grabstele eines athleten - Repository of UOI "Olympias"

KONSTANTIN G. RAKATSANIS
GRABSTELE EINES ATHLETEN
D ie h ie r a b g e b ild e te e in f ig u rig e G r a b s te l e
( T a f.
1), w u r d e
in
d e r a n tik e
A r k e s in e d e r I n s e l A m o r g o s g e f u n d e n , s p a t e r n a c h C h o r a t r a n s p o r t i e r t u n d in
d e r S a m m lu n g d e s E . I o a n n id e s a u f b e w a h r t 1. H e u t e b e f in d e t s ie s ic h u n t e r I n v .
N r. 15 9 in d e r a r c h a o lo g is c h e n S a m m lu n g v o n C h o r a a u f d e r K y k l a d e n in s e l
A m o r g o s . D a s f a s t v o lls ta n d ig e r h a l te n e G r a b r e l ie f v e r jiin g t s ic h a m o b e r e n T e il
u n d b e s te h t a u s w e is s e m , f e i n k o m ig e m , k r is ta llin e m I n s e l m a r m o r , v ie lle ic h t v o n
P a r o s 2. D e r o b e r e T e il d e r S te le , a u f d e m
H a ls u n d K o p f d e r A t h l e t e n f i g u r
d a r g e s te llt w a r e n , fe h lt. E b e n s o fe h le n d ie z w e i l e t z t e n F in g e r d e r l in k e n H a n d ,
u n d d ie r e c h te H a n d is t v e r l e tz t . D ie V o r d e r s e i te u n d d ie L a n g s s e i t e n d e r S te le
s in d g e g la t te t , w a h r e n d d ie R iic k s e ite r o h b e h a u e n is t. D a s R e lie f f e ld m i t d e r
F ig u rd a rs te llu n g , d e r e n R e lie fh o h e b is z u 2 c m . a n s te ig t, w ird v o n z w e i R a n d le is te n ,
d e re n B r e ite v a r i i e r t u n d d ie a n m e h r e r e n S te lle n b e s to B e n s in d , r a h m e n a r t i g
e in g e f a s s t. E b e n f a lls b e s to B e n is t d e r lin k e O b e r a r m .
M aB e: H .: 0 .5 3 7 m ., B r.: 0 .2 5 8 m ., B r . u n t e n : 0 .2 7 7 m ., D ic k e r 0 .0 7 m .,
R e lie f s h o h e : 0 .0 2 m ., H o h e d e r T a n ia : 0 .1 1 m .
D ie R e lie f h a u t is t e h e r b r a u n lic h
S te lle n
g r u n b la u e
V e rfa rb u n g e n
n e u e re m
R a n d le is te n h o h e , d ie a n m e h r e r e n
N iv e a u . U n te r h a lb
k o r r o d i e r t u n d w e is t a n
D a tu m s
a u f.
D ie
v e rs c h ie d e n e n
R e le fh b h e
S te lle n b e s t o s s e n s in d , h a b e n
d e r T a n i a s ie h t m a n
den
K anon
und
und
d a s g le ic h e
das a b g e b ro c h e n e *
* Flir Publikationserlaubnis danke ich Frau Univ. Prof. Dr. E. Marangou. Die Fotos verdanke
ich dem DAI zu Athen. Frau Univ. Prof. Dr. B. Otto, Innsbruck, verdanke ich wertvolle Hilfen
und fordemdes Interesse.
1. IG. XII 17, 192. So nach ausfiihrlichen Angaben des Originalmanuskripts von Delamarre:
Stela marmoris albi... inventa in regione Kastri, postea Choram delata, ubi nunc in E. Ioannidis
museo conservatur, wahrend der Herausgeber H. v. Gaeting es gekiirzl hat. Hier mbchten wir
Herm Dr. Klaus Hallof der Sektion Inscriptiones Graecae der Akademie der Wissenschaften der
ehemaligen DDR fur diese schriftlichc Mitteilung danken.
2. Was die M arm orart angeht, ob cs sich hier urn naxische oder parische Herkumft handelt,
dazu kann ich mich nicht aussem, da derzeit keine chemische Untersuchung vorliegt; darliber hinaus
E. Pfuhl-H. Mobius: Die Ostgriechischen Grabreliefs (1977) 49, mil Anm. 84, beide machen darauf
aufmerksam, daiJ es leicht ist die soeben erwahnten M annorarten zu verwechseln.
160
Konstantin G. Rakatsanis
E m b o lo n , d e n s c h m a le n E in la B z a p f e n , d e r z u r E in la B u n g d e r S te le a u f e in e r
B a s is d ie n te . A m o b e r e n T e il d e r T a n i a is t d ie I n s c h r if t Σ Τ Η Σ Ι Α Δ Η Σ Σ Ω Σ Ι Γ Ε Ν Ο Υ Σ z u le s e n (T a f. 2 ). A u f d e r O b e r f la c h e d e r T a n i a s in d M e iB e ls p u re n d e u tlic h
zu
e rk e n n e n ,
G ra b s te le
e in e
T a tsa c h e ,
h in w e is t.
D ie s
w ird
d ie
auf
d a d u rc h
e in e
s p a te r e
b e s ta tig t,
W ie d e r v e r w e n d u n g
daB
m an
auf
G ru n d
der
der
B u c h s t a b e n f o r m e n d ie I n s c h r if t in s 3. Jh . v . C h r. d a t i e r t 1. N u n s te h t a b e r d ie
I n s c h r if t
o ffe n b a r au f e ra d ie rte m
G r u n d 2, w a s s o v ie l b e d e u te t, a ls daB d as
B ild w e r k u n d d ie I n s c h r if t n ic h t a u s d e r s e lb e n Z e i t s ta m m e n . D ie S te le w a r e
a ls o f u r S te s ia d e s , S o h n d e s S o s ig e n e s 3 w ie d e r v e r w e n d e t w o r d e n u n d z w a r im
3. Jh . v . C h r . in e i n e r Z e i t , w o s ic h d ie J u n g e n A th le te n im A m o r g in is c h e n
G y m n a s iu m t r a n i e r e n k o n n t e n 4, w e n n D e l a m a r r e m it L itt e r a e e le g a n te s t e r tii
s a e c u li im R e c h t ist. M a n f r a g t sic h a lle rd in g s a n d e r s e its , w a r u m m a n in d ie s e r
Z e i t d e s h o h e n H e lle n is m u s d ie b e k a n n tl ic h s o v ie l W e r t a u f Q u a lita t g e le g t h a t,
d e n G r u n d v o r d e r B e s c h r if tu n g m it " L it t e r a e e le g a n te s " n ic h t g e g la t te r t h a tte .
D ie s s p r i c h t v ie lle ic h t f u r d ie s c h n e lle U m a r b e itu n g d e r S te le , d a m it sie s o b a ld
w ie m o g lic h a u f d e m G r a b a u f g e s te llt w e r d e n k o n n t e . W a h rs c h e in lic h is t d ie se
N a c h la s s ig k e it a u c h d a r a u f z u r iic k z u f iih r e n , daB e s sic h b e i d e r S te le u m e in e
S e r i e n a r b e i t h a n d e lt, m it d e r m a n a u c h b e i Z w e itv e r w e n d u n g n ic h t v ie l U m s ta n d e
m a c h t e . S o m it w ir d d ie A n n a h m e E . L a n g l o tz 5, daB m a n " a u f d e r e r g ie b ig s te n
M a rm o rin s e l
P a r o s ...
w ohl
auch
S e r ie n a r b e i te n
w ie
S p h in g e n , S ire n e n
und
G r a b s t e l e n ... e r w a r t e n w ir d " , b e s ta t ig t . N a c h d e m h e u tig e n Z u s ta n d d e r S te le
1. IG a.O., Anm. 1, dort kurze Beschreibung, MaBangaben und Datierung der Inschrift durch
Delamarre.
2. So auch Univ. Doz Dr. D. Knibbe, Ostereichisches Archaologisches Institut Wien, dem wir
fur weitere Hinweise herzlich danken mochten.
3. Wahrend der Name Στησιάδης ein seltener griechische Name zu sein scheint, so z.B. W.
Pape-G. Bensler, Griechische Eigennamen (1969) nicht erwahnt wird. Hier ist der Name auf. Sp.
1442 vor Στησίας einzufugen. Ebenso ist in F. Bechtel, Die historischen Personennamen des
Griechischen bis zur Kaiserzeit (1964) nicht vorhanden, obwohl der Name Στησιάδης kein
historischer Name zu sein scheint. So scheint dagegen der Name Σωσιγένης ein gebrauchlicher
Name in der Antike gewesen zu sein. Hierzu siehe W. Pape - G. Bechtel a.O./s.w. Σωσιγένης.
Ebenso C. Friedrich, H. v. Frott, H. Schwander, Th. Wiegand und H. Wienerfeld, Inschriften von
Priene (1906): 316, 630. 631; 313, 372. 637: 313, 372; 313, 537; 313. 220 (?). 22a. 629. W.
Dittenberger, Syll3. 711. Femer noch M. Guarducci, Epigrafia Greca (1969) Bd. II, 145. SEG 27,
1978, 129; SEG 34, 1984, 202; SEG 36, 1986, 220., u. E. nach soli der Name Στησιάδης ein seltener
griechisch-inselionischer, vielleicht amorginischer Name gewesen sein, da dieser nur einmal in IG
a.O. 192 auftaucht. Hierzu a Lexicon of Greek Personal Names Vol. I, 1987, S.V. Stesiades.
4. Bekanntlich wurden vor kurzem Mauerreste aus dem Gymnasium in Amorgos ans Tageslicht
gebracht, die in hellenistischer Zeit datiert wurden. Prakt. 1981. 316; Ergon 1986, 123; BCH 11,
1987, 569
5. E. Langlotz: Studien zur nordgriechischen Kunst (1975) 167
161
Grabstele eines Athleten
k a n n d ie I n s c h r if t w ie f o lg t g e le s e n w e r d e n : Σ Τ Η Σ Ι Α Δ Η Σ
D ie B u c h s ta b e n
d e s V a t e r s n a m e n s s in d e h e r k le in e n
Σ Ω Σ ΙΓ Ε Ν Ο [Υ Σ ].
F o rm a ts u n d g e d ra n g t
g e s c h r ie b e n u n d d e r e n R ic h tu n g z ie h t s ic h e tw a s n a c h o b e n (T a f. 2 ) 1.
D ie b ild lic h e D a r s te llu n g d e s G r a b r e lie f s z e ig t in e in e m o r t h o g o n a l e n F e ld
e in e n a c h r e c h t s g e r i c h te t e u n t e r l e b e n s g r o s s e J iin g lin g s g e s ta lt, v o n w e l c h e r d e r
K o r p e r v o lls ta n d ig e r h a l te n is t, w a h r e n d , w ie s c h o n e r w a h n t , K o p f u n d H a ls
v e r l o r e n s in d . D e r O b e r te il d e s K o r p e r s is t f r o n t a l d a r g e s te llt. V o n d e m O b e r k o r p e r a u s f a n g t e in e k a u m m e r k b a r e D r e h u n g d e s g a n z e n K o r p e r s a n , d ie z u
e i n e r 3 /4 - A n s ic h t d e s lin k e n B e in e s fiih rt u n d in d e r P r o f i l s t e ll u n g d e s r e c h t e n
B e in e s a u s k lin g t. D ie r e c h t e
H a n d d e r G e s t a l t , d ie e tw a s l ib e r d ie S c h u lte r
e r h o b e n is t2, is t im B e g r if f d e n A r y b a llo s , d e r s ic h in e i n e m E t u i b e f i n d e t 3 u n d
1. Nach einem brieflichen Kontakt mit der Akademie der Wissenschaften der ehemaligen DDR,
Bereich Griechisch-romische Geschichte, Inscriptiones Graecae in Berlin, ware folgendes beziiglich
der,Inschrift unserer Stele zu bemerken. Der erwahnte Abklatsch Inv. Nr. 367 der Inschrift von
Delamarre in IG a.O. 192, befindet sich im Archiv der IG. Leider aber ist er schlecht erhalten.
Vom Untergrund der Inschrift ist kaum etwas zu sehen. Das hingeschickte Foto mit der Inschrift
ist vie) deutlicher und erscheint klarer. Was die Buchstabenformen anbelangt, so kann man folgendes
sagen. Die entscheidenden Buchstaben der Inschrift sind das Sigma und Alpha. Was das Σ betrifft,
so hat es keine parallelen Schenkel. Diese Form ist typisch Air die hellenistische Zeit. Im Gegenteil,
die Schenkel des Sigma sind noch recht gespreizt, sodaB man die Inschrift ins 4. Jh. v. Chr. datieren
konnte. Anders aber verhalt sich die Sache bei dem Buchstabe A. Delamarre hatte das Alpha mit
gebogener Querhaste gesehen und die entsprechende Type Air den Druck vorgeschrieben. Diese
Type sprache fur eine Datierung ins 3. Jh. v. Chr. Auch der Abklatsch spricht m ehr fdr einen
Bogen. Das Foto dagegen, das zugeschickt wurde, l&Bt den Ansatz eines geraden Striches erkennen,
wahrend links eine Verletzung des Steines die Sache unklar macht. Gerade dieser Mittelstrich des
Alpha —ob gerade oder aber gebogen— kdnnte entscheidend fdr die Datierung sein. Das Alpha
mit gerader Querhaste konnte noch ins spate 5. Jh. v. Chr. datiert werden. Die anderen Buchstaben
sind nicht so charakteristisch.
2. Zum Handhaltungsmotiv vgl. die Grabstele aus Sophades, die um 450 v. Chr. datiert wird.
GewiB kommt die Grabstele nicht aus dem ionischen Bereich und die Figur ist eher vollplastisch
dargestellt als diejenige von Amorgos. Doch mochten wir in diesem Zusammenhang die
Sophadesstele fdr die Datierung unseres Grabreliefs als einen terminus postquem ansehen.
3. FUr das Tragen des Aryballos in einem Etui oder Sack mit Band siehe H. Hiller: Ionische
Grabreliefs der ersten Halite des 5. Jhs v. Chr. (1975) 181 (K15) Taf. 20.2, mit weiteren
Literaturhinweisen, dazu noch M. A. Zagdoun: Fouilles des Delphes V, Reliefs (1977), 14 Fig. 10,
um 460/450 v. Chr. Bei diesem Grabrelief ist die Form des Aryballos noch rundlich. Aus demselben
Zeitraum haben wir aber eine Aryballosabbildung, die der Amorgosstcle etwas naher kom mt. Der
aufgehangte Aryballos wird auf einer rotfigurigen Schale, um 465/450 v. Chr. flaschenartig dargestellt:
CVA Berlin (3), Taf. 105.2. Auf einem anderen rotfigurigen Schalenfragment, um 460 v. Chr.: CVA
Braunschweig Taf. 17.2, die Abbildung des Aryballos, der mit einem Etui und Band aufgehangt
dargestellt wird, hat schon fast die Form des Aryballos auf der Amorgosstele erreicht. DaB der
Aryballos in einem Sack mit langem Band vom Amorgos-Athleten aufgehangt wird, dariiber bcsteht
162
Konstantin G. Rakatsanis
d ie S tr ig ilis 1, v o n d e r e m
w e g z u n e h m e n . D ie
G rill e in ig e S p u r e n e r h a l te n sin d , a u fz u h a n g e n b z w .
H le g a n z , m it w e lc h c r d e r JU n g lin g a u f d e r A m o r g o s s te le
s e in e S p o r tu t e n s il ie n a u flu in g t, ist v c r g le ic h b a r m it d e r e le g a n te n B ie g u n g im
H a n d g c l e n k u n d d e m b c h u ts a m c n F a s s c n v o n Z e i g e l in g e r u n d D a u m e n , w ie w il­
es
in
d e r G e s tik
des
M ad ch en s auf dem
M a d c h c n s a u f d e r G iu s tin ia n is te le u n d b e s o n d e r s
des
S te le n f r a g m c n t a u s P h a r s a lo s s c h e n 2. E s ist ja c o m m u n is
o p i n i o , d a b d ic s e A t t r i b u t e d ie G e s ta lt d e s JU n g lin g s, als d ie je n ig e e in e s A th le te n
c h a r a k l e r i s i e r e n '. D ie D a r s tc llu n g e n v o n A th le te n a u f G r a b re lie f s k o n n e n s ic h e r
a ls A llta g s s z c n e n g c d c u te t w e r d e n , d e n n s ie s in d in a lie n B e r e ic h e n d e r K u n s t
in d e r P la s tik u n d d e r r o tf ig u r ig e n a ttis c h e n M a le r e i d e s 5. Jh s v. C h r. a n z u tr e f f e n .
D e r JU n g lin g v o n
A m o r g o s ist e h c r e in g e w o h n lic h e r P a la s tr a b z w . G y m n a -
s iu m s b e s u c h c r o h n e c in e b e s tim m te S p o r t b e s c h a f tig u n g . W tih re n d m a n b e i d e r
re c h tc n
H a n d d c r G e s t a l t c in e g e w is s e E n e r g ie s p iir t, w ild d a g e g e n die lin k e
H a n d h a l tu n g m it io n is c h e r L a s s ig k e it4 d a r g e s te llt. D ie u n te r s c h ie d lic h e G r o s s e
und
D ic k e
bei den
Ila n d e n
ist g cw iU a u f e in e n
m is s lu n g e n e n
V e rs u c h
des
I n s c l m e i s te r s c in e p e r s p c k t iv i s c h c V e rk U rz u n g d a r z u s te lle n , z u r iic k z u f iih r e n \ D ie
B r u s t s o w ie a u c h d ie o v a l a n g e g e b e n e B a u c h m u s k u la tu r u n d d e r W in k e l d e r
B a u c h le is tc s in d e h e r z a r t a n g e d e u te t. E b e n s o s e t z t sic h d ie le ic h t a n d e u te n d e
L in e a A lb a v o n d e r B r u s t p a r t i e b is z u m B a u c h n a b e l f o r t. D ie P u b is w ird s c h ra g
d a r g e s t e l lt ,
so
dcr
K o rp e rd re h u n g
f o lg e n d .
D as
G e s c h le c h t h a t n o c h
om a-
kein Zwcifcl. Vgl. hlcr/u C.H.E. Haspcls, BSA 29. 1927-28. 216 Fig. 2 und 3, wo gezeigt wird.
wic dcr Arybnllos getrngen bzw. nufgehlingt wurdc.
1. Zur Abbildung dcr Strigilis vgl. ctwa diejenige uuf einer rotfigurigen Schalc des Brygosmalers
um 480/470 v. Chr. im Vatikun, ARV 375.65 und die zeichnerische Wicdergabe H. Marwitz, AntK
22. 1979, 77 Abb. 15. Oder etwa die Strigilis auf einer rotfigurigen Schalc des Onesimosmalers um
470/465 v. Chr., E. Buschor, Griechische Vasen (1969) 161 Abb. 171. Ebenso die Abbildung in
CVA Berlin (3) Taf. 105.2 um 465/60 v. Chr. Der Klingcnwinkcl bei diesen Strigilen ist mehr odcr
weniger finch und offen. Sein 'Fypus entspriclu annlihemd der Strigilis auf der Amorgosstele.
2. H. Biesantz. Die Thessalischen Grabreliefs (1965) Tat. 17; R. Hampe, Antikes und modemes
Griechenland (1984) Abb. 68; J. Boardman, Griechische Plastik, die klnssische Zeit (1987) Abb. 54
3. Hierzu J. Boardman, JHS 91, 1971, 136 ff., der ausdrlicklich betont, die Stlegis sci ein ganz
pcrsbnlicher Gegenstand und so unentbehrlieh “like a man's favorite pipe or razor"; ebenso K.
Davams, Das Grab eines kretischen Wetlkampfsicgers Stadion V, 1979, 213 ff., der Aryballos und
Strigilis treffllch als ein “Toilet Set" bezeichnet.
4. M. Pfuhl.Jdl 50, 1935, 16
5. Dieses Motiv ist ImuptsUchlich bei frlihcren Grabstelen zu finden. So unter anderen Ch.
Karousos, To M ouorto τής Θ)'^ας, (1934), 21, 45. ΕΙκ. 16, wo cr ausdriicklich betont: Τό άριοτερό
χ ίρ ι προοπτικά κοντιμίνο.
163
Grabstele eines Athleten
m e n ta le n C h a r a k t e r 1. D ie F ig u r r u h t f e s t a u f b e id e n F iis s e n . D a s r e c h t e B e in ,
d as in v o r d e r e r R e lie f e b e n e lie g t, ist im K n i e le ic h t a n g e w i n k e l t u n d s e t z t m it
d e m FuB fe s t a u f , w a h r e n d d a s lin k e K n ie d e s S ta n d fu B e s e tw a s d u r c h g e b o g e n
ist.
B e t r a c h te t
m an
d ie
F ig u r, s o
kann
m an
e in e
U n p ro p o rtio n ie ru n g
bei
e in z e ln e n G lie d e m d e s K o r p e r s f e s ts te lle n . S o s c h e in e n d ie B e in e e tw a s k u r z
g e r a t e n z u s e in . D ie F u B so h le w o lb t sic h f a s t k r a f tig . D ie F e r s e w ir d n ic h t in
e in e r r e c h te c k ig e n
F o rm
d a r g e s te llt3, s o n d e m
e h e r r u n d lic h
und
n a ti ir l ic h e r .
W a h re n d d ie Z e h e n fa s t n a tu r g e tr e u g e b ild e t s in d 4, s t e h t d ie L a n g e d e r F u B so h le
in e in e r g e w is s e n D is h a r m o n ie zu d e n B e in e n . D ie N a c k t h e i t d e s J iin g lin g s w ir d
d u rc h e in tie f h e r a b h a n g e n d e s H im a tio n b e t o n t . D ie s e s H i m a t i o n b e d e c k t v o m
lin k e n E llb o g e n a u s g e h e n d te ilw e is e d a s G e sa B u n d la u f t lib e r d a s r e c h t e B e in
d ie se s w ie d u r c h s ic h tig 5 in K n i e u n d U n t e r s c h e n k e lp a r t i e u b e r z i e h e n d z u m l in k e n
1. Zum Vergleichen siehe: CVA Firenze Taf. 96.2 und Taf 103.2, um 470/460 v. Chr.; J.
Boardman, Rotfigurige Vasen aus Athen, die Archaische Zeit (1981) Abb. 239; CVA Tubingen (5)
Taf. 16.7, um 440/430 v. Chr.
2. Vergleiche zum Motiv des angewinkelten Knies: G. Despinis Ant PI. VII (1967) Taf. 35b
und Hiller a.O. 10.1(015). Ebenso das Grabrelief aus Agina zuletzt abgebildet bei Boardmaii a.O.
Abb 58; femer die Grabstele im Museum £annakkale, abgebildet in Ozgan Ramazani, Archaische
und Klassische griechische Plastik (1986) II Taf. 89; auch in E. Akurgal, Griechische und romische
Kunst in der Tiirkei (1987) Abb. 92. Selbstverstandlich ist der Grundtypus der Grabstele anders.
Ebenso mochten wir auf einige Grabreliefs hinweisen, auf denen die Kniestellung von links nach
rechts dargestellt wird. Darunter das Fragment einer Grabstele aus Tenos, in Despinis, a.O. Taf.
35a; Hiller a.O. Taf. 15.2.(K5) mit sammtlicher Literatur, und Taf. 18.2(K10); Zagdoun a.O. 11
Fig. 6; Hiller a.O. Taf. 10.2(016). Daselbe Motiv der Kniestellung ist auch bei manchen Grabreliefs,
auf denen Frauen dargestellt sind, zu finden. Aus demselben Zeitraum fast und aus etwas spaterer
Zeit vergleiche unter anderem die Grabstele eines Madchen kimonischer Zeit in Skyros, Ch.
Karousos, AM 71, 1956, Beil. 133, 134, 135; R. Tolle-Kastenbein, FrUhklassische Peplosfiguren
Originale (1980) Taf. 52b (11c), 53a (lid ); Boardman a.O. Taf. 52, oder etwa das Fragment eines
Knaben aus Rhodos: Pfuhl-Mobius a.O. Taf. 12.44. Es scheint so, daB diese Kniestellung, sei sie
von rechts nach links oder umgekehrt gefiihrt, langlebig ist.
3. Zur Form der Ferse von frUhercn Grabstelen vergleiche zum Beispiel die von dem Grabrelief
aus Ios: Despinis a.O. Taf. 35b oder die von der Nisyros Grabplastik, die die rcchteckige Form
eher verloren hat und ziemlich naturgetreu gebildet ist, abgebildet in Pfuhl-Mobius a. O. Taf. 5.14;
H. Hiller a.O. Taf. 10.2(016) oder das etwa aus demselben Zeitraum entstandcne Grabrelief aus
Kameiros auf Rhodos, in Hiller a.O. Taf. 10.1 (015), dort wird die Ferse eckiger gebildet und aus
Andros, Pfuhl, Jdl a.O. 23 Abb. 11. Die Ferse des Junglings ist rundlich und naturgetreu abgebildet.
4. Ein rotfiguriges Fragment aus dem Bryn Mawr College, CVA (I) Taf. 23.1 zeigt das am
nachsten vergleichbarc Beispiel, der Riest der Fiisse auf unserer Grabstele ist etwas flacher gearbeitet,
was auf eine spatere Entslehung des Jiinglings des Amorgosstcle hindeuten mag.
5. Das durchsichtige Gewand. welches das Knie plastisch, auf manchcn Grabplastiken fast wie
nackt, sehen lieB, ist bcsonders gut auf dem Grabrelief aus Paros dargestellt; B.S. Ridgway, The
severe Style in Greek Sculpture (1970) Abb. 66; W. Fuchs, Die Skulptur des Gricchen (1983) 484,
164
Konstantin G. Rakatsanis
H a n d g e l e n k . V o n d ie s e m s i n k t e s in s p ie le r is c h e n F a lte n , d ie sic h a n d e n E n d e n
e t w a s a u s b r e i t e n , h e r a b . D ie s e s E n tb lo B u n g s m o tiv is t s e h r a h n lic h a u f e in e m
r o t f i g u r i g e n K r a t e r d e r S a m m lu n g J a t t a in R u v o , d e r urn 4 3 0 /4 2 0 v . C h r. d a ti e r t
w ir d , z u f i n d e n 1. D ie u n k a n o n is c h e b z w . w u ls ta r tig e u n d u m la u f e n d e A b a r b e itu n g
d e s F u B k n o c h e ls ( T a f. 3), d ie u n s a n e in e n g a n lie g e n d e s H o s e n e n d e O der e h e r
a n e i n e n d ic k e n S t r u m p f a u s W o lle , d e r n a c h i n n e n u m s c h la g e n w u rd e , e r i n n e r t ,
la B t u n s a n e tw a s K r a n k h a f t e s d e n k e n , d a s d e r I n s e lm e is te r d a rs te lle n w o llte .
T a t s a c h li c h , w e n n
m an
d ie s e a u s s e r g e w o h n lic h e
E in z e lh e it n a h e r b e tr a c h t e t,
g l a u b t m a n , daB e s sic h h i e r d o c h u m e in e a b g e h e ilte F r a k tu r h a n d e ln k o n n t e ,
d ie z u k e i n e r g r o B e n D e f o r m i e r u n g g e f iih r t h a t. E s s ie h t s o a u s , a ls w a r e e in e
d o p p e lte
F ra k tu r
des
o b e re n
und
u n te re n
S p r u n g g e le n k e s
m it z u s a tz lic h e r
D e f o r m i e r u n g d e s F e r s e n b e i n e s , o s c a lc a n iu s , v o r h a n d e n g e w e s e n 2. S o IIte u n s e r e
H y p o th e s e
s tim m e n , s o
k o n n te n
w ir a n n e h m e n ,
daB d e r A th ie t a n
e in e r
T h r o m b o s e , d ie d u r c h e i n e K o m p l i k a t i o n d i e s e r F r a k t u r h e r v o r g e r u f e n w u r d e ,
g e s to rb e n
s e in k o n n t e . W o b e i z u d e n k e n is t, daB d e r I n s e l m e i s te r m it d e m
M o t i v d e s A u f h a n g e n s d e r S p o r tu t e n s il ie n d u r c h d e n A th le te n d a s A u f h o r e n d e r
S p o r t b e s c h a f t ig u n g d e s ju n g e n M a n n e s d u r c h d e s s e n T o d s in n b ild lic h v e r d e u tlic h e n w o l l te 3.
568; zuletzt Boardman a.O . Abb. 52. Wahrend J. Boardman das Madchen aus Paros um 450 v.
Chr. datiert, setzt W. Fuchs die Datierung um 10 Jahre herab. Dasselbe Kniemotiv aber hat man
auch auf dem Madchenrelief aus Skyros, Karousos a.O . Beil. 133, 134, 135; Tblle-Kastenbein a.O.
Taf. 52b, das um einige Jahre spater als die Giustinianistele entstanden ist; Ridgway a.O. Abb. 67.
Das gebogene Kniemotiv unserer Grabstele kann aber u. E. doch besser mit dem Madchenrelief
aus Amorgos, Chora, Gymnasium 1, Hiller a.O.Taf. 31 und R. Tblle-Kastenbein a.O . Abb. 54a
verglichen werden. Doch die Athletenstele laBt das fein skulptierte Gewand am Knie plastischer
und natUrlicher erscheinen, als das Fragment vom Amorgosmadchen. Aufgmnd dieser Feststellung
wollen wir uns fur eine sp&ere Datierung unserer Grabplastik aussprechen.
1. Das EntblbBumgsmotiv ahnelt demjenigen eines rotfigurigen Kraters der Sammlung Jatta in
Ruvo, aus dem Jahre um 430/420 v. Chr., siehe die Abbildumg bei J. Fink, Der bildschone Jungling
(1963) 51.5 und zuletzt Francesco di Paolo, Dalla Ruvo antica al Museo Archeologico Jatta (1987),
Abb. 160 und 162
2. An dieser Stelle mbchten wir Dr. med. Chr. Siozos, Sportmediziner, der unsere Hyphothese
aus medizinischem Standpunkt gesehen hatte und zustimmte, nochmals herzlich danken.
3. Wahrend das Grabrelief von Amorgos mit dem kranken Spmnggelenk einen Hinweis auf
den ungliicklichen Ausgang einer Verletzung gibt, so werden haufig auf Weihreliefs Symptome
gliicklicher Genesung von verschiedenen Krankheiten dargestellt. Als Beispiel sei das Weihrelief
im Athener National Museum Inv. 3526 genannt, worauf der Abgebildete einen FuB halt, auf dem
die geschwolienen FuBvenen deutlich herausgebildet sind. Dariiber hinaus aussert sich S. Karousou
zutreffend in ihrem Π εριγραφικός Κατάλογος Συλλογής του Ε θνικού Ά ρ /α ιο λσ /ικ ο ΰ Μουσείου
(1967) 148, Εικ. 47β. Η έξόγκωσις της φλέβας μαρτυρεί τό εΐόος της άρρωστειας καί την αφορμή
τού άναθηματος".
Grabstele eines Athleten
165
D ie V e r jiin g u n g d e s S te le n s c h a f te s u n d d ie F o r m d e r B a s is b z w . d e s g e s a m t e n
G r a b s te l e n t y p u s s in d c h a r a k te r is t is c h flir d ie G r a b s te l e n d e r k la s s is c h e n Z e i t,
i n s b e s o n d e r e d e s S tr e n g e n S tils ', m a n tr i f f t s ie a b e r a u c h in h e ll e n is t is c h e r Z e i t
auf den
K y k la d e n 123 u n d n o c h
s p a t e r im
I n s e lb e r e ic h , s o
an
B e i s p ie le n
der
G r a b s te le n v o n R h e i n e a \ U n s e r G r a b s te l e n r e li e f u n t e r s c h e i d e t s ic h a b e r v o n
d e n h e lle n is tis c h e n B e is p ie le n n ic h t n u r d u rc h d ie H a l tu n g d e s A u f h a n g e n s d e r
S p o r tu te n s ilie n , d ie u. E . s in g u la r is t, s o n d e m v o r a lle m d u r c h d ie K o r p e r l i c h k e i t
d e r J iin g lin g s g e s ta lt, d ie s ic h m it d e r c a . 2 c m . R e lie f h o h e u n d p r a g n a n t e r K o n t u r
vom
R e lie f g ru n d a b h e b t u n d h ie r in
d e r M a d c h e n g e s ta lt d e r G i u s ti n i a n i s te l e 4
v e r g le ic h b a r ist. A u c h d ie d u r c h d ie le ic h te V e r tie f u n g d e r R e lie f f la c h e g e w o n n e n e
U m r a h m u n g d e r G iu s tin ia n is te le is t m it d e r je n ig e n d e r A m o r g o s s t e l e v e r w a n d t.
N u r fe h lt b e i d e r G iu s tin ia n is te le d ie T a n i a . D e r v e r j i ig e n d e G r u n d t y p u s d e r
S te le u n d d ie A b b ild u n g v o n n u r e i n e r P e r s o n in l e i c h t e r K o r p e r d r e h u n g is t
C h a r a k te r i s ti k u m
e i n e r R e ih e v o n G r a b m o n u m e n t e n
d e s 5 . J h s v . C h r ., d ie
h a u p ts a c h lic h v o n d e n I n s e ln s ta m m e n 5. D ie R ic h tu n g d e r G e s t a l t n a c h lin k s is t
u n g e w o h n lic h u n d t r o t z d e r h a lb s c h r a g e n S te llu n g ; s ie k a n n u n t e r d i e B e is p ie le
g e r e ih t w e r d e n , d ie v o n C h r . S a a ts o g lo u - P a lia d e li z u s a m m e n g e s t e l l t w u r d e n 6.
D as U m rah m e n
u n s e r e r G r a b s te le
m it e i n e r R a n d le is te
is t b e k a n n t l i c h
e in
C h a r a k te r is tik u m , daB in d e r a r c h a is c h e n Z e i t te c h n is c h e G r iin d e h a t . D ie s e s
P h a n o m e n triff t m a n n ic h t n u r im S tr e n g e n S til, s o n d e m a u c h im s p a t e n 5 . Jh .
v . C h r . s p o r a d is c h , a u f e in ig e n b e s o n d e r s p r o v in z i e l le n i n s e l io n i s c h e n G r a b s t e l e n 7
a n . V e r g le ic h t m a n d ie A u s m a s s e u n s e r e r G r a b s te l e m i t d e n e n d e r G i u s ti n i a ­
n is te le u n d d e r je n ig e n d e s T a u b e n m a d c h e n s 8 a ls d e n s tilis tis c h n a c h s t v e r w a n d t e n
I n s e ls te le n , s o s te llt m a n f e s t, daB d a s V e r h a ltn is d e r a u s s e r e n A u s m a B e z u r
H o h e 1 :2.2 ist. D ie f e s tg e s te llte V e r jiin g u n g d e r G i u s ti n i a n i s te l e v o n 0 .0 6 m , u n d
d ie v o n
genaue
d e n T a u b e n m a d c h e n v o n 0 .3 6 8 m ., k b n n t e u n s v i e lle ic h t h e lf e n
H ohe
V e r jiin g u n g
der
u n se re r
A t h l e t e n s te le
G r a b s te le
z ie m lic h
is t 0 .0 1 9 m .
g e tr e u
bei
zu
e in e r
d ie
v e r a n s c h a u li c h e n .
D ie
e rh a lte n e n
von
H ohe
0 .5 3 7 m „ a ls o d iir fte d ie u r p s p r iin g lic h e H o h e d e r G r a b s t e l e 0 .6 1 4 m . g e w e s e n
1. Dcspinis, a.O. 79
2. siehe etwa M.-T. Couilloud, BCH 98, 1974, 397 ff.
3. M.-T. Couilloud- Le Dinaheft, BCH 102, 1978, wo sie eine zeichnerische Wiedergabe verschiedencr Grabstelentypen wiedergeben.
4. Lippold, Plastik 115 Anm. 5 Taf. 38.4; C. Bllimel, Die Klassisch griechischen Skulpturen
(1966) 12 ff. Nr. 2* Abb. 2, 4 und zulezt Boardman a.O. Abb. 51
5. A. Despini in Archaische und Klassische griechische Plastik (1986)11, 45 ff.
6. Χρ. Σαατσόγλου-Παλιαδέλη, Τά έπιτάφεια μνημεία άπό τή μεγάλη Τούμπα της Βεργίνας
(1984 ) 88 κ.ε.
7. A. Despini, a.O. 46 ff.
8. Karousos, a.O. 245
166
Konstantin G. Rakatsanis
s e in . W a s d ie B e k r o n u n g d e r J iin g lin g s s te le a n b e la n g t, s o k a n n m a n sich n u r
h y p o t h e t i s c h a u B e m . d a s ie v e r l o r e n g e g a n g e n is t. In d e r z w e ite n H a lite d e s 5.
J h s v . C h r ., in d ie u n s e r G r a b r e lie f g e h o r t , iib e r w ie g e n als S te le n a b s c h lu B d ie
g i e b e l a r t ig e n V o l u t e n p a l m e t t e n '. S o m o c h t e n w ir a n n e h m e n , daB u n s e r e G r a b s te le
doch
m it
e in e m
A n th e m io n
a b g e s c h lo s s e n
w a r,
n ic h t
in
der
A rt
der
G i u s t i n i a n i s te l e , d a d ie A u s m a B e d e s a m o r g in is c h e n G r a b re lie f s v ie l k le in e r s in d
u n d e in e s o lc h e B e k r o n u n g d a h e r s ic h e r lic h n ic h t p a s s e n w iird e , a u c h w e n n d e r
I n s e l m e i s t e r s t r e n g a n d e r T r a d it io n f e ts g e h a lte n h a tt e . D ie A r t d e s A n th e m io n s ,
w e lc h e n a c h
u n s e r e r A n n a h m e d e r I n s e l m e i s te r g e w a h lt h a b e n k o n n t e , w a r
w e d e r d ie h o h e
d re ifa c h e
P a lm e tte n -B e k ro n u n g
P a lm e tte n a n th e m io n
der
d e r G iu s tin ia n is te le 12, n o c h d as r e ic h e ,
O r a i o k a s t r o n s t e l e 3, s o n d e m
e in
s c h lic h t
o m a m e n t a l e r S te le n -A b s c h lu B m i t n e u n b l a t t r i g e r P a l m e t t e 4. D i e s e r s te h t in e in e r
E n t w i c k lu n g , d ie a u s d e m p a r is c h e n S tr e n g e n S til k o m m t 5. S e lb s tv e rs ta n d lic h
s in d d ie b is j e t z t h e r a n g e z o g e n e n B e is p ie le in e tw a s f r iih e r e r Z e i t e n ts ta n d e n .
D a s S t a n d m o t iv d e s J iin g lin g s i s t a u f e i n e r R e ih e v o n W e r k e n a n z u tr e f f e n ,
v o n d e n e n m a n c h e in s friih e 5 . Jh . v . C h r . g e h o r e n 6, a n d e r e s in d u m d ie M it t e
d e s J a h r h u n d e r t s 7 u n d w i e d e r a n d e r e s ta m m e n a u s e tw a s s p a t e r e r Z e i t 8. D ie
D r e h u n g d e s O b e r k o r p e r s 9 d e s A m o r g o s jiin g lin g s s te llt e in U n ik u m d a r u n d u.
E . g i b t e s k e in e n a n d e r e n V e r g le ic h . D e r A t h l e t a u f d e r S o p h a d e s s te le m it s e in e n
1. Despini, a.O. 47
2. H. Mobius, Die Omamente der griechischen Grabstelen (1968), Abb. 2a. Dort weitere Hinweise.
3. Siehe Abbildung in Despini a.O. Taf. 93
4. Man denke etwa an die Art des eingemauerten Anthemions auf der Fassade der Kirche der
“Τριών Ιερ α ρ χώ ν” in Chora Amorgos, Mbbius a.O. 103.12 und Abbildung N. Zapheiropoulos,
ADelt 26, 1971 (1975) B2, Taf. 47 le; E. Marangou: Archaische und Klassische griechische Plastik
(1986) I 125 Taf. 50.4
5. So Despini a.O. 47 und Anm. 1
6. So zum Beispiel unter anderen das Standmotiv des Jiinglings aus Ios, Despinis a.O. Taf. 35b.
7. Etwa die Athletenstele aus Nisyros (um 450 v. Chr.), Hiller a.O. Taf. 10.2 (016) und Taf.
10.3
8. So sei etwa auf das Sophadesrelief hingewiesen, abgebildet in BCH a.O. Fig. 82; oder die
Grabstele mit den Tauben in A. Κωστόγλου-Δεσποίνη, Προβλήματα τής Παριανής πλαστικής του
5ου αί. π.Χ . (1979) 142. 12 κ.ε. Abb. 34a mit ausfiihrlicher Literatur; oder etwa die Stele von
Andros Pfuhl, Jdl a.O. Abb. 11
9. Anders jedoch verhalt sich das Erscheinen der Oberkorperdrehung, das schon seit dem frUhen
5. Jh. v. Chr. bei der attischen rotfigurigen Vasenmalerei des ofteren anzutreffen ist: CVA Miinchen
5 Taf. 209.2, Taf. 254.2 und Taf. 255.2; CVA SchloB Fasanerie (1), Taf. 41.6; CVA Cleveland
Museum of Art Taf. 1.2 und Taf. 28 1.2; CVA Berlin (2), Taf. 97.2; oder etwa die Darstellung
eines Athleten auf einer Oinochoe K. Schauenburg, AM 90, 1975, Taf. 33. 1-2, wobei zu bedenken
ist, daB der Inselmeister bewusst einige charakteristische Details friiherer Zeiten beibehalten und
benutzt hatte.
167
Grabstele eines Athleten
e h e r v o llp la s tis c h e n K o n t u r e n d e s K o r p e r s u n d d e r b e g in n e n d e n D r e h u n g d e s
O b e r k o r p e r s s te h t d o c h u m e in ig e J a h r e u n s e r e m b a r f tis s ig e n 1 J U n g lin g v o r a u s .
E in e n w e ite r e n te r m in u s p o s t q u e m s te llt d ie S te le v o n A n d r o s d a r 2. D ie P la s tik
d e s J iin g lin g s a u f d ie s e r S te le is t fe in g e g lie d e r t u n d in s e i n e r K o r p e r b e w e g u n g
o r g a n is c h . D a s M a n te ltu c h s c h m ie g t sic h d e r G e s t a l t v ie lf a ltig e F a l te n b ild e n d
a n . D ie L in e a r ita t d e r F a lte n d e s M a n te ltu c h e s v o m JU n g lin g d e r A m o r g o s s t e l e
s te h t
e n tw ic k lu n g s m a s s ig
z w is c h e n
dem
A th le te n fra g m e n t
m it
K naben
im
M u s e u m v o n O d e s s a 3, u n d d e n G e w a n d f a lte n d e r M a d c h e n s t e l e v o n P h a r s a l o s 4.
D a m it n im m t d ie JU n g lin g s s te le v o n A m o r g o s , i h r e m
S til n a c h , e in e z e itlic h e
S te llu n g in d e r M it t e d e r 2 . H a lf te O d er e tw a s s p a t e r e in . D a s d u r c h s ic h tig e
G e w a n d , d as d a s r e c h t e K n ie u m h u llt, w a r e m it d e m e in e s M a d c h e n f r a g m e n t e s
a u s A m o r g o s v e r g le ic h b a r 5. T r o t z d e r h a n d w e r k lic h e n S e r i e n a r b e i t u n d i h r e r
p r o v in z ie lle n H e r k u n f t w ird b e i u n s e r e r G r a b s te le d a s K n i e p l a s t is c h e r , f a s t w ie
n a c k t u n d n a t u r g e t r e u d a r g e s te llt u n d e n t s t a n d s ic h e r lic h e in ig e J a h r e s p a te r .
N ic h t n u r d ie m o d e l li e r t e n F a lte n d e s H i m a t io n s s p r e c h e n h o c h s tw a h r s c h e in lic h
f u r d ie Z u s c h r e ib u n g d e r S te le a n e in e k y k la d is c h e W e r k s t a t t , s o n d e m a u c h d ie
F u h r u n g d e r F a lte n , d e r L in ie n u n d d ie f a s t w e ic h e n R u n d u n g e n d e s M a n te ls
u n d e b e n s o d ie S o r g lo s ig k e it in d e r E r f a s s u n g d e s K b r p e r s , b e s o n d e r s h i e r is t
es bei dem
lin k e n
B e in
zu b e o b a c h t e n , v o r a lle m
a b e r d a s G e fiih l FUr d a s
L a s te n d e d es la s s ig e n S te h e n s u n s e r e r s c h la n k a th le tis c h e n J U n g lin g s g e s ta lt6.
E s is t s c h w e r s ie m it e i n e r b e s ti m m te n
W e r k s t a t t z u v e r b i n d e n , d a d ie
f r a g m e n t ie r te S te le v o n A m o r g o s n ic h t v o n b e s o n d e r e r Q u a l i t a t , s o n d e m e in e
p r o v in z ie lle , h a n d w e r k lic h e , d u r c h s c h n ittlic h e e h e r b e s c h e i d e n e A r b e i t is t; d ie s
b e s ta tig e n n o c h d ie a b n o r m a le u n d u n g e w o h n lic h e G ro B e d e s l i n k e n H a n d rU c k e n s u n d d ie u n te r s c h ie d lic h d ic k e n L a n g s r a n d e r d e r S te le , d e r e n D i c k e v o n
0 .0 2 b is 0 .0 2 5 m . s c h w a n k t. D ie Z u w e is u n g a n e in e p a r i s c h e n W e r k s t a t t 7 laB t
sic h v o r e r s t n u r a ls e in e V e r m u tu n g a u B e m . A n d e r e r s e i t s a b e r s t e h t u n s e r e
G r a b p la s tik im H in b lic k a u f d ie Q u a l it a t h i n te r d e m A m o r g o s m a d c h e n w e it z u riic k . M a n sp U rt e in e g e w is s e p r o v in z i e l le R U c k s ta n d ig k e it, d ie Fur d ie D a t ie r u n g
b e riic k s ic h tig t w e r d e n m uB . I s t d ie S te le e in e “ S e r i e n a r b e i t ” 8, s o k a n n s ie b e i
ih re m “ P r o v in z ia lis m u s ” e in ig e J a h r e j'U nger a ls i h r e S tils p r a c h e s e in .
1. Zu dem Typus "barfuB” siehe H. Biesantz: Die thessalischen Grabreliefs (1965) 77.1
2. Siehe 166, Anm. 8
3. Siehe Abbildung Pfuhl - Mbbius a.O. Taf. 9.32
4. Siehe 162, Anm. 2
5. Siehe 163, Anm. 5
6. So Pfuhl Jdl a.O. 9ff.
7. Siehe 160. Anm. 5
8. Sollte unsere Annahme stimmen, so ware auch die Hypothese von E. Langlotz, siehe Anm.
7, dadurch bestatigt. Hierzu noch Marangou a.O. 124
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
ΕΠΙΤΥΜΒΙΑ ΣΤΗΛΗ ΕΝΟΣ ΑΘΛΗΤΗ
του
Κ. Γ. Ρακατσάνη
Η επιτύμβια στήλη αρ. ευρ. 159 της αρχαιολογικής συλλογής της Χώρας
Αμοργού προέρχεται από την περιοχή της αρχαίας Αρκεσίνης.
Στη στήλη απεικονίζεται ένας νέος αθλητής, ο οποίος σύμφωνα με την
επιγραφή, είναι ο Στησιάδης, γιος του Σωσιγένους. Το επάνω μέρος της στή­
λης είναι σπασμένο και λείπει το κεφάλι και ο λαιμός του νέου. Η ανατομία
του κοιλιακού χώρου καθώς και το στήθος διαμορφώνονται με πλαστική
έξαρση. Η ανεπαίσθητη κίνηση του σώματος απολήγει σε πλάγια όψη των
ποδιών. Το κάτω μέρος του κορμού καλύπτεται από ένα διαφανές ιμάτιο
που τονίζει τη γυμνότητα του νέου. Ο αθλητής προβάλλει το δεξί χέρι, λυγισμένο ως το ύψος των ώμων, προσπαθώντας να κρεμάσει ή να πάρει τον
αρύβαλλο και τη στριγγίλη. Ίσως η κίνηση αυτή, σε συνδυασμό με τον πρη­
σμένο αστράγαλο, να συνδέεται συμβολικά με τα αίτια του θανάτου του.
Ενδεχομένως ο αθλητής να πέθανε από θρόμβωση, η οποία προήλθε από επι­
πλοκή του κατάγματος στην ποδοκνημική άρθρωση και στον αστράγαλο. Η
στήλη είναι πιθανόν έργο "μαζικής" παραγωγής ενός επαρχιώτη τεχνίτη, που
προέρχεται από κάποιο κυκλαδίτικο νησί, ίσως την Πάρο, όπως διαφαίνεται
από τις δυσανάλογες ανατομικές λεπτομέρειες του σώματος. Η επιτύμβια
στήλη πρέπει χρονολογικά να τοποθετηθεί μετά τα μέσα του δεύτερου μισού
του 5ου αι. π.Χ. Αν ληφθεί όμως υπόψη και ο "επαρχιακός" χαρακτήρας
της δουλειάς, είναι δυνατόν η στήλη να είναι κατά ορισμένα χρόνια νεότερη.
Innsbruck - Ioannina
Grabstelo, eines Athleten
Taf. 1. Grabstele aus der Chora-Sammlung Inv. 159, Amorgos
169
Grabsteie eines Athleten
Taf. 3 D etail d e r G ra b s te ie m it D e fo rm ie ru n g des F e rse n b e in e s, A m o rg o s.