Fibla ladina -­‐ infurmaziun Als 20 d’october 2014 ha la regenza incumbensà a la Scoul’ota da pedagogia (SAP) d’elavurar üna fibla nouva pels idioms vallader, puter e sutsilvan. Per l’elavuraziun da la fibla sun gnüdas incumbensadas Esther Krättli e Mirta Nicolay. Ellas mainan il proget e vegnan accumpagnadas dad Ursula Rickli, l’autura dal mez d’alfabetisaziun “Leseschlau”. Pels idioms vallader e puter vegnan ellas implü sustgnüdas da las seguaintas magistras dal s-­‐chalin bass: Giancarlo Conrad, Staschia Janett, Roman Pünchera, Rahel Seraina Schreich ed Annatina Werro. Per l’on da scoula 2015/16 es planisada üna fasa d’evaluaziun. In gün 2015 ha lö üna scolaziun, dürant la quala magistras e magisters interessads vegnan introdüts illa metoda da la fibla nouva. Els pon cumanzar a lavurar cul material da la fibla nouva fingià l’on da scoula chi vain. Il material vain lura evaluà ed adattà dürant l’on da scoula. La versiun definitiva da la fibla es previssa pel cumanzamaint da l’on da scoula 2016/17. Concept Il punct da partenza da la fibla nouva es la lingua discurrüda e na – sco pro las fiblas “tradiziunalas” – il custab. La metoda as basa sül mez d’instrucziun „Leseschlau“ chi metta grond pais sülla scolaziun da la cumpetenza fonologica e chi sensibilisescha e scoula in üna prüma fasa impustüt l’udida. L’occupaziun intensiva culs suns dals pleds sensibilisescha als uffants per las particularitats da la pronunzcha da l’idiom e tils renda attent a las differenzas tanter il rumantsch e tschellas linguas da lur minchadi. Uschè dess gnir s-­‐chaffida üna buna basa per la lavur culs custabs. Quels vegnan introdüts pür cur cha’ls uffants as saintan sgürs al nivel fonetic. Ils cuntgnüts da la fibla fan part dal chomp d’experienza dals uffants. I vegnan trattats temas sco p.ex. il circus, las culurs, la famiglia etc. Istorgias e tarablas sco p.ex. “Traideschin” o “La naivera” vegnan adattadas e cumplettadas cun ufficinas e plans da lavur. La metoda as lascha structurar in trais fasas: •
Prüma fasa: Scolaziun dals suns intensiva, lavur cullas tablas dals suns Dürant las prümas 7 eivnas as concentreschan ils uffants be süls suns dals pleds. Els taidlan, pronunzchan e distinguan ils suns da maniera clera e precisa, els legian e fuorman pleds cullas tablas dals suns (sintesa ed analisa dals suns). Els legian dal cumanzamaint davent pleds cun significaziun ed imprendan a colliar ils suns sainza stuvair imprender al listess mumaint eir amo ün custab abstract. Süllas tablas dals suns vezzan ils uffants la posiziun da la bocca dals suns principals dal vallader e dal puter. Las nüanzas d’articulaziun tanter ils differents suns as laschan distinguer bain. Ils uffants imiteschan ils movimaints da la bocca ed imprendan uschenas a pronunzchar ils suns. Els dodan e saintan nüanzas foneticas e differenzas tanter il rumantsch e lur aigna lingua. I vain miss pais ad üna differenziaziun clera tanter suns paraints (p.ex. b/p, d/t) e tanter las qualitats dals suns (p.ex. dsch, tsch, ch). Ils uffants imprendan da prüm davent a pronunzchar bain ils pleds. Quai tils güda plü tard eir per imprender l’ortografia. Leger e fuormar pleds cun agüd da purtrets1 •
Seguonda fasa: Introducziun dals custabs Illa seguonda fasa, cur cha’ls uffants cugnuoschan ils suns e sun buns da leger e fuormar pleds cullas tablas dals suns, survain mincha sun ün custab. L’ögl collia sainza fadia il sun cul custab correspundent. Illa seguonda fasa legian ils uffants istorgias cun custabs gronds. Ils custabs pitschens inscuntran ils uffants davoman. Els vegnan introdüts a man da la tabella da custabs. Uossa cumainzan ils uffants a scriver. I’l center da l’instrucziun stan fögls da lectüra, ün atelier da scriver e la tabla da custabs. Ils uffants scrivan pleds, frasas e texts cuorts. Implü vain uossa exercitada la scrittüra dals singuls custabs. Leger las prümas istorgias cuortas cun custabs gronds P
U
N
P U N T
PUNT •
Terza fasa: Leger istorgias cun custabs gronds e pitschens, lavur cun ufficinas/lavuratoris A partir da la 12avla eivna legian ils uffants las prümas istorgias cun custabs gronds e pitschens. Uossa nu drouvna plü las tablas dals suns. Agüds da lectüra (p.ex. l’arch pro sch, sp, st etc.) faciliteschan la lectüra. Custabs nouvs vegnan introdüts davoman. La distincziun dals suns (p.ex tsch, dsch, ch) vain approfundida a man dad exercizis specifics. Üna mappa da lectüra, ufficinas/lavuratoris e plans da lavur pussibilteschan dad individualisar l’instrucziun. 1
Tablas dals suns da "Leseschlau", illustraziuns da “Passins” Text cun agüds da lectüra. Ils grafems “sch” e “s” vegnan colliats cun ün arch, il “h” müt vain strichà. Plan da lavur Gün 2015: Scolaziun per magistras e magisters interessats On da scoula 2015/16: Fasa d’evaluaziun cun üna prüma versiun dal material On da scoula 2016/17: Il material definitiv es pront Annunzcha Magistras e magisters chi vöglian as participar a la fasa d’evaluaziun pon s’annunzchar pro: [email protected]