brengt mensen samen
Nieuwe koers in zorg en welzijn
BV
1
Inhoud
Voorwoord
Inleiding..........................................................3
De studiereis ‘Care Close to Home’ naar Denemarken in november
Samen, anders kijken naar Langdurige Zorg
2012 werd georganiseerd met het oog op de versnelde verandering
drs. M.J. (Marcelis) Boereboom.............................3
in de langdurige zorg en welzijn. Het regeerakkoord 2012 heeft
het debat verscherpt en vraagt om een actieve houding van alle
Transitie...........................................................5
betrokkenen om te veranderen.
Stop de kluwen in de kast en begin opnieuw
K. (Kars) Hazelaar.................................................6
Nieuwe wegen te bewandelen
mr. drs. V. (Victor) Everhardt ...............................9
In Denemarken wordt al veel langer zorg en welzijn op lokaal
niveau uitgevoerd. Gemeenten kunnen binnen wettelijke kaders
zelf invulling geven aan hun beleid. En ja, hierdoor ontstaan
verschillen omdat beleid ontwikkeld wordt dat is aangepast aan de
Transitie in de zorg
lokale situatie. De Deense gemeenten worden ook geconfronteerd
drs. R.E.C.S. (Rob) Hoogma.................................11
met groeiende kosten van een sociale verzorgingsstaat waar de
Lokaal niveau..............................................15
vrijwilliger was gedemobiliseerd. De gemeenten Fredericia en
Høje Taastrup zagen in dat dit op lange termijn een onhoudbare
Samenwerking op lokaal niveau
situatie zou worden en gooiden als eersten het roer om. Een
drs. ing. A.M.A. (Ton) van Overbeek.....................16
paradigmashift van verzorgingsstaat naar een participerende
Nieuwe samenwerkingsvormen: Een ‘must’
samenleving waar de inwoner geholpen wordt zelf zijn kracht te
voor lokaal bestuur bij zorg en welzijn
(her)vinden. Letterlijk.
drs. W.E. (Ed) Wallinga........................................18
De reis vormde een kader voor onderling debat, dialoog en
Demedicaliseren.......................................21
denken over oplossingen voor Nederland in het licht van het
Zorg versus welzijn
nieuwe regeerbeleid. Samen keken wij naar de mogelijkheden
drs. R.G.H. (Rob) van Dam..................................22
en uitdagingen om een houdbare en kwalitatieve zorg en
Zorg op maat
welzijnsvoorziening te ontwikkelen. In deze publicatie geven
drs. A.C.M. (Adrie) van Osch...............................24
Het is een cultuurverandering
drs. I.W.G. (Irma) Harmelink...............................27
Burgerkracht...............................................29
Cliënt als coproducent
C.M.L. (Clemens) Blaas.......................................30
deelnemers hun visie op wat ze gezien hebben, ervaren hebben
en hoe ze graag zelf verder willen in Nederland. De discussie zal
worden voortgezet want in een transitie verandert alles continue
op basis van nieuwe inzichten, ideeën en bevindingen.
Mijn dank gaat uit aan de delegatieleiders Marcelis Boereboom
en Kees van der Burg en aan de discussieleider Jos de Beer
voor hun inbreng, inspiratie en positieve bijdragen. De reis is
Help to self-help
mede dankzij hen en dankzij alle delegatieleden zeer leerzaam
prof. dr. M.J. (Maarten) Verkerk ..........................32
geweest. De reis is van grote waarde voor de blijvende kritische blik
Leefkracht
en het onderlinge debat over de toekomst van de Nederlandse zorg en
dr. C.B. (Bas) Leerink..........................................33
welzijnsvoorzieningen. Iets waar wij allemaal veel waarde aan hechten.
Vrijwilligers in de zorg: oplossing of ellende?
W. (Wilna) Wind..................................................34
Bezochte bedrijven..................................36
Coincide........................................................36
Colofon...........................................................37
drs. T.M. (Dorrit) Gruijters
Directeur Coincide BV
[email protected]
+31-20-6768217
2
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | inleiding
BV
Inleiding
3
Samen, anders kijken naar
Langdurige Zorg
De veranderopgave die het Regeerakkoord voor de
Ik noem er 3:
langdurige zorg behelst, is enorm.
1. We gaan uit van wat mensen (nog) wel kunnen i.p.v. wat
Vele rapporten wijzen er op dat de langdurige zorg
2. Als hulp en ondersteuning nodig is, kijken we ook naar
zij niet kunnen. Kwaliteit van leven staat voorop.
financieel onhoudbaar is geworden. De langdurige zorg is
het eigen, sociale netwerk en organiseren we de zorg
te groot en groeit te hard. In de periode van 1973 tot 2010
dichtbij.
groeide de langdurige zorg jaarlijks met 4,2% (exclusief
inflatie). Slechts een deel hiervan (1,2 procentpunt) was
3. Voor wie – ook met steun van de omgeving – niet (meer)
zelfredzaam kan zijn, is er altijd zorg die passend is.
te verklaren door vergrijzing. Als de economie zich heel
gunstig ontwikkelt, is dit al moeilijk vol te houden, laat
Bij de door te voeren hervormingen gaat het dus niet enkel
staan bij de zeer beperkte groeiverwachtingen in de
om betaalbare zorg, nu en in de toekomst. Het gaat ook
komende jaren.
om de kwaliteit van leven: thuis en in een instelling. De
hervorming van de langdurige zorg is een kwaliteits- én een
Maar ook zonder dit “houdbaarheidsargument” is er alle
houdbaarheidsoperatie. Die gaan hand in hand.
reden om zeer kritisch naar de langdurige zorg te kijken.
De samenleving is sinds de introductie van de AWBZ (1968)
Dit alles vraagt een anders kijken naar de langdurige zorg.
aanzienlijk veranderd. Kwaliteit van leven wordt steeds
Samen: van aanbieders, cliënten, zorgkantoren, gemeenten
belangrijker, mensen zijn mondiger geworden, stellen
en het Rijk. Uit voorliggend verslag blijkt dat de studiereis
dezelfde eisen aan de zorg als aan andere “diensten” en
naar Denemarken uitstekend aan dit doel heeft voldaan.
mensen willen in toenemende mate zelf hun leven inrichten
en zo lang mogelijk zelfstandig blijven. Er is hierbij een
drs. M.J. (Marcelis) Boereboom
toenemende behoefte aan authenticiteit en aan nabijheid
Directeur Generaal Langdurige Zorg
van diegenen die er voor mensen daadwerkelijk toe
Ministerie van Volksgezondheid,
doen. Er ontstaan nieuwe vormen van solidariteit. Door
Welzijn en Sport
zelforganisatie zoeken mensen naar nieuwe verbanden
waarbinnen ze hun doelen verwezenlijken en behoeften
vervullen. Dat kan in de buurt of in de wijk. De snelle
opkomst van ICT maakt dat dit minder afhankelijk wordt van
“tijd” of “plaats”.
De AWBZ veranderde sinds 1968 niet wezenlijk. Ondanks
het feit dat heel veel mensen met ziel en zaligheid in de
langdurige zorg werken, dreigt zonder aanpassing van
onderliggende waarden het gevaar van “inhoudelijke
vervreemding”, met als (uiteindelijk) resultaat: ontevreden
burgers en ontevreden medewerkers. Bij het kijken naar
en denken over Langdurige Zorg lijkt een herdefinitie van
kernwaarden noodzakelijk, die ons handelen richting geeft.
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | inleiding
Versnellen van innovatie in de zorg
6
VitaValley is het innovatienetwerk in de gezondheidszorg met als focus ‘doen’.
Met onze partners ontwikkelen en implementeren we zorginnovaties die
de kwaliteit van leven van mensen handhaven en bevorderen.
In dit proces fungeert VitaValley als onafhankelijke denktank en heeft ze
een aanjagende rol waarbij ze partijen verbindt en ondersteunt.
Een aantal projecten
Vrijwilligershulp en Mantelzorg
Verkennen van nieuwe wegen voor de ontwikkeling
van informele zorg. Programma in vervolg op het succes
van WeHelpen, digitaal portaal voor vrijwilligers,
mantelzorgers en professionals.
Vitaal Thuis
Het definiëren en implementeren van Vitaal Thuis
oplossingen. Langer zelfstandig, veilig en verzorgd
thuis wonen door slimme inzet van technologie.
E-coach dieet
E-health monitoring en coachingsmethodiek voor
mensen met nierfalen.
Gezond ouder worden
Innovatieprogramma kwetsbare ouderen in het kader van
de strategische alliantie met de Noaber Foundation,
UMCG, PGGM en de Mayo Clinic (VS).
Belangrijke thema’s
Ruim 40 partners
Vitale levensloop
Zorginstellingen
Zelfmanagement
Kennisinstituten
Kwaliteit zorg & patiëntveiligheid
Ondernemers in zorg & technologie
Stroomlijnen zorgprocessen
Internationale samenwerking met Mayo Clinic
Waarden & ethiek
nieuw koers in zorg en welzijn 2013 | transitie
Stichting VitaValley
Zonneoordlaan 17
6718 TK Ede
T 0318 - 65 77 15
[email protected]
www.vitavalley.nl
@VitaValley
VitaValley
BV
Transitie
5
Christian Harsløf, Kommunernes Landsforening
Het huidige financiële tij heeft de urgentie voor een nieuwe
op lokaal niveau en een grotere rol voor de burger zelf.
koers in de zorg verhoogd. Deze ontwikkeling hoeft geen
Hierdoor kan zorg efficiënter en goedkoper worden.
bedreiging te zijn. Het is meer een kans, een stimulans, om
Deze transitie is een spannende weg. Wellicht moeten
binnen nieuwe macro kaders de langdurige zorg en maat-
we niet te veel voortbouwen op bestaande structuren en
schappelijke ondersteuning een andere inhoud te geven.
durven om opnieuw te beginnen. Weg van institutionele
oplossingen voor institutionele vraagstukken. Ruimte
De huidige AWBZ, ontstaan in 1968, is uitgegroeid tot een
bieden voor een nieuw spel waarin we de mens centraal
enorme moloch met veel rechten en weinig ruimte voor
stellen en niet het systeem. De transitie is niet alleen
eigen kracht en initiatief van de burger en zijn omgeving. De
een verschuiving van de verantwoordelijkheid van
nieuwe koers brengt een groot deel van de zorg die eerder
Rijk naar gemeenten, maar ook een transitie van een
onder de AWBZ viel onder bij de WMO. Dit legt een grotere
verzorgingsmaatschappij naar een samenleving waar
verantwoordelijkheid bij de gemeenten die op lokaal niveau
inwoners zelf de regie krijgen en waar nodig daarin worden
voor goede voorzieningen, passend bij de individuele
ondersteund.
behoeften en mogelijkheden, moet gaan zorgen. De brede
verantwoordelijkheid binnen het sociale domein (inclusief
drs. T.M. (Dorrit) Gruijters
de participatiewet) biedt ruimte voor dwarsverbanden
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | transitie
6
Stop de kluwen in de kast
en begin opnieuw!
K. (Kars) Hazelaar - Voorzitter Raad van Bestuur Opella
We zijn in Nederland niet zo goed in het aanpakken van
In de transitie die wij in Nederland voorstaan lijkt die
vraagstukken waarvan we allemaal weten, of zouden
keuze ook gemaakt te zijn. Lijkt omdat er toch weer allerlei
kunnen weten, dat het bij ongewijzigd beleid fout loopt.
(verscholen) onduidelijkheden rondom deze keuze aan
Onze consensus cultuur maakt dat we vrijwel geen stap
de orde zijn. Het meest zichtbaar is dat in de invulling van
zetten voordat de afgrond heel dicht bij is. Niet voor niets
de rollen en taken van de verpleegkundige. De door ons
bestaat er een gezegde over Nederland: ‘als het einde
allen inmiddels op het schild van de ultieme oplossingen
van de wereld gekomen is, ga ik naar Nederland, want
gehesen verpleegkundige vind je nu terug in zowel de
daar gebeurt alles 50 jaar later’. Het is waarschijnlijk een
zorgverzekeringplannen, in de [resterende] AWBZ en in de te
uitspraak uit 1939 van publicist Frits Kief.
vernieuwen WMO.
Als het om de zorg in Nederland gaat lijkt het er echter op
dat er nu iets gaat veranderen. Zelfs het woord transitie
Wat hier mijns inziens niet goed gaat is dat er keuzen
wordt gebruikt.
worden gemaakt in de ordening en er tegelijkertijd
uitspraken worden gedaan over de uitvoering die daar
De inrichting van de huidige gezondheidszorg in Nederland
haaks op lijken te staan.
is ontstaan en niet ontworpen. Het is essentieel om dat te
beseffen. Het meest duidelijk is dat wel in de AWBZ, ooit
De patiënt aan zet
bedoeld als opvang voor niet verzekerbare zorg. Vandaag
Het kan ook anders. Ik ben erg gecharmeerd van de in
de dag valt er heel wat meer onder en is het vehikel vooral
Denemarken ingevoerde maatregel omtrent uitbehandelde
daardoor onbeheersbaar geworden.
patiënten in het ziekenhuis. Op het moment dat een patiënt
wordt ontslagen uit het ziekenhuis, krijgt de gemeente de
De redenen om er van alles onder te brengen zijn heel
verantwoordelijkheid over de zorg van zijn burger. Neemt ze
divers maar vrijwel allemaal politiek van aard en niet
deze verantwoordelijkheid niet dan krijgt de gemeente een
gebaseerd op zorginhoudelijke keuzen. De behoefte om
‘boete’. Als het mogelijk is voor de burger om naar huis te
het gelijkheidsdenken en het voeren van inkomenspolitiek
gaan dan kan ze kiezen van welke (thuis) zorgorganisatie
door alle sectoren heen te laten gelden, is van grote
hulp wil krijgen. De (thuis) zorgorganisatie moet leveren.
invloed. Kortom: niets is wat het lijkt in de zorg. Dat gezegd
Als de burger (tijdelijk) in een rehabilitatie centrum moet
hebbende is de vraag: hoe gaan we de veranderingen in de
worden opgevangen heeft ze slechts 1 keuze, de gemeente
komende jaren aanpakken?
als eigenaar en exploitant van deze centra.
Transitie in internationaal perspectief
Een hoop gedoe hierover bij de invoering, ook daar. Er
We zijn niet zo heel uniek met dit vraagstuk. In Denemarken
wordt, alhoewel de transitie nog niet volledig op gang
is een vergelijkbaar proces gaande. Ook in Denemarken
is, al wel zichtbaar hoe helder dit werkt. De oneigenlijke
werd duidelijk dat landelijke sturing voordelen kan hebben,
ligduur in het ziekenhuis daalt en nog veel belangrijker:
maar dat we in dit tijdsgewricht vooral de nadelen ervaren.
mensen liggen niet onnodig op de verkeerde plaats. Ook in
Daar heeft men voor een aantal principes gekozen ten
Nederland zou dit wat mij betreft een uitstekende maatregel
aanzien van wat je landelijk doet, wat regionaal doet en wat
zijn. Natuurlijk zullen er altijd wel weer nadelen zijn, maar
je lokaal doet. Belangrijk in de daar gemaakte keuzen is dat
welke keuze heeft geen nadelen? Ik kijk naar de voordelen.
‘lokaal’ het primaat heeft.
Het ordeningsprincipe is helder, iedereen begrijpt het,
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | transitie
BV
7
duidelijk is wie waarvoor verantwoordelijk is, er zijn geen
die de cliënt niet wilden of konden overnemen was begin
uitgebreide protocollen nodig en de kosten kunnen flink
2012 hoog, tegen het eind van dit jaar werden vrijwel geen
omlaag (weg met al die dure transferbureaus). Als er
boetes meer opgelegd. Waarvan akte.
klachten zijn is volkomen duidelijk waar de patiënt moet
zijn. Als je vindt dat je om medische redenen te vroeg het
Transitie: kans voor een nieuwe start
ziekenhuis verlaat moet je bij de arts zijn, om iedere andere
Hoe gaan wij onze transitie in gang zetten? Onze
zaak bij de gemeente of de (thuis)zorgorganisatie. Doen in
traditie leidt al gauw tot het instellen van stuurgroepen,
Nederland, wat mij betreft en starten per direct.
projectgroepen en het doen van onderzoek. We klankborden
ons suf en schrijven veel rapporten. Ik vind dat we onze
Focus op rehabilitatie en zelfredzaamheid
transitie niet op die manier moeten insteken.
Een vergelijkbaar onderwerp is de zorg thuis. In Nederland
is het volume van ‘zorg aan huis’ enorm toegenomen de
Nog even terug naar het begin van dit stuk: de huidige
afgelopen 10 jaar. Er wordt als oorzaak vaak eenvoudigweg
inrichting van de zorg is niet ontworpen, die is ontstaan.
gewezen op het toenemend aantal ouderen, de vraag is
Het resultaat nu is een veel te kostbare en niet meer te
of dat juist is. Ik wil hier niet beweren dat het onjuist is,
ontwarren kluwen. De transitie die ik graag zie:
we weten het eenvoudig niet met elkaar. Er kunnen vrij
gemakkelijk veel andere oorzaken bij worden benoemd.
• Stop de kluwen in de kast en begin opnieuw
In Denemarken wordt nu in ieder geval op een aantal
Natuurlijk kan dat niet zo maar, niemand wil ongelukken.
plaatsen het roer omgegooid. Bij een zorgvraag wordt niet
Het gaat echter wel om een principiële keuze. Als
meteen geaccepteerd dat er zorg geleverd wordt volgens
geprobeerd wordt dit op de bekende Nederlandse manier
het principe van kijken of de vraag in het protocol past en
te doen zal de wal het schip keren. Over een aantal jaren
zo ja: leveren. Bij een binnenkomende vraag wordt een
hebben we niet meer de relatieve luxe om op een deels
rehabilitatieplan opgesteld. Er wordt onder andere gewerkt
geleidelijke manier te veranderen en tot een andere
aan gezondheid met bijvoorbeeld een voedingsprogramma,
inrichting van de zorg te komen.
leefadviezen, psychologische ondersteuning, sportschool,
e.d. Als mensen weigeren deel te nemen, dreigt ook de zorg
• Kies in alles en altijd voor de klant/de patiënt/de cliënt
niet te worden geleverd. Doel is het zo zelfstandig mogelijk
Wees daar radicaal in. Waar heeft hij of zij behoefte aan?
maken van de aanvrager. De eerste resultaten zijn nog niet
Welke toevoeging/aanbod heeft een echt toegevoegde
helemaal helder, maar het doel is heel sterk: accepteer niet
waarde om gezond te worden en te blijven en
meteen dat een vraag om zorg ook het leveren van zorg
maatschappelijk geïntegreerd te kunnen functioneren.
betekent. Ook belangrijk: als er al zorg of huishoudelijke
Laat de burger daarna ook zelf kiezen, men kan dat over
hulp wordt geboden is dat altijd van korte duur en wordt
het algemeen heel goed zelf.
steeds weer opnieuw bekeken of het nodig is of dat het echt
Beschouw alle, echt alle, bijkomende zaken als secundair,
niet anders kan. Ook hier dus weer een duidelijke keuze.
hoe belangrijk we ze nu ook vinden.
Kunnen de Denen concreet aantonen dat ze het nu veel
beter doen dan eerder? Bij navraag blijkt dat nog wel
kwetsbaar. Evenals bij ons is er niet goed doorgedacht over
een nulmeting, als die al mogelijk was. Er wordt nu wel
aan gewerkt. Een financiële meting is er overigens wel in
Denemarken. Het totaal aantal boetes aan de gemeenten
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | transitie
8
Maak heldere inrichtingskeuzen:
Wijkregie groepen
• Alles aan huis valt onder de gemeentelijke
Stel in de transitieperiode van bijvoorbeeld 2 tot 4 jaar een
verantwoordelijkheid gericht op het maatschappelijk
regiegroep samen in een gemeente, liefst per wijk. In deze
kunnen functioneren van burgers. Daar moet immers alles
regiegroep neemt in ieder geval de wethouder plaats. Hij/
geïntegreerd worden benaderd: wonen, welzijn en zorg.
zij kan 3 tot maximaal 5 anderen uitnodigen (eventueel per
Stel een wijkbudget beschikbaar en een wijkregisseur.
wijk verschillend) om te sturen. Niet sturen op rapporten,
Het budget hoeft niet strikt alleen aan zorg of alleen aan
maar sturen om de wijk te helpen: dienend leiderschap.
welzijn of alleen aan woningaanpassingen te worden
uitgegeven. Een woningaanpassing is immers soms vele
Ruimte voor het goede spel
malen goedkoper dan het continueren van zorg. Het
Er dient heel duidelijk gekozen te worden voor een aantal
budget wordt normatief bepaald, ondermeer op basis van
heldere principes. Laat de rechtstreeks betrokkenen
indicatoren. Het gaat om een vast budget dat niet stijgt of
binnen die keuzen hun gang gaan. Geef ze ook concreet
daalt in de afgesproken periode, wat de vraag in de wijk
de middelen, want sturen zonder middelen betekent
ook doet. Dat vraagt om creativiteit van de wijken zelf en
vergaderen. Natuurlijk valt er vast nog iets meer te regelen
ook van de professionals.
vooraf, maar alsjeblieft: niet heel veel meer. Op deze manier
ontstaat er serieus ruimte voor het goede spel: hoe kunnen
• Verpleeghuiszorg blijft AWBZ qua financiering. Sta toe dat
we burgers in Nederland ondersteunen, ook als ze dat zelf
er in de uitvoering een koppeling is met de WMO. Er zijn al
(tijdelijk) niet kunnen. Iedere andere aanpak is gedoemd
duidelijke praktijkvoorbeelden die laten zien dat dit zowel
te mislukken en zal leiden tot veel volle bussen naar het
inhoudelijk als financieel erg verstandig is.
Malieveld en veel erger nog: geen resultaat.
• Medische zorg is verzekeringszorg. Maak scherpe keuzen
in wat medisch is en wat niet. Er is heel veel niet-medisch,
kijk nog maar eens naar de trechter van Dunning. Medisch
betekent zo veel als ‘ziek zijn’. Je kunt beter worden en
de arts is weer weg. Of de ziekte wordt chronisch en dat
vraagt om medische begeleiding. Of iemand overlijdt en
dat vraagt vaak niet om medische zorg.
• De huisarts als schakel. De huisarts vormt de schakel
tussen medische zorg thuis en in het ziekenhuis. Hij kan
een verpleegkundige raadplegen. De verpleegkundige kan
bij iedereen in dienst zijn, maar niet bij de huisarts want
het gevaar is dan levensgroot dat de verpleegkundige
alleen als verlengstuk van een medische benadering
wordt beschouwd. De huisarts gaat niet over zorg
thuis, huishoudelijke hulp of woningaanpassingen.
Schoenmaker blijf bij je leest.
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | transitie
BV
9
Nieuwe wegen te bewandelen
mr. drs. V. (Victor) Everhardt - Wethouder Volksgezondheid, Zorg en Welzijn Gemeente Utrecht
Zorg en welzijn hebben pas zeggingskracht als de inwoners
een professional die niet zelf direct in de hulpverlening
van een gemeente zich ermee verbonden voelen. De zorg-
schiet, maar de informele inzet waardeert en ziet waar de
en welzijnssector dankt haar directe bestaansrecht dan
kracht en talenten van de mensen zelf (en hun omgeving)
ook aan de meerwaarde die het oplevert voor het individu
liggen. De professional zoekt daarop aansluiting en laat
in zijn of haar directe sociale omgeving. Het verbonden
zich in zijn handelen ook niet beperken door institutionele
voelen betekent tegelijkertijd dat daarvoor ook eigen
belangen.
verantwoordelijkheid moet worden genomen door de
persoon zelf. Vanuit deze overweging is het logisch dat
Delen van ervaringen
gemeenten steeds meer aan zet komen op het sociale
Door professionals op een laagdrempelige manier aanwezig
domein, dichtbij de burger. Zij zijn enige jaren geleden
te laten zijn in buurten kan duurzame winst worden
al in stelling gebracht middels de Wet Maatschappelijke
geboekt. Deze winst ligt op het terrein van meer en eerdere
Ondersteuning (WMO) en zullen via de voorgenomen
preventie én sneller en slimmere hulp en ondersteuning. In
decentralisaties nog meer aan de bal komen.
Utrecht zijn wij, net als veel andere gemeenten, in pilotvorm
met dit soort buurtteams aan het oefenen.
Schoenmaker blijf bij je leest
Hierbij zijn een aantal principes leidend: (a) luisteren naar
In Denemarken hebben gemeenten ook
de persoon in kwestie, (b) het ervoor zorgen dat de ‘beste
verantwoordelijkheid gekregen en genomen voor het
jongens en meisjes’ vooraan staan en (c) het vertrouwen
sociale domein. Zij hebben er echter voor gekozen om ook
op inzichten van de professionals. Laten wij elkaar in het
de uitvoering van zorg grotendeels in eigen beheer (lees:
land goed op de hoogte houden van de uitkomsten van alle
ambtenaren) te nemen. Mijns inziens is dat geen goed
verschillende lokale pilots. De institutionele wereld van het
idee: schoenmaker blijf bij je leest. Voor de Nederlandse
sociale domein verandert immers snel, niet in de laatste
gemeente betekent dit dus blijven koersen op de rol als
plaats door de plannen van het nieuwe kabinet. Alle hens
regisseur. Laat de inwoners zelf de uitvoerende rol hebben
aan dek en elke ervaring ‘goed of fout’, ‘zinvol of mislukt’
en laat de professionals daar waar nodig ondersteuning
moeten gedeeld worden om klaar te staan als de taken
bieden.
definitief worden overgeheveld.
Vraag naar zelfredzaamheid
Van institutioneel naar eigen kracht
In Utrecht gaan wij de aanpak van het sociale domein
De transitie van landelijk georganiseerde zorg naar zorg
vormgeven vanuit het principe ‘regie bij de mensen
georganiseerd vanaf het gemeentelijk niveau is niet de
zelf’ en een maatschappelijke tegenprestatie vinden
kern van het vraagstuk. Het is een middel. De valkuil is
we vanzelfsprekend. We vragen van de Utrechter en zijn
dat wij alleen institutionele oplossingen gaan zoeken voor
omgeving om te beginnen met: wat kun je zelf doen? Deze
institutionele vraagstukken. De spiegel die Denemarken
inventarisatie van zelforganisatie is er om het meedoen naar
mij heeft voorgehouden bevestigde dit. Begrijp mij goed,
eigen vermogen te versterken en de burger te laten denken
deze institutionele transitie, zoals de overgang van een
in termen van zelfredzaamheid. Als iemand het niet zelf
deel van de AWBZ naar de WMO en dus van Rijk naar
kan en er hulp nodig is dan is er aanvullende professionele
gemeente, is van groot belang maar er moet tegelijkertijd
ondersteuning beschikbaar. Dit vraagt om een specifieke
een andere slag gemaakt worden die veel omvattender is en
houding en specifiek gedrag van de professional. Het vergt
die nog niet goed onder woorden te brengen is. Een poging
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | transitie
10
Calvin and Hobbes comic “What mood is that?”
mijnerzijds: belangrijk is dat de professional afscheid gaat
en vele andere initiatieven. Als de institutionele wereld,
nemen van het adagium ‘de inwoner in zijn kracht zetten’.
de gemeenten voorop, de ‘world out there’ probeert in te
Er wordt namelijk uitgegaan van een verkeerde premisse.
kapselen als hét antwoord op de nieuwe ontwikkelingen,
Het veronderstelt dat de bewoner door een ander ‘in zijn
dan komen wij mijns inziens van de regen in de drup. Pas
kracht gezet kan worden’. Dan blijven wij hangen in de op
als er een nieuw denkkader wordt ontwikkeld dat recht doet
zich goed bedoelde maar wel institutionele manier van
aan beide werelden, dan kunnen er echt stappen vooruit
denken over de werkelijke wereld. Gemeenten zullen veel
worden gezet.
meer moeten uitgaan van aanvullen op het reeds bestaande
vermogen van burgers en zaken over moet laten aan de
Tot die tijd moeten wij van de institutionele wereld allereerst
‘world out there’.
leren onze beperkingen in te zien om er vervolgens mee
leren om te gaan.
Nieuw denkkader
De eigen kracht van de Utrechter en haar sociale omgeving
is er al. Wij moeten ons concentreren op onze toegevoegde
waarde op het gebied van professionaliteit. Als je goed kijkt
zie je in heel veel gemeenten al prachtige initiatieven die
de inwoners zelf zijn begonnen. Het rijke vrijwilligerswerk,
informele netwerken van inwoners voor inwoners zoals
‘het huis van levenslust’ in Utrecht en taalcursussen
voor en door buurtgenoten, buurthuizen in zelfbeheer
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | transitie
BV
11
Transitie in de zorg
drs. R.E.C.S. (Rob) Hoogma – Voorzitter Raad van Bestuur Siza
Ooit, in 1968, werd de AWBZ in het leven
over de kwaliteit werd ontwikkeld (2011), gebaseerd op
geroepen. Het was het jaar dat stond voor een
vertrouwen in plaats van regeldruk, op leren van fouten
tijd van grote maatschappijkritische bewegingen,
én op het belonen van wat goed gaat en het aansprakelijk
studentendemonstraties, vrouwenemancipatie en flower
stellen bij veronachtzaming. Ook over de transitie naar de
power. Het begrip solidariteit werd opnieuw uitgevonden.
WMO wordt in de gehandicaptenzorg doorbrekend gedacht.
Een tijd met een uitgesproken optimistische kijk op de
Dat is niet zo vreemd, omdat de gedachte achter de WMO
toekomst. Degenen die nu de vergrijzing veroorzaken,
geworteld is in deze sector. Het accent ligt juist op de
zorgden in die tijd voor een grote verjonging van de
mogelijkheden van mensen met een beperking in plaats van
naoorlogse Nederlandse bevolking, met veel hang naar
wat men niet kan. Juist in deze sector is het medisch model
vernieuwing, verbetering vooral, ook voor de positie van
het minst aanwezig.
kwetsbare medemensen. Er was voldoende werk en er
weliswaar bescheiden vangnet voor iedereen die niet
Gedeelde visie van gemeenten
en zorgaanbieders
zonder zorg van buiten kon; de AWBZ , de wet die vanaf dat
Deze kanteling in denken wordt inmiddels breed gedeeld
moment de financiering van en het recht op ‘onverzekerbare
door zorgaanbieders en gemeenten die de WMO uitvoeren.
zorg’ zeker stelde.
Maar tussen droom en daad liggen nog enkele bezwaren,
ontstond voldoende financiële draagkracht voor een goed,
die niet alleen van praktische aard zijn. Gemeenten en
We schrijven inmiddels 2013: het jaar van het begin van
zorgaanbieders zijn nog redelijk vreemd voor elkaar; ze
de transitie van de zorg en de metamorfose van de wet die
kennen elkaars manier van denken en doen nog niet zo,
zich inmiddels in 45 jaar op de golven van de tijd en alles
maar ondertussen zullen ze wel gezamenlijk de transitie
wat daarin gebeurd is, uiteindelijk tot een bureaucratische
tot een succes moeten maken. Er is een gedeelde visie
moloch heeft ontwikkeld en onbetaalbaar dreigt te worden.
op de doelstelling van de te leveren dienstverlening
Ons zorgsysteem heeft zichzelf vastgedraaid in steeds weer
nodig, gekoppeld aan een gedeelde visie op de werking
nieuwe regels die steeds weer een oplossing moesten zijn
en effecten van regelgeving. Om tot die gedeelde visie te
voor steeds weer ontdekte onvolkomenheden in de zorg en
komen dienen (rijks-) overheid en aanbieders met elkaar
in de regelgeving zelf. Daarnaast bereikte als gevolg van
te overleggen over de werkwijze van dienstverleners, de
het New Public Management het adagium ‘Meten = Weten’
(on)gewenste effecten van de lokale regelgeving en de
ook de zorg. Een overmatige drang naar inzicht, controle en
beoordeling van de resultaten. De branche heeft dit moment
beheersing aan hand van harde cijfers was het resultaat.
aangegrepen om zichzelf opnieuw de vraag te stellen wat
Daarmee werd de zorg gereduceerd tot wat gemeten kan
zorg moet zijn, wat de rol van de aanbieder daarbij is en op
worden, terwijl dat wat telt juist niet meetbaar is, maar om
grond van welke principes verantwoording afgelegd zou
andere vormen van verantwoording vraagt. En zo raakte
moeten worden.
de zorg, inclusief haar zorgvragers en zorgverleners, meer
en meer bedolven onder een groeiende bureaucratie
Zelfde deskundigheid, andere rol
waar eigenlijk niemand in het bijzonder om had gevraagd
Het doel is de zelfredzaamheid en de werkelijke participatie
en die de kwaliteit van de zorg er niet beter op maakte,
van mensen met een beperking, in hun eigen tempo te
integendeel.
vergroten, met oog voor de mogelijkheden van ontwikkeling
van hun talenten en vaardigheden. Die mogelijkheden
De gehandicaptenzorg durfde deze vicieuze cirkel te
worden vaak onderschat, maar in een omgeving die
doorbreken. Een nieuwe aanpak van verantwoording
deze mensen de kans geeft om zich in een eigen tempo
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | transitie
12
te ontwikkelen, blijken ook zij veel meer te kunnen dan
ook mensen met een beperking met deze nieuwe manier
vaak gedacht wordt. Ontwikkeling van latente talenten en
van ondersteuning in hogere mate zelf de regie kunnen
vaardigheden vergt nog steeds deskundigheid en kennis
nemen, erbij kunnen horen en zoveel mogelijk een leven
van de specifieke handicap, maar dan wel een andere
kunnen leiden zoals zij dat zelf willen.
inzet van deskundigheid. Een voorbeeld uit een andere
sector kan dat goed illustreren: fysiotherapeuten zijn
Professionals verdwijnen daarmee waar dat kan meer in
heel deskundig op het gebied van de fysiologie van het
de coulissen, om alleen nog waar nodig te souffleren en
lichaam, van spieren, pezen en zenuwbanen, maar zetten
weer naar voren te treden als het oefenen van een volgende
die deskundigheid vooral steeds meer in om de burger met
scène aan de orde is. Daarmee willen we het belang van
een handicap aanwijzingen te geven om zelf oefeningen te
professionele ondersteuning zeker niet wegcijferen: behoud
doen, in plaats van massages te geven waarvoor iemand
en inzet van deze deskundigheid is en blijft wezenlijk voor
telkens terug moet komen omdat hij dat niet zelf kan. Dat
een goed antwoord op de vragen en behoeften van mensen
laatste maakt het proces nodeloos duur en de mens die het
met een beperking, dat wordt te gemakkelijk benoemd
betreft tot een afhankelijke burger.
in allerlei overheidsnotities. Professionals zijn echter niet
meer de vervangende omgeving, zij blijven nodig de burger
Ook professionals binnen de gehandicaptenzorg worden
met een handicap de eigen leef- en werkomgeving te
binnen hun vakgebied steeds meer trainers in zelfredzaam-
organiseren.
heid en participatie. Zelfredzaamheid ook in de zin van
weten op welk moment men ondersteuning nodig heeft
Het misschien wel paradoxale van deze aanpak is, dat
en de vaardigheid hebben die te organiseren, als het kan
de specialistische organisaties (zoals die in gehandicapten-
binnen de eigen, informele kring.
zorg) alleen op deze manier kunnen werken, als zij aan de
voordeur van de WMO staan. Deze opvatting vindt nog te
Één van de belangrijkste taken in die rol van trainer
weinig weerklank in de wereld van de gemeenten.
zal dan ook zijn om met de mensen met een handicap
samen een sociaal netwerk op te bouwen en het netwerk
Meer zelfstandigheid dankzij technologie
werkend te maken. Begeleiding van het netwerk is in de
Een ander belangrijk element in zelfredzaamheid is de inzet
startperiode een essentieel deel van het werk van de
van technologie, zoals bijvoorbeeld het gebruik van een
professional, waarbij het organiseren van een vorm van
applicatie (app) voor het openbaar vervoer: GOOV.
netwerkondersteuning die snel, eenvoudig en dichtbij
GOOV is een app die een grote groep mensen met een
is, het streven is. Overigens is het sociale netwerk niet
verstandelijke- of cognitieve beperking de mogelijkheid
alleen bedoeld als praktische ondersteuning. Minstens
biedt om zelfstandig te reizen van deur tot deur. GOOV
zo belangrijk is het sociale contact op zich, als begin van
maakt gebruik van verschillende ondersteunende
een participatietraject waarin de professional samen met
reisinformatiebronnen zoals online openbaar
de burger met een handicap zoekt naar mogelijkheden
vervoerreisinformatie, GPS-data, Google Maps, teksten en
om actief te kunnen worden in de wijk, vrijwilligerswerk te
foto’s. Daarnaast biedt GOOV de mogelijkheid om direct
doen of een leer/werktraject in te gaan. Het is de taak van
contact op te nemen met de begeleider wanneer de reiziger
de professional dat proces te begeleiden in samenwerking
dat wenst. Door het gebruik van de GOOV kunnen deze
met andere partijen in de wijk die bij de participatie een rol
mensen zelfstandiger reizen met het openbaar vervoer.
kunnen spelen en iemand een prettige, veilige plek bieden
Op die manier is er minder taxivervoer nodig en kunnen
om actief te kunnen worden. Wij zijn ervan overtuigd dat
vervoerskosten worden beperkt. Mensen met een handicap
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | transitie
BV
13
die tot nu toe met GOOV hebben geoefend en waarvan tot
op zodanige zorg en bescherming dat ze, zoals ze zijn, mee
voor kort werd aangenomen dat ze alleen met speciaal
kunnen doen in onze complexe maatschappij.
vervoer konden reizen, blijken na een tijdje oefenen zelfs
Kortom, het is de verantwoordelijkheid van de samenleving
zonder het gebruik van GOOV van het openbaar vervoer
om de zorg te blijven faciliteren die past bij de mogelijk-
gebruik te kunnen maken, op tijdstippen die ze zelf kiezen.
heden én de beperkingen van kwetsbare burgers en het is
Een mooi voorbeeld van grotere zelfredzaamheid en meer
de verantwoordelijkheid van de zorgorganisaties, die zorg
keuzevrijheid tegen lagere kosten.
op een professionele, terughoudende manier te bieden.
Zorg zal nooit een technocratisch proces worden, hoe graag
Alles binnen de eigen mogelijkheden
sommigen dat ook zouden willen. Wij zullen blijven zorgen
De bovenstaande beschrijving van de nieuwe manier van
voor bezieling in de zorg, ook al ziet de bezieling van nu er
werken onderschrijven we als zorgorganisatie van harte,
anders uit dan die van een paar jaar geleden.
maar we maken er een belangrijke aantekening bij; we
werken altijd met oog voor wat iemand aankan, op zijn
niveau en op basis van de mate van bescherming en
Twee bewegingen: van bewoner
naar de samenleving en v.v.
verzorging die hij nodig heeft. We begeven ons met het
Om zelfredzaamheid en participatie te realiseren zijn er
begrip ‘bescherming’ op een heikel terrein; want nu we over
twee bewegingen nodig: van bewoner naar de samenleving
het punt van betutteling en afhankelijkheidsrelaties heen
en andersom. Dat geldt voor iedere bewoner in het
zijn, lijkt dat begrip taboe.
algemeen en doorgaans gaan die bewegingen vanzelf, maar
voor mensen met een beperking is extra aandacht voor
We pleiten ervoor dat niet te laten gebeuren. Ontwikkeling
beide bewegingen nodig. Voor hun ondersteuning bij de
én bescherming bieden aan kwetsbare mensen, zodat zij,
eerste beweging zijn de zorgorganisaties verantwoordelijk,
net als mensen die dat zelf kunnen regelen, in een veilige,
samen met familie en vrienden, die hun zus, broer,
geborgen situatie hun leven kunnen leiden, dient ons
vriend met een handicap blijven koesteren. Vanuit de
inziens hét uitgangspunt voor de gehandicaptenzorg te
samenleving zijn het de welzijnsorganisaties die de wijk
blijven. Waarbij een geborgen situatie iets anders is dan een
ontvankelijk maken voor alle bewoners en dus ook voor
situatie afgesloten van de rest van de wereld, maar dat mag
bewoners met een beperking, corporaties die deze huurders
uit het bovenstaande duidelijk zijn.
gebruiksvriendelijke en betaalbare woningen aanbieden,
bedrijven die werk maken van de participatiewet en
Een burger met een handicap op het niveau van een 4 of
accepteren dat letterlijk no body perfect is, maar every body
6-jarig kind zal door onze nieuwe benadering meer zelf leren
talenten in zich heeft om een rol van betekenis te kunnen
doen dan in de ‘oude’ situatie waarin haar verzorgers het te
spelen. Zo ontstaat niet alleen zelfredzaamheid, maar ook
snel overnamen. Maar we moeten ook onder ogen zien, dat
‘samenredzaamheid’. En het zijn de gemeenten die zelf
deze burger nooit zal gaan functioneren op het niveau van
op al hun terreinen denken in termen van de inclusieve
een 12 jarige, en ook dat vinden we normaliter een veel te
maatschappij en daarvoor de voorwaarden scheppen.
jonge leeftijd om een kind een eigen leven te laten leiden.
We mogen door ons optimisme over en geloof in de
Prestatieafspraken en monitoring
mogelijkheden van mensen met een handicap alsmede het
De gedachten achter de inclusieve maatschappij horen
belang dat de politiek en de samenleving bij dit optimisme
uitgangspunt te zijn voor prestatieafspraken met de
hebben, niet vergeten dat deze mensen naast mogelijkheden
zorgsector. Aan deze afspraken zijn prestatie-indicatoren te
ook een ernstige beperking hebben. Dat geeft hen het recht
koppelen die goed te monitoren zijn en zowel kwantitatief
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | transitie
14
als kwalitatief van zowel inhoudelijke als financiële
aard zijn. Denk bijvoorbeeld aan het aantal mensen
dat iemand aan het begin en aan het einde van een
ondersteuningstraject in zijn wijk kent, het aantal uren
dat iemand aan het begin c.q. het einde aan activiteiten
in de buurt onderneemt alsmede het aantal uren dat de
ondersteuner minder aanwezig is, nadat die uren zijn
overgenomen door het sociale netwerk rond de burger met
een handicap. Of denk aan de mate waarin de burger de
buurt als prettig/bekend/veilig ervaart aan het begin en het
einde van het traject en de manier waarop buurtbewoners
de kennismaking met hun gehandicapte buurtbewoner
ervaren, die tot nu toe een afgezonderd bestaand leidde.
Daarnaast dient het stellen van een quotum zoals in de
Figuur uit Transitieagenda voor Nederland
Participatiewet, gepaard te gaan met incentives en sancties,
om te zorgen dat ook werkgevers mee gaan doen. Zo weet
elke partner wat er in het streven naar inclusie van hem
wordt verwacht en kunnen we in samenspraak met elkaar tot
Transities kenmerken zich door jaren durende s-curves met
vernieuwende en verbindende manieren van werken komen.
een trage start in niches, pilots en experimenten, waarna,
als de noodzaak tot verandering breed gevoeld wordt, de
Het transitieproces, een gezamenlijke zoektocht
weg omhoog versneld in wordt gezet. Om uiteindelijk, als
Er is daarvoor geen routeplanner, eenvoudig omdat de
er geen ontkomen meer aan is en de verandering algemeen
wegen nog niet bekend zijn. Maar die zullen al doende
is geaccepteerd, in een nieuwe mainstream manier van
gevonden worden: samen met burgers die gehandicapt
denken en doen te stabiliseren. Toen Professor Jan Rotmans
zijn een interactief proces van durven vallen en weer
in 2010 zijn Transitieagenda voor Nederland publiceerde1,
opstaan, van weten welke richting je op wilt en het pad al
was hij van mening, dat dit proces zich ergens onderaan in
lopende aanleggen. En met een set duidelijke ontwerpeisen
de voorontwikkelfase bevond. We kunnen stellen dat we
gebaseerd op een gezamenlijk streefbeeld, kan de
dat stadium inmiddels gepasseerd zijn en met de bovenstaande
handelingsruimte groot zijn. We kunnen veel leren van
vragen en aanzetten voor antwoorden kunnen we wat mij betreft
elkaar en zullen ieder in de eigen organisatie ruimte moeten
het verticale deel van de curve met de nodige vaart inzetten.
creëren om ieders nieuwe rol in inclusie, zelfredzaamheid
en participatie, samen met de burgers waar het om gaat
Are you ready to take-off?
invulling te geven.
1
Prof. dr. ir. Jan Rotmans Transitieagenda voor Nederland,
investeren in duurzame innovatie, juni 2010
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | transitie
BV
Lokaal niveau
15
Det Kongelige Teater, Københaven
In Denemarken is het aantal gemeenten teruggebracht van
zetten op een integrale aanpak; samenwerken met zorg-
273 naar 98. In Nederland willen we per 2017 het aantal
en welzijnsorganisaties én samenwerken met de burger
gemeenten hebben teruggebracht met 75 om uiteindelijk
zelf. We zijn op weg naar een ontkokerde, participerende
een totaal van 100 -150 gemeenten te hebben in 2025.
samenleving waarbij ruimte is voor gemeenten,
Gedachte is dat de grotere gemeenten beter in staat zijn
zorgorganisaties en burgerinitiatieven en waar burgers zelf
hun nieuwe verantwoordelijkheden goed ten uit voer te
verantwoordelijkheid nemen binnen hun capaciteiten.
brengen tegen een lagere prijs. Ook in hun nieuwe taak
voor de zorg en welzijn van hun burgers. Of gemeenten
In Denemarken ligt al veel langer de verantwoordelijkheid
dit kunnen is niet meer de vraag. Dit wordt een nieuwe
bij de gemeenten om vroegtijdig te signaleren wanneer
werkelijkheid waarvoor we allemaal verantwoordelijkheid
mensen hulp nodig hebben en om op de juiste manier die
moeten nemen en ons op moeten voorbereiden:
hulp in te zetten, samen met de wijken. Doelstelling is
gemeenten, zorgorganisaties en burgers.
vooral de zelfredzaamheid van de burger te vergroten en
daarmee een gelukkigere burger en een verlaging in kosten
Gemeenten staan dichter bij de burger en kunnen lokale
te realiseren. En dit lijkt zeer goed te gaan. Wel blijkt dat
oplossingen bieden om mensen langer thuis te laten wonen
voor zo’n proces vrijheid gewenst is: ruimte voor vrij spel
en een onderdeel uit te laten maken van het grotere geheel:
binnen beperkte macrokaders.
de maatschappij. Gemeenten kunnen dit echter niet alleen.
Krachten zullen gebundeld moeten worden door in te
drs. T.M. (Dorrit) Gruijters
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | lokaal niveau
16
Samenwerking op lokaal niveau
Het einde van de Gulzige Instituties?
drs. ing. A.M.A. (Ton) van Overbeek - Voorzitter Raad van Bestuur Careyn
De gemeenten krijgen ruime beleidsvrijheid met betrekking
al gauw tot 30 à 40, groot en klein. Alle met hun huidige
tot de invulling van de gedecentraliseerde voorzieningen op
financieringsstromen, professionals, producten, in- en
het gebied van ondersteuning, begeleiding en verzorging.
externe belangen en overhead.
Hierbij spelen ook de decentralisatie van de jeugdzorg
en de mogelijkheden van de nieuwe Participatiewet. Een
Daarnaast worden verantwoordelijkheden al
contracteerrol alleen is voor de gemeenten onvoldoende om
opnieuw gedefinieerd. Dit wil zeggen: meer eigen
te sturen. Daarom moet de mee- en samenwerking tussen
verantwoordelijkheid, meer zelfredzaamheid, meer
alle partijen echt van de grond komen. Drempels moeten
preventie en inperking van het professionele domein tot wat
worden geslecht en gezamenlijk te behalen resultaten
echt onvermijdelijk is. Ook worden al meer overeenkomsten
moeten worden gedefinieerd. Dit is mijns inziens nog
gemaakt in soorten activiteiten tussen (voorheen)
eigenlijk een voorzichtige visie op wat ons te wachten staat,
gescheiden kolommen, zoals bijvoorbeeld bij gezamenlijke
gelet ook op het gewenste hoge tempo van verandering en
dagactiviteiten voor verschillende doelgroepen.
de daarmee verwachte financiële opbrengsten.
Hoe gaan we het doen?
Gulzige Instituties
Voor mij is het niet zozeer de vraag of, maar meer hoe de
Het gaat niet alleen om het slechten van drempels voor
verandering gaat verlopen.
een betere samenwerking maar ook om het opnieuw
• Gaat dat door het ontwikkelen van samenwerkingsvormen
definiëren van de gewenste realiteit. Die realiteit moet
in processen zoals we die al vaker hebben gezien in de
dan gedefinieerd worden los van de bestaande, in
zorg? Processen die geheel volgens het poldermodel van
meerdere opzichten als ‘Gulzig’ te definiëren, instituties.
langere duur zullen zijn en veel bescherming bieden aan in
Samenwerken is een goed begin, maar gaat het ook
de noodzakelijke opbrengsten opleveren? Gulzige
Instituties zullen waarschijnlijk streven naar hun eigen
voortbestaan en alles consumeren wat daarvoor nodig
-en externe belangen van de bestaande instituties.
• Gaan ‘gemeenten’ veel meer over tot een eigen
uitvoeringsorganisatie (zoals in de zorg in Denemarken)?
• Gaat dit via een soort marktmodel met ‘nieuwe’
lijkt. Binnen die Gulzige Instituties kunnen mogelijk de
aanbieders zoals bij de huishoudelijke zorg? Met veel
bestaande verhoudingen van de aanwezige inefficiëntie en
tijdelijke schade (ontslagen, lagere lonen e.d) en het risico
ineffectiviteit gereproduceerd worden.
Daarnaast zijn de bestaande macrospelregels, die o.a.
op meer gesegmenteerde, productgerichte uitkomsten.
• Gaat dit bijvoorbeeld door meer zelfstandigen (ZZP-ers)
de NMa moet handhaven, ook niet bevorderlijk voor
toe te laten in de uitvoering van de zorg en zo bestaande
samenwerking tussen instituties in vergelijkbare markten.
instituties langzaam uit te hollen? (Immers bij ZZP-ers
vervalt ‘de overhead’.) De instituties zullen deze
Herdefiniëring van zorg
bedreiging voelen, aan hen hoe ze zich al dan niet
Vanuit een visie over wat wel en niet aan diensten en in
hergroeperen c.q. opnieuw uitvinden.
welke samenhang kan worden georganiseerd op wijkniveau,
• Gaat dit door burgerinitiatieven te faciliteren? Wordt de
is het zeer wenselijk, zorg en welzijn in Nederland opnieuw
‘De Kruisvereniging’ als het ware opnieuw uitgevonden en
uit te vinden. Tel je in een gemiddelde wijk van 30.000
kunnen burgers het organiseren van zorg en welzijn weer
tot 40.000 inwoners het aantal instituties dat actief is
meer in eigen hand nemen.
op de gebieden zorg en welzijn (in brede zin) dan kom je
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | lokaal niveau
BV
17
Mijn verwachting is dat we dit wel allemaal zullen gaan
Ontkokeren!
tegenkomen, maar tegelijk allerlei belemmerende
Veel bestuurders bij gemeenten, het onderwijs, zorg en
macrokaders handhaven. Zoals bijvoorbeeld de
welzijn lopen inmiddels langs deze weg na te denken
verplichting om met de CAO te werken, de NMa regels met
over de bijdrage die zij gaan leveren aan de verandering
betrekking tot mededinging, de verantwoordingsregels bij
in de samenleving. Als al deze bestuurders hun krachten
zorgcontractering maar ook de macrokaders voor wettelijke
bundelen zal al direct een bijdrage worden geleverd. Wat
voorschriften en regels betreffende kwaliteit, veiligheid
is nodig aan beleid om te kunnen veranderen en waar
en beroepscodes. Wie vertelt de cliënt/burger nu wat er
gaan we praktisch heen? Ontkokeren, ook hier! Het zou
gaat gebeuren? We laten de cliënt nog leven in een wereld
goed zijn als de staatsecretaris zich door een ontkokerde
waarin ‘het recht hebben op’ nog lijkt te bestaan. We
gideonsbende liet adviseren over de te veranderen wetten,
houden allerlei gedrag dat mensen is aangeleerd in stand
regels en de benodigde basisingrediënten voor een nieuwe
en proberen hen ondertussen toch te veranderen, zonder
werkelijkheid. Een instrument dat gemeenten hiervoor
het risico te lopen op electoraal verlies.
mogelijk ter beschikking hebben en dat ik niet onvermeld
wil laten, is de DAEB: Dienst van Algemeen Economisch
Van Verzorgingsstaat naar
Participatie Samenleving
Belang. Een instrument dat voortkomt uit het verdrag van
Of je nu een nieuwe werkelijkheid wilt ontwerpen of organisch
overheden mogelijk maakt om specifieke regels te stellen
wilt laten groeien, het zou heel behulpzaam zijn als de kaders,
aan lokale samenwerking in het Algemeen Economisch
die de huidige instituties overeind houden of bestendigen,
Belang. Je schrijft als het ware de nieuwe samenwerking
kritisch zouden worden bekeken op hun bijdragen aan het
‘gewoon’ voor! Een instrument dat kennelijk in andere
faciliteren van een nieuwe werkelijkheid. Veel zal dan op
landen meer wordt toegepast dan in Nederland, maar dat
de schop mogen. En dan wordt ontwerpen of ontwikkelen
mogelijk wel een begin van een uitweg biedt. Voornamelijk
een stuk eenvoudiger. Een breder veranderingskader dan
om te de-institutionaliseren en te despecialiseren.
Lissabon en in het kader van de mededinging het (lokale)
alleen samenwerking tussen instellingen is gewenst. Ons
vraagstuk betreft een sociale innovatie: van verzorgingsstaat
Hoe gaan we praktisch al die mooie instellingen
naar participatie samenleving. Daarvoor kunnen de volgende
ombouwen? Moet daarin een keuze zijn?
invalshoeken toegepast worden:
Om te bouwen naar Maatschappelijke Ondernemingen
zullen we toe moeten werken naar de volgende punten:
• Meer integrale dienstverleners in de wijk, met meer
regelvermogen bij de nieuwe brede professional, voor
Innovatie
van
instituties
klanten die weer meer zelf verantwoordelijk zijn voor hun
situatie.
• Meer zeggenschap van en verantwoordelijkheid voor
de burger over welke dienstverlener in de wijk. Dit moet
Innovatie
van wetten
en regels
Sociale of
maatschappelijke
innovatie
Technische
innovatie
desnoods in concessiestelsels met een infrastructuur (de
rails) en meerdere dienstverleners (de trammetjes).
• Dit alles natuurlijk met bovenwijkse voorzieningen,
vangnetten etc.
Gedragsinnovatie
Maar toch, centraal staat dat alle betrokkenen
vooral meer Zelfverantwoordelijkheid en ook meer
Samenverantwoordelijkheid dragen!
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | lokaal niveau
18
Nieuwe samenwerkingsvormen:
Een ‘must’ voor lokaal bestuur bij zorg en welzijn
drs. W.E. (Ed) Wallinga - Wethouder Wijkontwikkeling, Zorg en Welzijn Gemeente Enschede
Het regeerakkoord van Rutte-Samsom en de voorbeelden uit
te ondersteunen. Maar dan wel op voorwaarde van een
Denemarken vormen prima ingrediënten voor een discussie
integrale aanpak en volledige beleidsvrijheid. Alleen dan
over de rol van het lokaal bestuur in het domein van zorg en
kun je krachten bundelen en vernieuwen.
welzijn. Het kabinet zet in op grotere gemeenten (100.000
plus) en geeft meer verantwoordelijkheid aan gemeenten
Als gemeente werken we aan sociale innovaties waardoor
door middel van meer beleidsvrijheid en ontschotting. Zou
de transities gepaard gaan met transformaties. Essentieel
Denemarken het lichtend voorbeeld voor ons kunnen zijn? En
daarbij is een wijkgerichte aanpak en samenwerking
hoe kijken de Nederlandse zorgpartners aan tegen de nieuwe
met inwoners van de stad en met het maatschappelijk
rol die gemeenten op moeten gaan pakken?
middenveld, aanbieders van zorg en dienstverlening
en kennisinstituten. We hebben bijvoorbeeld met onze
Uit gesprekken met de Deense partners bleek dat vanaf
welzijnsorganisatie afspraken gemaakt dat medewerkers
hun transitie van de zorg veel energie nodig was voor de
zich uitsluitend richten op de 10-15% van de wijkbewoners
herindeling van gemeenten. De nieuwe rol van het lokale
die het niet zelfstandig redden. Zo creëren we ruimte voor
bestuur in het sociale domein leidde meestal niet tot
het maatschappelijk middenveld om zich nuttig te maken
zorgvernieuwing of kostenverlaging. Grotere gemeenten
voor de rest van de mensen. We gaan er vanuit dat op deze
deden het daarbij vaak beter dan de kleine en de
manier zoveel mogelijk mensen (80%) door de samenleving
onwennigheid bleek uit veel geschillen met inwoners. Er zijn
opgevangen kunnen worden.
voorbeelden van gemeenten waarbij in liefst 30% van de
cases bezwaar werd gemaakt tegen de zorgversterking van
de gemeente. Zij hanteerden ‘trial-and-error’ als beleid.
Koren op de molen van onze bestuurders uit het
zorglandschap: gemeenten kunnen de nieuwe AWBZ-taken
niet aan! En je moet er toch niet aan denken om met al
die ondeskundige ambtenaren en wethouders te moeten
overleggen?! Mooiere gespreksonderwerpen kun je je als
lokaal bestuurder niet wensen. In dat licht vertel ik graag over
hoe wij in Enschede en Twente met de transities omgaan.
Vernieuwde rol gemeenten in
domein zorg en welzijn
Gemeenten zijn al jaren vertrouwd met de maatschappelijke
ondersteuning van inwoners met beperkingen, met
activering en arbeidstoeleiding, met welzijn, sport en
educatie, met zorg en veiligheid, met verslaving en met
de publieke en geestelijke gezondheid. In die zin is het
werkgebied niet nieuw. De lokale overheid ziet kansen om
door de decentralisaties burgers efficiënter en effectiever
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | lokaal niveau
BV
19
Maatschappelijke investeringsopgaven
problematiek. De wijkcoach fungeert als sociale huisarts
Samen met een groot aantal maatschappelijke partners
voor 25 instellingen tegelijk. Dat betekent dat een gezin te
in de stad, heeft ons college van B&W maatschappelijke
maken krijgt met één regisseur. Het succes van dit project is
investeringsopgaven (MIO’s) geformuleerd. Met
te danken aan de intensieve samenwerking van veel partijen
onder andere woningbouwcorporaties, bedrijfsleven,
en een stevige regie van de gemeente.
onderwijsinstellingen en Menzis werken we aan deze
investeringsopgaven. Ten eerste om een gunstig woon-,
Twentse samenwerking
werk- en leefklimaat te bevorderen. Ten tweede om sociale
Samenwerken kan! Gemeenten hebben dit op tal van
cohesie, zelfredzaamheid en maatschappelijke participatie
gebieden bewezen. Niet alleen op stedelijk niveau werken
te bevorderen.
we in Enschede samen. Ook in de regio is het van belang
de handen ineen te slaan. Daarbij is ieders ervaring en
Een voorbeeld van zo’n MIO is de vitale sportvereniging.
expertise hard nodig om tot vernieuwing te komen. Op
Doel is om de maatschappelijke rol van sportclubs te
initiatief van de 14 Twentse gemeenten kwamen daarom
stimuleren, te versterken en verder te ontwikkelen. Met
in het voorjaar van 2012 negentig mensen bijeen in een
hulp van de gemeente richten ze zich op meer dan sport
‘future search’ over de toekomst van de AWBZ. Cliënten,
alleen. Dit moet leiden tot resultaten in de jeugdzorg,
mantelzorgers, gemeenten, zorgaanbieders en instellingen
de sociale samenhang in de wijken versterken en de
op het gebied van onderwijs, werk en inkomen, vonden
onderwijsprestaties van jongeren verbeteren. Maar dit
elkaar in doelen en uitgangspunten voor die toekomst. Zorg
heeft ook als doel om mensen meer te laten participeren.
en samenleving waren het eens over de kansen die er liggen
Inmiddels zijn meer dan honderd mensen vanuit de bijstand
als je participatie, ondersteuning, AWBZ-zorg, welzijn en
bij sportverenigingen geplaatst. Daarnaast biedt een van
jeugdzorg combineert. Niet de doelgroepen stonden hierbij
de sportverenigingen dagbesteding voor mensen met
centraal, maar participatie en welbevinden. En daarnaast:
verstandelijke beperkingen en verzorgt de vereniging de
lokaal wat lokaal kan, regionaal wat bovenlokaal niet kan.
activering van verslaafden.
In Twente kiezen de 14 gemeenten voor gezamenlijke
Met de wijkdiensten hebben we ervaring opgedaan in
beleidsvoorbereiding en uitvoering van bovenlokale
het oplossen van vragen van burgers in hun eigen wijk.
taken. De zorginstellingen zijn hierbij betrokken en
Niet-gemeentelijke aanbieders regelen de verzorging, het
werken nu al op lokaal niveau mee in zorgteams. Op deze
vervoer of de huishoudelijke hulp. Ook hier maken we de
manier wordt deskundigheid geborgd en worden nieuwe
verbinding met bijvoorbeeld het toeleiden van mensen
zorgarrangementen geboren. In regionale raamcontracten
naar de arbeidsmarkt. Op dit moment is er een pilot in
worden straks diensten ingekocht. Door vanaf 2015 zelf de
voorbereiding om bij deze wijkdiensten huishoudelijke
regie te voeren over de maatschappelijke ondersteuning
en persoonlijke verzorging door hulpen te bieden die
van hun inwoners, denken deze 14 gemeenten een enorme
worden geassisteerd door werkzoekenden. Het laatste
efficiency- en kwaliteitsslag te kunnen maken. Daarbij
mooie voorbeeld van het zoeken naar oplossingen in de
blijven zij de expertise van zorgpartijen invliegen, binnen
wijken zelf zijn de wijkcoaches, die werken volgens de
de door het Rijk gestelde budgettaire kaders. In dat opzicht
methode van frontlijnsturing. Deze methode richt zich op
hoeft decentralisatie van zorgtaken geen schrikbeeld te zijn.
de meest kwetsbare doelgroepen met zware of zeer zware
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | lokaal niveau
22
Zelfredzaamheid als motor voor verandering
Ook u bent bezig met de voorbereiding op de decentralisatie van begeleiding en persoonlijke
verzorging naar de Wmo. Zelfredzaamheid, participatie en integraliteit zijn daarbij sleutelbegrippen.
Maatschappelijke opgaven en inhoudelijke ambities zijn groot. Onmogelijk? Toch niet! Inspelen op
de nieuwe Wmo kan al vanaf vandaag. Het classificatiemodel voor zelfredzaamheid helpt u daarbij.
Bureau HHM heeft dit model ontwikkeld op basis van de Zelfredzaamheidmatrix van de
GGD Amsterdam. Uit dit classificatiemodel ontstaan zelfredzaamheidprofielen (ZRP). Met
behulp van deze profielen komen innovatieve, gekantelde arrangementen tot stand en
kunnen nieuwe vormen van toegang en bekostiging worden geregeld.
Voorbeeld uitwerking afgeleid van een zorgaanbieder:
Cliënt
Cliënt in zorg bij zorgaanbieder
Besturend
Cliënt uit zorg
Strategische doelen
• resultaatgerichtheid
• doelmatigheid
• Omslag in denken
Zorgplanning
• Verdeling van
ZRP-tijden
Inzet andere partijen
Aanmelding
Intake/
Zorgplan
(schaarse) budgetten
Zorgverlening
• Resultaatsafspraken
ZRP-arrangementen
Inzet door zorgaanbieder
en andere partijen
ZRP-inhoud, ZRParrangementen
(intern/extern)
• Planningsinstrument
Evaluatie
• Normering van kwaliteit
ZRP-inhoud, ZRP-tijden
Inzet andere partijen
ZRP-prijs
Budgetafspraken
zorgkantoor/gemeenten
F&C
ZRP-scholing
ZRP-inhoud
ZRP-arrangementen
ZRP-innovatie
P&O
Kwaliteit
Hoe kunnen zelfredzaamheidprofielen
u als gemeente en/of
zorgaanbieder helpen?
en doelmatigheid
ZRP-app
ZRP-registratie
ZRP-analyse
ZRP-portfolio
Communicatie/PR
ICT
• Inzicht in kwetsbaarheid
van burgers en cliënten
• Toegang en toeleiding
• Signalering
Meerdere gemeenten en zorgaanbieders gingen u voor.
Bureau HHM heeft bijvoorbeeld in de regio’s
Alkmaar, Arnhem, Twente, Zuid-Limburg,
Utrecht en Amsterdam het model
toegepast en uitgewerkt.
Meer weten?
Patrick Jansen of Nico Dam
telefoon (053) 433 05 48
of kijk op
zelfredzaamheidprofielen.nl
nieuw
koers262
in zorg
en welzijn
| demedicaliseren
Postbus
| 7500
AG2013
Enschede
| telefoon
(053) 433 05 48 | [email protected] | www.hhm.nl
Demedicaliseren
21
Paul Erik Weidemann, OK-Fonden
‘Meer wijkverpleegkundigen’ staat in de agenda van VWS die
aandacht en trainingen kan leiden tot een vergroting van de
minister Edith Schippers en staatsecretaris Martin van Rijn
sociale en maatschappelijke betrokkenheid maar ook tot
op vrijdag 8 februari 2013 presenteerden. Momenteel is de
een grotere zelfredzaamheid. We kunnen blijven leren tot
poortwachter in de zorg (nog) medisch: de huisarts. Met de
op hoge leeftijd. De wijkverpleegkundige kan in dit geheel
wijkverpleegkundige wordt deze toegangspoort aangevuld
een belangrijke plaats innemen maar de wijkfunctionaris
met nog een professional met een medische insteek.
kan wellicht nog een grotere invloed hebben op het leveren
van maatwerk en de vergroting van de zelfredzaamheid.
In Denemarken zagen we dat de poortwachtersfunctie
We zullen mensen niet alleen medische aandacht moeten
niet per se medisch ingevuld hoeft te worden. In veel
geven maar ook het gevoel moeten geven dat zij onderdeel
gevallen betreft de reden voor een huisartsbezoek niet
uitmaken van onze samenleving en hen steunen in
direct een primair medische oorzaak. Wat is de basis
het verantwoording nemen over hun eigen kunnen. En
die aan de zorgvraag ten grondslag ligt? Thema’s als
natuurlijk zal er altijd voor degene die niet in staat zijn om
eenzaamheid en kwetsbaarheid worden dan veel genoemd.
(geheel) zelfredzaam te zijn de (intramurale) zorginstelling
De Deense gemeenten hebben hierop actie ondernomen
blijven bestaan.
door middel van de inzet van wijkfunctionarissen op het
gebied van zorg, maatschappelijk werk, arbeidsintegratie,
drs. T.M. (Dorrit) Gruijters
wijkondersteuning en welzijnsactiviteiten. Het bieden van
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | demedicaliseren
22
Zorg versus welzijn
Herinrichting van ‘de voordeur’
drs. R.G.H. (Rob) van Dam - Voorzitter Raad van Bestuur Osira Amstelring
De ziekenhuizen in zowel Nederland als Denemarken
moet worden behandeld en wiens verantwoordelijkheid dat
richten zich op korte intensieve behandelingen waarna
is, is een interessant maatschappelijk debat.
mensen zo snel mogelijk weer naar huis moeten gaan.
Plaatsing in instellingen voor langdurige zorg wordt in beide
Geredeneerd vanuit vrijheid als hoogste waarde zal de
landen zo lang mogelijk uitgesteld. Door de vergrijzing van
individuele verantwoordelijkheid het zwaarste wegen.
onze samenleving hebben steeds meer mensen ouderdom
Mensen werken zelf aan hun sociale netwerk en wie daar
gerelateerde beperkingen, waarbij hulp nodig is om de
voldoende aandacht aan besteedt, krijgt hiervoor veel
zelfredzaamheid te behouden. Andere mensen hebben al op
aandacht terug. Nadeel van deze redenering is dat het recht
jeugdiger leeftijd (tijdelijke) beperkingen of ‘uitdagingen’.
van de sterkste geldt en daarbij komen de zwakkere leden
En lang niet al die beperkingen hebben een medische
van de samenleving in het gedrang. Geredeneerd vanuit
oorzaak. Veel mensen hebben uitdagingen op sociaal
solidariteit of rechtvaardigheid ligt de verantwoordelijkheid
gebied of geestelijk gebied. Voor een sociale samenleving
vooral bij hen die sterk genoeg zijn om mensen met
is het dan weer een ‘uitdaging’ om alle zorg en diensten die
beperkingen steun te geven. Ook mensen die sociaal meer
burgers met beperkingen nodig hebben op een goede en
aandacht vragen dan dat zij in staat zijn te geven, moeten
duurzame wijze te organiseren. De vragen die tijdens deze
voldoende aandacht krijgen van hun sociale omgeving.
ingewikkelde discussies passeren zijn: Hoeveel en welke
Daarbij moet worden bepaald wat voldoende is en wie die
zorg en diensten zijn nodig? Welke zorg en diensten zijn
aandacht in de praktijk zou moeten geven.
goed en effectief en hoe verdeel je de beschikbare zorg en
diensten zodanig dat die rechtvaardig verdeelt beschikbaar
Groeien in zelfredzaamheid
komt en voor hen die dat nodig hebben?
De (volgens mij) belangrijkste les uit Denemarken is de
basishouding die zij hebben aangenomen. Deze houding
Medische en niet-medische vragen
houdt in dat veel mensen leerbaar zijn en met kortdurende
In de praktijk van beide landen blijkt het merendeel van de
intensieve steun kunnen groeien in zelfredzaamheid, ook op
hulpzoekers niet een beperking met een primair medische
hoge leeftijd. Na een goede analyse van de oorzaken van de
oorzaak te hebben. Zowel in Nederland als Denemarken is de
hulpvraag, kan vaak met een korte en intensieve interventie
huisarts een belangrijke poortwachter die bepaalt wanneer,
de zelfredzaamheid worden verbeterd of hersteld, waardoor
hoeveel en welke zorg en diensten worden ingezet. De
geen structurele steun nodig is. Bij de voordeur moet
medisch opgeleide huisarts kan de medische vragen prima
daarom niet enkel worden beoordeeld hoeveel medische
behandelen en dat staat verder niet ter discussie.
zorg er nodig is (dan medicaliseer je cliënten), maar moet
de focus liggen op basis van de hulpvraag van deze cliënt
Daarentegen betreffen veel van de huisartsbezoeken
en hoe die kan worden aangepakt. Het loont om te zoeken
hulpvragen die niet medisch zijn of die gesomatiseerde
naar mogelijkheden een training in te zetten, waarmee deze
niet medische oorzaken hebben. Eenzaamheid en
oorzaken en beperkingen worden bestreden.
kwetsbaarheid zijn hierbij veelgenoemde thema’s. De
moderne samenleving heeft veel individuele vrijheden
Een heel eenvoudig voorbeeld: wanneer iemand boven de
gebracht voor de burgers maar voor velen is die vrijheid een
85 jaar getroffen wordt door de griep, verliest die snel veel
zware opgave en wordt te weinig de nabijheid van de groep
spierkracht die slechts uiterst moeizaam herstelt. Hierdoor
en solidariteit daarbinnen gevoeld. Hoe deze hulpvraag
wordt de getroffene hulpbehoevend. Wanneer dan zorg
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | demedicaliseren
BV
23
wordt geïndiceerd en geboden, raakt deze cliënt gewend
een belangrijke aanvulling kunnen zijn. Osira Amstelring
aan deze zorg en wordt ervan afhankelijk. In Denemarken
is gestart met integrale wijkteams, waarbinnen diverse
zou thuis een korte intensieve training, zo nodig met
disciplines samenwerken en waarbij allen bij hun inzet,
fysiotherapie worden ingezet, totdat het herstel van
pas na analyse van de problemen, een inschatting van
spierkracht voldoende is en deze cliënt weer zelfredzaam
de leerbaarheid maken en afstemmen. Hierbij krijgt de
verder kan. Naast de houding ten aanzien van de
professional/wijkverpleegkundige de ruimte te analyseren
leerbaarheid van cliënten, moet hiervoor het zorgsysteem
welke behoeften in deze wijk moeten worden ingevuld
dan ook de financiële en organisatorische ruimte bieden om
en bepaalt zij ook hoe de beschikbare inzet zo optimaal
kort en intensief te trainen.
mogelijk kan worden ingevuld.
Zorg versus welzijn
Kader voor samenwerking
Het voorbeeld betreft een medische oorzaak, maar zoals
Met de recente regeringsplannen wordt de inzet van
gezegd spelen er tal van factoren buiten de medische
wijkverpleegkundigen erkend. Voor integrale wijkteams
aspecten: zelfredzaamheid hangt ook samen met een
is de versnippering van de keten over de ziektewet, de
passende woning, een goed sociaal netwerk en goede
WMO, de romp AWBZ en eigen bijdragen echter een grote
voorzieningen in de wijk. Wanneer wijkbewoners samen
hindernis. De regering erkent dat samenwerking nodig is,
veel activiteiten organiseren, is de kans op eenzaamheid
maar heeft hiervoor nog niet een passend kader ingezet.
veel kleiner en de kans dat burgers elkaar helpen groter.
Wanneer dit niet wordt bijgesteld zullen de organisaties
De kansen die een samenleving als die van Denemarken
zelf deze schotten moeten beslechten om tot effectieve
biedt, zijn dat alle zorg en welzijn na het ziekenhuis en
samenwerking te komen en passende inzet in de wijk te
huisarts bij de gemeenten is belegd en er geen schotten
realiseren. Niet alles is op wijkniveau realiseerbaar: in
tussen sectoren spelen. Dit stimuleert gemeenten om
Denemarken werd al gewaarschuwd dat voor complexe
de beschikbare middelen effectief te besteden, ook over
problematiek de schaal van een wijk te klein is, waardoor
schotten heen. Effectief inzetten van welzijnsaanbod kan
altijd regio-overstijgende deskundigheidscentra nodig
zorgvraag voorkomen, blijkt ondermeer uit ervaringen bij
blijven om deze complexe problemen met voldoende
Humanitas. In Nederland zijn zorg, welzijn en preventieve
deskundigheid aan te pakken.
acties niet uit één bron gefinancierd, waardoor een goede
mix tussen deze gebieden moeilijker te regelen valt.
Ook bleek in de praktijk dat leerbaarheid een einde
kent. Ook in Denemarken zijn de zwaarste categorieën
Leerbaarheid
zorgbehoeften niet met thuiszorg haalbaar, waardoor ook
Ik pleit dus voor een andere houding naar de cliënt
daar intramurale verpleeghuizen nodig zijn. Het erkennen
waarbij meer oog is voor leerbaarheid en herstel van
van de laatste levensfase met alle beperkingen van dien
zelfredzaamheid. Dit vraagt een passend systeem om zorg
vraagt nog het nodige van de samenleving. Met het
en diensten te organiseren. De basis hiervoor zal in de
accepteren van deze werkelijkheid kan gezocht worden
wijk moeten worden gevonden: welke inzet op gebied van
naar een werkwijze die niet meer op herstel of het beperken
huisvesting, zorg, welzijn, onderwijs, preventie en diensten,
van risico’s is gericht, maar op bijdragen aan kwaliteit
draagt optimaal bij aan de zelf/samenredzaamheid van
van leven in deze levensfase. Daarmee erkennen we de
de burgers in die wijk? Met dit brede perspectief moet de
mogelijkheden van zorgmedewerkers en kunnen we meer
‘voordeur’ worden ingericht. Enkel de huisarts als voordeur
bijdragen aan de kwaliteit van leven.
is wellicht te medisch gericht. Ter aanvulling zou
de wijkverpleegkundige en de maatschappelijk werker
(of zoals ze in Denemarken noemen de thuistrainers)
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | demedicaliseren
24
Zorg op maat
Demedicalisering als middel
drs. A.C.M. (Adrie) van Osch - Lid Raad van Bestuur BrabantZorg
De (gezondheids)zorg is in Nederland in de afgelopen
De juiste ondersteuning
decennia gegroeid in meerdere opzichten. In kwaliteit, in
Dit kan niet de bedoeling zijn. We moeten het begrip
kosten, in effectiviteit, maar ook op een ander vlak: in wat
zorg (en daarmee de collectieve financiering ervan) weer
we onder het begrip verstaan. Veel zaken die voorheen niet
terugbrengen tot zijn oorspronkelijke inhoud en ontdoen
tot het domein van de zorg behoorden zijn er onder komen
van alle ’normale’ dingen van het leven. Zo houden we de
te vallen: gezinshulp, verzorgingshuiszorg, hulpmiddelen
echte zorg toegankelijk voor iedereen.
(denk aan de rollator!), etc. Thuiszorg, verzorgingshuizen en
verpleeghuizen leveren naast medische zorg ook diensten
Deze gedachte zou kunnen worden uitgewerkt in de wijze
die we niet echt tot zorg kunnen rekenen: schoonmaak,
waarop we de toegangspoort tot de zorg hebben geregeld.
begeleiding, eten en drinken, een woonomgeving, etc.
In de AWBZ wordt dit nu uitgevoerd door het Centrum
Ook het begrip ‘preventie’, dat tegenwoordig onderdeel
indicatiestelling zorg (CIZ). Bij het samenbrengen van delen
uitmaakt van het begrip zorg, groeit en groeit. Programma’s
van de AWBZ en de WMO ligt een kans om het anders te
om te stoppen met roken of om gezond te eten rekenen
gaan doen. Laat op gemeentelijk niveau mensen met een
we tegenwoordig tot preventie en dus tot zorg. Nog even
brede kennis van de lokale voorzieningen en wijkorganisatie
en alles wat we doen in het leven is zorg. En als we dit
de toegangspoort vormen voor die burgers die
alles willen financieren uit de collectiviteit dan zal deze
ondersteuning en zorg nodig hebben. Zij kijken veel breder
verzekering maar blijven groeien naar een steeds hoger
dan alleen vanuit een medische invalshoek naar de burgers
aandeel van ons nationaal inkomen.
van hun gemeente. Zij kunnen de problemen op andere
terreinen dan zorg veel beter inschatten en ondersteuning
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | demedicaliseren
BV
25
op maat regelen. Zij hebben zicht op de vitaliteit van de
Speelruimte voor gemeenten
wijken en buurten en het vrijwilligerspotentieel dat daar is.
De Denen worstelen echter met een groot probleem: hun
Zij weten of er burgers zijn die willen re-integreren en door
gemeentelijke speelruimte wordt ernstig ingeperkt door
ondersteuning van de meer kwetsbare mensen weer een
gedetailleerde landelijke regels en wetten. Dat zet een
zinvol bestaan opbouwen. En, niet onbelangrijk, zij kijken
rem op de onderlinge uitwisselbaarheid van hun brede
ook vooral wat een burger nog zelf kan doen om minder
ondersteuningspakket. Dus zouden wij de Nederlandse
afhankelijk te worden van anderen en van voorzieningen.
overheid willen oproepen om bij de voorgenomen
uitbreiding van de WMO geen regels te stellen aan de
Behoefte aan meer dan zorgprofessionals
uitvoering. Deze regels zullen nooit de diversiteit van
De toegangspoort, zoals hier geschetst, wordt in deze visie
de verschillende gemeenten kunnen ondersteunen. De
niet alleen bemenst door zorgprofessionals. Zij zijn nu
bevolking is overal anders, de wensen lopen uiteen, de
eenmaal traditiegetrouw eerder geneigd om medische zorg
mogelijkheden verschillen. Oplossingen die goed zijn in de
als oplossing voor de problemen van burgers te zien. De
ene gemeente zijn het dus niet in de andere. We moeten
huidige roep om meer wijkverpleegkundigen is prima, maar
waken voor eenheidsworst en blauwdrukken.
niet als enige deskundige binnen de toegangspoort. Gezien
Veelal wordt op deze grotere beleidsvrijheid tegengeworpen
de breedte van de benodigde kennis en ervaring zullen
dat dan de rechten van de burgers in Nederland overal
meerdere functionarissen op het gebied van zowel zorg,
verschillend zullen zijn. Maar hier zit hem nu net het wezen
maatschappelijk werk, arbeidsintegratie, wijkondersteuning
van de verandering. Dat we niet blijven denken in rechten
en welzijnsactiviteiten deel uit moeten maken van de
maar uitgaan van burgers die zichzelf en anderen in de
toegangspoort.
lokale gemeenschap helpen.
Deze aanpak is in Denemarken ingevoerd en daar beginnen
zich nu de eerste positieve resultaten af te tekenen. De
Op deze wijze demedicaliseren wij de maatschappij. En we
Deense maatschappij sluit cultureel erg goed aan bij de
recht van iedere burger. Maar de brede ondersteuning van
onze, dus kan zij een realistisch voorbeeld voor ons zijn.
burgers wordt een taak van de lokale gemeenschap en
ontmythologiseren de zorg. Echte zorg blijft daarbij een
voorkomt een onnodig beroep op duurdere zorg!
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | demedicaliseren
28
Goede zorg
vraagt om
best practices
De best practice bestaat niet. Het is onze ervaring dat wat
cultuurverandering, huisvesting, herstructurering of een toe-
een best practice voor de een is, een worst case voor een
komstgericht talentbeleid. Al bijna 50 jaar is gezondheidszorg
ander kan zijn. Voor ons is advies dan ook pas waardevol als
één van de belangrijkste aandachtsgebieden van ons bureau.
het in de praktijk tot zijn recht komt. Als zorgorganisaties be-
Dagelijks zijn ruim 60 adviseurs en managers actief op alle
ter presteren. Als de zorg beter wordt. Geen vraagstuk is het-
gebieden in deze sector.
zelfde. Er zijn dus nooit standaardoplossingen. Bij alles wat
wij doen stellen we de vraag: ‘gaat het werken?’. Of het nu
Kijk op www.twynstragudde.nl of bel voor een inspirerend
gaat om een nieuwe strategie, een samenwerkingsverband, een
gesprek naar 033-467 77 92.
nieuw koers in zorg en welzijn 2013 | demedicaliseren
BV
27
Het is een cultuurverandering
Steun de gedragsverandering
drs. I.W.G. (Irma) Harmelink - Voorzitter Raad van Bestuur ZorgAccent
De groeiende zorgvraag en sterk groeiende
moeilijk om zorg af te bouwen of om niet in te gaan op een
uitgaven waren ook in Denemarken aanleiding tot
zorgvraag. Om deze zorgverleners te begeleiden hebben de
structurele veranderingen. Gemeenten kregen meer
Denen ervoor gekozen om coaches aan te stellen. Dat bleek
verantwoordelijkheden, met als reden dat zij dicht bij de
effectief te zijn. De cliënttevredenheid werd groter en de
burgers staan. Ook de Denen zochten de oplossing in het
hoeveelheid (betaalde) zorg werd aanzienlijk minder.
vergroten van zelfredzaamheid en samenredzaamheid van
burgers. Zo zouden de kosten teruggedrongen worden en
Wijkgericht en zelfsturend
zou er tegelijkertijd een goed voorzieningenniveau geboden
Ik herken de noodzaak om aandacht te besteden aan de
worden aan de kwetsbare burgers. En dit lijkt goed te
visie, het gedrag en de vaardigheden die nodig zijn in het
lukken.
vergroten van zelfredzaamheid en samenredzaamheid. Ook
wij komen uit een systeem waarin de overheid veel zorg
De zorgvraag in de praktijk
heeft overgenomen van de burgers en we over zorg zijn
Een burger met een zorgvraag ontvangt een huisbezoek van
gaan denken in termen van ‘u heeft recht op’.
een deskundige die kan inschatten of het mogelijk is dat
de cliënt meedoet in een programma gericht op reactiveren
Bij ZorgAccent hebben we in 2011 gekozen voor een
en in potentie zelfredzaam zou kunnen worden binnen
structurele verandering. Dit hield in dat de thuiszorg
een half jaar. De deskundige hoeft niet medisch opgeleid
vanaf dat moment georganiseerd zou gaan worden vanuit
te zijn, want in veel gevallen is de zorgvraag niet medisch.
wijkgerichte, zelfsturende teams van verpleegkundigen en
Nagestreefd wordt om zoveel mogelijk cliënten in deze
verzorgenden. Belangrijk onderdeel in de transitie waren
programma’s te plaatsen.
de visiebijeenkomsten waarin afstand werd genomen van
In een programma werkt een team van zorgverleners en
de op productie gerichte thuiszorg. De nieuwe visie staat
behandelaars samen om het doel van zelfredzaamheid
voor de zelfredzaamheid en eigen regie van de cliënt en de
te behalen. Zij zijn ook degenen die actief zijn in het
professionaliteit van de verpleegkundige en/of verzorgende
voorlichting- en preventiebeleid in de gemeenten.
om de noodzakelijke aanvullende zorg te leveren.
Voor chronische en terminale patiënten zijn andere teams
De noodzakelijke zorg is vanuit deze visie niet
opgericht die zijn gespecialiseerd in deze cases. Ook bij
vanzelfsprekend de geïndiceerde zorg, oftewel de zorg
deze patiënten staat centraal dat de cliënt zo lang mogelijk
waar de cliënt volgens het indicatiebesluit “recht” op heeft.
voor zichzelf moet blijven zorgen en zoveel mogelijk zelf kan
We vragen van de verpleegkundige en verzorgende in de
blijven doen.
thuiszorg om zich voortdurend af te vragen wat de cliënt
eventueel met hulp van mantelzorg zelf kan en in welke
Gedragsverandering van zorgverleners
omvang professionele zorg noodzakelijk is.
Er is veel nodig voor een verandering als deze. Niet
alleen is er een verandering nodig in de structuur van
Dit laatste leidt in de thuiszorgteams tot vele discussies
de gezondheidszorg, ook het gedrag van de burgers en
met cliënten en met mantelzorgers. Goede, noodzakelijke
zorgverleners moeten veranderen ten behoeve van meer
discussies om de omslag in het denken te doorleven en
zelfredzaamheid. In de praktijk in Denemarken bleek dat
om van elkaar te leren hoe dit in dagelijkse praktijk vorm
er ondanks deze structurele verandering toch nog meer
kan krijgen. In de meeste gevallen zijn cliënten blij met de
zorg werd ingezet dan nodig was. Zorgverleners vonden het
vergroting van zelfredzaamheid en afbouw van zorg maar
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | demedicaliseren
28
soms ook niet en dan kan de discussie verlamd worden
De burger krijgt meer verantwoordelijkheid en dient zelf
door het ‘recht op’ wat afgegeven is in het indicatiebesluit.
meer regie te nemen om de beperking van het ouder
Er zijn mooie resultaten en aansprekende voorbeelden van
worden of ziekte op te vangen. Maar we kunnen de
wat allemaal meer mogelijk is als eigen kracht van cliënten
verantwoordelijkheden toch niet zomaar over de bühne
en familie en buurt volop wordt gestimuleerd en benut.
gooien? De burger heeft recht op het eerlijke verhaal over
Ik zie zorgverleners groeien in hun rol om eigen kracht en
de veranderingen en wat de overheid nog wel doet en wat
aanvullende zorg te coördineren.
niet meer mogelijk is!
Een cultuurverandering
De Denen hebben ons één grote les geleerd. Namelijk,
In de gesprekken over de gevolgen van de maatregelen
dat we ons moeten realiseren dat dit een grote
over het regeerakkoord wordt het vergroten van de
cultuurverandering is waarin burgers en zorgverleners
zelfredzaamheid van cliënten en familie als oplossing
ondersteuning en begeleiding geboden moet worden hoe
genoemd voor de problemen die zijn ontstaan of nog in
hiermee om te gaan. Wil onze stelselwijziging een succes
het verschiet liggen. Alle gemeenten die aan het nadenken
worden dan dienen we die aandacht aan hen te besteden!
zijn over de invulling van de nieuwe taken in de WMO zien
de burgerparticipatie en de eigen kracht van burgers als
mogelijke oplossing om de 25% bezuiniging op te vangen.
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | demedicaliseren
Burgerkracht
29
Steeds worden de begrippen ‘zelfredzaamheid’,
in Frederica participeert op allerlei terreinen op vrijwillige
‘burgerkracht’ en ‘samenredzaamheid’ gebruikt. Niet
basis. Sommige bewoners zijn in de wijk actief, waar
voor niets, want deze begrippen omvatten de kern van de
anderen zich inzetten als organisator van activiteiten.
verandering waar we middenin zitten. Bij een beleid waar
we de mens centraal stellen, de regie over zijn eigen leven
Het bleek dat deze mensen gefaciliteerd en gecoacht
teruggeven en meer verwachten van zijn sociale netwerk,
moesten worden, want ze dragen een grote
zal de burger zich ook moeten versterken. Geen verzekerde
verantwoordelijkheid. Het is niet alleen de hulpbehoevende
rechten maar maatwerk op basis van wat mensen zelf
in zijn/haar kracht zetten, ook de gemeenschap kan de
kunnen, gebruikmakend van hun sociale netwerk. Daarbij
kracht voelen van het collectief: samenredzaamheid.
hoort goed communiceren over wat de burger kan
verwachten aan hulp.
In Nederland krijgen vrijwilligers een grotere rol in zorg
en welzijn in de maatschappij wat niet betekent dat
Frederica Kommune heeft een programma voor het trainen
we professionele zorg overlaten aan vrijwilligers die
van burgers (preventie en rehabilitatie) met als doel de
niets kosten. Het betekent juist samen het juiste palet
zelfredzaamheid te vergroten. Zij helpen en geven tips,
ontwikkelen waarbij ook de vrijwilligers gesteund moeten
maar geven zoveel mogelijk uit handen aan hun cliënten. De
worden in hun werk.
cliënten moeten hun eigen kracht vinden en daarbij bieden
zorgverleners een ondersteunende rol. De gemeenschap
drs. T.M. (Dorrit) Gruijters
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | burgerkracht
30
Cliënt als coproducent
Burgerkracht en samensturing
C.M.L. (Clemens) Blaas - Bestuurder HVO-Querido
In 2006 ging het eerste Nederlandse Housing First project
Samensturing
voor daklozen van start. Het initiatief daartoe is genomen
Met de introductie van het begrip ‘vermaatschappelijking’,
door twee Amsterdamse zorginstellingen (waaronder
nu alweer zo’n 50 jaar geleden, is een ontwikkeling in gang
HVO-Querido) en twee woningcorporaties. De aanpak van
gezet die in het teken staat van vraagsturing, empowerment
dat project, Discus geheten, is simpel. Bij aankomst in
en het streven naar meer zelfregie, eigen kracht en
het project krijgt de cliënt – meestal gaat het om mensen
onderlinge steun. De introductie van WMO en Welzijn
met psychiatrische- en verslavingsproblemen - per direct
Nieuwe Stijl heeft aan die ontwikkeling nog een extra
een eigen woning. Dat gebeurt op basis van twee strikte
impuls gegeven door de nadruk te leggen op begrippen
voorwaarden: op tijd de huur betalen en geen overlast
als kleinschaligheid, extramurale zorg, integrale aanpak en
veroorzaken. Met de overdracht van de huissleutel wordt
wijkgerichtheid.
de cliënt het vertrouwen geschonken dat hij in staat is om
Onder invloed van al die ontwikkelingen is de rolverdeling
zelf de verantwoordelijkheid te dragen voor het behoud
tussen de verschillende partijen geleidelijk veranderd.
van de woning. En het werkt: verreweg de meeste cliënten
• De invloed van de decentrale overheid is toegenomen ten
van Discus weten zich in die woning goed te redden, met
hulp van de begeleiding, maar vooral ook dankzij de eigen
inspanning.
koste van die van het rijk (decentralisatie).
• De zorgaanbieders sluiten hun dienstverlening steeds
beter aan op de eisen en verwachtingen van de cliënt
(vraagsturing).
Discus staat voor mij model voor de vele initiatieven die
• De cliënt laat zich niet alleen gelden als (kritisch)
de laatste jaren overal in Nederland opduiken met het
consument maar speelt in de ontwikkeling daarvan een
gemeenschappelijke doel om de regie meer bij de burger te
steeds actievere rol in diverse vertegenwoordigende
leggen. In de wereld waarin ik werk, die van de geestelijke
gremia (medezeggenschap), maar ook als initiator
gezondheidszorg en de maatschappelijke opvang, gaat het
en mede-ontwikkelaar van innovatieve ontwikkelingen
dan vaak om kwetsbare burgers, of liever: om burgers in
(co-creatie).
kwetsbare omstandigheden. En dan blijken veel van deze
burgers onder de juiste omstandigheden vaak heel goed in
Overheden en instituties zullen de burger daarbij
staat om die regierol op zich te nemen.
ruimte moeten gunnen – en daadwerkelijk geven – en
een deel van hun invloed aan die burger/cliënt moeten
In de Deense langdurige zorg staan kleinschaligheid,
overdragen. Dan ontstaat ook ruimte voor andere coalities,
extramuralisering en wijkgerichtheid centraal. Toch blijft
waarin de burger/cliënt een actievere rol kan vervullen
ook daar de regie, naar mijn idee, nog te veel in handen
(samensturing).
van de (decentrale) overheid, in samenspraak met de
Die paradigmawisseling vraagt om lef en vertrouwen, van
zorgaanbieders. De cliënt blijft daarmee nog te veel in de
elk van de partijen.
rol van consument, afnemer van de zorg. En alhoewel wij in
Nederland nog veel kunnen leren van het Deense model –
Loslaten, vertrouwen en verbinden
de radicale scheiding van wonen en zorg, bijvoorbeeld - zie
Onlangs vond in Amsterdam voor de zevende keer
ik tot mijn genoegen in ons land steeds meer voorbeelden
de jaarlijkse Participatiemarkt plaats. Op die markt
opduiken van de cliënt in de rol van coproducent.
presenteerden zestig kleine en grotere organisaties hun
aanbod op het gebied van leren, werken, sport en recreatie.
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | burgerkracht
BV
31
Tijdens de markt werd een conferentie georganiseerd
Lot en regie bij cliënt
die in het teken stond van participatie en cliëntsturing.
Het principe van Housing First sluit naadloos aan bij deze
Sleutelwoorden bij deze conferentie: loslaten, vertrouwen
ontwikkeling. Het staat haaks op het oude principe waarbij
en verbinden (een verwijzing naar een publicatie van
eerst - in de instelling - gewenst gedrag wordt aangeleerd
Jos van der Lans uit 2010). Gepleit werd voor een
voordat het recht op eigen woning wordt verkregen
mentaliteitsverandering bij de overheid en zorginstellingen
(loslaten). De regie ligt nu niet langer bij de instelling maar
en voor een toekomst waarin de nadruk minder op
nadrukkelijk bij de cliënt en bij de professional die hem
systemen en meer op mensen komt te liggen.
ondersteunt.
Op die conferentie werden verschillende initiatieven
Het concept blijkt te werken! Het overgrote deel van de
gepresenteerd op het gebied van herstelondersteuning,
cliënten blijkt zich, met meer of minder outreachende hulp,
netwerkontwikkeling, ervaringsdeskundigheid, sociale
goed te kunnen redden. Deze vorm van hulpverlening is niet
firma’s en buurtzorg. Kenmerkend voor vrijwel al deze
alleen effectief, zij is ook efficiënt: De landelijke tarieven
initiatieven was dat burgers/cliënten zelf een belangrijke rol
voor dergelijke zorgtrajecten bedragen ca. € 35.000 (VPT-3,
spelen in de organisatie en uitvoering hiervan. Opvallend
beleidsregel NZa). Dankzij een goede mix van individuele
was ook de vooral faciliterende en dienstbare rol van het
ondersteuning, groepsgerichte vaardigheidstraining,
institutionele veld bij veel van deze initiatieven.
optimaal gebruik van interne dagbestedingsmogelijkheden
en lokale voorzieningen zijn wij in staat om hoogwaardige
De rol van de zorgaanbieder is dus veranderd en verandert
hulp te bieden tegen een tarief van € 25.000. Bij het
nog steeds. Natuurlijk staat het verlenen van goede
bepalen van de juiste mix van deze ingrediënten speelt de
zorg nog steeds centraal. De nadruk komt nu echter in
cliënt zelf een cruciale rol. Zoveel mogelijk voert hij zelf de
toenemende mate ook te liggen op efficiënte inzet van
regie over de hulp die hij ontvangt.
middelen. En natuurlijk moet ook worden voldaan aan de
uitgangspunten van vermaatschappelijking. Last but not
Ik ben er van overtuigd dat het nog effectiever en efficiënter
least moet de cliënt in de gelegenheid worden gesteld om
kan. Daarvoor is nodig dat de toegang tot vraaggerichte
over die zorg of hulp (mede) de regie te voeren.
dagbesteding en lokale voorzieningen wordt verbeterd.
Ook moet meer worden geïnvesteerd in de ontwikkeling
van e-health en beter gebruik worden gemaakt van nietgeïnstitutionaliseerde netwerken als de Eigen Kracht
Conferentie en peergroups. Als we aan die voorwaarden
gaan voldoen, en de invulling daarvan op basis van corealisatie met de betrokken cliënten zelf weten te realiseren
(verbinden), ben ik er van overtuigd dat we op deze wijze
in de toekomst veel meer cliënten een beter en efficiënter
aanbod kunnen doen.
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | burgerkracht
32
Help to self-help
Naar goed burgerschap en goed patiëntschap
prof. dr. M.J. (Maarten) Verkerk - Voorzitter Raad van Bestuur VitaValley
Meneer Matsen is 82 jaar oud. Hij heeft net een operatie
de derde plaats wordt de inhoud van de service veranderd.
achter de rug en heeft een aanvraag gedaan voor thuiszorg.
Namelijk van de passieve ontvangst van zorg naar actieve
Onder andere omdat hij hulp nodig heeft rond de medicatie.
participatie. Dat betekent dat de zorg veel aandacht
Als deze aanvraag voor thuiszorg op de ‘oude’ manier
heeft voor het netwerk van de zorgvrager en zijn of haar
was afgehandeld dan hij had een toekenning gekregen
maatschappelijke activiteiten. Waar nodig begeleidt de zorg
van 12 uur ondersteuning per week. Maar in de gemeente
een eenzame oudere actief naar welzijn of verenigingswerk.
Fredericia, waar meneer Matsen woont, ligt de focus op
Ten slotte verschuift de aandacht van late behandeling
help to self-help. Dit betekent dat de thuiszorg de cliënt
naar vroege interventie. Zo zagen we dat in Høje Taastrup
maximaal traint en ondersteunt om voor zichzelf te zorgen.
dementie teams actief bezig waren met vroege interventies.
Meneer Matsen krijgt de eerste weken een intensieve
training van ruim twintig uur per week en dat wordt stap
Help to self-help
voor stap afgebouwd. Na twaalf weken kan meneer Matsen
Als we het geheel van deze veranderingen bekijken dan is
volledig voor zichzelf zorgen. Hij krijgt alleen nog 1 uur hulp
de grote verandering voor deze gemeente dat de focus nu
per twee weken om zijn huis schoon te houden.
ligt op help to self-help. Ouderen worden maximaal begeleid
om na een operatie of ziekte weer te rehabiliteren zodat
Het bovenstaande verhaal werd verteld door Helle Aavild
ze weer voor zichzelf kunnen zorgen en dat in de toekomst
Juhl, project manager van de gemeente Fredericia. In deze
voort kunnen zetten. Aan hen wordt daarbij gevraagd wat ze
stad heeft men onder de titel Life Long Living: Maintaining
zouden willen voor de toekomst en wat ze daarvoor nodig
Everyday Life as Long as Possible een paradigmatische
hebben. Tijdens deze periode van rehabilitatie staat bovenal
verandering in de zorg bewerkstelligd. Dit heeft uiteindelijk
de training centraal om voor zichzelf te kunnen gaan zorgen.
geresulteerd in betere zorg voor meer ouderen met minder
kosten per oudere.
Het resultaat
Wat waren de effecten van deze benadering? Alle steden
Paradigmatisch veranderen
rapporteerden dat de kwaliteit van de zorg vooruitging en
De paradigmatische verandering die in Fredericia werd
dat de kosten minder waren. In de gemeente Fredericia
gepresenteerd kwam op een vergelijkbare manier naar
is een effectmeting gedaan in de periode van 2009 t/m
voren in de presentaties van de gemeenten Gladsaxe en
2012. In deze periode is het aantal ouderen met 10%
Høje Taastrup. De kern van deze verandering kan in een
gestegen terwijl het budget met 5% is afgenomen. Door
viertal punten omschreven worden. Ten eerste wordt niet
de methodiek van help-to-selfhelp toe te passen zorgde
(meer) de nadruk gelegd op wat ouderen niet kunnen
45% van de ouderen die een thuiszorg indicatie kregen
maar wordt de aandacht verschoven naar wat ze nog wel
weer geheel voor zichzelf. Daarnaast gebruikte 40% van de
kunnen en wat ze in de toekomst nog zouden willen. Vanuit
ouderen minder hulp dan in het verleden.
zorginhoudelijk perspectief gezien is dit een doorbraak.
In de tweede plaats worden de verwachtingen van de
Samenvattend maakt de gezondheidszorg in Denemarken
burger met betrekking tot de overheid bijgesteld. Van
een paradigmatische verandering door. Na de stelsel-
de burgers wordt verwacht dat ze verantwoordelijkheid
wijziging hebben de gemeenten actief het beleid ter hand
nemen voor hun eigen leven. Alleen als dat niet lukt mag
genomen. De kern van dit beleid is: goed burgerschap en
de burger ondersteuning van de overheid verwachten. In
goed patiëntschap.
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | burgerkracht
BV
33
Leefkracht
Maintaining everyday life as long as possible
dr. C.B. (Bas) Leerink -Lid Raad van Bestuur Menzis
In Denemarken ligt de verantwoordelijkheid voor de
hebben geleerd. En er zijn lagere kosten omdat minder zorg
langdurige zorg geheel bij de gemeente. Hierdoor lijkt
wordt verleend. Frederica is een mooi concreet voorbeeld
innovatie in deze sector veel langzamer te gaan - vooral voor
van hoe een intensieve, op training (rehabilitation) gerichte
gehandicapten. Dat is ook werkelijk zo, want de zorg loopt
aanpak leidt tot lagere zorginzet en meer zelfredzaamheid.
in veel gevallen zo’n 15 jaar achter op Nederland. Aan de
In Nederland wordt bijvoorbeeld direct huishoudelijke hulp
andere kant worden ouderen veel meer activerend geholpen:
geboden als iemand er recht op heeft vanuit de WMO. Terwijl
minder compenseren van gebreken en veel meer aanbieden
je ook begeleiding zou kunnen bieden waardoor mensen het
van training om het (weer) zelf te kunnen en blijven doen.
na verloop van tijd weer zelf kunnen doen. Dit vraagt een
Fredericia Kommune laat daarvan een mooi voorbeeld zien.
transformatie in denken en een ander aanbod van diensten.
Hier is deze aanpak echt systematisch doorgevoerd, onder
Niet standaard zorg of ondersteuning bieden, maar kijken
het motto: ‘Life long living. Maintaining everyday life as long
naar het achterliggende probleem en helpen om dat op te
as possible’.
lossen. Zo kunnen we de zelfredzaamheid vergroten.
Een preventieve aanpak
Leefkracht
Fredericia streeft naar een gemeenschap met actieve en
Minder gericht op moeten (of niet mogen) en meer op
vindingrijke ouderen, die door preventie, rehabilitatie,
zelf willen. Die omslag is ook nodig in preventie. Als
technologie en sociale netwerken hun dagelijkse dingen
zorgverzekeraar wil Menzis preventie stimuleren. Met
zo lang mogelijk zelf kunnen doen. In plaats van op de last
gemeenten en werkgevers werken we al een aantal jaren
van ouderen, richten zij zich op de kracht van ouderen.
samen in diverse programma’s om een gezonde leefstijl te
Van passieve compensatie naar actieve participatie. In de
bevorderen. Bij werkgevers veelal om verzuim te helpen
oude, verzorgende werkwijze zagen ze bij Fredericia dat de
voorkomen en bij gemeenten om participatie te ondersteunen
zorgvraag alleen maar toenam en ouderen steeds minder
en mensen meer zelfredzaam te maken. Wat we hierbij
zelf konden doen. In de nieuwe activerende aanpak is het
merken is dat preventie vaak wordt gezien als: ik mag niks
een belangrijk doel om ouderen weer zelfredzaam te maken
en moet veel. Ik mag niet roken, eten en drinken, en ik moet
en ze te laten doen wat ze voorheen ook deden. De centrale
bewegen, sporten enzovoort. Terwijl mensen wel blij zijn met
vraag aan de oudere is: Wat zou u graag weer kunnen? En wat
het doel van de preventie: een gezond lichaam. Er is dus een
heeft u nodig om dat weer te kunnen? Samen met de oudere
omslag nodig in het aanbieden van preventie. Niet van alles
worden dagelijkse doelen opgesteld. Denk hierbij aan: weer
opleggen en voorschrijven, niet verzorgend en belerend. Maar
zelf boodschappen gaan doen, huishoudelijke klussen en
kijken wat mensen nodig hebben om zelf sterker te worden.
persoonlijke verzorging. De zorg is erop gericht om hen hierin
Gezond en gebalanceerd leven helpt je krachtiger in het leven
te trainen. Is in het begin de hulp intensief, later kan de hulp
te staan. Het maakt je vitaler en geeft je meer zelfvertrouwen
minder worden en na verloop van tijd kan de oudere het weer
om de dingen te doen zoals jij ze wilt. Bij Menzis noemen we
zelf. De aanpak is geëvalueerd op opbrengsten en kosten.
dat leefkracht. Menzis helpt mensen om hun eigen leefkracht
Dat ziet er heel gunstig uit. In het rehabilitatieprogramma
te versterken. Wat willen ze graag weer zelf kunnen doen?
hebben nu 1.000 ouderen deelgenomen. 45,9% zijn nu
En wat hebben ze hiervoor nodig? Niet overnemen, maar
volledig zelfstandig in hun dagelijkse leven. 38,9% heeft
begeleiden. Dat is de aanpak die we in zorg en preventie
minder zorg nodig dan daarvoor. Ouderen zijn gelukkiger en
veel meer moeten kiezen. Dat is beter voor de mensen die
meer tevreden. Medewerkers zijn trots op wat zij de ouderen
ondersteuning nodig hebben en beter voor de zorg.
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | burgerkracht
34
Vrijwilligers in de zorg:
oplossing of ellende?
W. (Wilna) Wind - Directeur NPCF
Aeldre Sagen is de Deense vereniging voor ouderen.
is een voorwaarde. Voor vrijblijvendheid is geen ruimte als
Een vereniging die zich niet alleen inzet voor
je ‘ja’ hebt gezegd als vrijwilliger. Bij de werving moeten
belangenbehartiging maar ook veel doet aan de
afspraken worden gemaakt over beschikbaarheid en
ondersteuning van vrijwilligers. Volgens een onderzoek
kwaliteit. De coördinatie van de vrijwilligers is professioneel
van Johns Hopkins University doet 35% van de Deense
werk. Het moet nauw aansluiten bij de zorg, het werk van
bevolking iets aan vrijwilligerswerk. Gemiddelde
de huisarts, de wijkverpleegkundige, de gemeente en
tijdsbesteding van de meeste vrijwilligers is 17 uur per
onderdeel uitmaken van het geheel aan taken.
2
maand. Binnen Aeldre Sagen zijn 13.000 vrijwilligers actief.
In mijn optiek staan betaalde zorg en inzet van vrijwilligers
Ook in Denemarken is het begrip ‘Civil Society’
nu te ver van elkaar af; zijn ze onvoldoende met elkaar
geïntroduceerd. Aeldre Sagen heeft daar een visie
verbonden. Op de slogan “de patiënt centraal” kunnen we
tegenovergesteld waarbij de nadruk wordt gelegd op
de werkelijkheid nog beter laten aansluiten door te denken
dat vrijwilligers niet het werk van professionals kunnen
vanuit wat mensen nodig hebben. Bij oudere ouderen is dat,
doen en dat ook in vrijwilligers geïnvesteerd moet worden
naast zorg, vaak aandacht. Aandacht die door wijk, buren en
ten behoeve van training en begeleiding. Zeker, gebruik
vrijwilligers, gegeven kan worden. Pillen helpen niet tegen
burgerkracht maar zet het in op de juiste wijze.
eenzaamheid, een bezoekje van een vrijwilliger wel.
De kern van hun betoog is: maak onderscheid tussen zorg
De belangrijkste spelers in de ‘oudere ouderen’ zorg zijn
en sociaal. Tussen betaald werk en vrijwilligersbijdragen.
de huisarts en de wijkverpleegkundige. En zodra er veel
Heb oog voor de problematiek van eenzaamheid en laat het
zorg nodig is worden ook de vrijwilligers een belangrijke
mes aan twee kanten snijden. Zowel helpen als geholpen
bron van steun voor de patiënten. Patiënten moeten een
worden geeft waarde en plezier en draagt voor allebei mee
beroep kunnen doen op een betrouwbare en in het veld
aan de verhoging van kwaliteit van leven. Indirect leidt
geïntegreerde groep van vrijwilligers. De coördinatie van
steun op sociale aspecten tot gezondere mensen en dat zal
dit soort vrijwilligers werk hoort thuis bij de gemeente.
de vraag naar zorg verminderen.
De gemeente zou eindverantwoordelijk moeten zijn voor
werving, opleiding en kwaliteit.
Ik deel deze visie. We moeten niet terug naar vroeger,
toen ouderenzorg afhankelijk was van kerk en dochters.
Niet alles wat we nodig hebben kan betaalde zorg zijn.
We moeten ook niet doorschieten in het denken dat
Veel mensen ervaren het doen van vrijwilligerswerk als
onafhankelijkheid gelijk staat aan dienstverlening door
zinvol en beleven er plezier aan. Die mensen moeten
mensen die betaald worden. Waarom geen vervoer door
we ondersteunen en faciliteren om een mooie rol in de
vrijwilligers? Waarom geen belangrijke rol van vrijwilligers
ouderenzorg te laten spelen. Wil vrijwilligerswerk een
in de dagbesteding? In de tijd van de kerk en de dochters
substantiële bijdrage kunnen leveren aan een kwaliteit van
was het de derde generatie die ‘verzorgd’ moest worden.
leven, ook voor de vierde generatie, dan is niet betaalde
Nu is deze generatie vaak kwiek en gezond, pas gestopt
zorg wel onlosmakelijk verbonden met faciliteren.
met werken en vaak zeer bereid en in staat om een deel
van de opeens ruim voorhanden zijnde vrije tijd in te zetten
voor anderen. Een goede organisatie van vrijwilligerswerk
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | burgerkracht
2
Johns Hopkins University:
The Comparative Nonprofit Sector Project
BV
35
36
Bezochte bedrijven
Ministriet for Sundhed og Forebyggelse
Aeldre Sagen
Social- og Integrationsministeriet
Danske Handicaporganisationer
Kommunernes Landsforening
OK Fonden
Gladsaxe Kommune
Københavns Kommune Sundheds- og Omsorgsforvaltningen
Høje Taastrup Kommune
Københavns Kommune Socialforvaltningen
Kløverhuset & Traingscenter Espens
Fredericia Kommune
KORA
Coincide BV
brengt mensen samen
to coincide:
to occupy the same relative position
to happen at the same time or during the same period
to agree exactly, as in opinion
De ‘Care close to home’ studiereis is ontstaan uit de vele
Maatwerk voor opdrachtgevers
innovatie-, netwerk- en studiereizen die Dorrit Gruijters
Naast eigen initiatieven verzorgt Coincide reizen en/of
en Coincide sinds 2003 initiëren. Al vele jaren organiseert
evenementen in opdracht van bedrijven, verenigingen
Coincide de zorg innovatie reis voor de curatieve sector en
en overheden. Centraal staat de ontwikkeling van een
eerder bracht zij een groep bestuurders naar Engeland en
optimaal bezoekprogramma afgestemd op de wensen en
Zweden om inspiratie en kennis op te doen ten behoeve van
interesses van de opdrachtgever. De opdrachten kunnen
de langdurige zorg.
variëren van een studiereis voor een sectorale vereniging,
een bedrijfsafdeling, of een beleidsreis waar verschillende
Met haar pragmatische en strategische aanpak creëert
actoren in participeren.
Coincide unieke concepten, op de kruising van vernieuwing en
kennisuitwisseling. Alle projecten zijn inhoudelijk op topniveau
Naast het inhoudelijke programma verzorgt Coincide ook de
waarbij de bedrijfsbezoeken diepgaand zijn voorbereid.
logistieke aspecten en communiceert met de deelnemers
over hun specifieke wensen. Alles is mogelijk! Met u kijken
we naar uw wensen en verzorgen wij een geheel project of
een onderdeel daarvan.
[email protected]
+31-20-6768217
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | Bezochte bedrijven
BV
37
Colofon
Uitgever
© Coincide BV, 2013
Argonautenstraat 29
1076 KK Amsterdam
www.coincide.nl
Eindredactie
drs. T.M. (Dorrit) Gruijters
L. (Lisanne) Wiggers
Vormgeving & opmaak
Scrambled Ads
Drukwerk:
Twigt GrafiMedia
Sponsoren
© 2013 Coincide BV
Coincide BV en auteurs kunnen niet aansprakelijk worden gesteld voor de inhoud. Overnemen met bronvermelding is toegestaan.
nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | Colofon
Coincide BV
Argonautenstraat 29
1076 KK Amsterdam
+31-20-6768217
Bestellingen:
[email protected]
ISBN 9789081726221

Download PDF

print `wegen`

print `regen`

opleidingsvorm 1, type 2

koers in procenten - Rabo Global Markets

Qrf 12_2013

Aad Burger - Ervaring werkt door

Algemene leveringsvoorwaarden Op eigen koers, Amersfoort KVK

Brief partijen in de Jeugd over zorgen rond voorbereiding Jeugdwet

Transitie Jeugdzorg - Gemeenteraad Heerenveen