta a Sakramento ya Miri ni Nkhata wakwe - Eukaristiya - a
ti wula “Xibaba xa Wutomi” (Joh 6,5-69). Hi Wazina wo Basa, kota hi nga
gonza, Jesu i lo yimisa Eukaristiya.
Xini a Eukaristiya?
A Eukaristiya Muphahlo wa kukhozela, wa ku bonga, wa ku kombela ni
wa kutisola, hi nga ta mahelwa hi Jesu Kristu. A Eukaristiya i tshinya ga
wukristu, masangulo ni tlhangano wa tontlhe tisakramento. Ku maha
Eukaristiya ku phahla hi Miri ni Nkhata wa Jesu, a Yivana ya Nungungulu
yi susako zionho. AEukaristiya yi mbhelelisile khati ginwe ni ku fuvisa a
miphahlo ya kale, leyi yi nga xungeta a Muphahlo wa Yivana.
Mhaka ya Hosi
«Na va kari vaga, Jesu i lo teka xibaba, a khesa, a xi khema, a nyika
vapizani vakwe, aku: “Tekani, muga; lexi hi miri wa mina”.
I lo teka a gombe a bonga, a gi nyika kabye, aku: Nwanani nwentlhe ha
gona, hakuva lowu hi nkhata wa mina wa xivumelwano xiswa, lowu wu
halatelwako a vanyingi a kutsetselelweni ka zionho”» (Mat 26,26-28).
168
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
Hi kota ya lezo, Jesu a tivisile ku ngalo: Hizinene nziku ka nwina: Loku
mu ngagi a nyama ya Nwana wa munhu, munwa a nkhata wakwe, a mu na
wutomi nzeni ka nwina (Joh 6,53).
Lomu ka Muphahlo wa Eukaristiya, Jesu a ti nyikela ka Dadani wa le
tilweni akuva Mhamba ni kuga ka vakhozeli. Hi Wazina wo Basa, Jesu i
nyikele hi mahlweni a Muphahlo lowu a nga wa dumisa ni ku khozela ha
wona laha xihambanwini. Hi kota ya lezo hi Jesu Kristu a wutsumbu gakwe
a nga Yivana. A Muphahlo wa Eukaristiya xikombiso xa hombe xa liranzu
la Nungungulu a ka hina. Mukombelo wo mbhelela ni tshinya ga wukristu,
legi gi fambelanako ni ku khozela Nungungulu a tlakukileko nguvu.
47 - A MUPHAHLO WA EUKARISTIYA
169
Murangeli wa muphahlo
Na a kari a lalela ni vapostoli, Jesu i layile aku: «Mahani lezi kasi ku nzi
alakanya ha zona» (Luk 22,19). Hi magezu lawa, Jesu i nyikile vapostoli
a ntamu wa ku nyikela a Muphahlo wa Eukaristiya. A ntamu lowu wu
nyikilwe kambe ka vabixopo ni ka vapaderi. Hikwalaho ntsena vabixopo
ni vapaderi va vumelwa ku nyikela Muphahlo kota varangeli. A madota
ya makomunidade ma nga hlawulwa kota vaamukelisi va Komunyawu,
kanilezi a va na ku rangela Muphahlo.
Tifanelo ta ku amukela Mhamba ya Muphahlo
Kasi ku amukela Komunyawu, hi fanele ku tizwa na hi nga beletelwi hi
Nayo, na hi nga ranzi xikhunguvanyiso kutani mahanyela ya kubiha.
«Hikwalaho kani hi wihi a gako a xibaba ni kunwa a gombe ga Hosi hi
kungafaneliko, i tava ni nanzu wa miri ni nkhata wa Hosi» (1Kor 11,27).
(A zikumba a zi vumelwi ku khoma ngelo wa muphahlo, loku yi halatwa
mhamba).
A vanana va ntanga ya kupima, loku va babatisilwe ni ku gonziswa katekeze,
va zi kota ku amukela Eukaristiya.
4. Zini zi lavekako kasi ku amukela Mhamba ya Eukaristiya ke?
Kasi ku amukela khwatsi a Sakramento ya Eukaristiya ku laveka kutizwa
na u nga hi na xionho.
Hi kota ya lezo, a va fanelwi hi ku amukela Komunyawu:
a) Lava va humesilweko, va hambanyisilweko ni Bandla (ex-comungados);
b) Lava va beletelwako (interditos) hi Nayo;
c) Lava va ti kanganyisako hi ku alakanya lezaku a zi maheki ku chada
ni munhu munwe ntsena;
d) lava va namareleko ka mahanyela ya hava, kota wudakwa, wubhayi,
wuyivi, wuphangi, wugevenga ni zakunghahi;
e) Lava va lanzelako tihlolo ni zikwembu - va nga ni tihlolo ni va
zikwembu.
5. A Eukaristiya yi tshamela yini lomu ndlwini ya Nungungulu ke?
A Eukaristiya yi tshama lomu kasi Jesu ava kona xikari ka hina xontlhe
xikhati kota kuga ka moya niku kasi yi heleketwa ka vababyi lava va
tsanzekako ku ya hlengela ku nyikela Muphahlo wa Eukaristiya.
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. I yimisile rini Jesu a Muphahlo wa Eukaristiya ke?
Jesu i yimisile Muphahlo wa Eukaristiya ni wusiku ga Wazina wo Basa.
2. Xini a Eukaristiya ke?
A Eukaristiya hi Miri ni Nkhata wa Jesu, zi nga kuga ka makristu. Yi
vitaniwa kambe Sakramento ya Eukaristiya, kutani Mhamba ya Misa.
3. I nyikile mani Jesu a ntamu wa ku rangela Muphahlo wa Eukaristiya
ke?
Jesu i nyikile vabixopo ni vapaderi a ntamu wa ku rangela Muphahlo wa
Eukaristiya.
170
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
Lisimu
Mukombelo
Wa ku bonga Kristu, loyi a nga ti nyikela kota mhamba ya Muphahlo wa
Eukaristiya.
47 - A MUPHAHLO WA EUKARISTIYA
171
48
A MISA, MUPHAHlO
WA MAKRISTU
A Missa yi gonga hi ku vuxeta a Muphahlo wa kufa ka Hosi ya hina
Jesu Kristu laha xihambanwini. Hi Wazina wo Basa, Jesu i lo nyikela hi
mahlweni a Muphahlo wa Miri ni Nkhata wakwe, lowu a nga ti yimisele
ku wu maha hi manziko wa kona. Nyamulha, hi Misa, hina ho gonga ni
ku vuxeta wona Muphahlo lowu a nga wu nyikela hi Wazihlanu, laha a nga
halata a Nkhata wa Yivana yi susako a zionho za tiko (Joh 1,36).
A Muphahlo wa Misa hakunene wu vuxeta luswa a Muphahlo wa Jesu
laha xihambanwini, kanilezi a mahalatela ya Mhamba ma hambene. Le
xihambanwini, Jesu i halatile nkhata wakwe kota wa Yivana; lomu ka Misa
a ku kona kuhalatiwa ka nkhata: hi ingisa ni ku wona lezi a nga zi maha hi
Wazina wo Basa hi maha zakunghahi, maringano ni kulaya kakwe:
« Mahani lezi kasi ku nzi alakanya»(Lc 22,19).
Misa, Muphahlo wa Xivumelwano
Mhaka ya Hosi
«Vamakabye: Mina nzi amukele ka Hosi lezi nzi mu tivisileko zona;
lezaku a wusiku lego a nga nyikelwa ha gona, Hosi Jesu i lo teka
xibaba; laha a nga bongile i lo xi khema, aku ngalo: «Lexi hi miri wa
mina, lowu wu khemelelweko nwina; mahani lezo kasi ku nzi alakanya».
Zinghaho anzhako ka xilalelo i lo teka a gombe, aku: «A gombe legi
hi xivumelwano xiswa nkhateni wa mina; ni xihi xikhati mu gi nwako,
mahani lezo kasi ku nzi alakanya». Hakuva hi xikhanzakanya xa lezi
mu gako lexi xibaba, ni kunwa a gombe legi, muba hungu hi kufa ka
Hosi yi kala yi wuya» ( 1Kor 11, 23-26).
Misa, Mukhongelo wo mbhelela
Tlhamuselo
Hi wusiku lego a nga nyikelwa ha gona, Jesu i lo yimisa a Muphahlo wa
Miri ni Nkhata wakwe, a laya a Bandla lezaku gi sala gi khozela ha wona
Nungungulu, kasi a tsetselela zionho za vanhu.
172
Lomu ka Testamenta ga Kale, ha wona lezaku a vaJuda va wa Nyikela
Nungungulu a tiyivu, a timbuti ni tihomu akuva va tsetselelwa zionho,
hakuva va waku: “... Ahandle ka kuhalatiwa ka nkhata a ku kona
kutsetselelwa ka zionho” (Heb 9,22).
Kanilezi a miphahlo leyo yi wa nga zi koti ku vinya zionho za ku kanyisa
ni ku vukela Nungungulu. Hakuva a kuonhela nakuloni a ku fanani ni ku
hoxela hosi. A vanhu a va na nchumu wo ringana ku riha ha wona a nanzu
lowo. Hikwalaho ku wa laveka a munhu wa hombe wo fanana ni loyi hi
nga mu hoxela a ku ta hi kombelela tsetselelo. Hi lezo zi nga maha Jesu a
ta ti nyikela kasi ava nzhiho wa zionho za hina. Yena i kumile tshamela ga
mutlhanganyisi laha a nga ti maha munhu, ava Nungungulu ni munhu
khati ginwe, a munhu loyi Dadani wa le tilweni a xaleleko ha yena: a
munhu wo fanana na hina kanilezi na a nga hi na xionho.
A Misa hi Muphahlo wa xivumelwano xiswa; Hi Muphahlo lowu a Yivana ya
kona a nga yena Jesu, loyi wo nyikela a kuhanya kakwe kasi hi tsetselelwa zionho.
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
Hi Muphahlo wa Misa, Jesu i ti nyikela ka Nungungulu. Paderi loyi a
rangelako Misa, xirunwa, mukombisi wa Kristu Jesu. A makristu ma
hlengela na Jesu ku phahla, na ma nyikela hi mandla ya paderi a xibaba ni
vinya akuva zi hunzuluswa zive Miri ni Nkhata wa Jesu, a kuga ni kunwa
ko hi hanyisa. Ma fela ku ti nyikela kota mhamba.
48 - A MISA, MUPHAHlO WA MAKRISTU
173
Misa, Mubuzo wo Basa
Lomu ka Muphahlo wa Misa, hi amukela a Miri ni Nkhata wa Hosi ya
hina Jesu Kristu, a Mhamba ya muphahlo wa hina. Hi ku amukela loko hi
patsana na yena Jesu Kristu, hi maha, vamakabye hina hontlhe hi gako Miri
ni kunwa Nkhata wakwe. Hi lisine, a Eukaristiya xikombiso xa wuhlengeli
ga hina hontlhe na Kristu.
Kota lezi Jesu, na a ha hanya laha misaveni, a gisileko zidlemo hi zibaba
(Mat 14,15-21), wa ha simama ku gisa a makristu hi miri ni nkhata wakwe.
49
KUWULELA KA ZIONHO
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Xini a Muphahlo wa Misa?
A Misa Muphahlo wo mbhelela, lowu a Bandla gi vuxetako ha wona lezi
a zi mahileko Jesu a ka xilalelo xo gumesa.
2. Hi kuyini a Misa wu nga wona woce a Muphahlo wa makholwa ke?
A Muphahlo wa Misa hi wona woce a Muphahlo wa makristu, hakuva i
vuxelelo wa muphahlo lowu Jesu a nga nyikela akuva vanhu va hanyiswa.
3. Yi vuna yini a Mhamba ya (Eucaristiya Komunyawu) ke?
Yi tlhanganyisa munhu ni Nungungulu wakwe, a mukhozeli ni
vanakulobye.
«A gombe ga zikatekiso legi hi gi khesako, a hi gona ga hlengelo wa nkhata
wa Kristu ke? Ni xibaba lexi hi xi khemako, a hi xona xa hlengelo wa
miri wa Kristu ke? Lezi ku nga ni xibaba xinwe, hina hi nga vanyingi hi
miri munwe, hakuva hina hontlhe higa xibaba xwalexi xa xinwe» (1Kor
10,16-17).
Lisimu
«…Ku tava kona kutsaka le tilweni hi kota ya muonhi munwe loyi
Mukombelo
« Hi wihi ka nwina, a na nga ni 100 ga tiyivu, loku a lahlekelwe hi
a hunzulukako, a ku hunza loku ku nga kona hi kota ya lava... va
lulamileko, lava ku nga lavekiko kabye lezaku va hunzuluka» (Luk 15,7).
Wa ku bonga, Jesu, a nga ti maha Mhamba yo hi hanyisa.
174
Mhaka ya Hosi
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
yinwe ya tona, a nga siyiko leti ta 99 le xiwuleni, a famba aya lava
leyi yi lahlekileko, a kala a yi kuma ke? Laha na a yi kumile, i yi rwala
makatleni hi kutsaka» (Luk 15,4-5).
49 - KUWULELA KA ZIONHO
175
xionho ku fularela hambu ku kanyisa Nungungulu wa liranzo, u tsumba
vanhu kutani zilo zi nga nyawuliko.
Tlhamuselo
A Sakramento ya Kutisola
Jesu i yimisile Sakramento ya Kutisola kasi ku tsetselela a zionho za vanhu.
Yena i tele ku ta ponisa vanhu ni ku va gonzisa lezaku Nungungulu i Dadani
loyi a ranzako ku tsetselela ni wihi a tisolako (Luk 15,11-32).
Masikwini yakwe, Jesu i kombisile makhati manyingi lezaku i na ni ntamu
wa ku tsetselela zionho (Luk 5,20-26. 7,50; Joh 8,10-11).
Na a nga se kuta Jesu Kristu laha misaveni, a vanhu va wa zi kota ku
hanyiswa ntsena hi kota ya wuxinji ga hombe ga Nungungulu. Kanilezi
loku Jesu a tile hi le tilweni, zontlhe zi lo hunzulwa. Hi ku xaniseka ni
kufa ni ku kuvuka kakwe, Jesu i lo hlulela magumo a kubiha ni xionho. I
lo rwala a zionho za hina, a xaniseka ni kufa, kasi a tiko legi ga lobyiselelo
gi basiswa hi khata wa xihambano. Hakunene, Jesu i te ngalo: «Lowu hi
Nkhata wa Mina, wa xivumelwano xiswa, xa pinzukelwa, wu halatelwako
nwina ni vontlhe vanhu kasi ku tsetselelwa zionho za nwina».
I lo wula lezo, laha a nga yimisa, na a nyikela khati go sangula a Muphahlo
wa Misa, hi Wazina wo Basa.
Zalezi, vontlhe lava va bayisekako hi kota ya zionho zabye, va tshinela ka
Nungungulu, va tsetselelwa zionho.
Hi kulaya ka Kristu, hi fanele ku tshinela ka Sakramento ya Kutisola, hi
wulela a zionho akuva zi tsetselelwa.
Kuringwa ni kuonha
A ntumbunuku ni matshamela ya munhu zi mu kokela ka zo tsakisa
nyama; kanilezi a kupima ni livalo zi mu susumetela ka zo lulama, ni ku
mu kawuka loku a maha zo nanziha, na zi bihile, na zi nga vuni. Hi kota
ya lezo, a munhu i fela kulwa xontlhe xikhati kasi ku hlawula a zinene a
kaneta zo kolwisa nyama basi.
A kuxuva loku ku hi kokelako kubiheni hi xona xiringo. A kuringwa a hi
xionho. A munhu i onha loku a vumela lezi a kucetelwako ku zi maha. A
176
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
A xionho xi hahlula wunghana, wuxaka ga Nungungulu ni munhu;
xi hambanyisa munhu ni Muvangi wakwe, xi lahlekisa munhu ka
ntumbunuku wakwe, ku khwatsi hi lezi: Ku kavinyeta kutani ku lahla
mapimo hi kunwa kala u nga tivi aku ziya kwihi lezi u zi mahako; ku
hlengela sango ni munhu handle ka muchado; ku yiva za vambe; ku tsaka
hi kuga za wulolo (ni zinwani zakunghahi).
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Xini a xionho ke?
A xionho hi kunga tsumbi Nungungulu ni ku hambunyeta milayo yakwe.
2. Hi wihi a mbhanzo wa xionho ke?
A mbhanzo wa xionho hi kuhahlulwa ka wunghana kutani wuxaka ga
munhu ni Nungungulu wakwe; hi kuxaniseka ni kufa.
Lisimu
Mukombelo
Wa ku bonga Jesu a vumeleko ku hi tsetselela loku hi ti sola mahlweni
kakwe.
49 - KUWULELA KA ZIONHO
177
50
KU WULELA ZIONHO
Mhaka ya Hosi
«…Simoni Pedro i lo hlamula (Jesu) aku ngalo: “Wena u Kristu,
Nwana wa Nungungulu a hanyako”. Jesu i lo hlamula aku ngalo ka
yena: “U katekile wena Simoni nwana Jona, hakuva a hi munhu a nga
ku tivisa a zinene lezi, kanilezi hi Dadani wa mina wa le tilweni. Na mina
nziku ka wena: Wena, Pedro, u ribye, ni hehla ka ribye legi nzi ta aka
bandla ga mina; a ntamu wa kufa cima wu nga ta gi hlula. Nzi ta ku
nyika a tipfhungulo ta mufumo wa tilo; kani hi xihi u ta nga xi boha laha
misaveni xi ta bohiwa ni le tilweni; ni kani hi xihi u ta nga xi tlhatlha laha
misaveni, xi ta tlhatlhiwa ni le tilweni”» (Mat 16,16-19).
«… Hizinene nziku ka nwina: Zontlhe lezi mu ta nga zi boha laha
misaveni, zi ta bohiwa ni le tilweni; ni zontlhe lezi mu ta nga zi tlhatlha
laha misaveni, zi ta tlhatlhiwa ni le tilweni» (Mat 18,18).
«… Laha na gi hlwile gwalego siku, gi nga siku go ranga ga viki; na ti
valilwe tivati laha vapizani va nga hi kona hi ku chava vaJuda, Jesu i lota
a ta yima xikari kabye, aku ngalo: “A kurula a kuve ka nwina”. Laha na
a wulile lezo, i lo va komba a mandla yakwe ni reve gakwe, A vapizani
va lo tsaka hi ku wona Hosi. Jesu i lo engeta aku kabye: “kurula a kuve
ka nwina! Kota lezi Dadani a nzi rumileko, hizalezo na. minawu nza
mu ruma nwina!. Laha na a wulile lezo, i lo va pupuxela, aku ka vona:
Amukelani Moya wa ku Basa. Lava mu va tsetselelako zionho zabye,
va tsetselelwe zona: ni lava a zionho zabye mu zi bohako, zi bohelwe»
(Joh 20,19-23; cuwuka kambe: Jak 5,15; 1Joh 1,9).
Tlhamuselo
A ntamu lowu Jesu a nga nyika vapostoli, wu sele ni vabixopo kota lezi va
nga xikhundleni xa vapostoli. Vonawu va wu nyika ka vapaderi, hakuva va
na ni ntamu wa ku yimisa zitiri kulobye.
Loku hi wulela zionho, hi zi wulela ka zirunwa za Kristu wa Nungungulu.
Vona vabixopo ni vapaderi va tsetselela zionho hi ntamu ni vito ga Jesu
Kristu.
178
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
50 - KU WULELA ZIONHO
179
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Himani a hi tsetselelako zionho ke?
Hi Jesu Kristu a tsetselelako zionho hi zirunwa kutani mitsumi yakwe, va
nga vabixopo ni vapaderi.
51
KUTOTWA KA VABABYI
2. U ta maha yini loku u onhile ke?
Loku nzi onhile nzi ta ti sola ka Nungungulu, zonake nzi wulela zionho
za mina ka bixopo hambu ka paderi.
3. Zini zi lavekako kasi ku wulela khwatsi a zionho ke?
Kasi ku wulela khwatsi a zionho ku laveka:
a) Ku hlola livalo;
b) Ku bayiseka hi kota ya zionho;
c) Ku tiyisa xikungo xa ku nga engeti u onha;
d) Ku ya zi wulela;
e) Ni ku maha zileletelo za bixopo kutani paderi.
Lisimu
Mukombelo
Wa ku khongotela Nungungulu
kasi a hi nyika tipswalo to wulela
khwatsi a zionho.
Mhaka ya Hosi
«... Loku a hi kona xikari ka nwina loyi a babyako, ngha a vitana a
masingalakati ya bandla, ma ta mu khongelela, ma mu tota hi mafura
vitweni ga Hosi. A kukhongela ka kukholwa ku ta hanyisa loyi a babyako,
a Hosi yi ta mu vuxa; ni loku yena a ngha a onhile, i ta tsetselelwa.
Hikwalaho tivisanani a zionho za nwina, mu khongelelana, kasi ma
hanyiswa» (Jak 5,14-15).
180
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
51 - KUTOTWA KA VABABYI
181
Tlhamuselo
Khwatsi hi lezi Jesu a basisako vanhu zikhati zi ringanako hi tisakramento,
hi zalezo i lo yimisa ni sakramento yi vunako vababyi, hi ku va tota hi
mafura yo katekiswa.
Laha a nga hi kona laha misaveni, Jesu i ranzile vababyi ni ku hanyisa
vanyingi va vona. Va zi kotile ku maha lezo a vapostoli lava a nga va ruma
na a va nyikile a ntamu wa kona. A Bandla ga simama ku tota vababyi
vitweni ga Kristu.
A vunhu lava va tirelako Nungungulu va khatalela vababyi. A ntiro wa ku
huwelela mahungu yo saseka wu longoloka xontlhe xikhati ni wa ku kamba
vababyi. «Va lo andlamuka, va ya kanela lezaku ngha vanhu va hunzuluka.
Va lo hlongola madimoni manyingi, ni ku va tota hi mafura lava va nga
babya, va va hanyisa» (Mrk 6,12-13).
«Na a kari a hunza, Jesu i lo wona munhu a nga hi xikhumu hi le
kupswalweni kakwe. A vapizani vakwe va lo mu wutisa, vaku: Rabi, (hi
ku, Mugonzisi), himani a nga onha, lezi a nga pswalwa na a hi xikhumu;
hi yena kutani vapswali vakwe ke?» (Joh 9,1-5). Jesu i lo hlamula aku; a
wukhumu ga munhu gayani gi wa nga hi nanzu wa xionho xa munhu, gi
wa nga hi tsayiso wa Nungungulu. A Ivangeli yi wula lezaku Nungungulu i
Dadani wo tala hi wuxinji, a nonokako ku zangara, loku hi goha.
A vanyingi va alakanya lezaku a wubabyi gita hi ka loyi a hi xuvelako kubiha,
hi ka loyi a nga ni matshoho: a giti hi ka munhu, handle ka loku a ku gisa
wutsulu kutani tsheku.
A wubabyi gi tile ni mudawuko kutani ntumbunuku wa vanhu. Matshamela
ya munhu ku babya ni kufa. Lisine leli a li vumelwi hi vanyingi. Vontlhe
vanhu valwa xontlhe xikhati ni mababyi: vanyingi va ma hlula, vanwani
vafa. Hi fanele ku ti vikela ka zilo lezi zi vangako wubabyi, zo kota lezi: a ku
nga khatali hikuhlazeka; a kuvumaleka ka basiselelo wa zibya hi zi tirisako
laha mutini, a ku tshama ni chaka, a ku nyenya xipitali ni tivasina, a kuga
lezi zi beletelwako hi dokodela, ni zinwani zo daya. Hi Sakramento leyi ya
Kutotwa ka Vababyi, a Bandla gi hendleleta mubabyi ka Nungungulu kasi
a mu vuna nghumbeni yakwe ni ku mu tsetselela zionho hambu ku mu
tlhelisela wutomi. (Jak 5,14-17).
Loyi a babyako i fanele ku tiva ku ti patsa ha yece na Kristu Jesu, loyi a
nga xaniseka ni kufa na a tsumba lezaku loku a xaniseka zinwe naye, i ta
182
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
amukela wudzunzo a wutomini ga pinzukelwa. A Sakramento ya Kutotiwa
yi nyika vababyi a tipswalo ta Moya wa ku Basa, yi vuxeta kukholwa ka
Nungungulu, yi va tiyisa kuxanisekeni kabye, yi va tsetselela zionho ni ku
va tlhelisela wutomini ga miri loku a Hosi yi zi ranza.
Kota tinwani tisakramento, a Sakramento ya Kutotwa kaVababyi yi
fambelana ni Mhamba. Hikwalaho zi sasekile aku loku mubabyi a totiwa,
i amukela kambe ni Mhamba. A Mhamba leyi a mubabyi a yi amukelako
yi vitanwa lezaku i “Mbuva”, a kuga ku vunako loyi a nga pfhumbeni ga
hombe.
Loku a mubabyi a totiwa vitweni ga Hosi, zi sasekile a kuva kona makristu,
ma pangalata maxaka. A kuva kona ka wona xikombiso xa ku hlengela ku
xaniseka ni nakulori ni ku tangata mubabyi (Mat 25,36).
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Xini a Sakramento ya Kutotwa ka Vababyi?
A Kutotwa ka Vababyi i Sakramento yi nyikako vababyi a ntamu wo hlula
ziringo, wa ku timisela kuxanisekeni kabye, wa ku tsumba Nungungulu;
kambe ya hanyisa miri loku zi laveka.
2. Himani a zi kotako ku amukela Sakramento leyi ke?
Wa zi kota ku amukela Sakramento leyi a mukristu loyi a babyako ni
loyi a khosaheleko hakunene (kasi Nungungulu ave na yena wukhosaneni
gakwe).
3. Za tsetselelwa a zionho kambe hi Sakramento ya Kutotwa ke?
Ina; a Sakramento ya Kutotwa ya tsetselela zionho.
Lisimu
Mukombelo Ximaho xa Kutsumba
Nungungulu wa mina, nza tsumba aku nzi ta amukela tipswalo ta wena
laha misaveni, ni wutomi go kala ku gumesa le Tilweni, loku nzi tira
mitiro ya yinene.
Nza rinzela wena hi kota ya tifanelo ta Jesu Kristu Muhanyisi. Amen.
51 - KUTOTWA KA VABABYI
183
52
Tlhamuselo
A WUPADERI
Jesu hi kufa kakwe i nyikile Nungungulu Dadani a Muphahlo wa lisine,
kasi ku tsetselela zionho. Yena i valetile miphahlo yontlhe ya kale. I file hi
kota ya zionho za tiko gontlhe. Hikwalaho hi wulako lezaku Jesu Muphahli
wa hombe, Mutlhanganyisi wa vanhu ni Nungungulu.
Makristu, lixaka la vaphahli
«... Kanilezi nwina mu lixaka la vahlawulilweko, la vaphahli va Hosi, a tiko
gi basileko, a vanhu va lumbako Nungungulu, kasi mu fela a kuba hungu
hi mitiro yi rewukisako ya yena loyi a nga mu vitana mu huma munyameni,
muta ku wonekeleni kakwe ku hlamalisako; nwina lava a kale mu nga kala
mu nga hi tiko, kanilezi makunu mu tiko ga Nungungulu; nwina lava
mu nga kala mu nga mahelwangi wuxinji, kanilezi makunu mu mahelwe
wuxinji» (1Ped 2,9-10).
Lava va vitanilweko hi Nungungulu hi kubabatiswa ni kubasiswa hi mafura
ya kutiyiswa, va bohene na Kristu, a Mukhozeli wa hombe wa Nungungulu.
Hi xi gelo lexo, hi nga wula lezaku wontlhe makholwa ma phaka ka Kristu
a wupaderi ga vona.
A Sakramento ya Ordem
Mhaka ya Hosi
«Ni wihi wa vapristi... i langiwa xikari ka Vanhu, a vekiwa kasi ku
yimela vanhu ka zilo za Nungungulu, lezaku a nyikela minyikelo ni
miphahlelo hi kota ya zionho. Hambu lezi a nga hi Nwana, i lo gonza
ku ingisa hi lezi a nga xaniseka ha zona; na a mbhelelisilwe i lo maha
muvangi wa kuhanyiswa ka pinzukelwa ka vontlhe lava va mu ingisako;
na wulilwe hi Nungungulu lezaku mupristi wa hombe hi tshamela ga
Melkizedeki» (Heb 5,1-3.8-10).
184
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
Jesu, na a ha hanya i hlawulile vapostoli xikari ka vapizani vakwe, kasi va mu
lanzela. Hi kugumesa, i lo va ruma ku huwelela Mufumo wa Nungungulu
(Luk 9,2-6. 10,1-9).
Laha xilalelweni xo gumesa, loku Jesu a yimisile Eukaristiya, i lo nyika
ntamu ka vapostoli wo mahawo lezi yena a nga zi mahile: «Mahani
lezi kasi ku nzi alakanya» (Luk 22,19). Hi wulela lego, Jesu i lo yimisa a
Sakramento ya Ordem (Wupaderi).
Jesu i nyikile vapostoli a ntiro lowu wa kuva varisi va Bandla. Kasi va zi kota
ku fambisa ntiro lowu, Jesu i lo va tatisa hi Moya wa ku Basa. Hi ku tlhateka
mandla, a vapostoli va nyikile va valeti vabye, va nga vabixopo, a ntamu
lowuyani. Hi ku vitanwa kabye, a vapostoli ni vabixopo, a va valeti vabye,
va maha ntiro wo dzunzeka lomu Bandleni. A mitiro va wumbelweko
52 - A WUPADERI
185
yona hi Sakramento ya Ordem, yi vitanwa “ministérios ordenados”, mitiro
yo wumbelwa yona. Yontlhe mitiro leyi yi mahiwako hi makristu lomu
Bandleni, hi laha ma nga phaka a wuphahleli (wupristi) ga Jesu, yi vitanwa
“ministérios não ordenados” - mitiro ya lava va nga wumbelwangiko yona.
Lava va wumbelweko mitiro lomu Bandleni:
1. Papa, loyi a nga xikhundleni xa Pedro. Hi yena Bixopo wa le Roma.
A mitiro ya Papa hi leyi:
• Hi loyi a makristu ma kumanelanako kakwe: “Wena, Pedro, u ribye, a
hehla ka ribye legi nzi ta aka a Bandla ga mina” (Mat 6,18);
• Ku tiyisa makristu kukholweni: “Ku Tiyisa vanakuloni” (Luk 22,32);
• Hi yena Murangeli wa vabixopo (Mit 1,21-22).
2. Vabixopo, va valeti va vapostoli. Munwe ni munwani i vekilwe kuva
Murisi ni Murangeli wa Dioseze.
A mitiro ya vabixopo hi leyi:
• Ku gonzisa Ivangeli ni ku rangela Dioseze;
• Kuva vaphahli va hombe va nga ni ntamu wa ku wumba vapaderi ni
madiakoni;
• Kuva varisi va fumelako madioseze hi vito ga Kristu, na va bohene
zinwe na Papa.
3. Vapaderi, hi vona va nga va vuneteli vo sangula va vabixopo, va nga
zitirikulobye ni madota ya Bixopo, loyi a felako ku xaxameta na vona
zilo ni ku komba tindlela ta ku fambisa a tiro wa Bandla.
A tiro wabye hi lowu:
• Ku chumayela Ivangeli;
• Ku maha khozo ya tisakramento;
• Ku rangela maparokia hi wukosi (autoridade) ga Bixopo wa Dioseze.
4. Vadiakoni (Vatireli): Zitiri za makomunidade zinwe ni vapaderi na
Bixopo wa Dioseze gabye (Mit 6,1-7).
A mitiro yabye:
• Hi ku hlayisa makomunidade;
• Hi ku babatisa, ku chadisa, ku avela mhamba (komunyau), ku
chumayela ni ku lahla va kufa.
186
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Xini a Sakramento ya Ordem?
A Sakramento ya Ordem hi Sakramento leyi ha yona Jesu a nyikako ntamu
ni tipswalo to katekisa ni ku gonzisa ni ku fumela ni ku hlayisa Bandla.
2. Hi mu vitana hi kuyini Jesu lezaku Muphahli wa hombe wa
pinzukelwa ke?
Hi vitana Jesu lezaku Muphahli, wa hombe wa pinzukelwa, hakuva yena
i ti nyikele ka Nungungulu Dadani kota Mhamba ya lisine yo fuvisa ni
ku valeta yontlhe miphahlo kala kugumeseni ka xikhati.
3. Hi wula hi yini lezaku wontlhe makristu vaphahli ke?
Hi wula lezaku wontlhe makristu vaphahli, hakuva hi Kubabatiswa ma
patsene na Kristu, loyi a basisako, a gonzisako, a hlayisako ni ku fumela
Bandla.
4. Hi mani Papa?
Papa hi bixopo loyi a nga muvaleti wa Pedro, loyi a nga xikhundleni xa
Kristu laha misaveni, Bixopo wa le Roma, Murangeli wa gontlhe Bandla.
5. Vamani vabixopo?
Vabixopo hi lava va nga xikhundleni xa Vapostoli, va fumelako madioseze
hi vito ga Kristu, na va patsene na Papa.
6.Vamani vapaderi?
Vavuneteli vo ranga va vabixopo, a madota lawa Bixopo a xuxako na
wona timhaka ta Dioseze.
Lisimu
Mukombelo
Wa ku bonga Hosi, a hi hanyisako hi mitsumi leyi yi hi kombako tindlela
takwe. « Loyi a mu ingisako, wa nzi ingisa mina; ni loyi a mu alako, wa
nzi ala mina; ni loyi a alako mina, wa ala ni loyi a nzi rumileko» (Luk
10,16).
52 - A WUPADERI
187
53
A Biblia gi lava ku wula lezaku a wanuna ni wasati va fanana, hakuva mba
ntumbunuku munwe. Hi wumbiri gabye va vangilwe hi Nungungulu.
Mupostoli Paule i ngalo: «... Nwina nwentlhe mu vanana va Nungungulu
hi kukholwa ka Kristu Jesu. Hakuva nwina nwentlhe lava mu nga
babatiselwa Kristu, mu ambele Kristu. A ka ha hi kona muJuda hambu
muGreki; a ka ha hi kona khumbi hambu a tlhatlhekileko; a ka ha hi kona
wanuna hambu wasati, hakuva nwina nwentlhe mu munwe ka Kristu»
(Gal 3,26-28).
Wasati ni wanuna vo mbhelelisana. “A zi saseki lezaku a wanuna a tshama
yece; nzi ta mu mahela muvuni wo fanana na yena” (Gen. 2,18). Hi kuranza
ka Nungungulu, va susumetelwa munwe ka munwani, aku kasi va vunana,
va wumba ngango (Gen 2,18-24).
«Lezi Nungungulu a zi tlhanganyisileko ngha zi nga hambanyiswi hi
munhu» (Mrk 10,2-12; Mat 19,3-9).
Mhaka ya Hosi
«A wanuna i ta siya dadani ni mamani wakwe, a namarela ka sati
wakwe; vona vambiri va tava nyama yinwe» (Gen 2,24; Mrk 10,7-8; Efe
5,31).
A wasati ni wanuna va fanana mahlweni ka Nungungulu (Gen 1,27).
« Loyi i rambu ga marambu ya mina, ni nyama ya nyama ya mina; i ta
vitanwa ku ngalo wasati, hakuva i tekilwe ka wanuna» (Gen 2,23).
188
Tlhamuselo
A MUCHADO
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
Laha Jesu a nga wa huwelela Ivangeli laha misaveni, ku wa hi nitolovelo wa
ku tlhatlha wukati. A siku go kari, a vaFarisi va mu kumile Jesu kasi va tiva
lezi yena a nga wa alakanya zona xungetano hi ku hambanyisa wukati (Mat
5,31-32; Luk 16,18).
A kuxuva ka Nungungulu xungetano ni muchado hi lezaku sati ni nuna va
patsana kala kufa. Laha a vaFarisi va nga wula vaku: «Mosi i lo hi vumela a
ku tsala papilo ga kuhambana, ni ku mu hlongola». Jesu i lo va alakanyisa
xikungo xa Nungungulu aku ngalo kabye: «Mosi i lo mu tsalela lowu nayo
hi kota ya kunonoha ka timbilu ta nwina, kanilezi a kusanguleni (ku wa
nga hi lezo:) Nungungulu i lo maha wanuna ni wasati. Lava vambiri va tava
nyama yinwe; lezo a va ha hi vambiri, kanilezi i nyama yinwe. Hikwalaho
lezi Nungungulu a zi tlhanganyisileko, ngha zi nga hambanyiswi hi
munhu» (Mrk 10,5-9).
Jesu i lo kaneta hi hlamulo lowu zontlhe a zigelo za ku tlhatlha wukati.
A muchado wu yimisilwe kasi wanuna ni wasati va namarela munwe ka
munwani, va anzisa vanhu hi fanelo. A vanana i hanzu wa liranzo la lava
53 - A MUCHADO
189
va nga tekana. Hi vona va fanelako ku gonzisa vanana vabye a ku tiva
Nungungulu ni ku kula na va famba hi tindlela to lulama. Hi vona va nga
vakatekista vo sangula, kota lezi va nga “Bandla ga laha mutini”.
Ntekano i Sakramento
Jesu i wu vumele a ntekano wa ntumbunuku, a wu tlakusa hi ku wu maha
Sakramento. A ka Sakramento leyi, a vatekani va fanele ku tiyisa mahlweni
ka xirunwa xa Bandla lezaku va ti yimisele ku hanya kota nuna ni sati kala
kufeni. Va maha lezo kambe na va hi ni ntanga yi vumelwako hi nayo wa
tiko gabye.
A liranzo i tshinya ga ntekano. Hikwalaho lava va tekanako va fanele ku
pima khwatsi lexi va lavako ku xi maha. A liranzo xilo xi nga wonekiko.
Laha li nga kona li woneka hi mitiro yinene.
A Sakramento ya muchado yi nyika ngango a tipswalo to enela kasi ku
lanzelela khwatsi a tifanelo ta ngango.
Laha ngangweni a sati i fanele ku ingisa nuna wakwe kota lezi a Bandla gi
ingisako Kristu; a nuna i fanelewo ku ranza sati wakwe kota lezi Kristu a
mahako ka Bandla legi a nga muhanyisi wa gona. Loku a nuna a tsika kuva
muhanyisi va ngango wakwe, a tsimbeketa sati wakwe, a mu kalavela, a
mu karata, a hi zi koti ku laya wasati ku ingisa nuna wakwe; hifanele ku
mu kombela ku timisela ni ku tsetselela maleveni wakwe, yena loyi a mu
gisako tsheku.
A ka Sakramento ya muchado, hi vona vatekani va chadisanako, hi ku
amukelana: a sati a chadisa nuna wakwe, ni nuna i chadisa sati wakwe. Vona
va tsumbisa ku hlayisana hi ndlela ya wukristu kala kufeni. A vatekani va
fanele kuva vapimanyisi va liranzo leli Kristu a nga nalo ka Bandla gakwe
ni livalo leli a Bandla gi nga nalo ka Kristu, a Hosi ya gona.
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Xini a muchado?
A muchado i Sakramento leyi yi katekisako a liranzo la vatekani ni ku va
nyika a tipswalo to hlayisa a tifanelo ta ngango.
2. Hi gihi a tshamela ga ngango wa makristu?
A tshamela ga ngango wa makristu hi ku a wanuna a tekana ni wasati
munwe, va ranzana ni ku timiselana kala kufeni.
3. Xini xi zi kotako ku hambanyisa ngango ke?
Ntsena kufa hi kona ku zi kotako ku hambanyisa ngango.
4. Xini xi lavekako kasi ku maha muchado ke?
A vatekani va fanele ku ti yimisela ku ranzana kala kufeni ni kuva va hi
ni ntanga yi vumelwako hi nayo wa tiko gabye.
5. Wa zi kota mukatolika ku chada ni loyi a nga hiko mukatolika ke?
Ahihi, a mukatolika a nga vumelwi ku tekana ni loyi a nga hiko mukatolika.
Lisimu
Mukombelo
Wa ku kombelela mingango ka Nungungulu.
190
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
53 - A MUCHADO
191
54
MILAYO YA NUNGUNGULU
Tlhamuselo
A milayo ya Nungungulu yi vekilwe lomu mbilwini ya munwe ni
munwani. Nungungulu i hi nyikile milayo hi kota ya wunene gakwe, kasi a
ntumbunuku wa hina wu nga goheki. Hi kwalaho, a nayo wakwe wu ruma
lezi zi chukwatisako wumunhu ni ku beletela lezi zi gi hahlulako.
Le xitsungeni xa Sinai, Nungungulu i lo wulawula ka Mosi ni ku mu nyika
Milayo kasi ku gonzisa vanhu a kufamba hi kululama.
A Milayo ya Nungungulu i khume:
Mhaka ya Hosi
«Makunu lowu hi wona a nayo ni timhaka ni zileletelo lezi Jehova
Nungungulu wa nwina a leleteleko ku mu gonzisa zona, kasi mu zi
maha a tikweni legi mu ta nga ya enghena ka gona mu gi fumela; kasi u
fela ku chava Jehova Nungungulu wa wena, na u kari u hlayisa yontlhe
milayo yakwe, ni zileletelo zakwe lezi nzi ku byelako; u ta zi hlayisa
wontlhe masiku ya wutomi ga wena, wena ni n’wana wa wena, ni zukulu
wa wena, kasi masiku ya wena ma ta anza. Zwana, O Israeli! u chivirika
a ku maha lezi zilo, kasi wa tshameka, mu anza nguvu lomu tikweni
legi gi khulungako masi ni wulombe, kota lezi Jehova Nungungulu wa
vararu va wena a ku byelileko» (Deut 6,1-3).
192
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
Ku khozela ni ku ranza Nungungulu ku hunza zontlhe.
Ku nga hlambanyi mahala hi vito ga Nungungulu.
Ku hlayisa masiku ya Hosi ni ku nga mahi mabhinzu hi masiku lawo
Ku dumisa dadani ni mamani (ni vanwani va hombe kutani varangeli).
Ku nga dayi (ni ku nga mahi kubiha mirini wa wena hambu ni wa nakuloni).
Ku nga bhayi (ni ku nga mahi lezi zi fambelanako ni ku bhaya).
Ku nga yivi (ni ku tshama ni minchumu ya vambe kutani ku yi goha).
Ku nga nyiki wukustumunyu ga mawunwa (ku nga lumbeti hambu ku
wula ni ku paluxa zionho za nakuloni).
Ku ti hambanyisa ka ku navela ni ka ku alakanyela za wubhayi.
Ku nga naveli a zilo za vambe.
A milayo leyi ya khume yi tsombana ka leyi yimbiri:
Ku ranza Nungungulu ku hunza zontlhe ni
Ku ranza nakuloni kota lezi u ti ranzako.
A xisumo xa milayo ya khume hi ku ranza Nungungulu ni ku ranza
muakelane hi mandla ni mbilu yontlhe.
A liranzo la hina ka Nungungulu li woneka hi ku lanza milayo yakwe:
«Loyi a nga ni milayo ya mina, a yi hlayisa, hi yena loyi a nzi ranzako; ni
loyi a nzi ranzako, i ta ranziwa hi Dadani; na mina nzi ta mu ranza, nzi ta
ti wonekelisa ka yena» (Joh 14,21).
54 - MILAYO YA NUNGUNGULU
193
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Ka enela kukholwa kasi ku hi hanyisa ke?
Ahihi, a ku eneli, hakuva Jesu i te: «Loku u ranza ku enghena wutomini
ga pinzukelwa, gonga milayo» (Mat 19,17).
55
KU KHOZELA NI KU RANZA
NUNGUNGULU KU HUNZA ZONTLHE
2. Hi mani loyi a nga hi nyika milayo ke?
Hi nyikilwe hi Nungungulu.
3. Hi mani a nga xiwonelo xinene le ka ku gonga milayo ya Nungungulu
ke?
A xiwonelo xinene le ka ku gonga nayo wa Nungungulu hi Jesu Kristu
(Joh 4,34. 6,38; Luk 22,42).
Lisimu
Mhaka ya Hosi
Mukombelo
Wa ku bonga Nungungulu a tipswalo to simama ku ranza nayo wakwe.
194
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
«Hi mina Hosi Nungungulu wa wena, loyi a ku humesileko tikweni ga
Gipite a ndlwini ya wukhumbi. U nga ta kuva ni vanwani vanungungulu
mahlweni ka mina. U nga ti maheli xifananiso xi vatlilweko xa zilo lezi zi
55 - KU KHOZELA NI KU RANZA NUNGUNGULU KU HUNZA ZONTLHE
195
nga le hehla tilweni, ni xa lezi zi nga lahasi misaveni, hambu ni xilo xa
lezi zi nga lomu matini lahasi ka misava. U nga zi khizameli, hambu ni
ku zi khozela; hakuva mina Hosi Nungungulu wa wena, nzi Nungungulu
wo pinyama, loyi a tsayisako a vanana hi kota ya zionho za vapswali
vabye, kala ka xizukulwana xa wunharu ni xa wumune xa lava va nzi
vengako. Kanilezi nza va mahela wuxinji kala ka xizukulwana xa khume
ga mazana xa lava va nzi ranzako, va hlayisako milayo ya mina». (Deut
5,6-10).
« U ta ranza Nungungulu wa wena hi mbilu ya wena yontlhe ni muhefemulo wa wena wontlhe ni kupima ka wena kontlhe. Lowu hi nayo wa
hombe ni wa kuranga» (Mat 22,37).
Tlhamuselo
A nayo lowu wu gonzisa lezaku a fanelo yo ranga ya munhu hi ku khozela,
ku dumisa, ku bonga Nungungulu a nga vanga zilo zontlhe ni ku zi tata hi
makatekwa.
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Wu hi gonzisa yini a nayo wo sangula wa Milayo ya Nungungulu ke?
A nayo wo sangula wa Nungungulu wu hi gonzisa lezaku hi fanela a ku
kholwa ka Yena, ku mu khozela, ku mu ranza ku hunza zontlhe zilo, kota
Muvangi ni Hosi ya hina.
2. Wu hi beletela yini a nayo lowu ke?
A nayo lowu wu hi beletela:
Ku khozela vanungungulu va mawunwa (zihari, tinyeleti, etc. ) ni va nga
hiko kona (Baali, Axtarte, etc.)
Ku hlengela lomu ka tikhozo ta hava.
Ku tsumba tihlolo ni za wun’anga.
3. Za fanela ku khozela Maria, Tingelosi, ni vo kateka ke?
Ahihi, Maria, Tingelosi ni vontlhe vo kateka ho va dzunza ni ku va
kombela lezaku va heleketa zikhongoto za hina ka Nungungulu.
Ku ranza Nungungulu, hi ku lanza nongameto. A liranzo ka Nungungulu
li longoloka ni liranzo ka nakulori. A liranzo leli li fanele ku kombiswa hi
mitiro. Hi xi gelo lexo, Johani wa tlhamusela aku: «Loku munhu a wula,
aku: Nza mu ranza Nungungulu, na a venga makabye wakwe, wa hemba;
hakuva loyi a nga ranziko makabye wakwe loyi a mu wonako, a nga zi koti
kuranza Nungungulu, loyi a nga mu woniko» (1Joh 4,20).
A Kukhozela
Ku na ni mahanyela mambiri: A ku khozela hi mbilu ni ku khozela hi
miwulo ni zimaho. Kambe a miwulo ni zimaho za zi kota kuva za xihundla
ni za hlengeletano. A mukombelo wa Soto ngwa hlengeletano. A khozo
ya hombe ya Bandla ga Kristu hi Muphahlo wa Misa. Hina hi fanele ku
khozela Nungungulu ntsena. Maria ni vanwani vo kateka ho va dzunza
hi lezi va nga timboni ta zinene ni vakombeleli (tinguluve) va hina ka
Nungungulu.
196
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
Lisimu
Mukombelo
Loku hi khizama hi dzolo ginwe hi wula lezi: Nza ku khozela, Hosi.
55 - KU KHOZELA NI KU RANZA NUNGUNGULU KU HUNZA ZONTLHE
197
HLAMBANYI MAHALA
56 KUHINGA
VI TO GA NUNGUNGULU
Tlhamuselo
A nayo wa wumbiri wu hi ruma ku dumisa Vito ga Nungungulu. Hi ka
lezo a hi na fanelo ya ku vitana Nungungulu a ku ta tiyisa lezi hi zi wulako
ahandle ka loku zi hi lisine ni loku zi kombelwa hi mulamuli wa hubye.
Hosi Jesu i te ngalo: «... Mu zwile lezi zi nga wuliwa ka vakale ku ngalo:
U nga hlambanyi hi mawunwa, kanilezi u ta tatisa ka Hosi a zifungo za
wena. Kanilezi mina nziku ka nwina: Mu nga hlambanyi ni kanwe; hambu
hi tilo, hakuva xitshamu xa wuhosi xa Nungungulu; hambu hi misava,
hakuva xikhegetelo xa mikonzo yakwe; hambu hi Jerusalema, hakuva hi
muti wa Hosi ya hombe. U nga hlambanyi hi hloko ya wena, hakuva a ku
zi koti ku hunzula a sisi munwe wu maha wo basa kutani wa ntima» (Mat
5,33-36; Jak 5,12).
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Wu hi ruma yini a nayo wa wumbiri ke?
A nayo wa wumbiri wu hi ruma a ku nga vitani kutani ku nga veki
Nungungulu kota kustumunyu ya ku tiyisa timhaka ta hina.
2. Xini ku hlambanya hi vito ga Nungungulu na zi nga hi na fanelo ke?
Ku kombela Nungungulu ku ta maha fakazi ya zilo zo kala ku nyawula.
Lisimu
Mhaka ya Hosi
«U nga hlakani hi vito ga Hosi Nungungulu wa wena, hakuva Yena a
nga ta mu khoma kota munhu a nga hava nanzu, loyi a hlambanyako
hi vito gakwe» (Deut 5,11; Eks 20,1).
198
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
Mukombelo
«Dumisani Hosi, nwina malanza ya Nungungulu, dumisani; Dumisani
vito ga Hosi, a gi khesiwe vito ga Nungungulu, Kusukela lezi kala
kupinzuka Kusukela Mutsuwuka-gambo kala Mupela-gambo a gi
dumisiwe a vito ga Hosi. Hosi yi tlakukile hehla ka matilo, ni wukulu ga
yona hehla ka matilo» (Tis 113,1-4).
56 - KU NGA HLAMBANYI MAHALA HI VI TO GA NUNGUNGULU
199
57 KU HLAYISA MASIKU YA HOSI
NI KU NGA MAHI MABHINZU HI MASIKU LAWO
Tlhamuselo
Lomu ka Testamenta ga Kale gi wa hi sabado a siku gi nga yimiselwe ku
khozela Nungungulu. Hina ni zilo za hina zontlhe hi lumba Nungungulu.
Hi ka lezo hina hi siku ga Soto kasi ku mu khozela, ku mu dumisa, ku
mu bonga hambu ku ti sola hi kota ya mihoni ya hina. Hi wuhlengeli ka
Muphahlo wa Misa hina ha ti hendleleta ka Nungungulu Dadani.
A vapizani va Kristu va tsikile a siku ga sabado, va yimisa legi go sangula ga
viki, hakuva Kristu i lo vuka a tlhela a rumela Moya wo Basa hi siku lego.
A siku legi gi vitanwa Soto (Sunday), Dimingu (Domingo - dia do Senhor).
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Wu hi gonzisa yini a nayo wa wunharu ke?
A nayo wa wunharu wu hi gonzisa ku hlayisa masiku ya Nungungulu ni
ku nga mahi mitiro ya bhinzu hi masiku lawo.
2. Xikurumeto a ku hlayisa nayo wa Soto xontlhe xikhati ke?
Hi zona, ku laveka kuya checheni xontlhe xikhati, kanilezi a vababyi
ni vahlayisi va vona hambu lava va nga ni mitiro yi nga faneliko ku
nyimiswa va vumelwa ku ngayi checheni, hi masiku lawa va nga vona va
tirako.
Mhaka ya Hosi
«Alakanya siku ga sabado ku gi basisa. U ta tira ntlhanu wa masiku
ni ginwe, u maha yontlhe mitiro ya wena; kanilezi a siku ga wuntlhanu
ni mambiri i sabado ga Hosi Nungungulu wa wena. U nga tiri ntiro hi
siku lego, wena ni mufana wa wena, ni nhanyana wa wena, ni xi tiri xa
wena..., ni homu ya wena, ni muluveli loyi a nga mutini wa wena...» Lisimu
(Eks 20,8-11; Deut 5,12-15).
200
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
57 - KU HLAYISA MASIKU YA HOSI NI KU NGA MAHI MABHINZU HI MASIKU LAWO
201
Mukombelo
LlSIMU 90
58
KU DUMISA
DADANI NI MAMANI
Hosi... hi mahlweni a zitsunga na zi nga se ku huma,
Na u nga se ku vanga misava ni tiko.
Kusukela kupinzukeni kala kupinzuka
wena u hi Nungungulu.
Wena u tlhelisa vanhu ntshurini,
Uku: Tlhelani, nwina vana va vanhu,
Hakuva khume ga mazana ya malembe
mahlweni ka wena,
Me khwatsi hi siku ga tolo loku gi hunzile;
Ma fana ni kurinza ka wusiku
Wena u va kukuleta, vaku khwatsi mburongo.
Laha mixweni va hluka ku fanana ni byanyi;
Gi kula gi rumbuka kala mixweni.
Kanilezi laha gambyeni gi tsemiwa, gi wuna...
A malembe ya hina ma mbhela khwatsi i pfumawulo.
A masiku ya kuhanya ka hina ma ringana 70 wa malembe,
Ni lava va nga ni ntamu va nga chikela ka 80 wa malembe,
Kanilezi a ntamu wa wona ngwa kubayiseka ni kukarateka,
Hakuva ma hunza hi xihatla, hina hi nwalala...
Hi gonzise ku hlaya masiku ya hina,
Kasi a timbilu ta hina ti tava ni wutlhari. (Tis 90,1-12).
Mhaka ya Hosi
«Chava dadani ni mamani wa wena kasi a masiku ya wena ma ta
engetelwa tikweni legi u nyikilweko hi Hosi Nungungulu wa wena» (Eks
20,12; Deut 5,16).
« Vanana, ingisani a vapswali va nwina zilweni zontlhe hakuva lezo za
xalalisa Hosi» (Efe 3,20).
202
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
58 - KU DUMISA DADANI NI MAMANI
203
Tlhamuselo
A nayo lowu wu tsumbisa wutomi ginene ni makatekwa laha misaveni
ni le tilweni. Hi zona ke? A hi kanakani ku tiyisa lezaku a nwana loyi
a toloveleko ku kanyisa vapswali i ta kula na a nga tivi kuzwanana ni
vanakulobye ngangweni wakwe, tikweni hambu ntirweni. Loye a nga ta
tsakelwa, hakuva a kanzakanya ku mbambameta ni ku juja mapimo ya
vaakelane. A zilo zakwe a zi na ku famba khwatsi; i rukatelwe.
59
NI VANWANI VA HOMBE
KUTANI VARANGELI
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Wu hi gonzisa yini a nayo wa wumune ke?
A nayo wa wumune wu hi laya ku ingisa vapswali va hina zilweni zontlhe,
hakuva hi vona va nga hi wundla na va hi mahile hiva kona.
2. Xini hi faneleko ku maha kasi ku dumisa dadani ni mamani ke?
Hi fanele ku va ranza, ku va dzunza, ku va ingisa, ni ku bonga a li hlazambilu va nga hi wundla ha lona.
Lisimu
Mukombelo
Hosi Jesu, Wena u ranzileko Maria na Josefa hi mbilu yontlhe,
hi vune a kuva hi ranza vapswali va hina,
hi kombisa ka vona a ku bonga zontlhe
lezi va hi mahelako Engetela wutomi ni masiku ya kuhanya kabye.
Katekisa mitiro yabye ni ku va vikela ka tontlhe timhango.
Ha kombela, Hosi, lezaku laha kaya ka hina kuva kona kurula,
liranzo ni tipswalo ta Wena. Hi Hosi ya hina Jesu Kristu. Amen.
204
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
Mhaka ya Hosi
«Va alakanyise lezaku va ti koramisa ka tihosi, ni ka vafumeli, va
ingisa ni ku longa ku maha mitiro yontlhe yo saseka, va nga lumbeti
munhu, va nga holovi, va hi va nene, va kombisa kuolova ka vanhu
vontlhe» (Tit 3,1-2).
59 - NI VANWANI VA HOMBE KUTANI VARANGELI
205
Tlhamuselo
A nayo wa ku dumisa dadani ni mamani wu longoloka ni wa ku ranza a
tiko ga hina ni ku dzunza vafumeli va gona.
A nayo wa ntumbunuku wu hi kurumeta ku ranza tiko ga hina, ku nga ku
tira hi ku ti hita kasi ku gi kulisa ni ku gi dumisa. Wa hi laya kambe a ku
ingisa ni ku chava a vafumeli va gona, loku va nga rumi lezi zi gi gohako.
60
KU NGA DAYI
(NI KU NGA MAHI KUBIHA MIRINI WA WENA
HAMBU NI WA VANAKULONI)
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Hi wihi a ntiro wa mufumo ke?
A ntiro wa mufumo hi ku rangela tiko hi tindlela ta ku gi vuvumisa ni ku
gi kulisa giya mahlweni.
2. Hi tihi a tifanelo ta hina ka tiko ke?
A tifanelo ta hina ka tiko hi ku gi ranza, ku gi dumisa, ku gi vikela ni ku
gi kulisa.
3. Hi tihi a tifanelo ta zisumbulwa ke?
A tifanelo ta zisumbulwa hi ku ingisa ni ku chava a vafumeli va tiko, loku
va nga rumi lezi zi gi gohako.
Lisimu
Mhaka ya Hosi
Mukombelo
Nungungulu wa pinzukelwa ni wa Ntamu-wontlhe,
Wena loyi a timbilu ni tifanelo
ta vanhu zi nga mandleni ya Wena,
cuwuka hi wunene a vafumeli va hina,
lezaku hi wuxinji ga Wena a kurula
ni kutlhatlheka zi aka ka wontlhe matiko.
Hi Hosi ya hina Jesu Kristu. Amen.
206
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
«Mu zi zwile lezi zi nga wuliwa ka vakale za ku ngalo: “U nga dayi;
loyi a dayako i yimelwe hi ku lamulwa hi hubye. Kanilezi mina nziku
ka nwina: Kani hi mani a zangarelako makabye wakwe i yimelwe hi ku
lamulwa hi hubye; kani hi wihi a ta nga wula ka makabye wakwe, aku:
Xipumbu, i yimelwe hi kulamulwa hi hlengeletano; kani hi wihi a wulako
aku: Wena u phuphulu, i yimelwe hi ku hoxiwa Gehena ga nzilo» (Mat
5,21-22).
60 - KU NGA DAYI
207
Tlhamuselo
Nungungulu hi Yena ntsena a nga nwinyi wa vanhu. A kuhanya ni kufa zi
lumba Yena ntsena. Hi kwalaho, a nayo wa ku nga dayi wu vikela a tifanelo
ta Nungungulu, xungetano ni munhu. Hi kota ya lezo, a hi na xigelo xa ku
mu daya, hakuva Nungungulu i mu mahile a fanana naye, ni kambe, laha
munhu a nga ti weta kufeni hi xionho, Kristu i lo ti maha munhu kasi ku
ta mu hanyisa.
61
KU NGA BHAYI
(NI KU NGA MAHI HAMBU KU ALAKANYELA
LEZI ZI FAMBELANAKO NI KUBHAYA)
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Wu hi ruma yini a nayo wa ku nga dayi ke?
A nayo wa ku nga dayi wu hi ruma ku chela kota hi wutomi ga hina ni ga
vanwani.
2. A ku daya yimpini xionho ke?
A hi xionho loku ku hi ku ti vikela ka loyi a lavako ku ku daya.
Lisimu
Mukombelo
Wa ku bonga Nungungulu
a hi nyikako wutomi ni kuhanya.
208
Mhaka ya Hosi
«Mu zwile lezaku ku wulilwe ku ngalo: “U nga bhayi”. Kanilezi mina
nziku ka nwina: Kani hi mani a cuwukako wasati a mu navela, i sina a
bhayile naye mbilwini yakwe» (Mat 5,27-28).
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
61 - KU NGA BHAYI
209
Tlhamuselo
A nayo wa ku nga bhayi wu beletela zontlhe zimaho, maalakanyo, kunavela,
zi vukelako a nayo wa kutekana.
Mupostoli Paulo wa hi khumbuxeta lezaku a mimiri tiyindlu ta Nungungulu,
hi nga zi koti ku yi nyenyezisa hi xionho. «Chavani wubhayi! A zionho
zontlhe lezi munhu a zi mahako zi lahandle ka miri wakwe; kanilezi loyi
a bhayako i onhisa a miri wakwe. A mu zi tivi lezaku a mi miri ya nwina
i tempeli ya Moya wa ku Basa, lowu wu nga nzeni ka nwina, lowu mu
nyikilweko wona hi Nungungulu ke? Nwina a mu va nwina venyi hakuva
mu xabyilwe hi tsengo; hikwalaho dumisani Nungungulu mirini wa
nwina» (lKor. 6,18-20).
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Wu hi laya yini a nayo wa ku nga bhayi ke?
A nayo wa ku nga bhayi wu hi laya lezaku a liranzo la vanhu li nga koti la
zihari, zi susumetwako hi kunavela ka nyama: a zi na nayo. Zi tsonilwe
kualakanya ni kupima; a zi hambanyisi za hava ni za zinene.
2. Xini a kuhlazeka ke?
A kuhlazeka mahanyela ya ku ti khoma, a ku nga hlengeli sango handle
ka muchado.
3. Wa fanana ni nwana wa sati wa xitekwa kutani wa muchado a nwanana
wa lahandle ke?
Ahihi, a nwanana wa mundlukulu hambu wa xigango a nga fanani ni
wa muchado, mahlweni ka vanhu va tiko ni ka lixaka lakwe; a nga tali
ku vumelwa kuva xiga-tshomba, nguvunguvu loku va hi kona vanana va
muchado (va sati wa tinguluve).
A vanana lava va amukelwako ntsena hi mamani ni vapswali vakwe, a va
zi koti ku fanana ni lava va amukelwako hi mamani ni dadani zinwe ni
mune wa vakokwani, wa kiyelelwa hi mandla ya ku mu amukela.
210
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
Lisimu
Mukombelo
Wa ku lava ku ti khoma ni ku dumisa Nungungulu mirini.
61 - KU NGA BHAYI
211
62
Tlhamuselo
U NGA YIVI
(NI KU TSHAMA NI MINCHUMU
YA VAMBE KUTANI KU YI GOHA)
A nayo lowu wa ku u nga yivi ni ku nga naveli zilo za vambe wu beletela ku
vukela tifanelo ta nakulori, ku mu yivela ni ku dumela zilo zakwe.
Nungungulu i yimisile a nayo wa ku tira; i hi hambanyisile ni zihari zi
hanyako hi ku famba zi lava zakuga ni mati: a zi rimi, a zi byali, a zi tshoveli
ne ku yembula.
Mupostoli Paulo i ngalo: «…Laha hi nga hi zinwe na nwina hi lo mu laya,
hiku: Loku a hi kona munhu loyi a nga vumeliko ku tira, ngha a ngagi. Hi
zwile lezaku vanwani va nwina va famba hi vilinganya, va nga tiri nchumu,
kanilezi va fambafamba va maha vanwankoti. Makunu a vakunghahi ha
va laya, hi va khongotela hi Hosi Jesu Kristu, lezaku va tira hi kurula, vaga
kuga kabye, Kanilezi nwina vamakabye, ngha mu nga rereki ku maha lezi
zinene» (2Tes. 3,11-13; Jak 5,4; Efe 4,28; Luk 12,15; 1Tim 6,10).
Ku nga naveli a zilo za vambe
Hi tala ku gonza a nayo lowu khatiginwe ni nayo lowu wa ku nga naveli
za vambe hakuva a ku vukela tifanelo ta vambe, a ku yiva ni ku dumela za
nakulori zi huma hi lomu kualakanyeni ka munhu. Loku munhu a nga
sanguli ku alakanya zilo a zi lava, a nga na ku zi maha.
Mhaka ya Hosi
«Xana a mu zi tivi lezaku a vangalulamangiko va nga taga a tshomba
ya mufumo wa Nungungulu ke? Mu nga khohliswi, hakuva a zirembi,
ni vakhozeli va zifananiso, ni zibhayi, ni makhamba, ni zinaveli, ni
zidakwa, ni lava va ruketelako, ni vaphangi: a va kunghaho va nga taga
a tshomba ya mufumo wa Nungungulu» (1Kor 6,9-10).
212
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
«Lexi xi humako munhwini hi xona xi mu bihisako; hakuva hi lomo nzeni,
hi le timbilwini ta vanhu ku huma maalakanyo yo biha, a wubhayi, a kuyiva,
ni ku daya, a kunavela, ni kubiha, ni kukhohlisa, ni wutsele, ni tihlo go
biha, ni kurukatela, ni kutikukumukisa, ni wupumbu; zontlhe lezi zilo za
kubiha zi huma hi lomu nzeni, za bihisa munhu» (Mrk 7,20-23).
«Munwe ni munwani i ringwa hi kunavela kakwe ntsena, a kokiwa ni ku
xengwa. Zonake a kunavela, loku ku xurile nyimba ku pswala kuonha; ni
kuonha, laha na ku kulile ku pswala kufa» (Jak 1,14-15).
62 - U NGA YIVI
213
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. «Kuta hi kwihi a kulwa ni kukanetisana xikari ka nwina ke?
Xana a ku humi kumbilukeleni loku ku lwako zirweni za nwina ke?
Mu tele hi kumbilukela, kanilezi a mu na ku zi kuma lezo ma kanetisana
ni ku holova... » (Jak 4,1-2).
KU NGA NYIKI
63 WUKUSTUMUNYU
GA MAWUNWA
(KU NGA LUMBETI HAMBU KU WULA
KUTANI KU PALUXA ZIONHO ZA NAKULONI)
Lisimu
Mukombelo
214
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
63 - KU NGA NYIKI WUKUSTUMUNYU GA MAWUNWA
215
Mhaka ya Hosi
«Mu nga lamuli, kasi ma kala ku lamuliwa. Hakuva mu ta lamuliwa
hi ku lamula loku mu lamulako ha kona vanwani, ni xiringaniso lexi
mu ringanisako vanwani ha xona, mu ta ringaniswa ha xona. Hi yini
u cuwukisako a xitoti lexi xi nga lomu tihlweni ga makabye wa wena,
kanilezi u nga woni a tsanza lowu wu nga tihlweni ga wena nwinyi ke?
U ta wulisa kuyini ka makabye wa wena, uku: Khwatsi, nzi susa a xitoti
xi nga lomo tihlweni ga wena; kasi lezo ku na ni tsanza ka ga wena tihlo
ke? Wena muxengeteli, susa kuranga a tsanza lomo tihlweni ga wena
nwinyi, zonake u ta wona ku te dlunya a ku susa xi toti xi nga tihlweni
ga makabye wa wena» (Mat 7,1-5).
2. Wu hi beletela yini a nayo lowu ke?
A nayo wa ku nga mahi wukustumunyu ga mawunwa wu hi beletela ku
lumbeta, ku bihisa vito ga munwani, ku alakanya kubiha ka muakelane
u ku tiyisa na u nga ku tivi, ku zwata mahanyela yo biha ya nakulori.
3. Xini a kurumetwako ku maha loyi a hlawutelako kubiha ka nakulobye
ke?
Loyi a hlevako nakulobye i fanele ku wulela nanzu wakwe ni ku wuyisana
wuxaka ni loyi a bihisilweko.
« Loku a hi kona loyi a alakanyako ku ngalo mukholwa, na a nga khomi
lirimi lakwe, kanilezi a khohlisa mbilu yakwe, a kukholwa ka munhu loye
a ku vuni nchumu» (Jak 1,26).
Tlhamuselo
A nayo lowu wu beletela wontlhe a mawunwa ni ku hi ruma kuva ni
xichavo hi vito ga nakulori. «Hosi ya venga a milomu ya mawunwa...»
(Mav 12,22).
A zionho zi nyatako a wudzunzo ga muakelane, zi bihisa vito ginene xikari
ka vanhu, hakuva zi chipisa a tifanelo ta wudzunzo hontlhe hi nga nato - za
hava ku zi paluxa. «A vito ginene gi hunza a tshomba yo tala» (Mav 22,1).
Ku lumbeta hi ku kecara munhu na a nga mahangi lezi hi mu ranisako ha
zona.
Lisimu
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Wu hi ruma yini a nayo wa ku nga nyiki wukustumunyu ga mawunwa
ke?
A nayo lowu wu hi laya ku wula a zinene ni ku nga nyati a vito ga nakulori.
216
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
Mukombelo
Wo lava ntamu kasi hi nga chipisi vito ga nakulori.
63 - KU NGA NYIKI WUKUSTUMUNYU GA MAWUNWA
217
64
Tlhamuselo
A NTIRO
A ntiro wu na ni xivuno ka vanhu vontlhe. A ngangweni munhu ni munhu
i na ni ntiro wakwe. A kutira i fanelo ya vontlhe. Hi kutira hi hambene ni
zihari. Hambu Jesu i tirile hi mandla yakwe (Mrk 6,3). A vapostoli va wa hi
vakukuti va zidluwani (Luk 5,1-11). Paulo i wa maha matenda (Mit 18,3);
yena i wulile ka makristu lezaku «munhu loyi a nga vumeliko ku tira ngha
a ngagi» (2Tes 3,10).
Xungetano ni ntiro, a kukholwa ka gonzisa lezaku hi zitirikulori na
Nungungulu, loyi a nga veka zontlhe mandleni ya munhu, a mu laya ku zi
fumela hi nongameto.
Hi kota ya lezo, a munhu, loku a rima, a luka tinguwo, a maha mimova ni
miaviawu ni zitimela, a aka tiyindlu, a chuma vababyi, a kukuta zidluwani...,
zontlhe lezo a mahako o hlengela ku mbhelelisa misava na Nungungulu.
Xungetano ni mhaka leyi, ha gonza kambe lezaku hi kutira hi ti maha
vanhu va mbheleleko, ha anzisa zinyikiwo lezi Nungungulu a hi hileko, hi
bhinzulisa a mbewu leyi a nga veka wongweni gahina (Luk 19,11-25).
Mhaka ya Hosi
Hontlhe hi zitirikulori na Nungungulu. Hakuva Yena
«N
ungungulu i
lo vanga munhu hi mufananiso wakwe, a mu vanga a fanana na Yena;
a vanga wanuna ni wasati. Nungungulu i lo va katekisa ni ku va laya
aku: Pswalani, mu anza, mu tata misava, mu yi fumela; mu fumela
ni zidluwani za bimbi, ni tinyanyani ta tilo, ni zontlhe zi hanyako, zi
fambako misaveni» (Gen. 1,27-28). «U taga zakuga hi nyuko wa nghohe
ya wena» (Gen 3,19).
218
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
64 - A NTIRO
219
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Hi tira kasi kuyini?
Hi fanele ku tira kasi ku chukwata mahanyela ya hina, ni ku tatisa nayo
wa ntumbunuku.
65
MILAYO YA BANDLA
2. Hi kuyini a wulolo gi hlayiwako xikari ka zionho za masangulo ke?
A wulolo xionho xa masangulo hakuva a kuloloha ku pswala zinwani
zionho.
Xigonzo: «Wena lolo, famba ka wusokoti, uya cuwukisisa mahanyela
ya gona, u tlhariha: A gi na hosi, ge hambu muoneleli, kutani mufumeli;
hambu zi hi tano ga ti hlayisela a kuga ka gona ka ximumu, gi hlengeletela
kuga ka gona xikhatini xa kutshovela.
U ta etlela kala rini, o lolo nzi wena?
U ta khindlimuka rini wurongweni ga wena?
Ina, etlelanyana, khudzehela, kutsongwani,
khumbareta mawoko u etlela xikhatanyana:
zonake a wusiwana ga wena gi tata kukotisa a khamba,
ni kuvumala kukotisa a munhu loyi a hlomileko» (Mav 6,6-11).
Lisimu
Mhaka ya Hosi
Mukombelo
Hosi Nungungulu wa hina,
wena loyi hi mitiro ya vanhu u rangelako ni ku mbhetisa kambe ni kambe
a ntiro wa hombe wa ku vanga,
ingisa mikombelo ya hina ni ku maha lezaku vontlhe vanhu vave ni
mitiro yi ringanako ni tifanelo ta wumunhu; kasi va tlhatlheka ku hanya
hi wuhlengeli ni ku vuna vanakulori.
Ha Kristu a Hosi ya hina. Amen.
220
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
Hi kuranza ka Nungungulu, a Bandla gi fumelwa hi vabixopo zinwe na
Papa. Vona vagonzisi ni varisi va fanelako ku gi rangela hi zinene ni nayo
wa kuhanyisa.
Jesu i te ngalo ka Pedro:
« W
...
ena, u ribye, Pedro, a hehla ka ribye
legi nzi ta aka Bandla ga mina; a ntamu wa kufa cima wu nga ta gi hlula.
Nzi ta ku nyika a tipfhungulo ta mufumo wa tilo; kani hi xihi u ta nga xi
boha laha misaveni, xi ta bohiwa ni le tilweni; ni kani hi xihi u ta nga xi
tlhatlha laha misaveni, xi ta tlhatlhiwa ni le tilweni» (Mat 16,18-19).
A wula kambe ka Pedro ni vapostoli, aku: ... Zontlhe lezi mu ta nga zi
boha misaveni, zi ta bohiwa ni le tilweni; ni zontlhe lezi mu ta nga zi
tlhatlha laha misaveni, zi ta tlhatlhiwa ni le tilweni» (Mat 18,18).
«
65 - MILAYO YA BANDLA
221
Tlhamuselo
A Bandla i hlengeletano wa vontlhe vana va Nungungulu va kholwako ka
Yena ha Jesu Kristu, loyi a nga yimisa Pedro a kuva murangeli wa vapostoli
ni wa hlengeletano wontlhe wa makristu.
Kasi ku fumela a Bandla hi nongameto, na ku nga hi na vilinganya, Kristu
i nyikile ntamu ka vapostoli wa ku yimisa milayo ya ku gi fambisa.
A nayo wa Bandla wu yimela tifanelo ta mukholwa ni ku mu komba ndlela
leyi a felako ku famba ha yona.
Hi kota ya lezo, hi fanele ku wu lanzowota, hi ku ingisa Papa ni vabixopo.
«Loyi a mu ingisako, wa nzi ingisa; ni loyi a mu alako, wa nzi ala mina; ni
loyi a alako mina, wa ala ni loyi a nzi rumileko» (Luk 10,16).
A Bandla musimamisi wa ntiro wa Kristu lomu misaveni: hi gona Kristu
wa ha gonzisa vanhu a tindlela ta Nungungulu, waha tlhanganyisa vanhu
ni Nungungulu, wa ha va mahela muphahlo wa ku tsetselela zionho.
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Mingani a milayo ya Bandla ke?
A milayo ya Bandla i ntlhanu.
2. Hi yihi a milayo ya Bandla ke?
A milayo ya Bandla hi leyi:
a)Ku hlengela ku nyikela Muphahlo wa Misa hambu ku maha khozo ya
Mhaka ya Nungungulu, hi tisoto ni masiku yo layiwa;
b)Ku nga tsiki lembe gi hunza na u nga wulelangi zionho;
c) Ku nga tsiki lembe gi hunza na u nga amukelangi Sakramento ya
Eukaristiya, nguvunguvu hi Phasika;
d)Ku ngagi nyama ni ku yila hi masiku lawa a Bandla ga Katolika gi
layako;
e) Ku nyikela zilo zo vunetela Bandla kufambisa Ivangeli ni ku gisa
malanza ya gona.
222
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
3. Hi kuyini a Bandla gi rumako ku wulela zionho ni ku amukela
Sakramento ya Eukaristiya hi ku khanzakanya ke?
A Bandla ga Katolika gi laya ku wulela zionho ni ku amukela Eukaristiya
hi ku khanzakanya, kasi a kutinyikela ni kumbhelela ka mukristu kuya
mahlweni. Loyi a wulelako zionho ni ku amukela Eukaristiya kanwe hi
lembe, kasi ku tatisa nayo, a nga mahi khwatsi mitiro yi kombisako lezaku
i hunzulukile; a nga mahi mitiro ya ku aka, ni ku anzisa ni ku tiyisa wuxaka
na Kristu wakwe. Hi nge khwatsi hi mahaxi lawa a kufuya ka wona ku nga
matomu ma ma khomako (Tis 32,9).
4. Gi nyikwa hi mani a Bandla a ntamu wa ku yimisa milayo ke?
Gi nyikwa hi Kristu Yena wutsumbu.
5. Yi vuna yini a milayo ya Bandla ke?
Yi yimela a tifanelo ta mukristu ni ku mu komba ndlela leyi a felako ku
famba ha yona.
6. Xini ku yila kuga ke?
A ku yila kuga hi kutikengeza.
7. Hi kuyini wuva kona nayo wa ku ngagi nyama ke?
A nayo lowu wa ku ngagi nyama hi wazihlanu xi alakanyiso xa kufa ka
Jesu hi siku lego.
8. Mbamani va nga lahasi ka nayo wa ku yila ni ku ngagi nyama ke?
Hi wontlhe makatolika kusukela 14 kala 60 wa malembe, loku a ntiro ni
wutomi zi mu vumela.
Lisimu
Mukombelo
Nza kholwa ka Bandla ginwe, gi basileko, ga vapostoli ni ga Katolika.
65 - MILAYO YA BANDLA
223
MAHANYELA MANENE MA
66 HI YISAKO
KA NUNGUNGULU WUTSUMBU
Mhaka ya Hosi
«Hambu lezi ku nga hi hava kutsumba, [Abrahama] yena i lo kholwa
na a hi ni kutsumba, lezaku i ta maha a raru wa matiko manyingi;
khwatsi hi lezi a nga wa byelilwe ku ngalo: Wu tava lezo a pswalo wa
wena» (Rom 4, 18).
Tlhamuselo
Kukholwa, Kutsumba ni Liranzo
A kukholwa, a kutsumba ni liranzo zi vitanwa mi tolovelo yinene yi hi
yisako ka Nungungulu wutsumbu. Hi kholwa Nungungulu, hi rinzela
Nungungulu, hi ranza Nungungulu. Hi kukholwa ha ti nyikela ka
Nungungulu, hi mu vumela wutomini ga hina, kotisa Abrahama a nga
suka le Harani aya tikweni legi a nga kala a nga gi tivi (Gen 12,1-9), a
nyikela nwana wakwe Isaka (Gen 22,1-18).
A kukholwa ka lisine ku maha munhu a nyikela a miri wakwe, wuva muphahlo wu hanyako, wo basa, lowu wu xalalisako Nungungulu, ku nga ku
khozela ku faneleko (Rom 12,1; Heb 11,1ss).Hi kutsumba ha rinzela lezaku
lezi Nungungulu a tsumbisileko zi ta maheka, hakuva Yena a nga zi koti ku
phazama hambu ku hi phazamisa. Yena cima a nga ta kanganyiseka, a nga
na ku kanganyiseka; kambe a kululama kakwe a ku zi koti ku fambelana ni
ku kanganyisa (Reb 11,8-11).
Hi liranzo, ha tirela Nungun-gulu loyi hi mu lavako ku hunza zilo zontlhe,
na hi pimanyisa Jesu Kristu loyi a nga ingisa Dadani, a maha kuranza ka
Yena (Joh 5,30; Rom 8,35-39).
224
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
66 - MAHANYELA MANENE MA HI YISAKO KA NUNGUNGULU WUTSUMBU
225
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Xini a tolovelo wa kukholwa ke?
A kukholwa i tolovelo wu hi mahako hi amukela hi kutiya lezi Nungungulu
a hi tiviseleko, zi tlhamuselwako hi Bandla.
67
KUFA
2. Hi zihi zionho za hombe zo vukela kukholwa ke?
A zionho za hombe zo vukela kukholwa hi kungakholwi; hi ku kholwa ni
lezi zi hambanako ni kukholwa ka lisine, ni ku kholwa lezi zi nga za hava
kutani zi nga hiko kona.
3. Xini a kutsumba ke?
A kutsumba i tolovelo wu hi mahako hi rinzela hi kutiya a kutatiseka ka
zontlhe lezi Nungungulu a tsumbisileko, hakuva a nga na ku phazama
ne ku hi phazamisa.
4. Hi zihi zionho zi vukelako kutsumba ke?
Hi lezi:
• Ku nga rinzeli ku hanyiswa hi kota ya zionho;
• Ku rinzela ku hanyiswa na u nga mahi zinene.
5. Xini a liranzo ke?
A liranzo i tolovelo wunene wu hi mahako hi lava Nungungulu ku hunza
zilo zontlhe, ni muakelane khwatsi hi lezi hi ti ranzako hina wutsumbu.
Lisimu
Kukholwa, kukholwa, kukholwa misaveni laha xilo xo saseka.
A hi maheni kukholwa, xinga xilo xo saseka.
Kutsumba, kutsumba, kutsumba misaveni laha xilo xo saseka.
A hi maheni kutsumba xi nga xilo xo saseka.
Liranzo, liranzo, liranzo misaveni laha xilo xo saseka.
A hi maheni liranzo xi nga xilo xo saseka.
Mukombelo
226
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
Mhaka ya Hosi
«... Khwatsi hi lezi a kuonha ku nga enghena misaveni hi kota ya
munhu munwe, ni kufa ku tile hi kota ya kuonha; hi zalezo a kufa ku lo
thapela vanhu vontlhe, hakuva vontlhe va onhile» (Rom 5,12).
Tlhamuselo
Zontlhe lezi zi hanyako, zi nga ni dzumba, kota vanhu, zihari, tisinya,
magumo ya zona hi kufa. Kanilezi Nungungulu i wa pambulile munhu ka
nayo lowu wa kufa, i wa nga tafa, hi kuranza ka Nungungulu.
67 - KUFA
227
A kungafi loku ku wa fela ku longoloka ni liranzo la Nungungulu. Kanilezi
Sathani, a nga muhembi ni raru wa mawunwa (Joh 8,44), i lo kanganyisa
munhu, a mu tsikisa ku ranza Nungungulu (Gen 3,1-12).
68
KULAMULWA KO GUMESA
Loku a vukele Nungungulu hi ku maha lezi a nga beletelwa, i zi wonile
lezaku a nga fananangi na Nungungulu khwatsi hi lezi a nga wulile Sathani;
i lozwa tingana achava ku wonana na Nungungulu, a tizwa na a gohile. A
pswalo wakwe wu belekelwa xionhweni lexi (Rom 5,12).
A mbilu ya Nungungulu, kota lezi yi teleko hi liranzo, a yi tsakangi hi ku
mu tsikela magumo ntanwini wa xionho ni kufa, kanilezi i lo maha khungo
ga ku hanyisa vanhu hi Kristu, «loyi a nga vinya a papilo ga milanzu, legi gi
nga hi kecara hi zileletelo za gona; i gi susile hi ku gi belela xihambanwini,
i lo wutla matlhari ya vafumeli va mimoya ni mintamu, a va wisa tingana
kubaseni, a giyagiya hi ku va hlula kakwe xihambanwini» (Kol 2,14-15).
Anzhako ka kufa, hina hontlhe hi ta lamuliwa hi Nungungulu (Heb
9,27). Agostinho wo kateka i te ngalo: «A kufa khwatsi ku lumba lava va
hanyileko khwatsi; za karata kufa khwatsi ka lava va hanyileko hi kubiha».
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. Loku afa munhu, a moya wakwe wafa na wona ke?
Loku munhu afa, a moya wakwe a wufi, wu tava kona xontlhe xikhati.
2. Loku a munhu afa wuya kwihi a moya wakwe?
Loku munhu afa, a moya wakwe wo hambanyisiwa ni miri kala sikwini
ga kuvuka ni kulamulwa ko gumesa.
«Mu nga hlamali..., hakuva xikhati xa hata, laha vontlhe va nga
le zilahleni va ta ngazwa a gezu gakwe, va huma; lava va mahileko
kusaseka, va vuka a kuya wutomini; ni lava va mahileko kubiha va vuka
vaya kulamulweni» (Joh 5,28-29).
Lisimu
Mukombelo
Wo khongotela Nungungulu lezaku a hi tatisa hi tipswalo to hanya
khwatsi, kala kufeni.
228
Mhaka ya Hosi
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
Tlhamuselo
«… Laha a Nwana wa munhu a ta ngata hi kungangamela kakwe, ni
tingilozi tontlhe ti hi zinwe naye, zonake i ta tshama xitshanwini xakwe xa
kungangamela. Ku ta tsombanyiswa a matiko wontlhe mahlweni ka yena;
68 - KULAMULWA KO GUMESA
229
i ta va hambanyisa a vanwe ka vanwani, kota murisi a phakako tiyivu ka
timbuti. I ta veka tiyivu reveni gakwe ga xinene, kanilezi a timbuti hi le
reveni ga xibaba. Zonake a Hosi yi taku ka vona lava va nga reveni gakwe ga
xinene: Ngonani nwina mu katekisilweko hi Dadani, mu taga a tshomba
yi nga wona mufumo lowu wu longiselweko nwina kusukela kusanguleni
ka misava» (Mat 25,31-34).
69
A WUTOMI GA PINZUKELWA
«Vona va ta tsayiswa hi kulobyiswa ka pinzukelwa, va hlongolwa mahlweni
ka Hosi ni ka kungangamela ka ntamu wa yona, hi siku lego a ta ngata ha
gona a kuta dumiswa ka vobasa vakwe, ni kuva wo hlamalisa ka vontlhe
lava va kholilweko; hakuva mu kholilwe a wukustumunyu ga hina» (2Tes
1,9-10).
Kasi ku alakanya ni ku etisa
1. I ta kuyini Nungungulu hi siku go gumesa ke?
Hi siku go gumesa Nungungulu i ta lamula vontlhe vanhu, vahanyako
ni vafileko.
2. Xini xi ta nga maheka tikweni a kulamuleni ko gumesa ke?
A tilo gi ta mahiwa luswa, ku ta fuma kurula, nongameto, kutsaka ni
liranzo kala kupinzuka (1Kor 15,24-28).
Lisimu
Mukombelo
Nungungulu, ngha u hi ni wuxinji ka mina nzi nga muonhi
(Luk 18,13).
230
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
Mhaka ya Hosi
«Mu nga chavi lava va dayako miri, na va nga hi na ntamu a ku
daya muhefemulo; kanilezi chavani loyi a nga ni ntamu a ku lovisa a
muhefemulo ni miri le Gehena» (Mat 10,28).
69 - A WUTOMI GA PINZUKELWA
231
Anzhako ka kufa ka hina hi ta amukela nchachazelo kutani tsayiso
maringano ni mitiro ya hina.
Lava nyenyako xionho va taya tilweni. Lava va fako na va ranza Nungungulu
hi yontlhe mbilu, kanilezi na va nga mahangi mitiro yi enelako ku kombisa
kuhunzuluka kabye, va ta nyikwa hi wuxinji gakwe xikhati xo ti basisa.
A ka xikhati lexi xa ku ti basisa, a Bandla ga zi kota ku va vuna hi Muphahlo
wa Misa kutani hi yinwani mitiro ya wuxinji.
Lava va fako na va hahlukile ka Nungungulu a va gi kumi a wutomi ga
pinzukelwa (Mat 19,22-24). Le tilweni hi tava ni litsako la pinzukelwa, na
hi hanya na Nungungulu.
Xigonzo
«Zonake nzi lo cuwuka nzi wona Yivana na yi yimile xitsungeni xa Zioni,
na yi hi ni 144.000 lava va tsalilweko a vito ga yona ni vito ga Dadani wa
yona laha zimombyeni zabye. Nzi lozwa a gezu ga le tilweni kotisa mati
manyingi, ni ku kotisa guwa ga kudzinza ka hombe; ni gezu legi nzi nga
gizwa gi wo khwatsi i gezu ga magubhu loku ma biwa hi venyi va wona. Va
wa yimbelela lisimu liswa mahlweni ka xitshamu xa wuhosi, ni mahlweni
ka mune wa zimahwa zi hanyako ni manghanakana; ku wa nga hi kona
munhu a zi kotako ku gonza lisimu lelo, saseka lava va 144.000, lava va
xabyilweko misaveni. Lava hi vona va nga kala ku ti nyenyezisa hi vavasati,
hakuva va basile; hi lava va lanzako Yivana ni kwihi laha yi yako kona. Va
xabyilwe vanhwini a kuva mbhanzo wo ranga ka Nungungulu ni ka Yivana.
A ku kumiwangi mawunwa milonwini yabye; a va na nanzu» (Kuv 14,1-5).
BREVE
INTRODUÇÃO À BÍBLIA
BREVE INTRODUÇÃO À BÍBLIA
Tlhamuselo
Lisimu
Mukombelo
232
NZA KHOLWA HOSI - XIPANZE XA WUNHARU
4
70
A BIBLIA
A zigonzo lezi za 12 zi ku longisela kasi u gonza khwatsi a Biblia go Basa; zi
lava ku vuna vakatekista ni varangeli va makomunidade ya hina a ku yi tiva
khwatsi a Mhaka ya Nungungulu lezaku va fela ku zi pima hi kudlunyala
ni ku zi tlhamusela va zwatisa a Mhaka ya Hosi ka makomunidade.
71
LEZI GI NGA HA ZONA BIBLIA
Mhaka ya ku “Biblia” (mhaka yi tlhamuselako lezaku “mabhuku”), yi
tirisilwe kuranga hi Clemente wo kateka kasi ku komba a kuvululelwa
kontlhe ku tsalilweko.
Loku hi kumbuka a Biblia, hi tolovela ku alakanya a bhuku ginwe, kanilezi
a Biblia kupatsana ka 73 wa mabhuku matsongwani. A kufambeni ka
matimu ya kuhanyiswa ka vanhu, Nungungulu i wa ti tivekisa ka vanhu hi
tindlela to tsalangana. A xipanze xa hombe xa ku ti tivekisa loko, xi kumeka
lomu ka Biblia kutani Mitsalo yo Basa. Hambu zi hi tano, a zinwani zinene
a zi tsaliwangi, zi tivisilwe hi milomu ya vakoko va hina.
A Biblia zinwe ni Matimu zi patsana zi maha “Xibuka xa Kutiwonekelisa”
ka Nungungulu. A Testamenta ga Kale (T.K.) ni Testamenta Giswa (T.G.).
A kupatsana ka mabhuku lawa ku wumba a Biblia gi avanyisilweko hi:
• Mabhuku ya Testamenta ga Kale, ni
• Mabhuku ya Testamenta Giswa.
A zigonzo lezi a zi lumbi khwatsi le’za “Katekumenatu”.
1. Lezi gi nga ha zona a Biblia
2. A lisine li huwelelwako hi Biblia
3. Mabhuku ma wumbako a Testamenta ga Kale
4. A xikhati xa kutsaliwa ka Testamenta ga Kale
5. Mabhuku ma wumbako a Testamenta Giswa
6. Zikhati za kutsaliwa ka Testamenta Giswa
7. A tirimi ta Biblia
8. A mune wa Tiivangeli
9. Mitiro ya Vapostoli
10.A mapapilo ya Paulo
11.A mapapilo ya katolika
12.Kuvululelwa.
234
NZA KHOLWA HOSI - BREVE INTRODUÇÃO À BÍBLIA
A mhaka ya ku Testamenta, yi tlhamusela ku “Xivumelwano”.
A Testamenta ga Kale gi wulawula ka hina hi Xivumelwano xa Nungungulu
ni va ka Israeli. A Testamenta ga Kale gi wumbiwa hi mabhuku ma
tsalilweko na a nga se belekwa Jesu Kristu.
A Testamenta Giswa, gi wulawula ka hina hi xivumelwano xi mahilweko
hi Nungungulu ni vanhu, na xi yimisiwa hi Nwana wakwe Jesu Kristu. A
Testamenta Giswa gi wumbiwa hi mabhuku lawa ma tsalilweko nzhako ka
kufa ni kuvuka ka Jesu.
A Testamenta ga
Kale gi longisela a
Testamenta Giswa
JESU KRISTU
71 - LEZI GI NGA HA ZONA BIBLIA
A Testamenta Giswa
gi woningela ni
ku tlhamusela a
Testamenta ga Kale
235
Matirisela ya Biblia
Testamenta ga Kale
A Biblia kupatsana ka 73 wa mabhukwana matsongwani. A manwani
matsongwani, manwani nja hombe. A Testamenta ga Kale gi na ni 46 wa
mabhuku, ni Testamenta Giswa i 27. A bhuku ni bhuku gi avanyisilwe
hi zipimo, zi kombiswako hi tihlayo ta hombe. A xipimo ni xipimo
xi avanyisiwa hi mavesi, ma kombiswako hi tihlayo titsongwani ti
hangalakileko nzeni ka xipimo. A mavesi ma tirela a ku hi vuna ku kuma a
mhaka kutani timhaka to dlunyala.
Hi tolovelo loku hi lava ku wula a mabhuku ya Biblia a hi tsali gontlhe vito
ga gona, ho tsala a maletela yo sangula.
Mabhuku ya Nayo
Mabhuku ya Matimu
(Mabhuku ya Katolika)
A ku khwatsi hi loku hi kuma wu nge: Gen 9,8-15; aku:
• Gen. maletela yo sangula ya ku Genesisi;
• a 9 i hlayo ya xipimo lexi hi to vulula;
• a 8 i hlayo ya vesi, zi wulako lezaku hi ta sangula ka vesi ga 8 kala vesi
ga 15.
Mabhuku
ya Wutivi
Mabhuku ya Vaprofeti
(Mabhuku ya Katolika)
Testamenta Giswa
Kasi ku buvisisa
1. Xini a Biblia?
A Biblia i patsano wa 73 wa mabhuku lawa ma nga ni Mhaka ya
Nungungulu, leyi yi leletelwako vanhu xontlhe xikhati.
2. Ma avanyisisilwe kuyini a mabhuku ya Biblia?
A mabhuku ya Biblia ma avanyisilwe hi mabhuku ya Testamenta ga Kale
ni mabhuku ya Testamenta Giswa.
236
NZA KHOLWA HOSI - BREVE INTRODUÇÃO À BÍBLIA
Mabhuku
ya Matimu
Mapapilo
71 - LEZI GI NGA HA ZONA BIBLIA
(Mapapilo ya Katolika)
237
72
A LISINE LI HUWELELWAKO
KA BIBLIA
A Biblia i bhuku ga wukhozeli.
Lomu ka Biblia Nungungulu i hi tivisa a liranzo lakwe ni kuhanyisa kakwe.
Lezi zi nga tsaliwa lomu ka Biblia zi pupuxelwe hi Nungungulu. A vatsali,
vanga tira hi Moya wa Nungungulu, va tlhamusela a matimu ni kutivisa
a kukholwa kabye loku ku nga va hanyisa. A vatsali lava, va wa tsala na va
longoloka ni wutivi ni mapimisela ya nguva leyo va nga hanya ka yona.
Ku laveka hi zi tiva lezo kasi, loku hi gonza Biblia, hi tiva a wulawulela ga
mhaka ni lezi va nga pimisa zona nguveni leyo, mawulawulela ya wutivi
gabye, lezaku ma wa hi mahungu lawa Nungungulu a lavako ku hi tivisa
hina, Hakuva a Mutumbuluxi wa Biblia hi Nungungulu.
A hi lisine ku wula lezaku a Biblia a hi bhuku ga wutivi (científico). A
Biblia gi tsalilwe kale nguvu. A wutivi legi va nga hi nago xikhatini lexo
a gi fanani ni legi ga nyamutlha. Hikwalaho a vatsali va tirisile a wutivi ga
nguva yabye.
Ku laveka ku gonza Biblia na u hi ni kukholwa, nguvunguvu ha Jesu Kristu,
loyi a nga tshinya ga matimu ya kuhanyiswa. A Mubuzo wa Phasika lowu a
maHeberu va nga wu maha na va alakanya ku tlhatlhiswa wukhumbini ga
Gipite, kuhanyisa ka Phasika yiswa yi mahilweko hi kufa ni kuvuka ka Jesu
Kristu. Mosi loyi a nga rangela maHeberu ku tlhathisweni loku, kuhanyisa
ka Jesu Kristu loyi a tlhatlhisileko vanhu xionhweni.
A Testamenta ga Kale, gi longisela a Testamenta Giswa; ni Testamenta
Giswa gi woningela ni ku tlhamusela a Testamenta ga Kale.
Kasi ku buvisisa
1. Hi mani nwinyi wa Biblia?
A Nwinyi wa Biblia hi Nungungulu loyi a gi tsalileko hi mandla ya vanhu
lava a nga va ambexa Moya wa wutivi.
2. Hi yini hi wulako lezaku a Biblia matimu ya kuhanyisa?
Hi wula lezaku a Biblia matimu ya kuhanyisa, hakuva gi hi tlhamusela
lezi Nungungulu a ti wonekelisileko zona ka vanhu ni ku va hanyisa
kufambeni ka matimu ya vanhu.
A matimu ya kuhanyisa ku ti tivekisa ka Nungungulu. Nungungulu i tirisa
a wulawulela ga vanhu kasi ku ti tivekisa: A nga tirisangi a wulawulela ga
nyamutlha kasi ku komba vanhu va nguva leyo a tindlela ta kuhanyisa. Hi
hina hi faneleko ku pima a wulawulela ni wutivi ga xikhati lexo, kasi hi tiva
a mhaka leyi a Biblia gi hi tivisako yi nga ya tontlhe tinguva.
A mahungu ya hombe ya Biblia hi lawa: NUNGUNGULU I DADANI
LOYI A HI RANZAKO; na a hi zinwe na hina. A Testamenta ga Kale
gi hi komba lezi Nungungulu a nga va rangelisa zona vanhu hi lihlazambilu. A vaprofeti va tivisa hi kuhanyiswa loku ku tako laha Nungungulu
a to nyika vanhu vakwe a “mbilu yiswa” (Ezk 36,26), xinyikiwo xa Mesia
a tsumbisilweko, loyi a Moya wu to tshama hehla kakwe (Isa 11,2); Moya
lowu vontlhe vanhu va to wu amukela (Jol 3,1).
238
NZA KHOLWA HOSI - BREVE INTRODUÇÃO À BÍBLIA
72 - A LISINE LI HUWELELWAKO KA BIBLIA
239
73
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
240
Gen
Eks
Lev
Mts
Deut
Jox
Val
Rut
1Sam
2Sam
1Tih
2Tih
1Kro
2Kro
Ezr
Neh
Est
Tob
Jdt
1Mkb
2Mkb
Job
Tis
MABHUKU MA WUMBAKO
A TESTAMENTA GA KALE
Genesisi
Eksodusi
Levi
Mitsengo
Deuteronome
Joxua
Valamuli
Rute
1 Samueli
2 Samueli
1 Tihosi
2 Tihosi
1 Kronekele
2 Kronekele
Ezra
Nehemia
Estere
Tobia
Judite
1 Makabeu
2 Makabeu
Joba
Tisimu
Mav Mavingu
25 Mut
Mutshawuteli
26 Xiz
Xizimba xa Solomoni
27 Wut Wutivi
28 Sir
Sirake
29 Isa
Isaya
30 Jer
Jeremia
31 Mks
Mikosi va Jeremia
32 Ezk
Ezekieli
33 Bar
Baruke
34 Dan Danieli
35 Hos
Hosea
36 Jol
Joeli
37 Ams
Amosi
38 Obd
Obadia
39 Jon
Jona
40 Mik
Mika
41 Nah
Nahume
42 Hbk
Habakuka
43 Zef
Zefania
44 Hag
Hagai
45 Zak
Zakaria
46 Mlk
Malaki
24
NZA KHOLWA HOSI - BREVE INTRODUÇÃO À BÍBLIA
MABHUKU YA TESTAMENTA GA KALE
A Testamenta ga Kale gi na ni 46 wa mabhuku lomu ka Biblia ga Katolika.
A Biblia ga maProtestante gi kiyelelwa hi mabhuku lawa: Baruke, Judite;
Bhuku go ranga ni ga wumbiri ga Makabeu, Wutivi (Sabedoria), Sirake
(Eclesiástico, Ben-Sirá), Mutshawuteli na Tobit. A maProtestante a va
vumeli lezaku a mabhuku lawa ma na ni lisima.
A Pentateuko: I tsengo wa ntlhanu wa mabhuku yo ranga ya Biblia. A
mabhuku lawa ma tlhamusela: A ntumbunuku wa tiko ni wa munhu, a
ntumbunuku wa xionho, a ku ti wonekelisa ko ranga ka Nungungulu,
xipanze xa matimu ya maHeberu ni milayo ya vanhu lavo. A mabhuku ma
vitanwako aku Pentateuko hi lawa:
Genesisi
(Gen)
Mitsengo
(Mts)
Eksodusi
(Eks)
Deuteronome
(Deut)
Levi
(Lev)
Mabhuku ya Matimu (Históricos): A mabhuku lawa ya matimu ya va ka
Israeli. Hi lawa:
Joxua
( Jox)
2 Kronekele
(2Kro)
Valamuli
(Val)
Ezra
(Ezr)
Rute
(Rut)
Nehemia
(Neh)
1 Samueli
(1Sam)
Tobia
(Tob)
2 Samueli
(2Sam)
Judite
( Jdt)
1 Tihosi
(1Tih)
Estere
(Est)
2 Tihosi
(2Tih)
1 Makabeu
(1Mkb)
1 Kronekele
(1Kro)
2 Makabeu
(2Mkb)
Mabhuku ya gonziselelo: A ka wona ku na ni mitlhamuselo ya wumunhu,
mikombelo, mavingu, wutivi, matimu, lomu hi zi kotako ku kuma
mahungu lawa Nungungulu a lavako ku hi tivisa. Hi lawa a mabhuku lawo:
Joba
( Job)
Xizimba xa Solomoni (Xiz)
Tisimu
(Tis)
Wutivi
(Wut)
Mavingu
(Mav)
Mutshawuteli
(Mut)
Sirake
(Sir)
73 - MABHUKU MA WUMBAKO A TESTAMENTA GA KALE
241
MABHUKU YA ZIPROFETO: MABHUKU YA VAPROFETI:
Isaya
Jeremia
Mikosi va Jeremia
Baruke
Ezekieli
Danieli
Hosea
Joeli
Amosi
(Isa)
( Jer)
(Mks)
(Bar)
(Ezk)
(Dan)
(Hos)
( Jol)
(Ams)
Obadia
Jona
Mika
Nahume
Habakuka
Zefania
Hagai
Zakaria
Malaki
(Obd)
( Jon)
(Mik)
(Nah)
(Hbk)
(Zef )
(Hag)
(Zak)
(Mlk)
74
A XIKHATI KU NGA TSALIWA
A TESTAMENTA GA KALE
A Biblia gi hi tivisa hi ku ti tivekisa ka Nungungulu kufambeni ka matimu.
Hi kota ya lezo hi wulako lezaku a Biblia matimu yo basa, kambe a
Testamenta ga Kale gi hi tlhamusela a matimu ya lixaka leli li rangelweko
hi Nungungulu: Matimu ya va ka Israeli.
Ku kalile ku chikela xipanze xa 1.000 wa malembe na a nga seta Kristu (a.K.
= a.C.) na ku nga tsaliwangi nchumu xa matimu ya lixaka leli. A matimu
ya vakokwani vabye nimikhuwo yontlhe zi wa timuliwa hi milomu ya
vararu ka vana vabye. Na ku sele 1.000 wa malembe kasi kuta Kristu zi
lo sangula ku tsaliwa zontlhe, hakuva zi wa laveka, aku khwatsi hi lezi zi
lavekako ka hina loku na hi sangula ku lava matimu, tisimu ni zontlhe lezi
va hanyisileko zona vakokwani va hina.
A “KANON” (TSENGO WA MABHUKU)
TESTAMENTA GA KALE
A ntiro lowu wo patsela mabhuku wu sangulile xikhatini xa tihosi ta ka
Israeli, Davida na Solomoni, malembe ya 1.000 na a nga se chikela Kristu.
Ku sukela malembe ya 1.000 kala 750 na a nga seta Kristu, ku tsalilwe
matimu ya kona lomu ka mabhuku ya Samueli wo ranga ni wa wumbiri, va
chela nzeni ka mabhuku lawa a matimu ya kale nguvu yo kota zipimo 2 ni
3 za Genesisi, khume ga milayo, a Nayo ni tsengo wa Tisimu.
A ka xipanze xa wumbiri kusukela 750 kala 500 na a nga seta Kristu, ku
tsalilwe xipanze xa hombe xa ziprofeto ni Tisimu tinyingi.
Ka xipanze xa wunharu, loku va wuyile hi wukhumbini ga Babiloni,
kusukela 500 kala 100 a.C., va lo tsala zontlhe za kale ni matimu ya tiko ya
xikhati xa Ezra, Nehemia, Makabeu. Hi xona xikhati ku nga mbheleliswa
a mabhuku lawa (ya ntlhanu yo ranga) ma vitanwako ku Pentateuko. Ku
engetelwa a Tisimu.
A ka xikhati xalexo kambe a mabhuku ya wutlhari: Xizimba xa Solomoni,
Jona, Joba, Mavingu, Eklesiástiko (Siraside - Ben- Sirak), Tobia, Ester,
Judite, Daniel, Mutshawuteli. A bhuku go gumesa ku tsaliwa ka mabhuku
ya Testamenta ga Kale hi ga Wutivi, malembeni ya 75 na a nga seta Kristu.
242
NZA KHOLWA HOSI - BREVE INTRODUÇÃO À BÍBLIA
74 - A XIKHATI KU NGA TSALIWA A TESTAMENTA GA KALE
243
75
MABUKU MA WUMBAKO
A TESTAMENTA GISWA
A mabhuku ya Matimu: Ma tivisa a wutomi ni kugonzisa ka Jesu Kristu a
mitiro ni kusangula ka Bandla. A mabhuku ya kona hi lawa:
Ivangeli ya Mateu (Mat)
I vangeli ya Marku (Mrk)
Ivangeli ya Luka
(Luk)
Ivangeli ya Johani ( Joh)
Mitiro ya Vapostoli (Mit)
MABHUKU YA TESTAMENTA GISWA
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Mat
Mrk
Luk
Joh
Mit
Rom
lKor
2Kor
Gal
Efe
Flp
Kol
1Tes
2Tes
Mateu
Marku
Luka
Johani
Mitiro
Va le Roma
1 Va le Korinte
2 Va le Korinte
Va le Galatia
Va le Efesusi
Va le Filipi
Va le Kolosi
1 Va le Tesalonika
2 Va le Tesalonika
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
1Tim
2Tim
Tit
Flm
Mah
Jak
1Ped
2Ped
1Joh
2Joh
3Joh
Jud
Kuv
1 Timote
2 Timote
Titusi
Filemoni
MaHeberu
Jakobe
1 Pedro
2 Pedro
1 Johani
2 Johani
3 Johani
Juda
Kuvululelwa
A ku Testamenta Giswa zi tlhamusela ku: Xivumelwano Xiswa lexi
Jesu Kristu a nga tlhanganyisa ha xona Nungungulu ni vanhu vakwe. A
xivumelwano xa kale xi mahilwe hi Nungungulu ni va ka Israeli, xi valetilwe
hi Xivumelwano Xiswa xa pinzukelwa xi fungilweko hi Nkhata wa Kristu.
Mabhuku ya Testamenta Giswa: A xaxameto ni tsengo wa mabhuku ya
Testamenta Giswa za fana ka Biblia ga Katolika ni ka ga “Maprotestante”.
244
NZA KHOLWA HOSI - BREVE INTRODUÇÃO À BÍBLIA
A MAPAPILO YA MUPOSTOLl PAULO
Va le Roma
1 Va le Korinte
2 Va le Korinte
Va le Galatia
Va le Efesusi
Va le Filipi
Va le Kolosi
(Rom)
(lKor)
(2Kor)
(Gal)
(Efe)
(Flp)
(Kol)
1 Va le Tesalonika
2 Va le Tesalonika
1 Timote
2 Timote
Titusi
Filemoni
MaHeberu
(1Tes)
(2Tes)
(1Tim)
(2Tim)
(Tit)
(Flm)
(Mah)
MAPAPILO YA KATOLlKA
Jakobe
1 Pedro
2 Pedro
1 Johani
( Jak)
(1Ped)
(2Ped)
(1Joh)
2 Johani
3 Johani
Juda
(2Joh)
(3Joh)
( Jud)
BHUKU GA ZIPROFETO ZA TESTAMENTA GISWA:
KUVULULELWA (KUV)
A bhuku legi ga ku vululelwa gi tsalilwe hi Johani loyi wa Ivangeli. Lisimu
la ku bhuma ko gumesa ka Kristu ni ka Bandla ku gumelweni ka zikhati
(Paruzia) gi tsalilweko xikhatini xa kuxaniseka ka Bandla.
75 - MABUKU MA WUMBAKO A TESTAMENTA GISWA
245
76
ZIKHATI ZA KUTSALIWA
A TESTAMENTA GISWA
Cafarnaum
IL
RÂN
ÉA
EO
FE
NÍC
IA
P alestina
no tempo de Jesus
ITER
G
AL
Lago de Tiberíades
Nazaré
Rio Jiordão
MED
DECÁPOLE
PEREA
MA R
Belém
O
Jerusalém
M O RT
JU
DE
IA
MAR
SAMARIA
IDUMÉIA
246
MOABE
NZA KHOLWA HOSI - BREVE INTRODUÇÃO À BÍBLIA
Ma kumekisile kuyini a mabhuku lawa?
A Vapostoli loku va famba na Jesu va wa nga khomangi tipenisela ni
mapapilo mandleni kasi ku tsala lezi yena a nga zi wula ni lezi yena a nga
maha. Vona va wo ingisela ni ku wona lezi a nga maha na va famba naye.
Saseka nzhako ka kufa ni kuvuka kakwe, na wu tile Moya wa ku Basa, hi
kona a Vapostoli va nga zi pima lezaku futsi hi yena Jesu. Hi kona va nga
sangula ku kanela lezaku i wa hi yena Mesia loyi a nga rinzelwe, loyi a fileko
ni lezi a ha hanyako.
Loyi a nga wa ta kholwa a babatisiwa vitweni gakwe i wa ta hanya.
A vanhu vanyingi va ingisile a gonzo ya Vapostoli, va kholwa, zonake va
babatiswa. Ma tumbunukisile lezo a makomunidade yo ranga ya makristu.
A makomunidade lawa yo ranga a ma kumangi nchumu xi tselweko
xungetano hi Kristu. Zontlhe va tivisilwe hi milomu. Kanilezi laha a
makomunidade ma nga enzelekelana hi tsengo, ku hunza malembe yo
hlaya ku lo sangula ku laveka lezaku a timhaka tinwani ti tsaliwa, kasi ku
vunetela lomu tikatekezeni ni ku tiva khwatsi a gonzo ya Jesu.
A makristu maswa ma wa nga mu tivangi Jesu hi wutsumbu gakwe. A
mitsalo yi humisile lezo kasi yi dlunyatisa a lisine la kukholwa leli a
makristu ma nga fanele ku li kholwa.
Zikombiso za Wupostoli; kutani zisumo za katekeze.
A Vapostoli kufambeni kabye ka komunidade ni komunidade, xinwani
xikhati manwani ma wa kumeka na ma tsawukene, va wa tsalela makholwa
kasi ku ma tiyiseta kukholweni, va ma vuna hi lezi zi nga ma kanakanisa
hambu ku wulawula hi zikarato lezi zi nga ma humelela ka makomunidade
yabye. Lawo hi wona Mapapilo ya Vapostoli.
A Vapostoli vo kari, kutani vapizani va Vapostoli va wa va tsalela xungetano
ni wutomi ga Jesu ni gonzo yakwe. Hi lezo li nga tumbunukisa zona a Mune
wa tiIvangeli. A munwe wa vatsali va tiIvangeli i tsele kambe xungetano ni
wutomi ga ma komunidade yo ranga ya makholwa, ku kanela ka Vapostoli
ni zimaho zabye: Lego hi bhuku gi tibyako Mitiro ya Vapostoli.
Hi ku gumesa, xikhatini xa zikarato za hombe za kuxaniseka ka Bandla,
Johane wo kateka, i lo tsala a bhuku ga Kuvululelwa, na a sina a khomilwe,
a hi le xihlaleni (xidwani - ilha) xa Phatimusi. Zi mahisile lezo aku kala ku
humelela a mabhuku kutani ku mitsalo yi wumbako a Testamenta Giswa.
76 - ZIKHATI ZA KUTSALIWA A TESTAMENTA GISWA
247
Masiku ya ku tsalwa ka mabhuku ya testamenta giswa
50-52
53-58
1ª e 2ª
Tesalonika
1ª e 2ª
Korinte
Jakobe
61-63
63-65
65-68
70-75
90-100
Juda
1ª e 2ª
Timote
Mateu
la 2a 3a
Johani
Kolosi
Galatia
Efesusi
1 Pedro
Titusi
Luka
Kuvululela
Roma
Filipi
MaHeberu
2 Pedro
Mitiro
Filemoni
Marku
77
A TIRIMI TA BIBLIA
Πάτερ ἡμῶν ὁ ἐν τοῖς
οὐρανοῖς ἁγιασθήτω τὸ
ὄνομά σου · ἐλθέτω ἡ
βασιλεία σου · γενηθήτω
A tirimi ta Biblia tinharu: XiHeberu, XiAramaiko ni XiGreki.
A xipanze xa hombe xa Testamenta ga Kale, xi tselwe hi XiHeberu. Hi
XiAramaiko ku tselwe xipanze xitsongwani ka Testamenta ga Kale, ma nga
mabhuku ya Tobia na Judite.
Kasi ku buvisisa
1. Hi wahi mabhuku ma lumbako a Testamenta Giswa?
A mabhuku ma lumbako a Testamenta Giswa hi wontlhe ma tselweko
nzhako ka loku Jesu a file.
Hi XiGreki ma tsalilwe ka Testamenta ga Kale a mabhuku ya Wutlhari ni
Makabeu wa wumbiri.
A Testamenta Giswa gi tselwe gontlhe hi XiGreki ahandle ka Ivangeli hi
ku tsala ka Mateu. Na a nga se belekwa Jesu Kristu a Biblia ga Testamenta
ga Kale gi wa tlhamuselwe gontlhe hi XiGreki. A tlhamuselo lowu wu
vitanwa lezaku “Versão Grega dos Setenta”.
2. Zi wula kuyini aku Testamenta Giswa ke?
Aku Testamenta Giswa zi wula lezaku Xivumelwano Xiswa xi fungilweko
hi Nkhata wa Jesu Kristu, lexi xi valetako xivumelwano xa kale xa
Nungungulu ni maHeberu.
A kufambeni ka mazanazana ya malembe a Biblia gi wa tlhamuselwa hi
tirimi to tala. A tlhamuselo wu nga hi ni wudumo hi lowu wu vitanwako
“Vulgata” wu mahilweko hi Jeronimo wo kateka, hi Xilatina, malembeni
ya 400 nzhako ka Kristu (d. C.).
3. A Testamenta Giswa gi na ni mabhuku mangani?
A Testamenta Giswa gi na ni 27 wa mabhuku: 4 wa ti lvangeli, Mitiro ya
Vapostoli, 21 wa mapapilo ya Vapostoli, ni Kuvululelwa.
Zalezi a Biblia gi kumeka na gi tlhamuselwe hi mazana-zana ya tirimi. A
Biblia i bhuku gi tibyako, nguvu, gi tlhamuselweko nguvu, gi xavisiwako
nguvu matikweni wontlhe.
248
NZA KHOLWA HOSI - BREVE INTRODUÇÃO À BÍBLIA
77 - A TIRIMI TA BIBLIA
249
78
A MUNE WA TIIVANGELI
«A nga kona a kanakanako lezaku a ka yontlhe Mitsalo yo Basa, hambu
ya Testamenta Giswa, a mune wa tiIvangeli hi tona ti nga xitshanwini xa
hombe, hilezi ti na ni wumboni ga hombe ga wutomi ni gonziselelo ya
Gezu gi nga ambala miri, a nga yena Muhanyisi wa hina» (Vaticano II, Dei
Verbum 18).
Aku “Ivangeli” mhaka yi tlhamuselako lezaku “mahungu maswa”,
“Mahungu yo tsakisa”. A tiIvangeli leti, a Bandla gi ti vumelako lezaku to
Basa lezo hi ku ti tselwe ni xivuno (inspiração) xa Nungungulu, i mune:
Ivangeli hi kutsala ka Mateu, Marku, Luka na Johani.
Ti kona tinwani tiIvangeli ti vitaniwako lezaku “apócrifos” leto a Bandla a
gi ti vumeli lezaku ti tselwe - hi ku ehliselwa Moya wa Nungungulu. Leti
tinharu to ranga(Mateu, Marku na Luka), ti vitanwa lezaku “Sinóticos” hi
lezaku ti na ni tsalelwa ginwe kambe ta kotlana ka manwani mawulawulela.
Laha ku humako kona kuhambana ko kari ka tiIvangeli
Mahanyela
ni Mhaka ya JESU
Ku kanela
ka Vapostoli
IVANGELI
Vatsali
vo kateka
Mahanyela ya kukholwa
ni ya makomunidade
1. Ahandle ka ku wulawula hi Matimu ya wutomi ga Jesu, a Vatsali va
tiIvangeli va lava ku tivisa a Mhaka yakwe.
250
NZA KHOLWA HOSI - BREVE INTRODUÇÃO À BÍBLIA
2. Vona va belekelwe ka makomunidade yo ranga lawa ma nga rangelwa hi
Vapostoli, hi zikhati ni matshamu yo hambana.
3. Johani na Mateu va wa hi vapizani va Jesu. Marku na Luka va wa hi
vapizani va Vapostoli. Munwe ni munwani i wa hi ni matsalela yakwe ni lezi
a nga xuva zona kanilezi vontlhe va wa tatiswa hi Moya wa Nungungulu.
4. Kota lezi a vatsali va tiIvangeli va nga rumela mhaka yabye ka
makomunidade yo hambana ya makholwa, ni lezi va nga laya ka yona zi
hambene.
Mateu: Ivangeli hi yi tivako yi tselwe na ku hunzile 70 wa malembe nzhako
ka Jesu. I wa yi tsalela nguvunguvu a makristu ya vaJuda va le Palestina. I
wa khatala hi ku va komba lezaku Jesu hi lisine hi yena Mesia loyi a nga
tsumbisilwe Israeli. Hi kota ya lezo i alakanyisa nguvu a Ziprofeto za Mesia
zi mahelweko Jesu.
Marku: Leyi hi yona ya kale ni ya yi tsongwani ka tontlhe tiIvangeli ta
mune. Marku i tirile nguvu na Pedro ava mutlhamuseli wakwe. I wa hi
mupangalati wa Paulo liyenzweni lakwe lo ranga. I tsalele a makholwa ma
nga hunzulukile ka vamatiko.
Luka: Hi yena Muvangeli wo gumesa wo kala a nga hi muJuda. Mupizani
wa Vapostoli, nguvunguvu wa Paulo. I wa hi dokodela, xipswalwa xa le
Antiokia. Yena i tsalele makristu lawa ma nga hunzulukile ka vamatiko.
Ivangelista loyi a tivako ni makulela ya Jesu, i wulawula nguvu hi wutomi
ga Maria wo kateka ku hunza vanwani, i wulawula kambe hi ku hawukela,
hi mukombelo, hi wontlhe mahedeni ma vitanilweko kuhanyiswa. I
tlhamusela nguvu hi ziwoniso ni gonzo ya Jesu kasi vontlhe va pima a
lisine la lezi zi gonzisilweko.
Johani: Mupostoli wa Jesu, Johani i tsalile a Ivangeli xikhatini xa 90 wa
malembe nzhako ka Jesu, Ivangeli yi hambeneko kutsongwani ni tinwani.
A Ivangeli yakwe i hanzu wa ku ehleketa ni wa tikhozo ta makomunidade
ya makholwa. Xinwani xikhati za karata ku hambanyisa a Mhaka ya
Nungungulu ni katekeze ya kubabatiswa ni Eukaristiya. I tsalela a
makomunidade ya makholwa.
Le ka Johani, Jesu i komba a wudzunzo ni wukulu ga Nungungulu xikhatini
xa kuxaniseka kakwe.
78 - A MUNE WA TIIVANGELI
251
Kasi ku buvisisa
79
1. Hi tihi a tiIvangeli leti a Bandla gi ti vumelako?
Hi leti ta Mune: Mateu, Marku, Luka na Johani.
2. Ti tsalilwe xikhati muni a tiIvangeli?
Ti tsalilwe na ku nga se mbhela a zana ga malembe nzhako ka Jesu.
Xikhati xa ku tsaliwa ka tiIvangeli:
Malembe
50 d.C
65 - 70
75 - 90
80 - 85
90 - 100
Marku
Mateu
Luka
Johani
A mune wa vatsali va tiIvangeli a va tsalangi xikhati xinwe.
A MITIRO YA VAPOSTOLI
Hambu loku a vito ga bhuku legi gi hi “Mitiro ya Vapostoli” gona gi
wulawula nguvu ha Paulo na Pedro wo kateka. A nwinyi wa bhuku legi
hi yena loyi wa Ivangeli ya wunharu, Luka. Hi kusanguleni a Ivangeli ya
wunharu ni Mitiro ya Vapostoli gi wa hi bhuku ginwe.
A bhuku legi gi tsalilwe malembeni ya 75 nzhako ka Jesu. A Mitiro ya
Vapostoli yi wulawula hi Bandla ga Jerusalema (xipimo 1-7); gi wulawula
kambe hi kuanza ka Bandla ahandle ka Jerusalema (8-12); ku hangalaka
ka Bandla ka vamatiko (13-21); ni liyenzo la Paulo a Roma ni kuhlwela
kakwe doropeni legi (21- 28).
A bhuku legi gi vitanwa kambe lezaku i “Ivangeli ya Paulo” kutani ku
“Ivangeli ya Moya wa ku Basa”, hilezi gi tivisa lezi a Bandla go sangula gi
nga rangeliswa zona ni ku woningelwa hi Moya, gi wa nyikwa ntamu
wo kanela Mufumo wa Nungungulu. A zigonzo za bhuku ga Mitiro ya
Vapostoli za hehuka ku zi pima ni ku laveka nguvu kasi ku tiva a maanzela
ya Bandla kusukela ka komunidade ya Jerusalema, ni ku wona a Moya wa
vamisionario va zikhati zo sangula hambu ni ku pima a mapapilo ya Paulo.
Kasi ku buvisisa
1. Hi mani mutsali wa bhuku ga Mitiro ya Vapostoli?
A mutsali wa Mitiro ya Vapostoli hi Luka.
2. A Mitiro ya Vapostoli yi tsalilwe xikhati muni?
Yi tsalilwe malembeni ya 75 nzhako ka Jesu Kristu.
3. 3. A bhuku ga Mitiro ya Vapostoli gi wulawula yini?
Gi wulawula hi makomunidade yo ranga ya makholwa, hi gonzo ya
Vapostoli, hi ku anza ka Bandla ni kuva kona ka Nungungulu ni Moya
wa ku Basa lomu Bandleni.
252
NZA KHOLWA HOSI - BREVE INTRODUÇÃO À BÍBLIA
79 - A MITIRO YA VAPOSTOLI
253
80
81
A MAPAPILO YA PAULE
Hi kuma khume ga mapapilo ni manharu ya Paulo. A wunyingi ga wona
ma tsalilwe na ti nga se nga tsaliwa a tiIvangeli. A mapapilo ya Paulo ma
wa tsaliwa maringano ni zigelo zo kari a ka makomunidade lawa a nga ma
yimisile, kasi ku hlamula a zigelo za lezi zi nga humelela ka wona.
A mapapilo yakwe ma tolovela ku xaxametiswa lezi:
• Mapapilo yo ranga: 1 ni 2 ka va le Tesalonika;
• Mapapilo ya hombe: 1 ni 2 ka va le Korinte, ka va le Roma ni ka va le
Galatia;
• Mapapilo ya le wubocweni: Va le Filipe, va le Kolosi, va le Efesusi na
Filemoni;
• Mapapilo ya wurisi: Titusi, 1 ni 2 ka Timote.
A Papilo ka MaHeberu: A papilo legi ga kanakanisa, go khwatsi a hi
gakwe Paulo, a hi yena a nga tsala gona, kota lezi gi nga ni gonzo yakwe gi
lo mahiwa gakwe kusukela kusanguleni. Ko khwatsi gi tselwe hi munwe
wa mupizani wakwe.
A ka “KANON” ya Testamenta Giswa ma kumeka 7 wa mapapilo ma nga
tsaliwa hi vanwani Vapostoli, ma vitaniswako ku Mapapilo ya Katolika.
Ma vitaniswa lezo hakuva a ma kongomi a munhu wo kari hambu a
komunidade go kari aku khwatsi hi ya Paulo, kanilezi ma kongoma a
makholwa wontlhe.
A mapapilo lawo hi lawa:
• Papilo ginwe ka Jakobe;
• Mapapilo mambiri ya Pedro;
• Mapapilo manharu ya Johani, ni
• Papilo ginwe ga Juda.
AS VIAGENS MISSIONÁRIAS DO APÓSTOLO PAULO
Filipos
Tessalônica
Apolônia
Bereia
SAMOTRÁCIA
ED
Ô
IA
ÁSIA
Ate
QUIOS
na
s
Éfeso
Corinto
AC
S
SAMO
AI
A
ÍDI
A
Atália
LÍCIA
CÓS
RODES
AC
LICAÔNIA
Icônio
Listra
Perge Derbe
PANF
ÍLIA
CILÍCIA
Selêucia
SÍRIA
200
300
AC
S
SAMO
AI
Siracusa
A
Mileto Colossos
Cnido
LÍCIA
Pátara
Icônio
ÍDI
A
Mirra
CILÍCIA
Listra
Derbe
Tarso
PANF
ÍLIA
Antioquia
CÓS
MALTA
CRETA
N
SÍRIA
RODES
RE
IP
CH
Salmona
Fenice
Sidom
Laseia
0
Cesareia
N
Samaria
Jerusalém
PRIMEIRA VIAGEM
(do ano 49 ao 52) (Act 15,36 - 18,22)
PIS
Éfeso
Atenas
Corinto
CAPADÓCIA
LICAÔNIA
Antioquia
Bons Portos
JUDEIA
(do ano 45 ao 49) (Act 13-14)
254
Régio
ÍLIA
FRÍGIA
ÁSIA
MAR MEDITERRÂNEO
Quilômetros
SEGUNDA VIAGEM
IA
QUIOS
SIC
GALÁCIA
MÍSIA
Tiatira
N
Salamina
Pafos
100
Trôade
Ô
Antioquia
CHIPRE
CRETA
0
TRÁCIA
Filipos Neápolis
Tessalônica
Apolônia
Bereia
LIA
M
CAPADÓCIA
Antioquia
PIS
CO
ED
FRÍGIA
Assôs
Mitilene
N
RI
ITÁ
Pozuoli
Rio E
ufrate
s
AC
ILÍ
Roma
Três Vendas
Praça de Apio
GALÁCIA
Trôade MÍSIA
M
MAPAPILO YA KATOLIKA
MAR MORTO
100
200
300
Quilômetros
TERCEIRA VIAGEM
(do ano 53 ao 58) (Act 18,23 - 21,16)
Cirene
NZA KHOLWA HOSI - BREVE INTRODUÇÃO À BÍBLIA
Ptolemaida
Cesareia
MAR MEDITERRÂNEO
Jerusalém
JUDEIA
LÍBIA
VIAGEM A ROMA
EGITO
Tiro
Viagem do prisioneiro (ano 59 / 60) (Act 27 - 28)
81 - MAPAPILO YA KATOLIKA
Gaza
Alexandria
MAR MORTO
EGITO
255
82
KUVULULELWA
Kuvululelwa i bhuku go gumesa ga Biblia. A mhaka ya ku “Apokalipse”
yi tlhamusela ku “Kuvululelwa” kutani “Kuwoniswa”. A bhuku legi gi
tsalilwe kumbheleni ka zana go sangula ga malembe, xikhatini xa kuxaniswa
ka Bandla hi Mwamangulu wa va Roma, Domisianusi; zi lavekile ku zi tiva
lezo kasi ku tiva a bhuku legi.
Gona gi wa xuva ku kombisa a vaxanisi hi ndlela leyo kasi va nga zi poli; gi
lava ku tiyiseta makholwa hi ku va gonzisa lezaku Jesu i hlulile tiko ni lezaku
gi ta chikela a siku ga hombe ga Hosi. Nungungulu a nga tsayisi kwalaho
a valala lezaku kutani va ta hunzuluka. A valala, Roma ni mufumo wa va
Roma, zi ta hahlulwa, zonake a Bandla gi ta simama giva ni kungangamela
256
NZA KHOLWA HOSI - BREVE INTRODUÇÃO À BÍBLIA
ka gona. Ahandle ka tlhamuselo lowu wa matimu, Kuvululelwa gi lava ku
gonzisa nguvunguvu lezaku Nungungulu xontlhe xikhati i tsumbekile ka
vanhu vakwe ni ku i wa ta tatisa a xitsumbiso xakwe xa kuhanyisa.
Muwoniso wa Kuvululelwa: A Yivana hi Kristu. A wasati hi Maria. A
dragawu, mintamu yo biha. A zihari zimbiri (xipimo 13) mufumo wa va
Roma ni ganzelo wa Mwamangulu. A xivanza hi Nero, mwamangulu wa
va Roma, muxanisi wa hombe wa makristu. A Babuloni hi Roma, a zinza
ga mwamangulu, a tinguwo to basa xikombiso xa kuhlula. A timhonzo
xikombiso xa ntamu. A misisi yo basa xikombiso xa zikhati za pinzukelwa.
A tinumeri ti na ni tlhamuselo wo kari tonawu: a 7 yi hlayiwa kota hlayo wo
mbhelela, hikwalaho yi wula zikhati za pinzukelwa. 6, (a ka 7 u susa yinwe) a
hlayo leyi yi komba kumbhelela.
A tinharu ni khihlanya (3,5), ti
komba kambe a kungambheleli
hi xikhati xa ziringo ni xa
zixaniso. A 12 i komba Israeli
(wa Testamenta ga Kale, kutani
Israeli muswa, gi nga Bandla).
A 4 zi komba a tiko legi gi
vangilweko. 1.000 zi komba
tsengo wa hombe. A xinwani
xikhati a tihlayo ti kumeka na ti
wuyetilwe. A ku khwatsi hi leti,
144.000 i tsengo wa 12 x 12 x
1.000.
A bhuku ga Kuvululelwa i
Bhuku ga Mhaka yo tangalisa
xikhatini xa ziringo. A bhuku
legi gi hi komba a lisine la ku
hlula ka Nungungulu ni ka
Jesu loyi a vukileko. Xizimba
xa ku hlula ka Bandla legi gi
lanziselwako na gi sina gihi
mufambi.
82 - KUVULULELWA
257
ÍNDICE
Kasi ku buvisisa
1. Himani a nga tsala Kuvululelwa?
Hi Johani yaloyi a nga tsala Ivangeli ya wumune.
2. Gi tsalilwe xikhati muni a bhuku ga Kuvululelwa?
Gi tsalilwe kugumeseni ka zana ga malembe go sangula, xikhati xa
kuxaniswa ka Bandla hi mwamangulu Domisianusi.
3. Hi xihi xigelo xa bhuku ga Kuvululelwa?
Gi komba makristu a kuxaniswa ku nga hi kona, kutani loku ku mahekako,
ni ku tiyisa a lisine la kuhlula ka zinene xikari ka kubiha, ha Kristu.
NZA KHOLWA HOSI
PREFÁCIO
APRESENTAÇÃO À PRIMEIRA EDIÇÃO
LIVROS DA BÍBLIA E ABREVIATURAS
XIPANZE XO SANGULA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
NUNGUNGULU MUVANGI ��������������������������������������������������������������� 8
A VAKOKO VA HINA VA WA LAVA NUNGUNGULU ������������������� 11
KUVANGIWA KA MUNHU ��������������������������������������������������������������� 14
A KUVANGIWA KA WASATI ������������������������������������������������������������� 17
A KUONHA KA MUNHU ���������������������������������������������������������������� 20
MAMANI WA MUHANYISI ��������������������������������������������������������������� 23
A KUBELEKWA KA JESU ������������������������������������������������������������������� 25
JESU LE NAZARETA ��������������������������������������������������������������������������� 29
JESU ABA HUNGU HI MUFUMO WA NUNGUNGULU ��������������� 32
MINA NZI MURISI NENE ����������������������������������������������������������������� 35
JESU, HI KUFA KAKWE, I HLULlLE SATHANI ������������������������������� 38
A KUVUKA KA JESU HI KA VAFILEKO ������������������������������������������� 41
JESU A RUMELA MOYA WA KU BASA ��������������������������������������������� 44
DADANI NI NWANA NI MOYA WA KU BASA, NUNGUNGULU
MUNWE NTSENA ����������������������������������������������������������������������������� 47
15. A KU LANZELA JESU I NDLELA YA WUNHENHA ���������������������� 50
16. VASEKETELI NI VAPADRINHO VA MAKATEKUMENA ������������� 53
XIPANZE XA WUMBIRI
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
258
NZA KHOLWA HOSI - BREVE INTRODUÇÃO À BÍBLIA
A TINGELOZI �������������������������������������������������������������������������������������
MIMOYA YA KUBIHA ����������������������������������������������������������������������
KU KANETA NUNGUNGULU (XIONHO) �������������������������������������
KUVITANWA KA ABRAHAMA ������������������������������������������������������
NUNGUNGULU A HANYISA VANHU VAKWE �����������������������������
A XIVUMELWANO XA KALE �����������������������������������������������������������
A ZIGELO ZA XIVUMELWANO ������������������������������������������������������
KU RANZA NUNGUNGULU KU HUNZA ZONTLHE �����������������
DUMISANI NUNGUNGULU MIRINI WA NWINA �����������������������
A VANHU VA NUNGUNGULU VA TSHOVILE XIVUMELWANO ÍNDICE
56
60
66
70
74
77
80
83
86
89
259
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
KUKANELA KA VAPROFETI ����������������������������������������������������������� 92
KUBABATISWA KA JESU ������������������������������������������������������������������� 95
JESU A VITANA VAPIZANI ��������������������������������������������������������������� 98
ZIKATEKISO ������������������������������������������������������������������������������������� 101
JESU A GONZISA KU MAHA KURANZA KA DADANI ������������� 104
JESU A GONZISA KU RANZA VALALA ��������������������������������������� 107
JESU WA VITANA VAONHI ������������������������������������������������������������ 110
XIRINGO XO KUCETELA KU TSIKA JESU ��������������������������������� 113
JESU KRISTU I WA KHONGELA ��������������������������������������������������� 116
JESU WA HI GONZISA KU KHONGELA ������������������������������������� 119
JESU WA HANYA XIKARI KA HINA ��������������������������������������������� 122
A NAYO MUSWA: LIRANZO ����������������������������������������������������������� 125
JESU A TLAKUKELA TILWENI ����������������������������������������������������� 128
HINA HI MIRI WA KRISTU ������������������������������������������������������������� 131
A BANDLA GA KRISTU ������������������������������������������������������������������� 134
MARIA, MAMANI WA BANDLA ��������������������������������������������������� 137
43. MIKOMBELO NI TISINE TA KUKHOLWA ������������������������������ 140
XIPANZE XA WUNHARU
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
260
A TISAKRAMENTO ������������������������������������������������������������������������� 158
A KUBABATISWA ����������������������������������������������������������������������������� 161
KUTIYISWA ��������������������������������������������������������������������������������������� 165
A MUPHAHLO WA EUKARISTIYA ����������������������������������������������� 168
A MISA, MUPHAHlO WA MAKRISTU ������������������������������������������� 172
KUWULELA KA ZIONHO ������������������������������������������������������������� 175
KU WULELA ZIONHO ������������������������������������������������������������������� 178
KUTOTWA KA VABABYI ����������������������������������������������������������������� 181
A WUPADERI ����������������������������������������������������������������������������������� 184
A MUCHADO ����������������������������������������������������������������������������������� 188
MILAYO YA NUNGUNGULU ��������������������������������������������������������� 192
KU KHOZELA NI KU RANZA NUNGUNGULU KU HUNZA
ZONTLHE ����������������������������������������������������������������������������������������� 195
KU NGA HLAMBANYI MAHALA HI VI TO GA NUNGUNGULU 198
KU HLAYISA MASIKU YA HOSI NI KU NGA MAHI MABHINZU
HI MASIKU LAWO �������������������������������������������������������������������������� 200
KU DUMISA DADANI NI MAMANI ��������������������������������������������� 203
NI VANWANI VA HOMBE KUTANI VARANGELI ����������������������� 205
NZA KHOLWA HOSI
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
KU NGA DAYI �����������������������������������������������������������������������������������
KU NGA BHAYI ���������������������������������������������������������������������������������
U NGA YIVI ���������������������������������������������������������������������������������������
KU NGA NYIKI WUKUSTUMUNYU GA MAWUNWA ������������
A NTIRO ���������������������������������������������������������������������������������������������
MILAYO YA BANDLA �����������������������������������������������������������������������
MAHANYELA MANENE MA HI YISAKO KA NUNGUNGULU
WUTSUMBU �������������������������������������������������������������������������������������
67. KUFA ���������������������������������������������������������������������������������������������������
68. KULAMULWA KO GUMESA �����������������������������������������������������������
69. A WUTOMI GA PINZUKELWA �������������������������������������������������������
207
209
212
215
218
221
224
227
229
231
BREVE INTRODUÇÃO À BÍBLIA
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
A BIBLIA ���������������������������������������������������������������������������������������������
LEZI GI NGA HA ZONA BIBLIA �����������������������������������������������������
A LISINE LI HUWELELWAKO KA BIBLIA �������������������������������������
MABHUKU MA WUMBAKO A TESTAMENTA GA KALE ��������
A XIKHATI KU NGA TSALIWA A TESTAMENTA GA KALE �����
MABUKU MA WUMBAKO A TESTAMENTA GISWA �����������������
ZIKHATI ZA KUTSALIWA A TESTAMENTA GISWA �����������������
A TIRIMI TA BIBLIA �������������������������������������������������������������������������
A MUNE WA TIIVANGELI ��������������������������������������������������������������
A MITIRO YA VAPOSTOLI �������������������������������������������������������������
A MAPAPILO YA PAULE �������������������������������������������������������������������
MAPAPILO YA KATOLIKA �������������������������������������������������������������
KUVULULELWA �������������������������������������������������������������������������������
ÍNDICE
234
235
238
240
243
244
246
249
250
253
254
255
256
261
INDICAÇÕES PRÁTICAS
PARA O USO DO CATECISMO
A. PARA O CATECUMENADO
EVANGELlZAÇÃO - Xipanze xo sangula
Temas: nº pp.
Temas: nº 17-42 ���������������������������������������������������������������������� 56-139
II ANO DO CA TECUMENADO - Xipanze xa wunharu
KU WULELA ZIONHO �������������������������������������������������������������������� 178
Sakramento ya Kutlhanganyisa ��������������������������������������������cfr Ha Kombela
KUTOTWA KA VABABYI ������������������������������������������������������������������ 181
Mukombelo wo mahela mubabyi ������������������������������������������cfr Ha Kombela
A WUPADERI ������������������������������������������������������������������������������������ 184
A MUCHADO ������������������������������������������������������������������������������������ 188
HINA HI MIRI WA KRISTU �������������������������������������������������������������� 131
MAMANI WA MUHANYISI ���������������������������������������������������������������� 23
MARIA, MAMANI WA BANDLA������������������������������������������������������ 137
MIKOMBELO ������������������������������������������������������������������������������������� 140
1-16 ������������������������������������������������������������������������ 8-54
I ANO DO CATECUMENADO - Xipanze xa wumbiri
50
51.
52.
53.
40. 6. 42.
43.
Temas: nº 44-69 ���������������������������������������������������������������������158-232
C. PREPARAÇÃO PARA O CRISMA
I. Breve introdução à bíblia
pp.
Temas: nº 70-82 �����������������������������������������������������������������������234-258
II. JESU - BANDLA
B. PREPARAÇÃO PARA A PRIMEIRA COMUNHÃO
n° Tema 54. 65. 31. 33. 38. 36. 44. 45. 46. 47. 37. 48.
49.
262
p.
MILAYO YA NUNGUNGULU ���������������������������������������������������������� 192
MILAYO YA BANDLA ������������������������������������������������������������������������ 221
JESU A GONZISA KU MAHA KURANZA KA DADANI���������������� 104
JESU WA VITANA VAONHI �������������������������������������������������������������� 110
A NAYO MUSWA: LlRANZO ������������������������������������������������������������ 125
JESU WA HI GONZISA KU KHONGELA �������������������������������������� 119
A TISAKRAMENTO �������������������������������������������������������������������������� 158
A KUBABATISWA ������������������������������������������������������������������������������ 161
A KUTIYISWA ������������������������������������������������������������������������������������ 165
A MUPHAHLO WA EUKARISTIYA ������������������������������������������������ 168
JESU WA HANYA XIKARI KA HINA ���������������������������������������������� 122
A MISA, MUPHAHLO WA MAKRISTU ������������������������������������������ 172
Muphahlo wa Misa ��������������������������������������������������������������cfr Ha Kombela
KUWULELA KA ZIONHO �������������������������������������������������������������� 175
NZA KHOLWA HOSI
n° 34. 32. 38. 29. 39. 13. 40. 41. 42. Tema p.
XIRINGO XO KUCETELA KU TSIKA JESU������������������������������������ 113
JESU A GONZISA KU RANZA VALALA ���������������������������������������� 107
A NAYO MUSWA: LlRANZO ������������������������������������������������������������ 125
JESU A VITANA VAPIZANI ���������������������������������������������������������������� 98
JESU A TLAKUKELA TILWENI ������������������������������������������������������ 128
JESU A RUMELA MOYA WA KU BASA ���������������������������������������������� 44
HINA HI MIRI WA KRISTU �������������������������������������������������������������� 131
A BANDLA GA KRISTU �������������������������������������������������������������������� 134
MARIA, MAMANI WA BANDLA ���������������������������������������������������� 137
III. SACRAMENTOS DA INICIAÇÃO
44. 45. 46. 47. A TISAKRAMENTO �������������������������������������������������������������������������� 158
A KUBABATISWA ������������������������������������������������������������������������������ 161
A KUTIYISWA ������������������������������������������������������������������������������������ 165
A MUPHAHLO WA EUKARISTIYA ������������������������������������������������ 168
Explicação do Rito do Crisma ���������������������������������������������cfr Missal Popular
INDICAÇÕES
263

NATIONAL SENIOR CERTIFICATE GIREDI YA 12

ZION CHRISTIAN CHURCH CONSOLIDATED TABAKONI EASTER

Filière: BUSINESS, FINANCE AND MANAGEMENT

Commonwealth Scholars and Commonwealth Academic Fellow

Selected candidates for MBA and PhD programmes in

1. Om Mahal, Tiara. Address: Prop. Sh. Vijay Singh Mankotia, S/o Sh

大きな声で にあてはまる数を いいましょう。