Hoogteverlies grootste probleem voor oudere zangstem

Hoogteverlies grootste probleem
voor oudere zangstem
Samenvatting en conclusies
Professionele zangers zijn bij de uitoefening van hun beroep afhankelijk van hun lichamelijke conditie. Het
is dan ook geen verrassing dat koorzangers te maken krijgen met veranderingen in hun stem als ze ouder
worden. Het meest voorkomend is dat de stem aan hoogte inboet. Toch bestaan er grote individuele
verschillen tussen zangers. Sommige stemmen gaan met het klimmen van de leeftijd duidelijk achteruit,
terwijl andere niet of nauwelijks geraakt worden door veroudering. Ook op hogere leeftijd zijn er uitstekend
presterende zangers. In de beleving van de zangers leidt het toenemen van ervaring ook tot verbetering
van de stem. Er zijn bijna drie keer zoveel zangers die vinden dat ze in de loop der jaren met meer gemak
zijn gaan zingen, dan zangers die zeggen dat hun werk moeilijker wordt door veroudering.
Projectleiding
Dr. G.A.H. Berghs
Katholieke Universiteit Leuven en
Conservatorium van Amsterdam
Nieuwe Hilversumseweg 6
1406 TE Bussum
Naam project
Professioneel zingen door de jaren heen
Looptijd: Oktober 2009 – juni 2014
Inhoudsopgave
1.
2.
3.
4.
5.
Belangrijkste resultaten
Aanbevelingen voor de toekomst
Waarom was dit onderzoek nodig?
Methode informatieverzameling
Belangrijkste publicaties
Instituut Gak | samenvatting afgerond onderzoek
Nr 19, 2014
1. Belangrijkste resultaten
Een professioneel zangkoor heeft een groot bereik aan stemmen nodig, zodat vrije keuze van repertoire
mogelijk is. Komt deze artistieke vrijheid in gevaar, wanneer de gemiddelde leeftijd van de zangers stijgt?
1.1. Gemiddeld genomen zijn de geboekte resultaten bescheiden
In de persoonlijke beleving van koorzangers heeft veroudering niet alleen nadelen voor de eigen stem,
maar zeker ook voordelen. Subjectief gezien weegt de toegenomen ervaring met het zingen zwaarder dan
de onvermijdelijke afname van de elasticiteit in het strottenhoofd. In de onderstaande figuur is het aantal
zangers weergegeven dat veel voorkomende positieve of negatieve veranderingen bij het zingen
rapporteert.
120
100
80
60
40
positieve veranderingen
20
negatieve veranderingen
ge
kw
al
ite
m
ak it st
em
m
et
zi
ng
en
fre
vo
qu
lu
m
en
tie e
be
re
ik
vi
br
at
o
ad
em
in
to
na
tie
ov
er
ig
0
Figuur 1. Het aantal zangers dat positieve en negatieve veranderingen in het zingen rapporteert bij het ouder
worden.
1.2. Vibrato verandert weinig bij veroudering
Vibrato geldt als een van de karakteristieken van ons westerse klassieke zingen, waarbij toonhoogte,
luidheid en soms ook timbre pulseren. Wonderlijk genoeg hoort de luisteraar desondanks toch één toon.
Als de controle over het vibrato hapert, ontstaat de gevreesde ‘wobble’, dat de indruk wekt alsof de
geluidsband hapert. Samenzang is dan niet goed meer mogelijk. In de praktijk blijken weinig koorzangers
vanwege dit effect uit te vallen op hun werk. Veroudering heeft een verrassend klein effect op het vibrato
van de stem bij koorzangers.
1.3. De meest veelbelovende interventies
Koorzangers hebben in vergelijking met andere hoogopgeleiden in de bevolking een gezonde leefstijl. Ze
sporten vaker, eten gezond, gebruiken minder geneesmiddelen en roken minder. Uitzondering op deze
regel is overgewicht. Zangers zijn even vaak te dik als de rest van de bevolking. Er is een Duits gezegde dat
luidt: “Eine gute Stimme muss in Speck eingebettet sein”. Objectieve metingen van de kwaliteit van de
stem ondersteunen dit idee echter niet. Voor vrouwen met overgewicht blijkt het zelfs moeilijker hoge
tonen te halen.
Opvallend genoeg is er geen verband gevonden tussen de leefstijl van koorzangers en de zangkwaliteit.
Hieruit kan niet de conclusie getrokken worden dat zangers erop los kunnen leven, omdat hun stem hoe
dan ook gespaard zal blijven. Veel waarschijnlijker is dat koorzangers sowieso gezond leven en dat ze
daardoor hun stem zoveel als mogelijk tegen achteruitgang beschermen.
Instituut Gak | samenvatting afgerond onderzoek
Nr 19, 2014
1.4. Verlies hoge tonen komt vaak voor
De achilleshiel van zangstemmen bij het ouder worden is het bereik van hoge tonen. Het ouder worden van
koorleden leidt er daardoor toe dat sommige muziekstukken niet meer haalbaar zijn. Gemiddeld genomen
kunnen zangers met het klimmen der jaren minder goed hoog zingen, maar de individuele verschillen zijn
groot. Sommige zangers hebben weinig hinder van het verlies van frequentiebereik, terwijl andere juist
sterk getroffen worden.
1600
1499
1200
sopranen
1000
mezzo’s
800
alten
600
tenoren
baritons
400
bas-baritons
200
0
<30jaar
31-40 jaar41-50 jaar51-60 jaar>61jaar
Figuur 2. Het gemiddelde van de hoogst gezongen toon in Hz voor verschillende stemtypen per
leeftijdscategorie.
1.5. Menopauze is geen breekpunt
De menopauze gaat gepaard met veranderingen van het slijmvlies van het strottenhoofd, in de
wetenschappelijke literatuur zijn onder professionele zangeressen verschillende stemklachten gevonden
die met deze periode samenhangen. De ademsteun zou minder worden, zacht zingen zou moeilijker zijn,
hoge tonen zouden moeilijker gehaald worden en er zou vaker een droog gevoel in de keel optreden. De
stem van de zangeressen in dit onderzoek blijkt de menopauze echter in de regel goed te doorstaan.
Ongeveer de helft van de menopauzale zangeressen ervaart eigenlijk helemaal geen stemveranderingen.
Een kleiner deel rept over het verlies van hoge tonen, maar dit kan evenzeer samenhangen met de
algemene veroudering als met de hormonale veranderingen. Al met al is het effect van de menopauze op
de stem beperkt en lijkt er onvoldoende grond voor hormonale behandelingen ter voorkoming van
kwaliteitsverlies van de stem.
2. Aanbevelingen voor de toekomst
Jazz zangeres Rita Reys stond meer dan zeventig jaar op de planken. Dit was mogelijk door haar
fenomenale talent, maar ook doordat ze de vrijheid had zelf te kiezen welke muziekstukken ze op latere
leeftijd ten gehore bracht. Koorzangers hebben deze vrijheid om hun eigen repertoire te kiezen veel
minder en worden daardoor harder geconfronteerd met eventuele beperkingen van hun eigen stem. Het is
voor koorleiders een uitdaging de kernkwaliteiten van het koor te behouden in tijden waarin de
gemiddelde leeftijd van de zangers toeneemt.
2.1. Zorg voor aanwas van jonge zangers
Voor het optimaal functioneren van een koor is het belangrijk rekening te houden met de veranderingen
die het gevolg zijn van de veroudering van koorleden. Gemiddeld krijgen oudere zangers te maken met het
verlies van hoge tonen in het stembereik. Een evenwichtige leeftijdsopbouw in het koor kan beperkingen
in het repertoire voorkomen.
Instituut Gak | samenvatting afgerond onderzoek
Nr 19, 2014
2.2. Discrimineer niet op leeftijd
De veroudering heeft bij verschillende zangers uiteenlopende gevolgen. Bij de een nemen de
mogelijkheden van de stem duidelijk af, terwijl de kwaliteit bij de ander op peil blijft. Het zou daarom
ongepast zijn zangers op grond van hun leeftijd te beoordelen of uit een koor te weren. Er zijn oudere
zangers bij wie de stem opvallend goed blijft. Deze zangers mogen niet op grond van hun leeftijd
gediscrimineerd worden en verdienen de ruimte om hun bijdrage te blijven leveren. Beoordeel zangers dus
niet op leeftijd, maar op individuele kwaliteit.
2.3. Denk aan een alternatief carrièreperspectief
Beroepszangers zouden oog moeten hebben voor hun sociale wendbaarheid. Als ze ouder worden bestaat
het risico dat ze hun beroep niet meer zo goed als voorheen kunnen uitoefenen door achteruitgang van
hun stem. Het is belangrijk dat zij, voordat het zo ver is, nadenken over welke alternatieven er mogelijk
zijn.
2.4. Leef gezond en voorkom overgewicht
Goed onderhoud van het lichaam is voor een fysiek beroep als dat van zanger van groot belang. De meeste
beroepszangers weten dit zelf en leven gezond. Gemiddeld zouden zij echter wel wat meer aandacht
mogen besteden aan overgewicht, omdat dat ten koste kan gaan van de hoge tonen. Dat brengt op zijn
beurt extra risico met zich mee voor de toekomst als beroepszanger.
3. Waarom was dit onderzoek nodig?
Een professioneel koor zoals het Groot Omroepkoor heeft nu al een gemiddelde leeftijd van meer dan
vijftig jaar. De veroudering van de zangers heeft te maken met de geringe doorstroming. De zangers met
vaste contracten blijven aan het koor verbonden en de instroom van jonge zangers wordt door
bezuinigingen bedreigd. De gemiddelde leeftijd zal de komende jaren nog verder oplopen door de
verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd. Doordat zingen een fysiek bepaald beroep is, kan dit leiden
tot arbeidsverzuim of zelfs uitval, omdat een deel van de oudere zangers niet meer opgewassen is tegen
hun taken. Toch was er nog nooit systematisch onderzoek gedaan naar de gevolgen van veroudering op de
stem. Ook was weinig bekend over de invloed die zangers zelf kunnen uitoefenen op het verouderen van
hun stem. Deze kennis is van groot belang voor zangers en koorleiders om een koers uit te stippelen voor
de toekomst.
4. Methode informatieverzameling
De stem van professionele koorzangers is technisch en objectief geanalyseerd. Hierbij is gebruik gemaakt
van:
• een fonetogram, dat is een grafische weergave van het bereik van de stem wat betreft hoogste en laagste tonen,
• de maximale fonatietijd, dat is hoe lang een toon maximaal kan worden aangehouden en
• een berekening van het vibrato.
Daarnaast hebben de koorzangers aangegeven hoe zij de veroudering van hun eigen stem subjectief
beleven. De deelnemende zangers werden op vrijwillige basis gerekruteerd uit professionele koren zoals
het Koor van de Nederlandse Opera, het Koor van de Vlaamse Opera (Antwerpen), het koor van De Munt
(Brussel), het Groot Omroepkoor, Capella Amsterdam, het Nederlands Kamerkoor en The Amsterdam
Baroque Choir.
5. Belangrijkste publicatie
Het eindrapport is op dit moment bij de projectleider te verkrijgen en te vinden op de website van Instituut
Gak. Verscheidene publicaties in (inter)nationale tijdschriften zijn in voorbereiding.
Tekst: Ad Bergsma
Instituut Gak | samenvatting afgerond onderzoek
Nr 19, 2014

Download Report