Geo.brief is
is de nieuwsbrief
van KNGMG
KNGMG en
en NWO-ALW
NWO-ALW
Veertigste jaargang
nummer 1, februari 2015
Geo
Gee
. brief
Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek
...Loopbaandag 2015:
afgestudeerd en
en dan
dan …
Loopbaandag
2015: afgestudeerd
•• werken
bij een
een waterschap
waterschap
werken bij
werken in
•• werken
in de
de bodemsanering
bodemsanering
in het
het buitenland
•• promoveren
promoveren in
buitenland
Van
WAG penning
Van WvdG
penning voor
voor Cor
Cor Langereis
Langereis
Mijningenieur ‘around the world’
De Peelrand breuk opgegraven
1
1
van het bestuur
afgestudeerd
afgestudeerd en dan...
carrières
Keien en carrieres
Werken in de bodemsanering
De volgende
volgende generatie aardweten­
aardwetenschappers,
schappers, aan
aan de vooravond van
hun onvoorspelbare carrière,
carriere, staan
Carrière,
centraal in deze Geo.brief. Carriere,
een woord afkomstig uit het
het Frans,
Frans,
het, naast
naast de juist
juist gebruikgebruik­
waarin het,
te betekenis loopbaan, een bij
bij ons
ons
passend begrip dekt: steen­
vak passend
steenFrans leende
groeve. Het Frans
leende het woord
op haar beurt uit het Latijn: ‘quad­
'quadrus’, carré
rus',
carre –- de Romeinse mijngroe­
mijngroeves zullen vierkant zijn geweest.
carrières hebben
Die keien en carrieres
gemeen dat de vorm grillig en glad
kan zijn, afhankelijk van veelal
factoren van buitenaf. SamenstelSamenstel­
ling, verwering en erosie bepalen
de vorm van de steen. Interesse,
markt, persoonlijke
persoonlijke levensloop en
onder­
nog zo
zo wat factoren in het ondermaanse bepalen de loopbaan; vaak
pas achteraf is te reconstrueren
beloop precies geweest is.
hoe het beloop
Deze terugblik
terugblik wordt
wordt veelal wat
geschetst. Hoe
gekleurd geschetst.
Hoe liep
liep het
precies?
‘suc­
precies? Dat
Dat leer
leer je snel als je 'succesvolle’ aardwetenschappers
cesvolle'
aardwetenschappers wat
wat
langer bevraagt: hoe
hoe is
is hun
hun specispeci­
!anger
fieke loop
loop geweest,
geweest, wat waren
wezenlijke
kantelwezenlijke beslissingen,
beslissingen, kantel­
punten. In hoeverre
hoeverre wijkt
wijkt dat af
van het ideaal aan het einde van
de studie. In een veelal opgepoetst
curriculum vitae
curriculum
vitae staan
staan de
de wezenlij­
wezenlijke momenten niet
niet beschreven,
beschreven, de
ups
ups en
en downs
downs die
die iedere loopbaan
kent, komen, begrijpelijk, niet uit
de verf. De huidige generatie is er,
meer dan enkele generaties terug,
op voorbereid dat banen niet voor
zien dat
dat ook
ook als
het leven zijn, en zien
een kans, een uitdaging. Dit feno­
fenomeen is
is niet
niet uniek
uniek voor
voor carrieres
carrières in
de aardwetenschappen.
aard­weten­schap­pen. Volgens
Volgens
onderzoek­bureau Motivaction
het onderzoekbureau
het merendeel
merendeel van
van de jongejonge­
weet het
ren van nu
nu (47%)
(47%) zijn weg te vinden
samen­
in de snel veranderende samenleving. Deze groep studenten past
!eying.
is optimistisch
zich goed aan en is
over zijn of haar kansen. Bij veel
idealis­
jongeren van nu heeft het idealisme plaatsgemaakt voor realisme.
generatie is
is nog
nog steeds
steeds
De huidige generatie
maatschappelijk
maatschappelijk betrokken.
betrokken. Ze
ze wil
zich inzetten voor
zich
voor een maakbare
duurzame samenleving, maar ook
domweg veel geld verdienen is
nog steeds
steeds aan de orde van de
dag. De mogelijkheden voor aardaard­
In 2004
2004 ben
ben ik
ik afgestudeerd
afgestudeerdals
als fysisch
fysisch geograaf aan de vU
VU AmsterAmster­
dam. De
De keuze
keuze wat
wat daarna te gaan doen
doen was
was of
of te
te promoveren
promoveren (AiO)
(Ai0)
of meer de kant
kant van
van het
het bedrijfsleven
bedrijfslevenop
op gaan.
gaan.!lc
Ik heb beide opties
overwogen en heb toen een tijdje
tijdje als
als fysisch
fysisch geograaf
geograaf gewerkt
gewerkt bij de
archeologische
archeologischedienst
dienstininDelft,
Delft, maar
maar na
na een
een leuke
leuke periode van veel
het tijdelijke
tijdelijkecontract
contract op.
op. Daarna
Daarna
boringen zetten en karteren hield het
(in 2006)
2006)ben
benik
ikaan
aande
deslag
slaggegaan
gegaanals
als bodemadviseur
bodemadviseur bij BK
BK Inge­
Ingenieurs en
steeds met
nieurs
en hier werk ik nog steeds
met veel plezier!
2 Geo.brief
Geo.brief februari
2015
2
februari 2015
wetenschappers op de arbeidsmarkt
zijn, als steeds,
steeds, afhankelijk
afhankelijk van het
tijdsgewricht. Door
Door de economische
economische
crisis
crisisisishet
hetmomenteel
momenteel niet
niet makke­
makkelijk om een goede baan te vinden;
stages mét
onbetaalde stages
met een diploma
uitzon­
op zak zijn meer regel dan uitzondering. Op
Op dit
dit moment, gegeven
de lage mondiale olieprijzen, zijn
de kansen op
op het starten van een
loopbaan in de fossiele energie
sector
sector niet
niet gunstig. Het gasbeleid
in ons land is bijna dagelijks nieuws:
de veiligheidsaspecten, de onzeker­heden, het wetenschappelijk
heden,
bewijs, de sociale impact. Hier lig­
ligkansen op de arbeidsarbeids­
gen nieuwe kansen
markt. Daarnaast
Daarnaast leidt
leidt academische
academische
nieuwsgierigheid
nieuwsgierigheid op
op tot
tot nieuwe
hooggeleerden, zodat het systeem
aarde nóg
nog beter wordt begrepen
en de kennis wordt overgedragen.
KNGMG is,
Het KNGMG
is, met
met de Stichting
LoopAardwetenschappelijke Loopbaandag
baandag (www.sald.nl) medeorganisator van
organisator
van de
de Aardweten­
Aardwetenschappelijke Loopbaandag die op
voor de
vrijdag 13 februari 2015 voor
9de keer
keerwordt
wordtgeorganiseerd
georganiseerd aan
de Vrije Universiteit Amsterdam.
organiserend comité
Het organiserend
comite heeft
heeft
hard gewerkt om het programma
zo aantrekkelijk mogelijk te maken
en bovenal om
om genoeg
genoeg sponsoren
sponsoren
aan te trekken om
om de
de loopbaandag
loopbaandag
plaats te laten vinden. De verwachverwach­
ting is dat honderden studenten op
deze manifestatie af zullen komen
en kennis
kennis zullen
zullen maken
maken met
met toe­
toekomstige werkgevers middels een
banenmarkt, workshops,
workshops, lezingen,
of door
door mee
mee te
tediscusdiscus­
interviews, of
siëren
plenaire sessie
sessie
sieren tijdens de plenaire
over energietransitie. Ongetwijfeld
wezig die
zijn er studenten aan­
aanwezig
vorm gaan geven aan veelvormige
carrières
daar­
carrieres in
in de
de 21ste
21ste eeuw
eeuw en daarmee op hun beurt volgende gene­
generaties inspireren. Ik ben optimistisch
optimistisch
dat deze nieuwe aardwetenschapaardwetenschap­
pers een rol zien
zien voor
voor het
hetKNGMG
KNGMG
en er lid van gaan worden. Ik reken
een succesvolle
succesvolle Loopbaandag
op een
en hoop veel gemotiveerde stustu­
denten te spreken.
spreken.
carrières: moeder
Keien en carrieres:
moeder aarde
vormt ze, de samenleving heeft
ze hard nodig.
Lucia van
Lucia
van Geuns,
Geuns, voorzitter
voorzitter
Het werk van een bodemadviseur
bestaat
bestaat uit het begeleiden van allerlei
soorten milieuhygiënisch
milieuhygienisch bodemonderzoek en bodemsaneringswerk. In
het begin ging
ging ik
ik mee
mee ‘het
'het veld in’
in' om
samen
samen met de veldwerkers boringen
te plaatsen. Meestal
Meestal is
is dit
dit gewoon
net zoals
zoals de
handwerk en gaat het net
fysisch-geografische
fysisch-geografische veldwerken
veldwerken op
de universiteit. Maar tegenwoordig
werk ik als bodemadviseur vooral op
kantoor. Hier begeleid ik als projectleider een project van a tot z. Ik kom
steeds wel eens op de ondernog steeds
zoekslocatie
zoekslocatie en
en ik
ik heb
heb veel klant­
klantcontacten door
door het hele land.
Andere tijdzone
Andere
tijdzone
Vanaf 2008
2008 heb
heb ik
ik twee jaar in PhilaVanaf
delphia gewoond
gewoond omdat mijn vrouw
daar een postdoc positie kreeg. Het
bleek als
als fysisch
fysisch geograaf/bodemadgeograaf/bodemadviseur
viseur lastig
lastig daar
daar een
een (tijdelijke)
(tijdelijke) baan
te vinden. Maar voor BK
BK was
was het toen
heel handig om iemand in een totaal
andere
andere tijdzone
tijdzone op
op de
de wereld
wereld te
met spoed
spoed
hebben om bijvoorbeeld met
offertes op te stellen of een hele
berg rapportages te schrijven. Bij
terugkomst in 2010 in Nederland,
Nederland, kon
BK weer oppakken
ik zo de draad bij BK
en ben ik begonnen met het opzetten
van een nieuwe vestiging voor BK
BK in
Houten. Dat
Dat betekent
betekent dat
dat ik niet alleen
met bodemadvies
bodem­advies bezig
inhoudelijk met
ben, maar dat ik me ook veel meer
deze regio moet
met de markt in deze
bezighouden en
bezighouden
en in feite een ondernemoet zijn
zijn om
om een
eensucces
succes van de
mer moet
nieuw opgezette vestiging te maken.
Daar leer je erg veel van!
Daar
Kilometers boringen
boringen
Kilometers
Bodemonderzoek wordt
Bodemonderzoek
wordt vaak uitgevoerd met een vast budget, in een
vaak strikte tijdplanning;
tijdplanning; en met zo
vaak
zo
min mogelijk middelen moet een
voor de opdrachtgever optimaal
Dit is
is aan
resultaat worden bereikt. Dit
de ene kant natuurlijk een leuke uiteens
daging, maar het botst ook wel eens
mijn wetenschappelijke
wetenschappelijke achtermet mijn
aankondiging
21
22 maart
maart 2015
2015
21 en
en 22
Geologisch Weekend
Geologisch
Weekend in
in het Museon
Het Museon in Den
Den Haag
Haag organiseert
organiseert op
op 21
21 en
en 22
22 maart,
maart, in het kader van de
tentoonstelling 'Dino
‘Dino Jaws
Jaws –- Eten of gegeten worden',
worden’, het
hetGeologisch
Geologisch Weekend.
Op
voor kinderen.
kinderen. Op
Op zondag is er een
Op zaterdag
zaterdag zijn
zijn er
er allerlei
allerlei activiteiten
activiteiten voor
diverse geologische verenigingen zich presenteren, eigen vondsten
markt waar diverse
gedetermineerd kunnen worden en boeken, stenen, fossielen
fossielen en
en mineralen te
koop en te ruil
ruil aangeboden
aangeboden worden.
worden. Daarnaast
Daarnaast zijn er korte presentaties door
deskundigen.
Het Museon
Museon
Het
2517 HV
HV Den Haag
Stadhouderslaan 37, 2517
www. museon.nl
www.
museon.nl
Jacqueline Waasdorp:
Info: Jacqueline
Waasdorp: [email protected],
[email protected],
op beide dagen
16.00 uur
dagen van
van 11.00
11.00–-16.00
Er zijn
grond. Er
zijn zoveel gegevens die
slechts zeer
slechts
zeer beperkt
beperkt gebruikt
gebruikt wordt.
Ik schat bijvoorbeeld dat we alleen al
lk
BK per
bij BK
per jaar
jaar zo’n
zo'n 20 àa 30 verticale
plaatsen
kilometers boren door het plaatsen
van ondiepe
ondiepe boringen
boringen (0,5
(0,5 tot
tot 5 meter
en soms dieper). Op een aantal kilowe chemische
chemische
meter hiervan voeren we
analyses uit
analyses
uit (zoals
(zoals het humus- en
lutumgehalte, het voorkomen van
zware metalen, PAK
PAK en minerale olie)
heel zwart wit
witgezegd
gezegd -– op
op basis
basis
en -– heel
daarvan geven
daarvan
geven wij
wij het advies dat de
verontreinigd is.
bodem wel of niet verontreinigd
Als adviseur kun je dan advies geven
over wat er op die locatie moet of
kan gebeuren. Denk
Denk daarbij
daarbij aan
aan inforrisico’s voor
matie over eventuele risico's
mens en milieu in de huidige of toekomstige situatie, of (functioneel)
saneren noodzakelijk
noodzakelijk is
is of
of dat de
eventueel ontgraven grond opnieuw
toepasbaar is.
is.Wij
wij zijn natuurlijk niet
toepasbaar
doen. lk
Ik schat
schat dat er
de enige die dit doen.
jaarbasis voor
op jaarbasis
voor al
al het
het milieuhygiëmilieuhygienische bodemonderzoek zo honderden
Veldwerk.
kilometers boringen in de toplaag van
Nederland geplaatst worden.
Door mijn ervaring
Door
ervaring weet ik dat er
al deze
deze data gehaald
zoveel meer uit al
Zoals gedetailleerde
kan worden. Zoals
de Nederlandse
Nederlandse
bodemmodellen van de
toplaag inclusief stedelijke ophoogophoog­
bijvoorbeeld archeologische
archeologische
lagen of bijvoorbeeld
verwachting. Deze
Deze gegevens
gegevens zijn
zijn voor
de gemiddelde opdrachtgever echter
vaak
vaak niet direct relevant voor de situatie op zijn perceel en daar
daar wordt
Maar voor
voor
dan ook niet voor betaald. Maar
een breder overzicht,
overzicht, waarbij alle
gegevens van honderden onderzoeken
en boringen aan elkaar gekoppeld
kunnen worden, zijn vast erg
erg nuttige
toepassingen te vinden.
en leuke toepassingen
Ontsluiten van
Ontsluiten
van data
data
Mondjesmaat gaan
gaan er wel eens
ge­gevens naar
gegevens
naar een
een milieudienst
milieudienst of
het in
in een
eenlokaal
lokaal BIS
BIS
gemeente die het
(Bodem Informatie Systeem) verwerdaarnaast komen
ken, daarnaast
komen ook vooral veel
milieuhygiënische gegevens in het
milieuhygienische
Ontgraving voor
voor een sanering.
grotendeels landelijke Bodemloket
terecht. Ook
Ook komt
komt wel
wel wat terecht in
het Dinoloket, maar dat systeem is
vooral gericht op de diepere onderOok wordt
beschikbare
grond. Ook
wordt data uit beschikbare
bodemonderzoeken gebruikt voor
bodemkwaliteitskaarten die per
gemeente of regio zijn opgesteld.
aan de
Momenteel wordt gewerkt aan
BRO, de
realisatie van de BRO,
denieuwe
nieuwe wet
wet
Basisregistratie Ondergrond. Hiermee
zouden in de toekomst bodem- en
zouden
ondergrondgegevens centraal
beschikbaar
beschikbaar moeten
moeten komen.
Er wordt
nagedacht over
Er
wordt inmiddels wel
wel nagedacht
de vraag wat met
met deze
deze data te gaan
doen, maar het ontsluiten van alle data
lijkt onbegonnen werk.
werk. Zelf
Zelf zou ik ook
niet in kunnen schatten hoeveel tijd en
geld het bijvoorbeeld zou kosten om
informatie van de afgelopen
onze bodem­
bodeminformatie
20 jaar in de vorm van boorprofielen
en bijbehorende analyses uit te zoeken.
Onze
informatie zit grotendeels al wel
Onze informatie
in een digitaal systeem waaruit gegevens kunnen worden geexporteerd,
geëxporteerd,
maar van veel oudere data is bijvoorbeeld de georeferentie en hoogteligging niet digitaal aanwezig. Dit
Dit is wel
weer deels uit kaartmateriaal terug te
halen, maar daar
daar heeft nog niemand
zich aan
aan gewaagd.
gewaagd. Mogelijk kan met
slim automatiseren en koppeling aan
luchtfoto’s en hoogtekaarten
hoogte­kaarten (AHN)
luchtfoto's
veel gedaan worden.
binnen BK
BK steeds
Het leuke is dat binnen
meer vraag komt naar juist dat beetje
bijvoorbeeld alle
extra wat je met bijvoorbeeld
oude data kan
kan doen
doen of
of hoe er nieuwe
toepassingen
toepassingen ontwikkeld
ontwikkeld kunnen
worden. Dit is natuurlijk niet alleen
voor de leuk en voor het algemene
Vragen
nut, maar ook puur zakelijk. vragen
die we hierbij
hierbij hebben
hebben zijn
zijn dan
dan ook:
Hoe kunnen
Hoe
kunnenwe
wezelf
zelfbeter/sneller/
beter/sneller/
efficiënter met de
de data
data omgaan?
omgaan?
efficienter
Hoe
Hoe kunnen we opdrachtgevers nog
beter van dienst
dienst zijn?
zijn? Kunnen de
werknemers zich meer ontwikkelen?
Wat zijn de voordelen van een complete, landelijke database,
database, is het de
waard? Tevens is er ook
investering waard?
nog een juridische kant, veel data
van bodemonderzoeken
bodemonderzoeken op
op bijvoorbeeld privéterreinen
priveterreinen zijn in principe
eigendom van degene die het onderzoek
zoek uit
uit heeft laten voeren (en
en zomaar
zomaar
ervoor betaald heeft!) en
alles helemaal openbaar maken is
dan ook niet mogelijk. Bodemopbouw
kunnen gevoelige
en bodemkwaliteit kunnen
bijvoorbeeld aaninformatie zijn bij bijvoorbeeld
en verkoop van grond.
Voor
soort vragen is samensamen­
voor dit soort
werking met
met onderzoeksinstituten,
onderzoeksinstituten,
universiteiten en andere bedrijven
erg van belang. Door middel van
onder andere stages
stages zouden
zouden we
we met
diverse vragen aan de slag kunnen.
Goede ideeën
Goede
ideeen zijn
zijn altijd
altijd welkom en
door daarin te investeren kan je er
voor de langere
langere termijn
termijn mogelijk veel
plezier aan beleven.
Jelle de Gier
[email protected]
Links:
www.bodemloket.nl
www.bodemloket.n1
www.dinoloket.n1
www.dinoloket.nl
www.ahn.nl/pagina/viewer.html
www.broinfo.n1
www.broinfo.nl
www.odru.nl
www.odru.n1 (voorbeeld
(voorbeeld bodemkwaliteitsbodemkwaliteitskaart)
februari
2015 Geo.brief
Geo.brief 3
3
februari 2015
afgestudeerd en dan... _
afgestudeerd
Werken bij
bij een
een Waterschap
Waterschap
Werken
2008 begon
begon ik
ik met
metde
debachelor
bachelorAarde
Aardeen
enEconomie
Economie aan de
de VO
VU in
In 2008
Amsterdam. Daarna
Daarna koos
koosik
ik aan
aan dezelfde
dezelfde universiteit
universiteit voor
voor een
een twee­
tweemaster Fysische
Fysische geografie
environmental geosciences).
geosciences).
jarige master
geografie (Applied environmental
Omdat ik waterveiligheid erg
erg interessant vond, besloot
Omdat
besloot ik
ik bij het
hoogheemraadschap Hollands
hoogheemraadschap
HollandsNoorderkwartier
Noorderkwartier (Heerhugowaard)
(Heerhugowaard)
solliciteren. Ik
naar een afstudeerstage te solliciteren.
lk had mazzel, er lag een
van strandpaviljoens
strandpaviljoens op duinont­
interessante vraag naar de effecten van
duinontVijf maanden
maanden lang verdiepte ik me
me in
in de
de kustmorfologie
kustmorfologie
wikkeling. Vijf
en analyseerde
analyseerde ik
ik met hoogteprofielen de ontwikkeling van de
duinen in de tijd. Daarnaast maakte ik voor het eerst kennis
kennis met
de (soms
(soms akelig)
akelig) praktische
praktische kanten
kanten van
van wetwet- en regelgeving, beleid
en tegenstrijdige belangen. Maar de werksfeer was goed en mijn fasfas­
water in
in het
het Nederlandse
Nederlandse landschap
landschap groeide.
cinatie voor de rol van water
In Nederland zorgen 23 waterschappen (of hoogheemraadschappen)
hoogheemraadschappen)
voor schoon
schoon water,
water, voldoende
voldoende water
(niet teveel, niet te weinig) en
waterveiligheid. waterschappen
Waterschappen zijn
een regionaal overheidsorgaan met
Toen ik in 2013
een gekozen bestuur. Toen
afstudeerde, was de economische
crisis
crisis op
op zijn
zijn hoogtepunt en was het
niet makkelijk om een baan bij de
overheid (of waar dan ook) te krijgen.
Traineeship
Een
van de
de weinige
weinige mogelijkheden
Een van
was een traineeship. Vijf waterschappen in West-Nederland
West-Nederland waren net een
nieuwe traineepool,
traineepool, WaterschapsWaterschaps­nieuwe
talent, gestart.
gestart. Dat
Dat leek
leek me
me wel
wel wat,
zo’n
maar ik was niet de enige. Met zo'n
350 kandidaten startte de brievenen cv-ronde voor uiteindelijk zestien
plekken. Ik
lk mocht vier zenuwslopende rondes later (een groepsopdracht,
groepsopdracht,
vaardighedentest, persoonlijkheidstest, sollicitatiegesprek
sollicitatie­gesprek en presentatie) een contract tekenen.
Sinds
januari 2014
2014 ben
ben ik
ik in dienst bij
Sinds januari
hoogheemraadschap van SchieSchiehet hoogheemraadschap
de Krimpenerwaard
Krimpenerwaard(HHSK)
(HHSK)
land en de
Rotterdam. Ik
in Rotterdam.
lk werk 32 uur en volg
daarnaast
daarnaast op
op de
de vrijdagen
vrijdagen een
een opleidingsprogramma
dingsprogramma met de andere
trainees.
trainees. Het
Het programma
programma duurt
duurt twee
twee
jaar, drie keer mag ik van waterschap
en van project wisselen. Het voordeel
daarvan
daarvan is
is dat ik verschillende onderwerpen en functies kan proberen en
verschillende organisaties leer kennen.
Voor
voor mijn eerste project
project werkte ik bij
HHSK aan
HHSK
aaneen
eensoftwarepakket
softwarepakket (DAM)
om dijksterktes te berekenen. Dit programma is geschreven door Deltares,
moest voor
voorHHSK
HHSK nog van data
maar moest
voorzien en getest
getest worden.
worden.InInArcGIS
ArcGIS
verwerkten we gegevens met betrek-
4
Geo.brief februari 2015
2015
4 Geo.brief
king tot de geometrie van de dijk,
grond­
opbouw en waterspanningen.
grondopbouw
In DAM voerden we verschillende
gevoeligheidsanalyses
gevoeligheidsanalyses uit. Ik
lk had
altijd al een grondboor in een dijk
willen zetten, dus ging ik met een
collega naar buiten om de
de Hollandse
Hollandse
IJsseldijk lek
lisseldijk
lek te steken
steken (niet
(niet letterlijk,
natuurlijk).
In mijn huidige project ben ik opnieuw
met GIS
GIS en data aan de slag gegaan.
met
Ik werk inmiddels bij het hoogheemlk
raadschap
van Rijnland
Rijnland (Leiden),
(Leiden), waar
raadschap van
ik ruimtelijke plannen
plannen van het Waterschap op
schap
op de kaart zet en aan een
monitoringsprogramma voor de afvalwaterketen werk.
werk. Ook
Ook onderzoek ik
de mogelijkheden om nauwer samen
samen
te werken met gemeenten
gemeenten zodat
zodat
waterproblematiek voldoende onder
de aandacht
aandacht blijft
blijft en we gezamenlijk
plannen kunnen uitvoeren.
ruimtelijke plannen
Draagvlak
Draagvlak
Als trainee word je geacht kritisch te
zijn op de organisatie. Dat
Dat is
is niet heel
moeilijk: waar ik me zelf het meeste
over verwonder, is dat alles overlegd
moet worden (ik kan het woord
draagvlak
draagvlak niet
niet meer horen), dat
tussen
samenwerkingsinitiatieven tussen
waterschappen maar slecht van de
grond komen en dat het waterbesef
in Nederland erg laag is. De meeste
mensen hebben geen idee hoeveel
geld en inspanning het kost om
water schoon
schoon
Nederland droog en het water
te houden. Maar
Maar die verwondering
juist interessant.
interessant.
maakt het werk juist
Waterschappen
waterschappen bestaan al vanaf de
dertiende eeuw, en toch moeten ze
zich
zich blijven ontwikkelen. De grootste
uitdagingen waar we de komende
decennia voor staan,
staan, zijn
zijn de
de ruimtelijke
ruimtelijke
en maatschappelijke veranderingen
Grondonderzoek
Grondonderzoek in
in de Hollandse IJsseldijk.
usseldijk.
die het waterbeheer steeds ingewikkelder en kostbaarder maken: bodemdaling, klimaatverandering, toenemend
beslag
beslag op de beschikbare
beschikbare ruimte
ruimte en
toenemende waterkwaliteitseisen.
Dat kan de waterschappen onder druk
zetten; daarom wordt er
er gezocht
gezocht naar
slimme oplossingen om problemen
aan te pakken
pakken en
en moet er vaker met
andere overheden, bedrijven en
burgers
burgers worden samengewerkt.
Aardwetenschappers komen
Aardwetenschappers
komen bij een
waterschap op verschillende plekken
terecht: onderzoek
onderzoek en
en beleid, het
onderhouden van contacten met
diverse overheden en belangenbelangen­
groepen, beheer van geografische
gegevens in GIS,
GIS, management
management of de
planning, financiering en uitvoering
van projecten.
‘hoe het
Ikzelf wil vooral weten 'hoe
werkt’
data verzamelen,
verzamelen, verwerken
werkt' -– data
en ontsluiten, rekenen,
rekenen, modelleren
modelleren –lk vind het leuk om
en adviseren.
adviseren. Ik
onderzoeksrapporten te schrijven
en (ik ben het ook wel een beetje
aan mijn stand verplicht) met kaartVoor een aardmateriaal te werken. voor
wetenschapper is de potentie
potentie van
vanGIS
GIS
geografische data
en geografische
data voor
voor ruimtelijke
ruimtelijke
analyses heel vanzelfsprekend, maar
waterschap moet dat besef
bij het waterschap
soms nog
nog groeien.
groeien. Voor
voor een traineewe nu
nu onderzoeken
onderzoeken
opdracht willen we
GIS en
hoe GIS
en geografische
geografische informatie
informatie
binnen het waterschap effectiever
kunnen worden gebruikt voor beleidsontwikkeling, besluitvorming en in
projecten die we buiten uitvoeren.
Er gebeurt van alles en er valt steeds
steeds
Er
weer lets
iets nieuws te
te ontdekken.
ontdekken. Dat
vind ik inspirerend en dat houdt het
werk aantrekkelijk!
Huisman
Mieke Huisman
Hoogheemraadschap Rijnland
e-mail: [email protected]
.voetlicht I |"Eigenlijk
“Eigenlijkvoor
voorhet
hethele
heleFort
Fort Hoofddijk"
Hoofddijk”
Van Waterschoot van
der Grachtpenning
voor Cor
Cor Langereis
Cor Langereis,
Prof. dr. Cor
Langereis,hoogleraar
hoogleraarpaleomagnetisme
paleomagnetisme aan
aan de Universiteit Utrecht en hoofd van
het Paleomagnetisch
Paleomagnetisch Laboratorium Fort
de Van
Van Waterschoot van der
Fort Hoofddijk,
Hoofddijk, heeft
heeft dit jaar de
Grachtpenning gekregen.
tweekeer
keertoe.
toe.Dr.
Dr.E.
E. Jharap
Jharap
Grachtpenning
gekregen. Het genootschap
genootschap kende
kende dit jaar de penning twee
uit Suriname ontving dit eerbewijs op
op 16
16 januari,
januari, Langereis
Langereis op 5 februari tijdens het
het symposium
symposium
‘Paleomagnetisme: de verborgen attractie van de Aarde’.
'Paleomagnetisme:
Aarde'.
Onzekerheid in
Onzekerheid
in de oriëntatie
oridntatie van paleomagnetische
paleomagnetische monsters
monstersisiseen
eengrote
grotebron
bronvan
vanonnauwkeurigheid
onnauwkeurigheidininhet
hetuiteindelijke
uiteindelijke resultaat.
resultaat. Nauwgezet
Nauwgezet oriënteert
orienteert
Langereis één
Langereis
den van
van de
de vele
vele tienduizenden
tienduizenden monsters
monstersdie
die hij
hij genomen
genomen heeft.
heeft.
februari 2015 Geo.brief
Geo.brief 5
Fort
ligt midden
midden in
in de
de Botanische
Botanische
Fort Hoofddijk
Hoofddijk ligt
Tuinen in
Utrecht. De
De voorgevel
voorgevel
Tuinen
in de
de Uithof,
Uithof, Utrecht.
is een
is
een metersdikke
metersdikke bakstenen
bakstenen muur;
muur; op
op het
het
dak
In de
de construcconstrucdak ligt
ligt zeven
zeven meter
meter aarde.
aarde. In
tie is
is geen
geen ijzer
ijzer te
te vinden.
vinden.De
Dehengsels
hengsels van
van
tie
de
deuren zijn
zijn van
van brons,
brons, want
want vonken
vonken
de deuren
waren levensgevaarlijk
levensgevaarlijk in
waren
in de
de ruimtes
ruimtes waar
waar
buskruit
opgeslagen. Nu
buskruit werd
werd opgeslagen.
Nu is
is het
het de
de
ideale
ideale plek,
plek, met
met minimale
minimale verstoringen,
verstoringen,
om onderzoek
onderzoek te
te doen
doen aan
aan het
het magnetisch
magnetisch
om
signaal
signaal in
in gesteenten.
gesteenten.
Veertiende eeuws
eeuws
Veertiende
Er
Er komt
komt net
net een
een telefoontje
telefoontje binnen.
binnen. Of
Of
Langereis
Langereis geïnteresseerd
geInteresseerd is
is om
om een
een aantal
aantal
veertiende eeuwse
eeuwse ovens
ovens voor
voor plavuizen
plavuizen
veertiende
op een
een industrieterrein
industrieterrein aan
aan de
de Utrechtse
Utrechtse
op
Zeedijk te
dateren. Interesse
Interesse is
het is
is
Zeedijk
te dateren.
is er
er –- het
een
een mooi
mooi project
project voor
voor een
een masterstudent
masterstudent –praktische
zoals certificering
praktische problemen,
problemen, zoals
certificering
om in
in vervuilde
vervuilde grond
om
grond te
te mogen
mogen werken,
werken,
kunnen
kunnen opgelost
opgelost worden.
worden. Langereis:
Langereis: “Het
"Het
aardmagneetveld
aardmagneetveld verandert
verandert voortdurend.
voortdurend.
De
De magnetische
magnetische noordpool
noordpool verschuift
verschuift concontinu van
van plaats.
plaats. Als
Als een
tinu
een oven
oven opgestookt
opgestookt
wordt, dan
dan zullen
zullen de
de bakstenen
bakstenen van
van de
wordt,
de
oven het
aardmagnetische signaal
signaal van
oven
het aardmagnetische
van dat
dat
moment
opslaan. Door
Door kernen
de stenen
stenen
moment opslaan.
kernen uit
uit de
te nemen
nemen en
en de
de richting
richting van
van het
te
het boorgat
boorgat
nauwkeurig
kunnen we
nauwkeurig te
te meten,
meten, kunnen
we met
met het
het
paleomagnetische
paleomagnetische signaal
signaal berekenen
berekenen wanwanneer
de oven
oven gebruikt
gebruikt is.
is. Er
Er is
is een
neer de
een goede
goede
curve
curve van
van het
het aardmagneetveld
aardmagneetveld van
van de
de laatste
laatste
3000 jaar.
de snelheid
waar3000
jaar. Afhankelijk
Afhankelijk van
van de
snelheid waarmee
het aardmagneetveld
aardmagneetveld veranderde
veranderde in
mee het
in de
de
te dateren
dateren periode,
periode, kunnen
kunnen we
te
we de
de ouderouderdom
van archeologische
dom van
archeologische voorwerpen
voorwerpen met
met
meer of
bepalen."
meer
of minder
minder nauwkeurigheid
nauwkeurigheid bepalen.”
In Europa
Europa en
en Noord-Amerika
Noord-Amerika zijn
In
zijn veel
veel
metingen
gedaan en
en de
de curve
curve van
metingen gedaan
van de
de laatste
laatste
3000
jaar is
is hier
hier goed
goed bekend.
Maar van
van de
de
3000 jaar
bekend. Maar
andere
zijn nog
nog weinig
weinig gegeandere continenten
continenten zijn
gegevens. Dat
Dat wil
wil Langereis
Langereis graag
vens.
graag veranderen.
veranderen.
“Het
gaat niet
nietalleen
alleen om
omarcheologische
archeologische
"Het gaat
dateringen. Deze
noodzakelijk
dateringen.
Deze kennis
kennis is
is noodzakelijk
om
de werking
werking van
om de
van de
de geodynamo
geodynamo beter
beter
te begrijpen.
begrijpen. Gegevens
Gegevens uit
te
uit Zuid-Amerika
Zuid-Amerika
zouden
schitterend zijn.
zijn. Een
Een van
van onze
zouden schitterend
onze
master
meet nu
nu potscherven
potscherven van
van
master studenten
studenten meet
Surinaamse
die van
van voor
vóór
Surinaamse nederzettingen
nederzettingen die
Columbus zijn.
om
Columbus
zijn. En
En er
er loopt
loopt een
een project
project om
historische lava’s
historische
lava'ste
te dateren.
dateren. De
De ouderouderdommen
we met
met het
het paleomagnetische
paleomagnetische
dommen die
die we
signaal
signaal vinden,
vinden, worden
worden gecontroleerd
gecontroleerd met
met
14C, maar
als die
met historihistori'4C,
maar ook
ook –- als
die er
er zijn
zijn –- met
sche
sche gegevens.
gegevens. Wij
Wij hebben
hebben al
al gewerkt
gewerkt op
op
de Canarische
Canarische Eilanden,
de
Eilanden, Hawaii
Hawaii en
en in
in Italië,
Italie,
en we
zijn bezig
bezig met
met een
een voorstel
voorstel om
om lava's
lava’s
en
we zijn
op Japan,
Japan, Java
op
Javaen
enReunion
Reunionte
te gaan
gaandateren.
dateren.
Reunion ligt
daar heb
Reunion
ligt op
op een
een hot
hot spot,
spot, daar
heb
je iedere
iedere twee
twee tot
tot vijf
vijf jaar
jaar een
een lava
lava flow.
je
flow.
Er zijn
weinig archeologische
archeologische dateringen
Er
zijn weinig
dateringen
bekend op
op deze
deze eilanden,
eilanden, ze
ze liggen
liggen geogrageograbekend
fisch ver
fisch
ver uit
uit elkaar
elkaar en
en Reunion
Reunion ligt
ligt midden
midden
in de
de Indische
Indische Oceaan.
Oceaan. Gegevens
Gegevens van
in
van deze
deze
plek
zijn heel
heel belangrijk.”
belangrijk."
plek zijn
Het Fort
Fort
Het
Het
Paleomagnetisch Laboratorium
Het Paleomagnetisch
Laboratorium bestond
bestond
50
jaar in
Dat is
is toen
groots gevierd,
gevierd,
5o jaar
in 2013.
2013. Dat
toen niet
niet groats
want er
er waren
waren plannen
want
plannen om
om het
het laboratorium
laboratorium
te verhuizen
verhuizen naar
naar het
De Graaff
Graaff laboratorium,
te
het De
laboratorium,
een betonnen
betonnen gebouw
gebouw vlak
vlak langs
langs de
snelweg
een
de snelweg
met een
een achtergrondruis
achtergrond­ruis die
met
die tot
tot een
een factor
factor
1000 groter
groter is.
is. Dat
Dat besluit
besluit is
is teruggedraaid,
1000
teruggedraaid,
het laboratorium
laboratorium blijft
in Fort
het
blijft in
Fort Hoofddijk,
Hoofddijk,
omgeven door
omgeven
door historisch
historisch groen,
groen, zonder
zonder het
het
risico van
risico
van nieuwe
nieuwe hoogbouw
hoogbouw er
er direct
direct naast.
naast.
De nieuwe
De
nieuwe tramlijn
tramlijn door
door de
de Uithof
Uithof wordt
wordt op
op
verzoek van
van het
ziekenhuis zo
verzoek
het ziekenhuis
zo aangelegd
aangelegd dat
dat
ook die
die verstoringen
verstoringen minimaal
ook
minimaal zullen
zullen zijn.
zijn.
Langereis blijft
werkkamer van
van
Langereis
blijft de
de mooiste
mooiste werkkamer
de Universiteit
Universiteit Utrecht
de
Utrecht houden.
houden.
In
In 1974
1974 is
is Langereis
Langereis–- hij
hij studeerde
studeerde geo­
geo-
Langereis heeft
ter wereld.
wereld. De
De ruigte
ruigte van
van het
het Kura
Kura basin, Azerbaijan.
Langereis
heeft een
een grote liefde voor veldwerk in afgelegen oorden, waar ook ter
6
Geo.brief februari
2015
6 Geo.brief
februari 2015
fysica –- in
in Fort
Fort Hoofddijk
Hoofddijk gaan
gaan werken
werken om
om
fysica
professor Zijderveld,
van het
professor
Zijderveld, oprichter
oprichter van
het
laboratorium, te
te assisteren.
assisteren. “Wegener
kwam
laboratorium,
"Wegener kwam
in
in 1912
1912 met
met het
het idee
idee van
van de
de continentale
continentale
drift. Die
Die theorie
theorie stuitte
stuitte toen
toen op
op grote
grote
drift.
tegenstand. In
In de
de jaren
jaren 1950
tegenstand.
1950 bleek
bleek uit
uit
paleomagnetische metingen
paleomagnetische
metingen dat
dat gesteenten
gesteenten
uit het
het Trias
Trias of
of de
de Jura
Jura op
op verschillende
verschillende
uit
plekken op
op Aarde
Aarde een
hadden
plekken
een noordpool
noordpool hadden
die niet
niet samenviel.
samenviel. De
De enige
enige manier
die
manier om
om dat
dat
te verklaren
verklaren is
te
is door
door de
de continenten
continenten te
te laten
laten
verschuiven. Maar
er was
was geen
geen mechanisme
mechanisme
verschuiven.
Maar er
bekend dat
dat mogelijk
mogelijk maakte.
De Ameribekend
dat dat
maakte. De
Amerikaanse geofysicus
kaanse
geofysicus Hess
Hesskwam
kwam in
in 1960
1960 met
met
het idee
idee van
van sea
sea floor
het
floor spreading.
spreading. Hij
Hij publipubliceerde zijn
theorie in
in 1962
1962 (`History
(‘History of
of Ocean
Ocean
ceerde
zijn theorie
Basins’). Vine
Basins').
Vine en
en Matthews
Matthews combineerden
combineerden
beide theorieen
theorieën in
in hun
beide
hun beroemde
beroemde NatureNatureartikel uit
uit 1963,
1963, waarin
waarin zij
zij sea
sea floor
floor spreaspreaartikel
ding beschreven
ding
beschreven als
alsde
de motor
motor achter
achter het
het
verschuiven van
verschuiven
vancontinenten.
continenten. Dat
Dat continencontinenten verschoven
verschoven moesten
hadden veel
veel
ten
moesten zijn,
zijn, hadden
geologen al
geologen
al eerder
eerder geconcludeerd.
geconcludeerd. De
De ZuidZuidAfrikaanse geoloog
Afrikaanse
geoloog Dutoit
Dutoit beschreef
beschreef in
in 1937
1937
hoe sterk
sterk bepaalde
bepaalde ertsvoorkomens
ertsvoorkomens in
hoe
in AfriAfrika en
Maar er
er was
was
ka
en Amerika
Amerika op
op elkaar
elkaar lijken.
lijken. Maar
geen
voor het
het mechanisme,
geen verklaring
verklaring voor
mechanisme, dus
dus
de theorie
theorie werd
werd niet
niet algemeen
algemeen aanvaard."
aanvaard.”
de
—
-
aN
`i
I. •
•_•
De geodynamo
De
geodynamo
Van de
paleomagnetische analyses
analyses om
Van
de paleomagnetische
om
plaatbewegingen te
reconstrueren, is
is het
plaatbewegingen
te reconstrueren,
het
werkterrein
Fort Hoofddijk
Hoofddijk enorm
enorm uituitwerkterrein van
van Fort
gebreid. Er
Er wordt
fundamenteel onderzoek
onderzoek
gebreid.
wordt fundamenteel
gedaan om
werking van
gedaan
om de
de werking
van het
het aardmagaardmagneetveld en
en zijn
zijn ontwikkeling
ontwikkeling vanaf
vanaf het
neetveld
het
ontstaan van
ontstaan
van de
de Aarde
Aarde beter
beter te
te begrijpen.
begrijpen.
Maar
ook gebruikt
Maar paleomagnetisme
paleomagnetisme wordt
wordt ook
gebruikt
om andere
andere specialisaties
specialisaties te
om
te ondersteunen.
ondersteunen.
Naast
naar de
variaties van
Naast onderzoek
onderzoek naar
de variaties
van het
het
aardmagneetveld
aardmagneetveld op
op de
de kortere
kortere termijn
termijn
(de curve
curve van
(de
van de
de laatste
laatste 3000
3000 jaar),
jaar), heeft
heeft
Langereis
Langereis grote
grote belangstelling
belangstelling voor
voor de
de
karakteristieken van
van de
karakteristieken
de heel
heel jonge
jonge Aarde.
Aarde.
“Het
Fort bezit
bezit het
het record
record van
van de
de datering
datering
"Het Fort
van de
omkering van
van
de oudst
oudst bekende
bekende omkering
van het
het
aardmagneetveld,
miljard jaar
jaar geleden,
geleden,
aardmagneetveld, 2,9
2,9 miljard
maar er
oudere zijn.
zijn. Omkeringen
Omkeringen
maar
er moeten
moeten oudere
zijn
zijn karakteristiek
karakteristiek voor
voor het
het aardmagneetaardmagneetveld. Soms
Soms blijft
40 miljoen
miljoen
veld.
blijft het
het veld
veld 30
3o tot
tot 4o
jaar stabiel,
stabiel, soms
soms keert
het veld
veld al
al om
om na
na
jaar
keert het
enkele
enkele tienduizenden
tienduizenden jaren.
jaren. Ik
lk zou
zou de
de oudoudste gesteenten
gesteenten op
op Aarde
Aarde in
in Australia
Australië en
ste
en
Afrika willen
Er moeten
plekken
Afrika
willen meten.
meten. Er
moeten plekken
te vinden
vinden zijn
zijn die
die betrouwbare
betrouwbare waarden
waarden
te
opleveren. Want
Want hoe
opleveren.
hoe zag
zag het
het aardmagneetaardmagneetveld er
miljard jaar
jaar geleden
geleden uit?
uit? De
De
veld
er 3,5
3,5 miljard
aarde
had nog
nog geen
aarde had
geen vaste
vaste binnenkern,
binnenkern, de
de
geodynamo was
was heel
anders dan
nu. Was
Was
geodynamo
heel anders
dan nu.
het aardmagneetveld
aardmagneetveld sterk
sterk genoeg
genoeg om
het
om het
het
leven af
af te
te schermen
schermen van
van kosmische
kosmische straling?
straling?
leven
Heeft
de ontwikkeling
ontwikkeling van
van het
Heeft de
het aardmagaardmagneetveld mogelijk
mogelijk iets
neetveld
iets te
te maken
maken met
met het
het
ontstaan van
van het
leven?”
ontstaan
het !even?"
den
In de
de perioden
perioden dat
dat deze
deze vissen
vissen
den gedijen.
gedijen. In
voorkwamen in
voorkwamen
in zoetwatermeren,
zoetwatermeren, moet
moet er
er
een
zee zijn
zijn geweest.
geweest. En
En
een verbinding
verbinding met
met de
de zee
paleomagnetisme
ook
paleomagnetisme wordt
wordt bijvoorbeeld
bijvoorbeeld ook
gebruikt om
om de
de regionale
regionale tektoniek
van een
gebruikt
tektoniek van
een
bepaald
bepaald gebied
gebied te
te doorgronden:
doorgronden: ligt
ligt het
het
paleomagnetische
signaal als
paleomagnetische signaal
als een
een waaier
waaier
uitgespreid
uitgespreid in
in een
een gebergteboog,
gebergteboog, dan
dan weet
weet
je dat
dat het
hetsignaal
signaal al
al vastgelegd
vastgelegd was
was vóór
je
voor de
de
gebergtevorming optrad.”
gebergtevorming
optrad."
Droger klimaat
Droger
klimaat wereldwijd
wereldwijd
Het
Fort heeft,
naast een
een fundamentele,
Het Fort
heeft, naast
fundamentele,
ook een
toegepaste poot.
poot. Langereis:
Langereis:
ook
een brede,
brede, toegepaste
“Wij
hebben bijvoorbeeld
bijvoorbeeld dateringen
dateringen
"Wij hebben
gedaan voor
van de
UU over
over
gedaan
voor het
het project
project van
de UU
de effecten
effecten van
van de
de botsing
botsing tussen
tussen India
en
de
India en
Azië, het
het omhoogkomen
omhoogkomen van
van de
de Himalaya's
Himalaya’s
Azie,
en
de invloed
invloed daarvan
daarvan op
op de
de moesson
moesson in
in
en de
dat gebied.
gebied. Uit
Uit dat
dat onderzoek
onderzoek is
is gebleken
gebleken
dat
dat er
er 34
34 miljoen
miljoen jaar
jaar geleden,
geleden, op
op de
de grens
grens
dat
van Eoceen
van
Eoceen en
en Oligoceen,
Oligoceen, een
een sterke
sterke ververdroging optrad
hoogland van
droging
optrad in
in het
het hoogland
van Tibet.
Tibet.
De
in een
een internationale
internationale
De resultaten
resultaten zijn
zijn –- in
samenwerking –- gepubliceerd
gepubliceerd in
samenwerking
in Nature.
Nature.
In
nummer stond
stond een
In datzelfde
datzelfde nummer
een artikel
artikel
waarin
de hand
het glazuur
waarin aan
aan de
hand van
van het
glazuur van
van
knaagdierentanden aangetoond
knaagdierentanden
aangetoond werd
werd dat
dat
er
er in
in Noord-Amerika
Noord-Amerika op
op hetzelfde
hetzelfde moment
moment
ook een
een sterke
sterke verdroging
verdroging van
ook
van het
het klimaat
klimaat
optrad. Twee
Twee gebieden
gebieden die
die ver
ver van
van elkaar
elkaar
optrad.
lagen, twee
twee onderzoeken
onderzoeken die
die op
op verschilverschillagen,
lende gronden
gronden dezelfde
conclusie bereiklende
dezelfde conclusie
bereikten. Een
Een ander
ander onderzoek
onderzoek waar
waar wij
ten.
wij bij
bij
betrokken zijn,
zijn, is
is het
project samen
samen met
betrokken
het project
met
de VU
VU en
en de
Universiteit Leiden
Leiden naar
naar de
de
de Universiteit
de
migratiepatronen van
van de
migratiepatronen
de mens
mens in
in het
het OostOostAfrikaanse slenkensysteem
vroege
Afrikaanse
slenkensysteem in
in het
het vroege
Pleistoceen
Pleistoceen en
en de
de invloed
invloed van
van het
het klimaat
klimaat
daarop. Dat
Dat wordt
wordt gedaan
gedaan aan
aan de
de hand
hand van
van
daarop.
vissen die
vissen
die in
in zowel
zowel zout
zout als
als zoetwater
zoetwater konkon-
Langereis
Van Waterschoot
van
Langereis is
is blij
blij met
met de
de Van
Waterschoot van
der
Grachtpenning. Maar
der Grachtpenning.
Maar wel
wel een
een beetje
beetje
geschrokken –- “ik
ben nog
nog niet
gepensiogeschrokken
"ik ben
niet gepensioneerd”. Hij
Hij ziet
ziethet
hetals
als een
een oeuvreprijs
oeuvreprijs
neerd".
voor zijn
maar vindt
heel
voor
zijn werk,
werk, maar
vindt ook
ook dat
dat heel
Fort
meer dan
dan hij
hij alleen,
alleen, de
de prijs
prijs
Fort Hoofddijk,
Hoofddijk, meer
krijgt.
Over twee
twee jaar
jaar gaat
gaat hij
hij met
pensioen,
krijgt. Over
met pensioen,
maar
maar plannen
plannen om
om te
te stoppen
stoppen heeft
heeft hij
hij niet.
niet.
De
uiteinden van
van het
het paleomagnetische
paleomagnetische
De twee
twee uiteinden
onderzoek hebben
hebben zijn
zijn sterke
sterke belangstelling.
belangstelling.
onderzoek
Hij
wil de
de curve
curve van
van het
geomagnetische
Hij wil
het geomagnetische
signaal
signaal van
vande
delaatste
laatste3000
3000 jaar
jaar verder
verder uituitbouwen
metingen over
over de
bouwen met
met metingen
de hele
hele wereld
wereld
en
onderzoek te
te kunnen
kunnen gaan
gaan doen
en hij
hij hoopt
hoopt onderzoek
doen
aan
aan de
de ontwikkeling
ontwikkeling van
van het
het aardmagneetaardmagneetveld tijdens
veld
tijdens Archeïcum.
ArcheIcum. Maar
Maar eerst
eerst de
de uituitreiking. Of
Of hij
hij dan
dan een
moet houden?
houden?
reiking.
een praatje
praatje moet
Van een
Van
een half
half uur?
uur? Geen
Geen enkel
enkel probleem.
probleem.
Langer
Langer had
had ook
ook gemogen;
gemogen; praten
praten over
over zijn
zijn
vak gaat
vak
gaat hem
hem makkelijk
makkelijk af.
af.
Technologie
Technologie
Ook in
vakgebied is
Ook
in dit
dit vakgebied
is de
de grootste
grootste veranverandering
dering de
de enorme
enorme ontwikkeling
ontwikkeling in
in technolotechnologie, zegt
zegt Langereis.
Langereis. Het
paleomagnetisch
gie,
Het paleomagnetisch
onderzoek onder
onder Zijderveld
Zijderveld begon
onderzoek
begon met
met
metingen
aan het
het Perm,
Perm, toen
toen Pangea
Pangea nog
nog
metingen aan
moest
heel
moest opbreken
opbreken en
en de
de continenten
continenten heel
anders
anders lagen.
lagen. Permische
Permische gesteenten
gesteenten laten
laten
zich
er was
was veel
veel vulkanisme
vulkanisme in
zich goed
goed meten,
meten, er
in
die
periode en
en de
de rode
rode zandstenen
zandstenen hebben
hebben
die periode
een
enorm stabiel
stabiel signaal.
signaal. “Onze
kennis en
een enorm
"Onze kennis
en
inzichten
zijn natuurlijk
natuurlijk toegenomen,
toegenomen, maar
inzichten zijn
maar
de
technologie geeft
geeft ons
ons mogelijk­
heden die
de technologie
mogelijkheden
die
er
jaar geleden
geleden niet
waren. Nu
Nu kunnen
kunnen
er 50
5o jaar
niet waren.
we
onderzoek doen
doen naar
naar magnetische
magnetische
we onderzoek
krachten
schaal. Wij
krachten op
op atomaire
atomaire schaal.
Wij werken
werken
aan
om kalkstenen
kalkstenen
aan een
een nieuwe
nieuwe methode
methode om
te meten.
meten. Als
Als kalken
kalken onder
te
onder druk
druk komen
komen te
te
staan,
worden ze
ze geremagnetiseerd
geremagnetiseerd en
en dan
dan
staan, worden
wordt
het signaal
signaal onbetrouwbaar.
Komen er
wordt het
onbetrouwbaar. Komen
er
stylolieten
gesteente voor,
voor, dan
stylolieten in
in het
het gesteente
dan moet
moet
je
je voorzichtig
voorzichtig zijn,
zijn, maar
maar we
we kunnen
kunnen steeds
steeds
nauwkeuriger bepalen
nauwkeuriger
bepalen hoe
hoe betrouwbaar
betrouwbaar het
het
signaal
signaal is
isdat
dat we
we meten.”
meten."
Aukjen Nauta
Aukjen
Nauta
In Geotimes
Geotimes staat
in Nature:
Nature:
In
staat een
een stuk
stuk over
over de
de twee
twee artikelen
artikelen in
http://www.geotimes.org/apr07/article.html?id=nn_
http://www.geotimes.org/apr07/article.html?id=nn_
continents.html
continents.html
februari
2015 Geo.brief
Geo.brief 7
7
februari 2015
.zaken overzee
overzee I|
On
On top
top of
of the world
Jong geleerd,
Jong
geleerd, oud gedaan
Anita
Anita Bertisen
Bertisen studied
engineering at
at the
theTU
TU Delft
Delft and
and the
the Colorado
Colorado
studied mining
mining engineering
School of Mines.
Mines. This
This is
is her
her story
story of
of many
many internships,
internships, job
job opportunities
opportunities
and challenges.
challenges.
and
Born
Born in
in aa small
smalltown
town between
between Rotterdam
Rotterdam and
and
The Hague,
my taste
for traveling
traveling
The
Hague, II developed
developed my
taste for
at
an early
early age.
As aa child,
at an
age. As
child, my
my family
family traveled
traveled
all
Pulling aa small
all over
over Europe.
Europe. Pulling
small trailer
trailer behind
behind
the car,
car, we
we typically
typically covered
five
the
covered four
four to
to five
countries in
particularly
countries
in Europe
Europe at
at aa time.
time. II particularly
enjoyed
traveling to
countries with
vast
enjoyed traveling
to countries
with vast
mountain
ranges. During
During our
mountain ranges.
our hikes,
hikes, II walked
walked
up
and was
was always
up front
front and
always the
the first
first to
to be
be at
at
the top
top of
of aa mountain.
mountain. The
The decision
decision to
the
to
become
mine engineer
engineer came
came easily.
easily. II loved
loved
become aa mine
the mountains,
mountains, the
the rock
rock formations,
the
formations, and
and the
the
rocks −- all
all aspects
aspects of
of mining.
mining. And
And since
since there
rocks
there
were no
no mines
mines in
Netherlands, II was
was
were
in the
the Netherlands,
guaranteed aa career
guaranteed
career of
of travel
travel and
and adventure.
adventure.
Internships
full of adventure
Internships full
Graduating from
and Colorado
Colorado
Graduating
from TU
TU Delft
Delft and
School
of Mines
Mines in
in 2004,
2004, with
in
School of
with an
an MSc
MSc in
Resource
Resource and
and Mining
Mining Engineering,
Engineering, II had
had
already
world than
than II could
could
already seen
seen more
more of
of the
the world
have dreamed
there was
was more
more
have
dreamed (and
(and yet…
yet... there
to come).
come). As
As there
to
there is
is just
just too
too much
much to
to tell,
tell,
Mount Rufus, Tasmania, Australia.
8
Geo.brief februari
2015
8 Geo.brief
februari 2015
will share
share aa few
few of
of my
my favorite
favorite adventures
II will
adventures
during
during my
my internships.
internships.
Chile (June
Chile
(June –- August
August 2002)
2002)
My
adventure took
took place
place at
My first
first 4-month
4-month adventure
at
Codelco’s Andina
Codelco's
Andina copper
copper and
and molybdenum
molybdenum
mine,
located 8o
80 kilometers
kilometers northeast
mine, located
northeast of
of
Santiago,
in aa mining
mining camp
camp called
called Saladillo,
Saladillo,
Santiago, in
4,500meters
metersabove
above sea
sea level.
level. Andean
Andean con4,500
condors,
dors, extremely
extremely large
large predator
predator birds,
birds, flew
flew
menacingly
in
menacingly overhead
overhead where
where they
they nested
nested in
the cliffs.
cliffs. And
And as
as darkness
the
darknessfell,
fell, the
the roar
roar of
of
mountain
lions echoed
mountain lions
echoed eerily
eerily throughout
throughout
the valley.
valley. The
The camp
the
camp was
was often
often the
the center
center
of
many ghost
ghost stories,
as under
of many
stories, as
under Pinochet’s
Pinochet's
ruling
Chile between
1973 and
and
ruling (dictator
(dictator of
of Chile
between 1973
1990) many
many enemies
had been
199o)
enemies of
of the
the state
state had
been
held
made
held captive
captive in
in the
the mining
mining camp.
camp. This
This made
for some
some good
stories. The
The slightly
slightly
for
good bedtime
bedtime stories.
spooky
mine camp
camp was
was offset
spooky setting
setting of
of the
the mine
offset
by
welcome canteen
would
by the
the welcome
canteen staff
staff that
that would
make
me special
special packed
make me
packed lunches
lunches for
for the
the
weekend
trips in
in the
the Andes
Andes Mountains.
weekend trips
Mountains.
Although II ate
lunch every
Although
ate lunch
every work
work day
day with
with
my fellow
never seemed
my
fellow miners,
miners, II never
seemed to
to
completely fit
in. Each
Each time
completely
fit in.
time II entered
entered the
the
canteen, the
the rest
rest of
of the
the workers
workers would
would stop
stop
canteen,
eating and
had joined
eating
and stare
stare at
at me
me until
until II had
joined
the food
food line.
line. This
This uncomfortable
uncomfortable behavior
behavior
the
continued throughout
stay, until
continued
throughout the
the entire
entire stay,
until
one day
one
day II walked
walked in
in after
after aa sun-filled
sun-filled weekweekend adventure
adventure wearing
end
wearing aa lobster-colored
lobster-colored
face. In
In reaction
reaction to
to the
the amusing
amusing and
face.
and un­
un-familiar sight
sight (with
olive skin,
skin, they
familiar
(with their
their olive
they
hardly ever
hardly
ever get
get aa sun
sun burn),
burn), the
the entire
entire
lunch room
lunch
room burst
burst into
into loud
loud laughter.
laughter.
Tasmania
Tasmania (October-December
(October-December 2002)
2002)
The next
four months
months at
at Placer
Placer Dome’s
The
next four
Dome's
Henty
underground gold
gold mine
mine in
in Tasmania,
Tasmania,
Henty underground
Australia, offered
a new
Australia,
offered a
new setting
setting for
for advenadventure. Hidden
Hidden among
among glaciated
glaciated mountainous
mountainous
ture.
terrain within
within aa fragile
fragile ecosystem
terrain
ecosystem of
of tempetemperate rainforest,
rainforest, the
the Henty
Henty Mine
Mine is
is situated
situated
rate
within an
an area
area of
great natural
natural beauty
within
of great
beauty
that has
has been
been dedicated
dedicated as
as aa Natural
Natural World
World
that
Heritage
remember well
great
Heritage area.
area. II remember
well the
the great
care that
was always
always taken
care
that was
taken to
to ensure
ensure the
the
protection of
of the
the surrounding
surrounding ecosystem.
ecosystem.
protection
All
water required
and mining
mining
All water
required for
for processing
processing and
is recycled
is
recycled from
from the
the water
water pumped
pumped from
from the
the
underground mine.
underground
mine. Mine
Mine water
water is
is treated
treated
through specially
specially constructed
through
constructed wetlands
wetlands
which encourage
which
encourage solid
solid settling
settling and
and biologibiological filtering
cal
filtering before
before release
release into
into the
the Henty
Henty
River.
River.
Even though
Even
though II lived
lived in
in the
the middle
middle of
of
nowhere, living
living standards
standards provided
nowhere,
provided by
by the
the
host
were much
more
host mining
mining company
company were
much more
luxurious than
mining
luxurious
than that
that to
to which
which aa ‘poor’
'poor' mining
student had
had become
become accustomed.
accustomed. II lived
lived
student
in a
a beautiful
house, furnished
furnished with
brand
in
beautiful house,
with brand
new furniture,
and enjoyed
enjoyed my
my own
own private
new
furniture, and
private
vehicle for
And so,
so, every
every
vehicle
for transportation.
transportation. And
weekend there
there was
was aa new
weekend
new destination
destination to
to
explore and
explore
and mountains
mountains to
to climb.
climb.
Sweden (summer
Sweden
(summer2003-winter
2003-winter 2004)
2004)
Located 200
Located
200 kilometers
kilometers north
north of
of the
the North
North
Pole
LKAB's Kiruna
Kiruna iron
iron mine
mine in
in
Pole circle
circle is
is LKAB’s
Sweden; II was
Sweden;
was literally
literally‘on
'on top
top of
of the
the world’.
world'.
After aa semester
semester back
After
back in
in Holland,
Holland, II worked
worked
in their
their research
research and
in
and development
development departdepartment, where
where II conducted
conducted research
research for
for my
my
ment,
thesis.
two months
thesis. Spending
Spending two
months in
in Kiruna
Kiruna in
in
the summer
summer and
the
and two
two months
months in
in the
the winter,
winter,
people often
often asked
asked me
me if
if II was
was able
sleep
people
able to
to sleep
with 24
24 hours
hours of
of daylight
daylight or
it was
was not
with
or if
if it
not
The Henty underground gold mine in Tasmania, Australia.
depressing having
depressing
havingto
to live
live in
in 24
24 hour
hour darkdarkness. Who
hours
ness.
Who has
has time
time for
for sleeping
sleeping with
with 24
24 hours
of daylight?
daylight? II brought
of
brought my
my mountain
mountain bike
bike to
to
Sweden and
roaming
Sweden
and you
you could
could often
often find
find me
me roaming
the hills
hills around
is the
the
around town
town at
at midnight.
midnight. It
It is
the
same
in the
the winter
winter months,
months, when
when everyeverysame in
thing is
is white
and the
the aurora
aurora borealis
borealis lights
lights
thing
white and
up the
the sky,
sky, my
my favorite
favorite time
time for
for cross
cross counup
country skiing
skiing was
This is
try
was at
at night.
night. This
is when
when the
the
area is
is especially
area
especially peaceful.
peaceful.
brought me
me to
to some
some wild
wild places.
places. From
From
brought
coffee bean
bean mountains
mountains in
in Jamaica
Jamaica to
small
coffee
to small
gold towns
windblown
gold
towns in
in Mexico,
Mexico, from
from windblown
planes in
Argentinian Patagonia
Patagonia to
crazy
planes
in the
the Argentinian
to crazy
fun
in Brazil
Brazil and
and from
from
fun backyard
backyard dancing
dancing in
redneck towns
towns in
in Canada
Canada to
to the
the business
business
redneck
districts of
of Vancouver,
Vancouver, Toronto.
districts
Toronto.
II started
out my
my career
career in
in business
business improstarted out
improvement working
working on
on technical
technical and
vement
and strategic
strategic
solutions to
solutions
to make
make our
our mines
mines more
more efficient.
efficient.
Nowadays,
Nowadays, much
much of
of my
my work
work is
is people
people
oriented rather
rather than
than technical.
technical. Working
Working in
in
oriented
mines
mines all
all across
across the
the globe
globe has
has taught
taught me
me
the
the importance
importance of
of people
people in
in the
the mining
mining
process.
process. Different
Different things
things motivate
motivate people
people
depending
culture, background,
background,
depending on
on their
their culture,
personality.
Recently my
my work
work has
has brought
personality. Recently
brought
me
to aa new
new frontier:
frontier: aa gold
gold mine
mine in
in TanzaTanzame to
nia.
With the
the dramatic
dramatic drop
drop in
in gold
gold price
price
nia. With
last year
seeing any
this
last
year and
and not
not seeing
any upside
upside yet
yet this
year,
is to
to increase
increase
year, our
our biggest
biggest opportunity
opportunity is
the level
level of
of personal
personal accountability
the
accountability with
with the
the
workforce
increase the
workforce to
to increase
the effectiveness
effectiveness of
of
work
over
work being
being executed
executed and
and reduce
reduce the
the over
expenditures
are being
expenditures that
that are
being generated.
generated.
This is
most challenging
challenging
This
is probably
probably one
one of
of the
the most
assignments
assignments II have
have had,
had, but
but also
also one
one of
of the
the
most
is great
to see
see a
a light
most rewarding.
rewarding. It
It is
great to
light
bulb
on in
in people's
people’s faces
faces and
bulb turn
turn on
and they
they step
step
up
the plate
plate to
to make
make aa difference
difference in
up to
to the
in their
their
work
for this.
this. II have
have
work and
and feel
feel appreciated
appreciated for
always
always loved
loved team
team work
work and
and motivating
motivating
people,
brings me
me back
back to
to when
when II was
was
people, itit brings
young
playing sports,
specifically
young and
and loved
loved playing
sports, specifically
swimming,
for the
the purpose
purpose of
of winning,
winning,
swimming, not
not for
but
for the
the pure
pure joy
joy of
of cheering
cheering for
others
but for
for others
to make
make it
to the
the finish
finish line
to
it to
line first.
first.
One thing
can guarantee…
there is
is
One
thing that
that II can
guarantee... there
never
in the
the mining
mining industry
industry
never aa dull
dull moment
moment in
and
more challenges
challenges and
and a
a lot
lot more
and adventures
adventures
are
are to
to come…
come...
So
like to
to travel
travel in
in my
my spare
spare
So to
to where
where do
do II like
time? Not
Not much
much has
has really
really changed
changed since
since
time?
II was
mountains
was aa child.
child. II still
still head
head for
for the
the mountains
and
bike or
and hike,
hike, bike
or ski
ski to
to the
the highest
highest top
top of
of
the mountains.
mountains.
the
Anita Bertisen
Bertisen
Anita
[email protected]
Home sweet
home
Home
sweet home
In
my times
times in
in Sweden
Sweden II returned
In between
between my
returned
to Colorado,
Colorado, where
where II had
had spent
spent aa semester
semester
to
as an
years prior.
as
an exchange
exchange student
student two
two years
prior.
There II continued
There
continued my
my education
education at
at the
the
Colorado School
Beside advenColorado
School of
of Mines.
Mines. Beside
adventure, Colorado
Colorado had
had given
had
ture,
given me
me more.
more. It
It had
been aa place
rather
been
place where
where II felt
felt at
at home,
home, rather
than aa visitor.
than
visitor. It
It provided
provided comfort,
comfort, lots
lots of
of
sunshine, accessibility
sunshine,
accessibility and
and many
many opportuopportunities to
to build
build aa career
career as
as aa mining
mining engineer.
nities
engineer.
And
most of
of all
with the
Mountains in
in
And most
all with
the Rocky
Rocky Mountains
my back
back yard
Utah desert
desert canyons
canyons
my
yard and
and the
the Utah
half aa day's
day’s drive
drive away
away there
are endless
endless
half
there are
opportunities for
for outdoor
outdoor activities.
activities.
opportunities
Golden, aa quaint
quaint Wild
Wild West
West looking
looking town
Golden,
town
at the
the foot
foot of
of the
theRockies
Rockies is
is what
now
at
what II now
call
home. Here
the view
view of
of one
one of
of
call home.
Here II have
have the
Colorado’s 53
14ers (mountain
(mountain tops
tops above
above
Colorado's
53 mers
14,000 feet
feet or
or 4,500
4,500meter)
meter) from
from all
all my
my
14,000
windows.
windows.
More was
was to
More
to come…
come...
Since graduating
Since
graduating ten
ten years
years ago,
ago, II worked
worked
with different
different companies
companies and
and that
that has
has
with
Gold
Gold mine in Tanzania.
februari
2015 Geo.brief
Geo.brief 9
9
februari 2015
afgestudeerd
dan...
afgestudeerd en
en dan..._
Promoveren in het buitenland
Plaattektoniek
in de
de zandbak
zandbak van
van de
de Universiteit
Universiteit Bern
Bern
Plaattektoniek in
bij de
de Universiteit
Universiteit Bern
Bern aanbeland voor
voor
Ruim een jaar geleden ben ik bij
een promotieonderzoek
promotieonderzoek onder
onder supervisie
supervisie van
van Guido
Guido Schreurs,
Schreurs, een
alumnus
Zwitserse hoofdhoofd­
alumnus van
van de UU
UU die
die al
al 20
20 jaar in de pittoreske Zwitserse
Het onderzoeksthema
onderzoeksthema sprak mij persoonlijk sterk aan:
stad werkt.
werkt. Het
plaat­tektoniek door
door middel
middel van
van analoge (sand(sand­
het modelleren van plaattektoniek
extensie­
box) modellen. Meer specifiek het modelleren van extensietektoniek,
een ironisch
ironisch onderwerp, zo met de
de Alpen
Alpen als een prachtig
tektoniek, een
compressie­tektoniek in de
de achtertuin.
achtertuin. Desondanks
Desondanks
voorbeeld van compressietektoniek
heeft het
het onderzoek
onderzoek intussen
intussen de nodige resultaten
resultaten geproduceerd.
geproduceerd.
heeft
De plaattektoniek verklaart hoe in de
loop van vele miljoenen jaren het
aardoppervlak in
aardoppervlak
in beweging is geweest,
een proces dat geologen sinds lang
fascineert en uitdaagt. Maar
Maar je vergeet snel dat de mooie afbeeldingen
verassend weinig
in tekstboeken op verassend
weinig
data zijn
zijn gebaseerd.
gebaseerd. Het
en indirecte data
is immers onmogelijk om werkelijk in
de diepte kijken, dus is het behelpen
een boring
boring hier, een veldobservaveldobservamet een
tie daar en eventueel een
een seismische
seismische
sectie. Daarnaast
Daarnaast isis de
de maat
maat van het
systeem enorm,
systeem
enorm, want
want het is wereldde structuren
structuren gaan vele
omvattend en de
honderden kilometers de diepte in.
Waarom (analoog)
modelleren?
Waarom
(analoog) modelleren?
Een ander
Een
ander probleem is de geologische
tijdschaal. Gedurende
Gedurende een mensen­
mensenleven is, op een eventuele aardbeving
na, weinig te merken van de plaattektoniek. Zodoende
Zodoende zijn interpretaties
van diepe geologische structuren
altijd een momentopname en ont-
breekt het dynamische overzicht, iets
wat van groot belang is voor bijvoorbeeld olie- en
en gasexploratie.
gasexploratie. De aanwezigheid van olie en gas heeft er
inmiddels voor gezorgd dat de Nederlandse ondergrond
landse
ondergrond relatief
relatief goed in
kaart is gebracht, maar in de Alpen
zijn er nog steeds veel onduidelijk­
onduidelijkEr is
heden. Er
is dus
dus in
in Bern,
Bern, waar de
Alpen een belangrijk onderzoeksthema
vormen, nog
nog altijd
altijd veel werk te
vormen,
doen.
Een manier
Een
manier om deze problemen
gedeeltelijk op te
te lossen,
lossen, is het maken
van dynamische
dynamische tektonische
tektonische modellen. Deze helpen om de geologische
structuren in de
structuren
de diepte en hun ontwikkeling door de
de tijd beter te begrijpen. Het is
is mogelijk om met computers
(numerieke) modellen te maken,
structureel-geologische
maar in het structureel-geologische
laboratorium in Bern wordt een andere
methode toegepast. Hier modelleren
we de plaattektoniek fysiek (analoog)
sandbox-machines.
met sandbox-machines.
De sandbox-machine
sandbox-machine in
in de
de röntgenscanner
rontgenscannergedurende
gedurendeeen
een experiment.
experiment.
10 Geo.brief
Geo.brief februari 2015
2015
10
Resultaten van
van een
een extensiemodel door
door de
de tijd
tijd heen. De 3D-beelden zijn
verkregen via computertomografie.
Tektoniek
een zandbak
zandbak
Tektoniek in
in een
Om
Om in het laboratorium de plaattektoniek correct
correct te
te modelleren zijn materialen nodig die op kleinere
kleinere schaal
schaal
(centimeterschaal i.p.v.
i.p.v. kilometerschaal)
schaal) en
en in
in kortere
kortere tijd (uren i.p.v.
reageren
miljoenen jaren) hetzelfde reageren
als de gesteenten waaruit de aardschollen bestaan.
bestaan. (Kwarts)zand
(Kwarts)zand wordt
wordt
gebruikt om de bovenste korst en
ondiepe gesteenten –- lagen die breken
tijdens deformatie –- te modelleren.
Om het op geologische tijdschaal viskeuze gedrag van de onderste korst
en bijvoorbeeld zoutlagen
zoutlagen te modellesiliconen of
ren, worden siliconen
of ‘silicon
'silicon putty’
putty'
gebruikt, een zeer langzaam stromende vloeistof.
Als de sandbox-machine
sandbox-machine met
met de
nodige zand- en siliconenlagen
gevuld is, kunnen motoren de zijkanten
bewegen zodat de lagen deformeren.
Zo kan het systeem worden gecomzo
primeerd om een gebergteketen te
scheppen.
scheppen. Andersom
Andersom kan
kan het
het model
uitgerekt worden om een riftvallei,
of zelfs een oceaan, te creeren.
creëren.
De voordelen
voordelen van
van CT-analyse
CT-analyse
De
Er
zijn meerdere methodes om een
Er zijn
te analyseren.
analyseren. Zolang
Zolang het
model te
model loopt, worden de oppervlaktestructuren in intervallen gefotografeerd
om de ontwikkelingen te kunnen volgen. Het
Het is
is moeilijker
moeilijker om de interne
structuren in de gaten te houden.
Een
van de
de mogelijkheden
mogelijkheden is
is om het
Een van
te maken
maken en
en doorsnedes
doorsnedes
model nat te
te maken. Helaas
Helaas wordt
wordt het model
is dus alleen een
dan vernietigd; dit is
optie aan het einde van een experiment. Het is duidelijk dat het op
deze manier onmogelijk is om de
evolutie van interne structuren te
bestuderen.
Omdat dit toch een belangrijk onderonderzoek is, hebben
deel van het onderzoek
we in Bern
Bern een manier gevonden om
omzeilen. We mogen
dit probleem te omzeilen.
röntgenscangebruik maken van de rontgenscanhet Forensisch
Forensisch Instituut
ner van het
Instituut om
te scannen.
scannen. Met deze
de modellen te
computertomografie (CT)-beelden
(CT)-beelden
computertomografie
wordt het mogelijk om de modellen
in 3D,
3D, maar ook door de
niet alleen in
tijd heen,
heen, dus
dus in 4D,
4D, te analyseren.
analyseren.
Een voorbeeld:
zones
Een
voorbeeld: transfer
transfer zones
Mijn promotieonderzoek richt zich
zich op
het modelleren van extensietektoniek.
het onderzoek
onderzoek
De afgelopen
afgelopen tijd heeft het
zich geconcentreerd
geconcentreerd op
op de
de evolutie
van ‘transfer
zones die
'transfer zones’,
zones, zones
die twee
elkaar liggende grabenstructuren
grabenstructuren
uit elkaar
verbinden. Een
Een bekend
bekend voorbeeld zijn
het Oost-Afrikaanse
Oost-Afrikaanse
de transfer zones in het
riftsysteem. Dichter bij huis
huis ligt de
Rhine-Bresse transfer zone tussen
Rhine-Bresse
Frans-Duitse
de Rijnslenk langs de Frans-Duitse
het RhOnedal
Rhônedal in Frankrijk.
grens en het
Deze structuren ontstaan doordat
zich bij voorkeur
voorkeur concendeformatie zich
treert langs oude zwaktezones in de
korst, vaak overblijfselen van eerdere
deformatiefasen. Aangezien deze
beginnende structuren
structuren niet
niet altijd in
het verlengde van elkaar liggen,
trachten ze zich bij aanhoudende
deformatie te verbinden, om een
grootschalig riftsysteem te openen.
grootschalig
Zo vormen zich
zich transfer zones, die
zo
zelf vaak ook weer oudere, zwakke
structuren in de korst volgen.
De modellen die op de afbeeldingen
te zien zijn, zijn opgebouwd uit een
basislaag van siliconen
2-cm-dikke basislaag
om 20 km onderste korst te simuleren en een 2-cm-dikke toplaag van
fijn kwartszand
kwartszand als de bijbehorende
bijbe­horende
Zwakke
20 km aan bovenste korst. zwakke
zones worden
zones
worden gemaakt door lijnen
van siliconen
siliconen in de gewenste geome-
trie op de
de basislaag
basislaag aan te brengen.
Daarbovenop worden de zandlagen
gezeefd. Omdat op deze plekken het
sterke zand dunner is, bevinden
relatief sterke
zich hier zwaktezones. Door
Door de zij­
zijwanden van de sandbox langzaam uit
elkaar te bewegen,
elkaar
bewegen, wordt het model
en ontstaan
ontstaan structuren
structuren langs
uitgerekt en
siliconen­lijnen. De snelheden
de siliconenlijnen.
liggen rond
Fondde
de66mm/h,
mm/h, wat in de
natuur overeenkomt
overeenkomt met
met ca.
ca.66mm/
mm/
zich
Ma, een uur in het lab vertaalt zich
dus naar ca. 1 Ma.
Resultaten
Resultaten
Uit mijn experimenten blijkt dat de
geometrie van de zwaktezones in
het systeem een behoorlijke invloed
op de
de resulterende
resulterende structuren.
heeft op
met een
een 45°
45˚
In het eerste model, met
zwakke zones,
zones,
hoek tussen de twee zwakke
duidelijke grabens
grabens
ontstonden twee duidelijke
met een goed ontwikkelde verbinding ertussen. Toen de hoek tussen
twee zwakke
zwakke zones
zones naar
naar 90°
90˚ werd
de twee
gebracht, vormde zich geen verbinding. Maar toen de oorspronkelijke
afstand van 9 cm tussen de beide
grabens werd teruggebracht naar
grabens
zoals in
3 cm, zoals
in het derde model,
kwam er weer een verbinding tot
stand tussen de beide structuren.
Deze resultaten
Deze
resultaten wijzen
wijzen erop dat zowel
van de
de zwakke
zwakke zones,
zones,
de geometrie van
als de afstand tussen de grabens van
experimenten. Links
Links staan de begin­
Oppervlakteresultaten van enkele experimenten.
begincondities (nog
zoals de extensierichting
condities
(nog zonder
zonder zandlagen) aangegeven zoals
en -snelheid,
–snelheid, aismede
alsmede de
de geometrie
geometrievan
vande
dezwakke
zwakkezones.
zones. Rechts
Rechts zijn de
resulterende oppervlaktestructuren zichtbaar.
Promovendus
FrankZwaan
Zwaanbij
bijeen
eenexperiment
experimentin
in het
het tektonieklaboratorium
tektonieklaboratorium
Promovendus Frank
aan de Universiteit van Bern.
belang zijn voor het ontstaan van
transfer zones.
zones. Om
Om het
het systeem beter
te begrijpen zijn we nu bezig met om
stelselmatig te testen wat de invloed
is van bepaalde parameters op het
betreft zaken
zaken als de
systeem. Dit betreft
afstand tussen de grabens, extensie
met een laterale deformatiecomponent
(‘oblique extension'),
extension’), verschillende
verschillende
('oblique
geometrieën, etc.
geometrieen,
De toekomst
De
toekomst
Het moge duidelijk zijn dat het analoog modelleren van plaattektoniek
een hoop mogelijkheden biedt. In de
toekomst zijn we van plan om bijvoorbeeld nog een nieuwe machine
Verder wordt er
in gebruik te nemen. Verder
collega’s in Noorsamengewerkt met collega's
wegen die zich richten op computercomputer­
modelleren. Het doel is om de analoge resultaten
resultaten te vergelijken met
numerieke resultaten en vervolgens
bepaalde aspecten
aspecten toe
toe te voegen die
niet te modelleren zijn in het lab.
Denk aan
aan de
de invloeden van temperatuur, isostasie en continent break-up
openen van
van een
een oceaan).
oceaan).
(het openen
collega’s uit
uit Engeland
Engeland proberen
Met collega's
we de deformatie
deformatie in
in de
de CT-beelden
CT-beelden te
kwantificeren door middel van computerprogramma’s
puterprogramma's die bewegingen
Een laatste
in 3D kunnen traceren. Een
aspect is
aspect
is dat
dat de
de modellen natuurlijk
nog ter verificatie met fenomenen in
de natuur moeten worden vergeleken.
de zandbak
zandbak kan vaak
Het resultaat in de
aansprekend zijn,
erg aansprekend
zijn, maar
maar hoeft
hoeft niet
realistisch te
te zijn.
zijn. Al
Al met al is
geheel realistisch
er nog volop werk te verzetten in de
komende jaren; een mooie uitdaging
voor een beginnend onderzoeker.
Tot
geïnteresTot slot zou
zou ik
ik studenten die geInteresseerd zijn in een wetenschappelijke
carriere sterk willen adviseren
carrière
adviseren eens
te kijken
kijken naar
naar een
een MScMSc- of
of PhDPhDom te
project in Zwitserland, een prachtig
en fascinerend land. Persoonlijk heb
ik hier erg goede ervaringen gehad.
Een
langer verblijf
verblijf in het buitenland
Een langer
verruimt je horizon en er zijn hier
volop middelen en mogelijkheden
aan de vele universiteiten die zich met
aardwetenschappen bezig houden.
Frank Zwaan,
Zwaan, Universiteit
Universiteit Bern
[email protected]
P.S.
Aanvullende informatie
informatie over analoog
P.S. Aanvullende
in Bern,
Bern, een brochure en links naar
modelleren in
televisie-uitzendingen zijn vrij
twee Zwitserse
Zwitserse televisie-uitzendingen
beschikbaar op
beschikbaar
op internet:
Internet:
http://www.geo.unibe.ch/people/schreurs/
schreurs.php?PID=29341736
schreurs.php?Pl D=29341736
11
februari
2015 Geo.brief
Geo.brief 11
februari 2015
.hoofdartikel I |Breuken
BreukenBeleven
Beleven
De Peelrandbreuk
opgegraven
Ruim een jaar geleden
geleden startte
startte het
hetproject
project Breuken
Breuken Beleven,
Beleven, een
een samenwerkingsproject
samenwerkingsproject tussen een
groot aantal organisaties.
organisaties. De
De ideeën
ideeen achter het project zijn om aandacht te vragen voor de breuken die
in de ondergrond van Noord-Brabant
Noord-Brabant voorkomen,
voorkomen, de
de kennis
kennis daarover
daarover bij
bij het
het grote
grote publiek te vergroten
en, daar waar
waar mogelijk,
mogelijk, de
de breuklijnen
breuklijnenin
inhet
hetlandschap
landschap weer
weerzichtbaar
zichtbaar te
temaken.
maken.Een
Een spectaculair
spectaculair
onderdeel was het graven van een
een sleuf
sleuf dwars over de Peelrandbreuk ten oosten van Bakel (bij
Helmond). Het
Het geologisch
geologisch onderzoek van de sleuf is, in opdracht van het Waterschap Aa en Maas,
Helmond).
uitgevoerd door de Geologische
Geologische Dienst
TNO en
Dienst Nederland
Nederland - TNO
en de
de Vrije Universiteit Amsterdam.
400 belangstellenden
belangstellenden bezochten
bezochten de Open
Foto: Nicole
Nicole Pakker
Pakker
Meer dan 400
Open Dag
Dagop
op19
19december
december2014.
2014. |I Foto:
12 Geo.brief
Geo.brief februari 2015
2015
12
Foto: Pieter van der Klugt
Iedereen
kent de
de Peelrandbreuk
Peelrandbreuk natuurlijk
ledereen kent
natuurlijk
van de
van
de aardbeving
aardbeving bij
bij Roermond
Roermond in
in 1992.
1992.
De breuk
van een
De
breuk maakt
maakt deel
deel uit
uit van
een zone,
zone,
die
in noordwestelijke
noordwestelijke
die zich
zich vanuit
vanuit Limburg
Limburg in
richting voortzet
en te
te volgen
volgen is
richting
voortzet en
is tot
tot de
de
omgeving van
omgeving
van Oss.
Oss. De
De Peelrandbreukzone
Peelrandbreukzone
bestaat eigenlijk
eigenlijk uit
parallelle
bestaat
uit meerdere,
meerdere, parallelle
breuktakken en
en scheidt
scheidt de
de Roerdalslenk
Roerdalslenk van
van
breuktakken
het hooggelegen
hooggelegen Peel-Maasbommel
het
Peel-Maasbommel ComComplex (een
plex
(een tektonische
tektonische eenheid;
eenheid; eerder
eerder ten
ten
dele als
als Peel-Blok
dele
Peel-Blok aangeduid).
aangeduid). De
De breuken
breuken
zijn
te herkennen
herkennen aan
aan scherpe
scherpe contrasten
zijn te
contrasten
in de
de samenstelling
samenstelling van
in
van de
de ondergrond,
ondergrond,
hoogteverschillen in
het landschap
landschap en
en aan
aan
hoogteverschillen
in het
wijstgronden: natte
natte gronden
gronden die
die zich
zich aan
aan
wijstgronden:
de hoge
hoge kant
kant van
van de
bevinden
de
de breuken
breuken bevinden
en
en waar
waar bijzondere
bijzondere grondwateromstandiggrondwateromstandigheden heersen.
heersen. De
De mens
mens heeft
er voor
voor
heden
heeft er
gezorgd dat
kenmerken
gezorgd
dat veel
veel uiterlijke
uiterlijke kenmerken
van de
verloren zijn
zijn gegaan:
gegaan: veel
veel
van
de breuken
breuken verloren
terrein is
is afgevlakt
afgevlakt en
en de
de oorspronkelijke
oorspronkelijke
terrein
wijstgronden zijn
wijstgronden
zijn vaak
vaak ontwaterd.
ontwaterd.
Hoe het
begon
Hoe
het begon
Afgelopen zomer
zomer ging
ging ons
ons onderzoek
van
Afgelopen
onderzoek van
start met
met de
de zoektocht
zoektocht naar
naar een
een geschikte
geschikte
start
locatie voor
voor de
sleuf. Door
Door gebruik
gebruik te
maken
locatie
de sleuf.
te maken
van bestaande
diepe seismiek,
seismiek,
van
bestaande kaarten,
kaarten, diepe
ondiepe boringen,
boringen, grondwaterstanden,
grondwaterstanden, het
ondiepe
het
AHN (Actueel
AHN
(Actueel Hoogtebestand
Hoogtebestand Nederland,
Nederland,
de hoogtekaart
hoogtekaart van
van Nederland)
hulp
de
Nederland) en
en met
met hulp
van het
Waterschap kozen
van
het Waterschap
kozen we
we een
een locatie
locatie in
in
een
bos op
terrein van
van zorginstelling
zorginstelling de
een bos
op het
het terrein
de
Zorgboog in
Zorgboog
in Bakel.
Bake!. Dit
Dit leek
leek een
een goede
goede keuze,
keuze,
omdat
omdat hier
hier een
een minimum
minimum aan
aan menselijke
menselijke
verstoring
werd verwacht.
verwacht. Handboringen
verstoring werd
Hand­boringen
en
aanvullende pulsboringen
en aanvullende
pulsboringen lieten
lieten een
een
contrast in
en een
een sprong
sprong
contrast
in bodemopbouw
bodemopbouw en
in de
de grondwaterstand
grondwaterstand zien.
We kwamen
kwamen er
in
zien. We
er
ook achter
een
ook
achter dat
dat de
de breuk
breuk niet
niet direct
direct bij
bij een
sprong in
maar op
op enige
enige
sprong
in het
het terrein
terrein zat,
zat, maar
afstand daar
afstand
daar vandaan.
vandaan. Om
Om deze
deze reden
reden
besloten we
we een
een sleuf
sleuf van
van 50
m lang
lang te
besloten
5o m
te
maken zodat
tussen het
maken
zodat de
de relatie
relatie tussen
het terrein
terrein
en
breuk goed
en de
de breuk
goed uitgezocht
uitgezocht kon
kon worden.
worden.
Het
was niet
mogelijk om
om zomaar
zomaar te
te gaan
gaan
Het was
niet mogelijk
graven. Er
graven.
Er moesten
moesten eerst
eerst een
een aantal
aantal grote
grote
bomen gekapt
gekapt worden
worden en
en er
er waren
waren allerlei
allerlei
bomen
vergunningen nodig.
vergunningen
nodig. Ook
Ook moesten
moesten er
er
afspraken gemaakt
afvoer
afspraken
gemaakt worden
worden over
over de
de afvoer
van het
zand uit
de sleuf.
sleuf. Vanwege
Vanwege de
van
het zand
uit de
de
ondiepe grondwaterstand
grondwaterstand aan
aan de
hoge zijde
ondiepe
de hoge
zijde
van de
van
de breuk
breuk was
was het
het ook
ook noodzakelijk
noodzakelijk om
om
een
Daarvan
een bronbemaling
bronbemaling in
in te
te zetten.
zetten. Daarvan
moest eerst
eerst worden
worden berekend
berekend welke
welke capacimoest
capaciteit nodig
nodig was,
was, waar
waar het
teit
het opgepompte
opgepompte water
water
geloosd kon
geloosd
kon worden
worden en
en wat
wat voor
voor effect
effect de
de
grondwaterstandverlaging zou
grondwaterstandverlaging
zou hebben
hebben op
op
de omgeving.
omgeving. Er
de
Er is
is daarom
daarom ook
ook een
een peilbuipeilbuizennetwerk
aangelegd en
zennetwerk aangelegd
en de
de waterstanden
waterstanden
hebben we
hebben
we voortdurend
voortdurend bijgehouden.
bijgehouden.
In
aanloop naar
van de
In de
de aanloop
naar het
het ‘opgraven’
'opgraven' van
de
breuk
heeft Mark
van het
het WaterWaterbreuk heeft
Mark Kerkhoff
Kerkhoff van
schap Aa
schap
Aa en
en Maas
Maas bergen
bergen werk
werk verzet
verzet om
om
alle goedkeuringen
alle
goedkeuringen rond
rond te
te krijgen.
krijgen. Hierbij
Hierbij
bleek hoe
hoe belangrijk
belangrijk het
is om
bleek
het is
om alle
alle belangbelang-
De Peelrandbreuk
Peelrandbreuk ontsloten
ontsloten in
in de
de sleuf.
sleuf. De
De breuk
breuk staat
staat erg
erg steil,
steil, en
en isis vertakt
vertakt aan
aan de bovenkant.
laag is
is ongeveer 1 meter.
meter. Plaatselijk
Plaatselijk zijn
zijn ijzeroxides
ijzeroxides neergeslagen.
Het verzet van de grijze lemen laag
hebbenden bij
hebbenden
bij zo’n
zo'n project
project te
te betrekken.
betrekken.
De
De Provincie,
Provincie, de
de gemeente
gemeente Gemert-Bakel
Gemert-Bakel
en
de grondeigenaar
grondeigenaar Stichting
Stichting Zorgboog
Zorgboog
en de
zaten
alle in
in de
de initiatiefgroep
initiatiefgroep van
van Breuken
Breuken
zaten alle
Beleven.
Beleven. Zij
Zij begrepen
begrepen de
de mogelijkheden,
mogelijkheden,
zagen
zagen de
de kansen
kansen van
van het
het onderzoek
onderzoek en
en hebhebben veel
Het was
was echter
ben
veel paden
paden geëffend.
geeffend. Het
echter
al
graafwerk kon
kon
al begin
begin november
november eer
eer het
het graafwerk
beginnen.
beginnen.
De sleuf
sleuf
De
De
fase van
van het
graafwerk vond
vond pleats
plaats
De eerste
eerste fase
het graafwerk
boven de
grondwaterspiegel, dus
dus bemaling
boven
de grondwaterspiegel,
bemaling
was nog
De vrijgekomen
vrijgekomen grond
grond
was
nog niet
niet nodig.
nodig. De
werd in
in depot
depot opgeslagen
opgeslagen op
werd
op een
een nabij
nabij
gelegen
we
gelegen weiland.
weiland. Laag
Laag voor
voor laag
laag gingen
gingen we
naar beneden.
Daarbij keken
keken ook
naar
beneden. Daarbij
ook archeoloarcheologen van
gen
van BAAC
BAACmee.
mee. Een
Eenhoera-moment
hoera-moment
volgde toen
plek waar
waar we
volgde
toen we
we op
op de
de plek
we de
de breuk
breuk
verwachtten, hem
hem al
al direct
direct tevoorschijn
tevoorschijn
verwachtten,
zagen
afschrapen van
zagen komen
komen na
na het
het afschrapen
van de
de bosbosgrond: een
een lijnenspel
lijnenspel van
van roestkleurig
en
grond:
roestkleurig en
grijs zand,
grijs
zand, netjes
netjes in
in zuidoost-noordwestezuidoost-noordwestelijke richting.
richting. De
De breukzone
breukzone werd
werd steeds
steeds
lijke
mooier
en beter
beter zichtbaar
zichtbaar in
in de
de vloer
vloer van
van
mooier en
de
sleuf naarmate
gingen: een
een
de sleuf
naarmate we
we dieper
dieper gingen:
door
cryoturbatie verstoorde
verstoorde leemlaag
leemlaag die
door cryoturbatie
die
we
op het
het hoge
hoge blok
blok goed
goed konden
konden vervolgen
vervolgen
we op
vlak boven
vlak
boven de
de grondwaterspiegel,
grondwaterspiegel, werd
werd ter
ter
plaatse
van de
breuk messcherp
messcherp afgesneden;
plaatse van
de breuk
afgesneden;
een
groter contrast
contrast is
is niet
denkbaar. Aan
Aan de
een groter
niet denkbaar.
de
lage kant
lage
kant van
van de
de breuk
breuk konden
konden we
we onderondertussen, nog
nog steeds
bemaling aan
aan
tussen,
steeds zonder
zonder de
de bemaling
te zetten,
zetten,ruim
ruim twee
tweemeter
meterlager
lagergraven
graven dan
dan
te
aan
aan de
de hoge
hoge kant.
kant. De
De grote
grote grondwatergrondwatersprong
karakter van
van
sprong en
en het
het waterkerende
waterkerende karakter
februari
2015 Geo.brief
februari 2015
13
13
de
zeer smalle
smalle breukzone
ook voor
voor
de zeer
breukzone werd
werd zo,
zo, ook
de
inmiddels toestromende
bezoekers,
de inmiddels
toestromende bezoekers,
bijzonder
bijzonder duidelijk.
duidelijk.
Het
was een
we
Het was
een spannend
spannend moment
moment toen
toen we
beneden
de grondwaterspiegel
grondwaterspiegel gingen
gingen grabeneden de
graven; na
na het
doorsteken van
van de
breuk konden
konden
ven;
het doorsteken
de breuk
de
pompen immers
immers niet
Tijdens
de pompen
niet meer
meer uit.
uit. Tijdens
het bemalen
bemalen kwam
kwam er
er circa
circa 60
water per
per
het
6o m
m33 water
uur
De kunst
kunst was
in
uur omhoog.
omhoog. De
was om
om dat
dat water
water in
hetzelfde
kwijt te
hetzelfde tempo
tempo weer
weer kwijt
te raken.
raken. Wij
Wij
hadden slechts
slechts vergunning
hadden
vergunningom
om het
het grondgrandwater direct
lozen op
op
water
direct te
te her-infiltreren;
her-infiltreren; lozen
het riool
riool was
was niet
toegestaan en
het
niet toegestaan
en open
open water
water
is er
is
er in
in de
de buurt
buurt sowieso
sowieso niet
niet te
te vinden.
vinden.
Daarom
Daarom werd
werd het
het water
water verderop
verderop weer
weer uituitgevloeid in
Die
gevloeid
in een
een depressie
depressie in
in het
het bos.
bos. Die
methode
ging niet
want na
na
methode ging
niet meteen
meteen goed,
goed, want
een
een paar
paar dagen
dagen stroomde
stroomde het
het water
water weer
weer
net zo
zo hard
hard richting
richting de
sleuf. Wij
Wij hebben
hebben
net
de sleuf.
toen een
een van
van de
de afvoerslangen
afvoerslangen verlengd
verlengd en
toen
en
de
bemaling toegeknepen
per uur.
uur.
de bemaling
toegeknepen tot
tot 50
5o m
m33 per
Dat
bleek precies
precies genoeg
genoeg om
balans te
Dat bleek
om een
een balans
te
krijgen,
krijgen, de
de sleuf
sleuf bleef
bleef net
net droog.
droog. Uiteindelijk
Uiteindelijk
hebben we
we de
de hele
hele sleuf
sleuf op
de gewenste
gewenste
hebben
op de
diepte
gekregen met
met behulp
behulp een
een kundige
kundige
diepte gekregen
kraanmachinist,
kraanmachinist, die
die centimeterwerk
centimeterwerk leverde.
leverde.
analyses, korrelgrootte-bepalingen,
analyses,
korrelgrootte-bepalingen, pollenpollenanalyses en
analyses
en er
er zijn
zijn slijpplaten
slijpplaten van
van het
het
breukvlak
en lakprofielen
lakprofielen gemaakt.
gemaakt. Dit
Dit laatlaatbreukvlak en
ste werd
werd aanvankelijk
aanvankelijk met
met enige
enige scepsis
scepsis
ste
uitgevoerd –
hetwas
was inmiddels
inmiddels december
december
uitgevoerd
- het
en koud
maar ze
ze zijn
zijn wonderbaarlijk
wonderbaarlijk goed
goed
en
koud –
- maar
gelukt.
gelukt.
Verder onderzoek
onderzoek
Verder
Rimbaud Lapperre
Rimbaud
Lapperre van
van Landslide
Landslide milieumilieuadviesbureau heeft
grondwateranalyses uitadviesbureau
heeft grondwateranalyses
uitgevoerd op
de bemaling
bemaling
gevoerd
op het
het moment
moment dat
dat de
nog niet
aanstond. Opvallend
Opvallend was
was de
de lage
lage
nog
niet aanstond.
pH van
van het
aan de
pH
het grondwater,
grondwater, rond
rond de
de 4
4 aan
de
hoge kant
aan de
de lage
lage kant
kant van
van de
hoge
kant en
en 5,5
5,5 aan
de
breuk. Deze
Deze winter
breuk.
winter wordt
wordt er
er een
een monitomonitoringsnetwerk aangelegd
aangelegd in
ringsnetwerk
in en
en rond
rond de
de
inmiddels weer
inmiddels
weer dichtgegooide
dichtgegooide sleuf
sleuf (met
(met
een kleischot
kleischot ter
plaatse van
van de
een
ter plaatse
de breuk)
breuk) om
om
te zien
zien hoe
hoe het
het hydrologisch
hydrologisch systeem
systeem zich
zich
te
zal
de oorspronkelijke
zal herstellen
herstellen richting
richting de
oorspronkelijke
situatie.
situatie.
De onderzoeksresultaten
onderzoeksresultaten worden
De
worden ook
ook ververwerkt
werkt in
in de
de 3D-ondergrondmodellen
3D-ondergrondmodellen (REGIS-II
(REGIS-II
en GeoTOP)
GeoTOP) die
de Geologische
Geologische Dienst
van
en
die de
Dienst van
Nederland -–TNO
TNOmaakt.
maakt.De
Deanalysegegevens
analysegegevens
Nederland
van de
van
de sleuf
sleuf worden
worden vooral
vooral gebruikt
gebruikt om
om fysifysische parameters
sche
parameters aan
aan de
de modelleenheden
modelleenheden toe
toe
te kennen.
kennen. Onverstoorde
Onverstoorde leemlagen
leemlagen zijn
te
zijn
slecht waterdoorlatend.
De specifieke
specifieke geo­
slecht
waterdoorlatend. De
geometrie van
van cryoturbate
cryoturbate vervormingen
vervormingen leidt
metrie
leidt
juist tot
tot een
een lagere
lagere effectieve
effectieve weerstand.
weerstand. De
De
juist
geometrie van
van de
de leem
leem in
in de
de sleuf
sleuf is
is dan
geometrie
dan ook
ook
nauwkeurig ingemeten.
Ook zijn
plaatse
nauwkeurig
ingemeten. Ook
zijn ter
ter plaatse
ring infiltrometer
testen uitgevoerd
uitgevoerd en
en de
de
ring
infiltrometer testen
leem is
is bemonsterd
voor nadere
nadere analyse
analyse in
leem
bemonsterd voor
in
het lab.
lab. Er
Er zijn
zijn ook
ook metingen
het
metingen aan
aan de
de geomegeometrie van
van de
leemlaag uitgevoerd
trie
de leemlaag
uitgevoerd om
om een
een beter
beter
inzicht
in de
de ruimtelijke
ruimtelijke variatie
inzicht te
te krijgen
krijgen in
variatie op
op
korte afstand,
afstand, informatie
informatie die
die nodig
nodig is
is bij
korte
bij de
de
interpolatie van
van boorgegevens.
boorgegevens.
interpolatie
&owl+
I
1•11111 WAN
r
id& Eir
p.
NA.
•
oar..
liddcm
Add
Wat was
zien?
Wat
was er
er nu
nu te
te zien?
De
van onze
De stratigrafie
stratigrafie van
onze sleuf
sleuf bestond
bestond uit
uit
dekzandafzettingen
(Formatie van
van Boxtel)
Boxtel)
dekzandafzettingen (Formatie
uit
de laatste
laatste ijstijd
daarop stuifzand­
uit de
ijstijd met
met daarop
stuifzandafzettingen
van recentere
afzettingen van
recentere ouderdom
ouderdom (Mid(Middeleeuwen
eind 19e
19e eeuw).
deleeuwen tot
tot eind
eeuw). In
In de
de dekdekzandafzettingen
vonden we
zandafzettingen vonden
we een
een aantal
aantal
bekende
niveaus. Van
Van onder
naar boven
boven
bekende niveaus.
onder naar
14 Geo.brief
Geo.brief februari
2015
14
februari 2015
Overzichtskaartje met
diepte van
van de
de basis
basis van de
Overzichtskaartje
met de ligging van de breuken in Zuid-Nederland en de diepte
Formatie van Breda
Breda (basis
(basisMioceen
Mioceeninindit
ditdeel
deel van
vanNederland).
Nederland). De
De pijl
pijl geeft
geeft de ligging van de sleuf aan.
Opmaak: Jenny
Jenny He
Hettelaar
ttelaar
Schuin aanzicht
Schuin
aanzicht van
van de
de vloer
vloer van
van de
de sleuf.
sleuf. Met
aan de linkerkant het lage blok
blok met
met ijzeroxides,
ijzeroxides,
aan de rechterkant leem met
met afgesneden
afgesneden cryocryo­
turbate vervormingen.
Bakker
vervormingen. /| Foto Marcel Bakker
waren
waren dat
dat een
een pakket
pakket fijne
fijne zanden,
zanden, dat
dat
bekend
staat als
als de
de Brabantse
Brabantse Leem,
bekend staat
Leem, een
een
aantal
grindsnoeren die
gerekend kunnen
kunnen
aantal grindsnoeren
die gerekend
worden
tot het
het Beuningen
Beuningen niveau
niveau en
worden tot
en een
een
bodem
uit het
hetLaatglaciaal
Laatglaciaal (laag
(laag van
van Usselo),
Usselo),
bodem uit
met
graafgangen en
met graafgangen
en houtskoolresten.
houtskoolresten. Onder
Onder
het
stuifzand waren
waren plaatselijk
plaatselijk restanten
het stuifzand
restanten
van de
van
de Holocene
Holocene bodem
bodem bewaard
bewaard gebleven.
gebleven.
Met
name de
de inzichten
inzichten van
van VU
VU geoloog
geoloog
Met name
Kees
Kees Kasse
Kassehebben
hebbenbijgedragen
bijgedragentot
tot het
het
ontrafelen
van de
ontrafelen van
de dekzandstratigrafie.
dekzandstratigrafie.
De
De breuk
breuk zelf
zelf is
is een
een zeer
zeer smalle
smalle zone,
zone, overoverwegend
80 graden)
graden) en
en
wegend steil
steil staand
staand (60
(6o tot
tot 8o
hellend richting
richting de
de Roerdalslenk.
Roerdalslenk. Subparallel
Subparallel
hellend
aan
aan de
de breuk
breuk waren
waren barsten
barsten zichtbaar
zichtbaar die
die
tot circa
circa twee
diepte werden
werden geacgeactot
twee meter
meter diepte
centueerd
die horen
horen bij
centueerd door
door wortelmatten
wortelmatten die
bij
de
huidige vegetatie.
vegetatie. De
De Brabantse
Brabantse Leem
Leem
de huidige
is door
breuk circa
circa 1,2
1,2 m
m verzet.
verzet. Het
Het
is
door de
de breuk
geleidelijke
oplopende Usselo-niveau
Usselo-niveau is
is
geleidelijke oplopende
niet
verzet; tijdens
tijdens de
de vorming
vorming van
van de
niet verzet;
de
bodem
moet er
er een
een terreinsprong
terreinsprong in
bodem moet
in het
het
landschap zijn
Het tussenliggende
tussenliggende
landschap
zijn geweest.
geweest. Het
niveau
de grindsnoertjes
grindsnoertjes is
niveau met
met de
is wel
wel verzet
verzet
en
bovendien een
en heeft
heeft bovendien
een diktevariatie
diktevariatie die
die
verklaard kan
breukbeweging
verklaard
kan worden
worden door
door breukbeweging
tijdens sedimentatie.
tijdens
sedimentatie.
De
De breuk
breuk laat
laat slecht
slecht water
water door,
door, omdat
omdat
er versmering
langs het
het breukvlak
breukvlak heeft
heeft
er
versmering langs
plaatsgevonden
van de
Brabantse Leem
plaatsgevonden van
de Brabantse
Leem en
en
van leem
van
leem op
op diepere
diepere niveaus.
niveaus. IJzeroxide!Peroxideneerslag
neerslag werd
werd vooral
vooral gevonden
gevonden aan
aan de
de
bovenkant
bovenste
bovenkant van
van de
de breuk
breuk en
en in
in het
het bovenste
deel
van de
lage blok.
deel van
de dekzanden
dekzanden op
op het
het lage
blok.
Om de
de gevonden
gevonden afzettingen
en bodems
bodems
Om
afzettingen en
beter
te kunnen
kunnen plaatsen
plaatsen in
(en daar
daar
beter te
in de
de tijd
tijd (en
weer
paleoseismische activiteit
weer paleoseismische
activiteit uit
uit af
of te
te
leiden) hebben
hebben we
we een
een bemonsteringsprobemonsteringsproleiden)
gramma
gramma uitgevoerd
uitgevoerd voor
voor dateringen
dateringen met
met
behulp
van C-14
en OSL
OSL (optisch
behulp van
C-14 en
(optisch gestimugestimuleerde luminescentie),
luminescentie), voor
voor geochemische
geochemische
leerde
De volgende
De
volgende instellingen
instellingen waren
waren betrok­
betrokken bij
bij het
het project
project Breuken
Breuken Beleven
Beleven
ken
Waterschap
Aa en
Maas
Waterschap Aa
en Maas
Gemeente Gernert-Bakel
Gemert-Bakel
Gemeente
Mijn
Mijn Mooi
Mooi Brabant
Brabant Provincie
Provincie (Noord-Brabant)
(Noord-Brabant)
DLG
DLG(Dienst
(DienstLandelijk
Landelijk Gebied)
Gebied)
HAS
HASHogeschool
Hogeschool
Design
Eindhoven
Design Academy
Academy Eindhoven
Universiteit
Twente
Universiteit Twente
BMF
BMF(Brabantse
(Brabantse Milieufederatie)
Milieufederatie)
Heennkundekring De
Heemkundekring
De Konnnnanderij
Kommanderij
Motorclub
Mac St
St Christoffel
Christoffel
Motorclub Mac
Zorginstelling de
Zorgboog
Zorginstelling
de Zorgboog
Natuurpoort
Natuurpoort Nederheide
Nederheide
ANWB
ANWB
VVV Gemert
VVV
Gernert Bakel
Bakel
Natuurmonumenten
Natuurnnonunnenten
Geologische Dienst
Dienst Nederland
Nederland-–TNO
TNO
Geologische
Goede PR
PR
Goede
Naarmate we
!anger aan
aan het
het werk
Naarmate
we langer
werk waren
waren in
in
de sleuf
sleuf kwamen
meer excursies
excursies
de
kwamen er
er steeds
steeds meer
langs:
Waterschap, de
de Provincie
Provincie
langs: vanuit
vanuit het
het Waterschap,
en
de gemeente
gemeente Gemert-Bakel
Gemert-Bakel (het
en de
(het
gemeentehuis was
was zo
gemeentehuis
zo goed
goed als
als leeg
leeg op
op dat
dat
moment).
Ook de
de Sedimentologische
SedimentologischeKring
Kring
moment). Ook
kwam
kwam langs,
langs, net
net als
als diverse
diverse HeemkundeHeemkundekringen,
zelfs
kringen, allerlei
allerlei projectgroepen,
projectgroepen, zelfs
geowetenschappersuit
uitDuitsland
Duitsland en
enBe!gib,
België,
geowetenschappers
natuurbeheerders,
enzovoorts. Op
Op de
natuurbeheerders, enzovoorts.
de slotslotdag van
van het
project Breuken
Breuken Beleven,
Beleven, op
dag
het project
op
19 december
19
december 2014,
2014, kwamen
kwamener
er‘s
's ochtends
ochtends
circa 120
120 genodigden
genodigden langs
langs en
middags
circa
en ‘s
's middags
was de
publieke belangstelling
belangstelling met
circa
was
de publieke
met circa
300
ronduit overweldigend.
overweldigend.
300 bezoekers
bezoekers ronduit
Ook
de media
media (krant,
Ook de
(krant, radio,
radio, tv,
tv, film)
film) wisten
wisten
ons te
vinden.
ons
te vinden.
We kijken
We
kijkenterug
terugop
op een
een intensieve
intensieve en
en inteinteressante
periode. Het
Het project
project Breuken
Breuken
ressante periode.
Beleven,
was een
Beleven, dat
dat nu
nu wordt
wordt afgesloten,
afgesloten, was
een
groot succes;
succes; de
de sleuf
sleuf heeft
heeft veel
veel indruk
indruk
groot
gemaakt. We
We hebben
Peelgemaakt.
hebben gemerkt
gemerkt dat
dat de
de Peelrandbreuk
veel losmaakt,
randbreuk veel
losmaakt, zowel
zowel bij
bij wetenwetenschappers als
als het
het publiek.
publiek. Het
Het was
was een
schappers
een
genoegen om
genoegen
om daar
daar als
als aardwetenschappers
aardwetenschappers
een
steentje aan
aan te
te mogen
mogen bijdragen
bijdragen en
een steentje
en ons
ons
vak te
vak
te kunnen
kunnen promoten.
promoten.
.stukje
.stukje steen
steen
Timo Nijland
Timo
Nijland en
en Wim
Wim Dubelaar
Dubelaar (TNO)
(TNO)schrijven
schrijvenover
overnatuursteen
natuursteen
die
gebruikt wordt
die gebruikt
wordtvoor
voorgebouwen
gebouwen en
en beelden.
beelden.
Ophef door
Ophef
door cipollino
cipollino
Aan de
Aan
de Michaelerplatz
Michaelerplatz in
in Wenen
Wenenstaat
staat een
een
pand dat
in bijzonder
bijzonder weiweipand
dat zich
zich aanvankelijk
aanvankelijk in
nig
Loosnig waardering
waardering mocht
mocht verheugen,
verheugen, het
het Looshuis.
Al tijdens
huis. Al
tijdens de
de bouw
bouw in
in 1909
1909 ontstond
ontstond
in
in Wenen
Wenen grote
grote ophef
ophef over
over het
het ontwerp
ontwerp
van architect
Adolf Loos:
Loos: 'linter
‘Unterden
denvielen
vielen
van
architect Adolf
Privatbauten ...
...hat
hatkeines
keines soviet
soviel Argernis
Ärgernis
Privatbauten
Es ist
dem
erregt ....
.... Es
ist wie
wie ein
eM Spott
Spott gegenüber
gegeniiber dem
Meisteiwerk
MeisterwerkFischer
Fischer von
von Erlachs,
Erlachs, eM
ein soiches
solches
geschmackloses ...Gebaude
Gebäude auszufiihren',
auszuführen’,
geschmackloses
zo
van de
in de
zo schreef
schreef een
een van
de partijen
partijen in
de
gemeenteraad.
Het werk
werk werd
werd stil
stil gelegd,
gemeenteraad. Het
gelegd,
maar
maar gelukkig
gelukkig ook
ook hervat
hervat en
en leverde
leverde één
den
van de
voorbeelden van
van het
van
de spectaculairste
spectaculairste voorbeelden
het
moderne gebruik
moderne
gebruik van
van cipollino
cipollino marmer.
marmer. De
De
cipollino
cipollino is
is afkomstig
afkomstig uit
uit Euboea,
Euboea, door
door de
de
Romeinen
Romeinen al
al geliefd
geliefd als
als marmor
marmor carystium,
carystium,
omdat de
de groeves
groeves rond
rond Karystos
Karystos op
omdat
op het
het
uiterste
zuiden van
van het
het eiland
eiland lagen.
lagen. De
De
uiterste zuiden
groeven
eeuw verlaten,
groeven werden
werden in
in de
de 17e
i7e eeuw
verlaten,
maar
maar in
in 1880
188o weer
weer door
door de
de marmerkoopmarmerkoopman
William Brindley
rond 1910
1910
man William
Brindleygeopend;
geopend; rond
werd er
schaal geëexporteerd.
Het
werd
er op
op grote
grote schaal
gedexporteerd. Het
is een
een silicieuze
marmer. De
kleurschakerinis
silicieuze marmer.
De kleurschakeringen komen
komen door
door de
nevenmigen
de verschillende
verschillende nevenmineralen
organisch materiaal
materiaal
neralen en
en accessoria:
accessoria: organisch
en
Fe-Ti-mineralen in
en Fe-Ti-mineralen
inde
de bruine
bruine tot
tot bruinbruinzwarte
muscoviet, chloriet
zwarte banden;
banden; muscoviet,
chloriet en
en epiepidoot
in de
de groene
groene banden;
banden;ijzer(hydr)oxides
ijzer(hydr)oxides
doot in
in
glaucofaan of
of
in de
de nootkleurige
nootkleurige banden;
banden; glaucofaan
Mn-mineralen in
in de
de violette
violette banden.
Mn-mineralen
banden. Aan
Aan
de
opeenvolging van
van dunne,
verschillend
de opeenvolging
dunne, verschillend
gekleurde
haar
gekleurde bandjes
bandjes dankt
dankt de
de steen
steen haar
Italiaanse
Italiaanse naam,
naam, cipollino,
cipollino, ui.
ui.
Timo
Timo G.
G. Nijland
Nijland &8 Wim
Wim Dubelaar
Dubelaar
Bakker (TNO)
Marcel Bakker
(TNO)
Ronald van
Ronald
van Balen
Balen(TNO
(TNO en
enVU)
VU)
Hans
Doornenbal(TNO)
(TNO)
Hans Doornenbal
Meer
sleuf en
over het
het Breuken
Breuken Beleven
Beleven
Meer informatie
informatie over
over de
de sleuf
en over
project
vinden op:
op:
project is
is te
te vinden
http://vroegevogels.vara.nl/Radio.947.0.html
http://vroegevogels.vara.nl/Radio.947.0.html
Uitzending
bij minuut
108;
Uitzending van
van 11
11 januari
januari 2015,
2015, beginnend
beginnend bij
minuut 108;
het
item duurt
duurt ongeveer
ongeveer 10
10 minuten.
minuten.
het item
http://www.brabant.nl/Resultaten/Ruimtelijke-Ordening/
http://www.brabant.nl/Resultaten/Ruimtelijke-Ordening/
Peelrandbreuk-zichtbaar-gemaakt-in-Gemert-Bakel.aspx
Peelrandbreuk-zichtbaar-gemaakt-in-Gemert-Bakel.aspx
http://www.peelnetwerk.nl/projecten/breuken-beleven-20
http://www.peelnetwerk.nl/projecten/breuken-beleven-20
http://www.mijnmooibrabant.nl/breukenbeleven-peelrandhttp://www.mijnmooibrabant.nl/breukenbeleven-peelrandbreukzone-geofysische-breuken-met-een-verhaal
breukzone-geofysische-breuken-met-een-verhaal
http://www.kennislink.nl/publicaties/opgraving-biedt-blik-ophttp://www.kennislink.nl/publicaties/opgraving-biedt-blik-oppeelrandbreuk
peelrandbreuk
Cipollino
aan de
de gevel
gevel van
Wenen. I| Foto:
Foto: Timo
Timo G.
G. Nijland
Nijland
Cipollino aan
van Raffeissenbank,
Raffeissenbank, Michaelerplatz,
Michaelerplatz, Wenen.
februari
2015 Geo.brief
Geo.brief 15
15
februari 2015
.promotie
Multicorer on board R.V.
R.V. Navicula
Naviculawaiting
waiting to
to be deployed.
Phosphorus in
Phosphorus
in the
the western
Wadden Sea
Since phosphorus
basis of
Since
phosphorusisisaamain
mainnutrient
nutrient for
for phytoplankton,
phytoplankton, the basis
of the food chain, its availability has
entire ecosystem,
ecosystem, up
up to
to the
thetop
toppredators.
predators.The
The Wadden
Wadden Sea
Sea is
is an
an ecologically
ecologically
implications for the entire
fragile ecosystem,
ecosystem, with aa large
large biodiversity
biodiversity and complex interactions
interactions between
important and fragile
between its
different
components. ItIt provides
provides important
importantresources
resources but is also strongly
different components.
strongly affected by anthropogenic
of December
December 2014,
2014,Catarina
Catarina Leote
Leote has
has defended
defended her
her thesis
thesis entitled
entitled"Phosphorus
“Phosphorus
activities. On
On the 17th of
recycling and
recycling
and availability
availability in
in the
the western Wadden Sea”
Sea" in which the availability of nutrients, particularly
of phosphorus, to primary
primary producers,
producers, is
is assessed
assessed and the
the processes
processes and sources
sources involved are
are discussed.
discussed.
16 Geo.brief
Geo.brief februari
16
februari 2015
Eutrophication
Eutrophication
Similar to
most coastal
coastal European
European waters,
Similar
to most
waters,
the Wadden
Wadden Sea
Sea experienced
experienced aa large
large increase
increase
the
in
from
in the
the freshwater
freshwater nutrient
nutrient loading
loading from
the 195os
1950s on.
on. The
The consequent
consequent increased
increased
the
duration and
and change
change in
species compoduration
in the
the species
composition of
phytoplankton blooms
blooms and
sition
of phytoplankton
and the
the
alerted potential
potential negative
negative impacts
impacts of
of an
an
alerted
increased nutrient
increased
nutrient loading,
loading, lead
lead to
to numenumerous nutrient
rous
nutrient reduction
reduction policies
policies to
to invert
invert the
the
observed eutrophication.
Those measures
measures
observed
eutrophication. Those
were particularly
particularly effective
effective for
for phosphorus,
phosphorus,
were
resulting in
resulting
in an
an increased
increasednitrogen-tonitrogen-tophosphorus ratio
values above
phosphorus
ratio to
to values
above the
the
minimum requirements
minimum
requirements for
for phytoplankton
phytoplankton
growth and
growth
and leading
leading to
to aa phosphorus-limited
phosphorus-limited
phytoplankton community
it is
is the
phytoplankton
community (i.e.,
(i.e., it
the
availability of
phosphorus that
availability
of phosphorus
that determines
determines
its growth
The quantification
its
growth rate).
rate). The
quantification of
of
phosphorus availability
phosphorus
availability and
and the
the study
study of
of
the main
main processes
processes involved
supply,
the
involved in
in its
its supply,
transformation, and
and removal
removal is
is then
essentransformation,
then essential for
for an
an integrated
integrated understanding
understanding of
tial
of the
the
Wadden Sea
Sea ecosystem.
Wadden
ecosystem.
Sediment and
and watercolumn
watercolumn samples
samples
Sediment
Funded
Portuguese Science
Science and
Funded by
by the
the Portuguese
and
Technology Foundation
Technology
Foundation (FCT)
(FCT) and
and integrated
integrated
in the
the NWO-funded
NWO-fundedprojects
projectsIN
INPLACE
PLACE and
and
in
P REDUCTION,
P
REDUCTION, Catarina
CatarinaLeote
Leote participated
participated
in six
six 1-week
cruises on
on board
board the
the R.V.
R.V.
in
i-week cruises
Navicula,
several field
Navicula, in
in addition
addition to
to several
field trips
trips to
to
the Balgzand
Balgzand tidal
the
tidal flat
flat in
in the
the western
western WadWadden Sea
During the
the cruises
cruises
den
Sea in
in 2008–2010.
2008-20no. During
and field
work, sediment
sediment and
and water
water column
column
and
field work,
samples were
later analysis
analysis of
samples
were taken
taken for
for later
of
both dissolved
dissolved and
both
and particulate
particulate material
material
and performance
sequential extractions,
and
performance of
of sequential
extractions,
sediment-water exchange
exchange measurements,
measurements,
sediment-water
and
profiling. Additionally,
and oxygen
oxygen profiling.
Additionally, physical
physical
parameters such
such as
parameters
as salinity
salinity and
and temperature
temperature
were measured
measured in
in situ.
situ. The
The phosphorus
phosphorus
were
content in
in the
the sediment
sediment was
was quantified,
content
quantified,
as well
release and
and
as
well as
as the
the sediment-water
sediment-water release
the main
main processes
processes affecting
the
affecting the
the sedimentsedimentwater exchange
exchange were
water
were identified.
identified. The
The contricontributions of
North Sea,
Sea, freshwater,
freshwater, and
and
butions
of the
the North
sediments to
the pelagic
pelagic phosphorus
phosphorus avaisediments
to the
availability were
were compared
compared and
lability
and its
its impact
impact to
to
primary production
production was
was discussed.
discussed.
primary
It
was found
most phosphorus
phosphorus in
It was
found that
that most
in the
the
sediment was
was bound
calcium or
sediment
bound to
to calcium
or present
present
as refractory
as
refractory organic
organic matter,
matter, meaning
meaning that
that
it is
is not
not easily
easily available
it
available to
to primary
primary producers.
producers.
Nevertheless, approximately
Nevertheless,
approximately one-third
one-third of
of the
the
total pool
pool was
was potentially
total
potentially bioavailable,
bioavailable, correcorresponding to
sponding
to phosphorus
phosphorus sorbed
sorbed to
to ironironoxide and
oxide
and clay
clay minerals
mineralsor
orco-precipitated
co-precipitated
with
with iron
iron and
and manganese
manganese in
in redox
redox sensitive
sensitive
minerals.
minerals.
Internal recycling
recycling
Internal
According to
sediment grain
grain size
size and
According
to the
the sediment
and
biogeochemical characteristics,
biogeochemical
characteristics, the
the western
western
Wadden Sea
Wadden
Sea could
could be
be divided
divided in
in two
two disdistinct sedimentary
sedimentary zones:
zones: aa depositional
depositional
tinct
Collecting cores
Collecting
coresininthe
the tidal
tidal flats.
low-energy area,
area, with
with small
small grain
grain size
size and
and
low-energy
high silt
large accumulation
accumulation of
high
silt content,
content, large
of
organic matter,
and high
concenorganic
matter, and
high nutrient
nutrient concentrations in
in the
porewater, and
and an
an area
trations
the porewater,
area (the
(the
majority), composed
composed of
sand,
majority),
of fine/medium
fine/medium sand,
with low
low silt
silt and
with
and organic
organic matter
matter content,
content,
and
two orders
orders of
of magnitude
magnitude
and with
with one
one to
to two
lower nutrient
concentrations in
lower
nutrient concentrations
in the
the poreporewater than
than in
in the
the depositional
depositional low
low energy
energy
water
area.
area.
No
macrofauna was
No macrofauna
was observed
observed in
in the
the lowlowenergy
was
energy area
area and
and aa clear
clear redox
redox interface
interface was
observed. The
The higher
higher energy
energy areas
areas had
observed.
had
active
macrofauna communities
and no
no
active macrofauna
communities and
well-defined redox
redox interface
interface could
could be
be
well-defined
observed. Combining
Combining these
these observations
observations
observed.
with the
the shape
shape and
and concentrations
concentrations of
with
of the
the
porewater profiles,
profiles, we
we could
could conclude
conclude that
porewater
that
diffusion
was likely
main process
process transdiffusion was
likely the
the main
transporting nutrients
nutrients to
the water
water column
column in
in
porting
to the
the depositional
depositional area.
area. Oxidation
Oxidation of
of organic
organic
the
matter (mineralization)
(mineralization) and
and adsorption
adsorption
matter
controlled the
the nutrient
nutrient concentrations
concentrations in
in
controlled
the porewater,
porewater, while,
while, for
for the
the majority
majority of
the
of the
the
area,
the activity
activity of
of macrofauna
macrofauna enhanced
enhanced
area, the
the sediment-water
sediment-waterexchange.
exchange. The
The annual
annual
the
release of
of phosphorus
phosphorus was
as
release
was estimated
estimated as
1.0 ×x 10
1.0
io77 mol
Marsdiep
mol P
P for
for the
the entire
entire Marsdiep
basin,
which could
could potentially
potentially fuel
fuel a
signifibasin, which
a significant fraction
of the
the present
present levels
levels of
cant
fraction of
of primary
primary
productivity.
productivity.
The nutrient
and chlorophyll-a
The
nutrient and
chlorophyll-a concentraticoncentrations in
column were
ons
in the
the water
water column
were clearly
clearly related,
related,
with
nutrient conconwith aa drop
drop in
in the
the inorganic
inorganic nutrient
centrations
when chlorophyll-a,
chlorophyll-a, which
centrations when
which is
is
an
phytoplankton, was
was higher.
higher.
an indicator
indicator of
of phytoplankton,
This occurred
This
occurred in
in early
early spring
spring during
during the
the first
first
phytoplankton
with most
most nutrients
nutrients
phytoplankton bloom,
bloom, with
being
water column.
column.
being almost
almost depleted
depleted in
in the
the water
Nevertheless, following
following the
the initial
initial bloom,
bloom,
Nevertheless,
the concentrations
concentrations of
of inorganic
inorganic nutrients
the
nutrients
increased again
salinities
increased
again at
at intermediate
intermediate salinities
(i.e. within
within the
the Wadden
Wadden Sea),
Sea), when
when the
(i.e.
the
concentrations
North Sea
Sea and
and
concentrations in
in both
both the
the North
the IJsselmeer
IJsselmeer were
low. This
This suggested
suggested
the
were low.
internal
in the
the western
western Wadden
internal recycling
recycling in
Wadden
Sea,
in the
the water
water column
column and
Sea, both
both in
and in
in the
the
sediments,
as the
main source
source of
sediments, as
the main
of nutrients
nutrients
to primary
primary producers
producers during
during the
growing
to
the growing
season
A year-long
season (i.e.
(i.e. spring–autumn).
spring-autumn). A
year-long
comparison
freshwater discharge,
discharge,
comparison between
between freshwater
seen
seen in
in the
the past
past as
as the
the main
main nutrient
nutrient supsupplier
to the
the western
western Wadden
Wadden Sea,
Sea, and
plier to
and sedisediment
release confirmed
ment release
confirmed this
this idea,
idea, with
with the
the
freshwater contribution
contribution only
only being
being higher
higher
freshwater
in
in winter.
At present,
present, the
the internal
internal recycling
recycling of
of organic
organic
At
matter
in the
the sediments
sediments (and
(and water
water column)
column)
matter in
seems
role in
in sustaining
sustaining the
seems to
to play
play aa major
major role
the
modern
levels of
modern levels
of primary
primary production.
production.
Koninklijke NIOZ
NIOZ
Catarina Leote, Koninklijke
Catarina Leote
Royal Netherlands
Catarina
Leote carried
carried her
her research
research at
at the
the Royal
Netherlands
Institute for
forSea
Sea Research
Research under
supervision of
of dr.
dr. Eric
Eric
Institute
under the
the supervision
Philippe Van
Van Cappellen
Cappellen
Epping (Royal
(Royal NIOZ)
NIOZ)and
andwith
with prof. dr. Philippe
(Utrecht University
University and
and Waterloo
Waterloo University)
as aa promotor.
(Utrecht
University) as
promotor.
februari
2015 Geo.brief
Geo.brief 17
17
februari 2015
pgk-excursie
pgk-excursie
Analogieën
Noordzee Bekken
Analogieen voor het Noordzee
Geologie van
vanUNESCO-wereldklasse:
UNESCO-wereldklasse: de
deJurassic
Jurassic Coast
Coast
Geologie
Petroleum Geologische
Geologische Kring
De najaarsexcursie van de Petroleum
Kring is
is een klas­
klashet laatste
laatste weekend
weekend van
van september
september
sieker die veel leden trekt. In het
jaar vloog
vloog een
een groep
groep van
van 33
33 personen
personen naar Exeter
Exeter voor een
van dit jaar
driedaagse
excursie langs
langs de
de vermaarde
vermaardeZuid-Engelse
Zuid-EngelseJurassic
Jurassic Coast.
Coast.
driedaagse excursie
tectono-stratigrafische evolutie van het MesoMeso­
Het hoofddoel was de tectono-stratigrafische
zoïsche Wessex
Mesozoïsch petroleum­
zoische
WessexBekken.
Bekken. Naast
Naast een
een volledig Mesozoisch
petroleumwerden Permische
Permische en Cenozoische
Cenozoïsche ontsluitingen
systeem werden
ontsluitingen bestudeerd.
Doust (VU/UU
De begeleiding was in handen van Harry Doust
(VU/UU emeritusJohan ten
professor) en Johan
ten Veen (TNO).
Mesozoïsche Wessex
Het MesozoIsche
Wessex Bekken
Bekken ligt
ten westen van
van het
het Weald
Weald Bekken
Bekken
en bestaat uit een aantal oost-west
georiënteerde
riftbekkens van
van TriasTriasgeorienteerde riftbekkens
en Jura-ouderdom. De bekkens zijn
ontstaan tijdens het opbreken van het
Pangea en
noorden van Pangea
en volgen dieper
gelegen Hercynische
Hercynische breukbreuk- en
en plooi­
plooizones.
zones. De
De maximale
maximale dikte van de
bekkenvulling is 3500 m. De sedimenten zijn afkomstig van omliggende Hercynische massieven zoals
zoals het
CornuLonden-Brabant Massief, het Cornubisch Massief
Massief (Devon en Cornwall) en
het Armoricaans Massief
Massief (Normandië
(Normandie
Door de omliggende
en Bretagne). Door
massieven waren de bekkens binnen­
binnenzeeën
zeeen met een beperkte verbinding
de oceaan.
oceaan.
met de
Een deel
Een
deel van
van de
de ontsloten afzettingen
is van terrestrische oorsprong. Zo zijn
afzettingen uit
uit Perm
Perm en
en Trias
Trias voornamelijk ontstaan in een aride milieu,
zijn de afzettingen
afzettingen uit
uithet
hetLaat-Jura
Laat-Jura
gevormd in een sabkha/lagunair
milieu en bestaat het Krijt vooral uit
fluviatiele afzettingen.
afzettingen. Een
Een groot deel
van de Jura-serie
Jura-serie bestaat
bestaat uit
uit mariene
afzettingen. De sedimenten bestaan
voor 700/0
70% uit
uit ondiepe-diepe shelfschalies met inschakelingen van
schalies
regressieve offshore bars
bars en
en storm­
stormCenozoïcum stond
afzettingen. Het Cenozokum
in het teken van
van inversie, waardoor
asymmetrische anticlines gevormd
werden die het mogelijk maakten
olie en gas te vangen.
Kimmeridge Clay
Clay en
Black Ven Marls
De grote bekende voor een petroleumgeoloog in dit gebied is uiteraard de
Clay. Die
Kimmeridge Clay.
Die isis hier
hier 500-600
500-600 m
dik en ontleent zijn naam
naam aan een
baai langs
langs de
de Jurassic
Jurassic Coast. Het is
een van de beste moedergesteenten
ter wereld. Het sediment bestaat uit
18 Geo.brief
Geo.brief februari 2015
2015
18
zwarte, anoxische schalies afgewisseld
met lichtgrijze, dunne dolomitische
kalksteenbanken.
kalksteenbanken. In
In het dikke pakket
is Milankovitch-cycliciteit herkend.
Verder
laagjes met bijeengeverder komen laagjes
schelpen voor,
spoelde juveniele schelpen
voor, wat
duidt op massasterfte
massasterfte door anoxische
anoxische
omstandigheden. De zwarte schalielagen zijn meestal enkele centimeters
dik en kunnen een organisch gehalte
(TOC) van
30% bereiken.
(TOC)
van maar
maar liefst
liefst 300/0
bereiken.
Helaas isis dit
Helaas
dit moedergesteente hier
nergens diep genoeg begraven om
gematureerd te zijn. Alleen in enkele
Noordzee is de Kimriftbekkens in de Noordzee
Clay mature. Ondanks
Ondanks het
meridge Clay
feit dat de
de schalies
schalies hier
hier niet mature
zijn, bevindt zich bij Kimmeridge
Kimmeridge Bay
het Kimmeridge olieveld. Dit veld is
echter gevuld
gevuld met olie uit de zwarte
Blue Lias
Lias (Vroeg-Jura),
schalies van de Blue
die sinds 1959 geproduceerd
geproduceerd wordt
wordt
met een jaknikker.
ja­knikker.
Een ander
Een
ander moedergesteente
moedergesteente in het
Wessex
Wessex Bekken
Bekken zijn
zijn de Black
Black Ven
yen Marls.
Stratigrafisch gezien
Stratigrafisch
gezien liggen deze boven
de Blue Lias. De
De Black
Black Ven
yen Marls
bestaan
gecompacbestaan uit
uit niet volledig gecompacteerde schalies
schalies met horizontale aders
van fiber-vormige
calciet ('Shales
(‘Shales
fiber-vormige calciet
with Beef').
Beef’). De
De afzettingen zijn een
voor onze
onze Posidonia
Posidonia Schalie
Schalie
analoog voor
samen met
met de
de Blue
Blue Lias
Lias
en vormen samen
het belangrijkste moedergesteente
voor het
het Wessex
Wessex Bekken.
Het bewijs voor een actief petroleumsysteem is te zien bij Osmington
Mills, waar langs de kust natuurlijke
olielekkage voorkomt. De
De olie zit in
de poreuze
poreuze Osmington
Osmington oöliet
collet en in de
spectaculair is
Bencliff Grit. Het meest spectaculair
echter de telkens ververste
ververste oliefilm
op het zeewater aan de kustlijn; de
olie­lekkage is live waarneembaar!
olielekkage
Grit zandsteen
De genoemde Bencliff Grit
was tevens onderwerp
onderwerpvan
vandiscussie
discussie
in het veld. Het zou
zou gaan
gaan om
om storm-
Ontsluiting in de Permische Exmouth beds, als
als analoog
analoog voor
voor het
Rotliegendes in
Foto: G-J
G-J Vis
Vis
Rotliegendes
in Nederland.
Nederland. /| Foto:
zanden
zanden in
in een
een estuarien
estuarien intergetijdeintergetijdegebied. De hummocky cross stratification in de zanden
zanden en het karakter van
de kleirijke afzettingen (linsen-flaser
type) erboven en eronder voedde de
discussie
discussieof
of het
het niet
niet gewoon offshore
gevormd kon
gevormd
kon zijn.
zijn.Gelukkig
Gelukkigbood
boodTNO
TNO
analyse
naderhand uitkomst met een analyse
van de palynologie van drie monsters
uit de kleiige sedimenten. De
De dinoflagellaten
wijzen duidelijk
duidelijk op
op een open
gellaten wijzen
marien karakter. Dit werd verder ondersteund door ichnofossielen
ichno­fossielen van
van RhizocoRhizocorallium en Diplocraterion parallelum, die
vooral in een lower shoreface omgeving
voorkomen.
Onshore
Onshore olieveld
olieveld
Oostwaarts
Oostwaarts van
van Kimmeridge Bay
Bay ligt
het grootste onshore olieveld van het
Verenigd Koninkrijk: Wytch Farm.
Het veld is ca. 17 km lang en bijna
4 km breed. Vanwege de kwetsbare
natuur in dit gebied zijn de faciliteiten
geconcentreerd
geconcentreerd op nauwelijks zichtbare locaties op land. Het deel van
het veld onder de zee wordt vanaf
land bereikt met gedevieerde putten
die meer dan 7 km ver reiken.
reiken. De
reservoirs bestaan
bestaan uit de Sherwoord
Sandstone Group
Sandstone
Group en
en de Bridport
Sands. Het
Sands.
Het veld
veld isis ontdekt
ontdekt in 1975 en
in productie sinds 1988,
1988, momenteel
door Perenco.
Bij Hengistbury Head bezochten
bezochten we
Eocene ondiep
nog de Eocene
ondiep mariene
mariene afzettingen. Hierin bevinden zich conglobestaande uit
meraten bestaande
uit met bitumen
gecementeerd zand. Hieruit is af
of te
al gedurende
gedurende het
het Eoceen
Eoceen
leiden dat al
oliegeneratie en -migratie plaatsvond. De olie was waarschijnlijk
afkomstig van reservoirgesteente van
Vroeg-Krijt ouderdom, die begonnen
te lekken als gevolg van inversie.
Een korte vlucht van Southampton
Een
beëindigde deze
naar Amsterdam beeindigde
excursie.
leuke en leerzame excursie.
Met dank
dank aan
aan Roel
Roel Verreussel,
Verreussel, Sander
Sander
Met
Janssen en
Houben, Nico Janssen
en Dirk
Dirk MunsterMunsterman (TNO) voor pollenanalyse.
Zijp (TNO,
(TNO, GeoGeo­
Geert-Jan Vis
Vis en Mart
Mart Zijp
logische Dienst Nederland)
agenda
agenda
internet
internet
25 februari 2015
9 en
en 10
mei 2015
9
10 mei
2015
DAP
Project
DAP–- Delft
Delft Aardwarmte
Aardwarmte Project
symposium. Info:
symposium.
Info:http://
http://
www.delftaardwarmteproject.nl/
www.delftaardwarmteproject.n1/
MineralenMineralen- en
en fossielenbeurs
fossielenbeurs
Minerant,
België.
Minerant, Antwerpen,
Antwerpen, Belgie.
Info:
Info: www.minerant.org
www.minerant.org
20 maart
maart 2015
20
2015
9-12 juni 2015
5e
Natuursteenplatform,Rijksdienst
Rijksdienst
5e Natuursteenplatform,
Cultureel Erfgoed,
Cultureel
Erfgoed, Amersfoort.
Amersfoort.
Info:
Info: www.cultureelerfgoed.nl
www.cultureelerfgoed.n1
AquaConSoil2015 –- Sustainable
AquaConSoiI2015
Sustainable
Use
Management of
of Soil,
Soil,
Use and
and Management
Sediment and
and Water
Water Resources,
Resources,
Sediment
Kopenhagen,
Kopenhagen, Denemarken.
Denemarken.
Info:
Info:http://www.aquaconsoil.org
http://www.aquaconsoil.org
23-26 maart
maart 2015
2015
23-26
Clay Conference
Brussel, Belgie.
België.
Clay
Conference 2015,
2015, Brussel,
Info:
Info: www.clayconferencebrussels
www.clayconferencebrussels
2015.com
2015.com
30 april-3
april-3 mei
mei 2015
30
2015
PGK-excursie
KaiserPGK-excursienaar
naar Freiburg
Freiburg en
en Kaiserstuhl (Zuid-Duitsland).
(Zuid-Duitsland).
stuhl
Info: www.pgknet.nl
www.pgknet.nl
Info:
4-8 mei 2015
47th
Int. Liege
Liège Colloqium
Colloqium on
Ocean
47th Int.
on Ocean
Dynamics,
Dynamics, Luik,
Luik,België.
Belgie.Info:
Info:http://
http://
modb.oce.ulg.ac.be/colloquium/
modb.oce.ulg.ac.be/colloquium/
2-5 juli 2015
Excursie Paleobiologische
Paleobiologische Kring
Excursie
Kring
naar
naar Denemarken.
Denemarken. Info:
Info:http://
http://
www.paleobiologischekring.org
www.paleobiologischekring.org
23-27 augustus
augustus 2015
23-27
2015
Wageningen Soil
Wageningen
Soil Conference.
Conference. Info:
Info:
http://www.wageningenur.nl/en/
http://www.wageningenur.nl/en/
Research-Results/Projects-andResearch-Results/Projects-andprogrammes/Wageningen-Soilprogrammes/Wageningen-SoilConference.htm
Conference.htm
Aardwetenschappen Universiteit Utrecht: www.uu.nl/geo
www.uu.nl/geo
UvA: www.studeren.uva.nl/aardwetenschappen
Aardwetenschappen UvA:
www.studeren.uva.nl/aardwetenschappen
www.falw.vu.nl
Aardwetenschappen Vrije Universiteit Amsterdam: www.falw.vu.nl
www.bbw.wur.nl/NL/
Bodem, Water en Atmosfeer: www.bbw.wur.nl/NL/
for Technical
Technical Geoscience:
Geoscience: http://citg.tudelft.nl/
Centre for
http://citg.tudelft.nl/
www.darwincenter.n1
Darwin Centrum voor Biogeologie: www.darwincenter.nl
GAZA:
www.gaia-netwerk.n1
GAIA: www.gaia-netwerk.nl
www.kncv.nl/
Geochemische Kring: www.kncv.nl/
Geologisch tijdschrift
NGV: www.grondboorenhamer.
www.grondboorenhamer.
Geologisch
tijdschrift van de NGV:
geologischevereniging.nl
geologischevereniging.n1
Ingenieurs-Geologische Kring: www.ingeokring.nl
www.ingeokring.n1
KNGMG: www.kngmg.nl
www.kngmg.nl
Mijnbouwkundige Vereeniging TU-Delft: www.mv.tudelft.nl
www.mv.tudelft.nl
Nederlandse Kring Aardse
Aardse Materialen:
Materialen: www.nkam.nl
www.nkam.nl
Palynologische Kring: www.palynologischekring.nl
www.palynologischekring.n1
Petroleum Geologische
Geologische Kring: www.pgknet.nl
www.pgknet.nl
Petroleum
www.paleobiologischekring.org/
Paleobiologische Kring: www.paleobiologischekring.org/
www.ncl.tudelft.nl
Nederlands Centrum voor Luminescentiedatering: www.ncl.tudelft.nl
www.geologischevereniging.n1
Geologische Vereniging,
Vereniging, NGV:
NGV: www.geologischevereniging.nl
Nederlandse Geologische
Sedimentologische Kring: http://sedi.kring.googlepages.com/
http://sedi.kring.googlepages.com/
GEA: www.gea-geologie.nl
Stichting Geologische Activiteiten,
Activiteiten, GEA:
www.gea-geologie.nl
Studievereniging GAOS
GAOS (UvA): www.svgaos.nl
www.svgaos.nl
Studievereniging
www.geovusie.nl
Studievereniging GeoVusie (VU): www.geovusie.nl
www.uavonline.nl
Studievereniging U.A.V. (UU): www.uavonline.nl
colofon
colofon
Geo.brief isis een
Geo.brief
een gezamenlijke
gezamenlijke uitgave
uitgave van
van het
het
KoninklijkNederlands
Nederlands Geologisch
Geologisch Mijnbouwkundig
Mijnbouwkundig
Koninklijk
Genootschap (KNGMG)
(KNGMG) en
Genootschap
enhet
het NWO
NWOgebiedsbestuur
gebiedsbestuur
voor Aarde
Aarde en
en Levenswetenschappen
Levenswetenschappen(NWO-ALW).
(NWO-ALW).
voor
Verschijnt 88 maal
Verschijnt
maal per
per kalenderjaar
kalenderjaar
ISSN1876-231X
1876-231X
ISSN
E-mail
E-mail redactie:
redactie: [email protected]
[email protected]
Dr. W.E
W.E Westerhoff
(GDN -- TNO),
TNO), hoofdRedactie: Dr.
Westerhoff (GDN
hoofdredacteur
redacteur
Drs.
Drs. F.S.
F.S.van
van Schijndel-Goester
Schijndel-Goester
Drs. R.
Drs.
R. Prop
Prop(NWO-ALW)
(NWO-ALW)
Eindredactie:
Eindredactie: Drs.
Drs. A.
A.Nauta,
Nauta, [email protected]
[email protected]
hetKNGMG
KNGMG
Kosten lidmaatschap van het
€ 80,80,– gewoon
gewoon lid
lid
€
50,–pronnovendi
promovendi
€€50,€ 20,20,– student
student lid
lid
€
Het
is inclusief
Het lidmaatschap
lidmaatschap is
inclusief de
de Geo.brief
Geo.brief en
en het
het
tijdschrift
tijdschrift Netherlands
Netherlands Journal
Journal of
of Geo-sciences
Geo-sciences//
Geologie en
Mijnbouw. Het
van
Geologie
en Mijnbouw.
Het lidmaatschap
lidmaatschap loopt
loopt van
januari tot
tot 31
31 decennber.
december.
11 januari
Opzegging dient
van
Opzegging
dient drie
drie maanden
maanden voor
voor het
het einde
einde van
het
kalenderjaar te
het kalenderjaar
to geschieden.
geschieden.
Deze
van
Deze Geo.brief
Geo.briefwordt
wordt verspreid
verspreid aan
aan alle
alle leden
leden van
het
KNGMG enentevens
het KNGMG
tevensnaar
naarca.
ca.300
300geadresseerden
geadresseerden
van
Losseabonnementen
abonnementen zijn
zijn niet
niet
van NWO-ALW.
NWO-ALW. Losse
mogelijk.
mogelijk.
GAW ontwerp
Vormgeving: GAW
ontwerp en
en communicatie
communicatie
Gen. Foulkesweg
72, 6703
6703 BW
BW Wageningen
Gen.
Foulkesweg 72,
Wageningen
tel.
0317 425880;
425880; fax
fax 0317
tel. 0317
0317 425886
425886
e-mail: [email protected]
e-mail:
[email protected]
Modem, Bennekom
Bennekom
Drukkerij Modern,
Druk: Drukkerij
Drs.
Drs. L.C.
L.C.van
vanGeuns,
Geuns, voorzitter
voorzitter
Dr.
Dr. J.J. Stafleu
Stafleu (TNO),
(TNO),secretaris
secretaris
Dr.
Dr. E.
E.Ufkes,
Ufkes,penningmeester
penningnneester
Dr.
(UU)
Dr. H.
H. Abels
Abets (UU)
Dr.
Dr. J.M.C.M.
J.M.C.M.Schreurs
Schreurs
Secretariaat
KNGMG
Secretariaat KNGMG
KNMGM
KIVINIRIA,
KNMGM p/a
p/a KIVINIRIA,
Prinsessegracht
23, 2514
2514AP
AP Den
Den Haag
Haag
Prinsessegracht 23,
Postbus
30424, 2500
2500GK
GK Den
Den Haag
Haag
Postbus 30424,
tel: 020
tel:
020 5989953,
5989953, e-mail:
e-mail: [email protected]
[email protected]
IBAN:NL62
NL62INGB
INGB0000040517
0000040517
IBAN:
Adres NWO-ALW
Voor het
Advertenties: Voor
het plaatsen
plaatsen van
van advertenties
advertenties
kunt
het Bureau
Bureau
kunt uu contact
contact opnemen
opnemen met
met het
van het
hetKNGMG,
KNGMG, tel.
van
tel.020
020 5989953,
5989953,
e-mail: [email protected],
met
e-mail:
[email protected], of
of met
Uitgeverij
Uitgeverij Blauwdruk,
Blauwdruk,tel.
tel. 0317
0317 425890,
425890,
e-mail:
[email protected]
e-mail: [email protected]
onder voorbehoud
Kopij/verschijningsdata 2015
2015 onder
nr.
20/2
26/3
nr. 22
20/2
26/3
nr. 3
3
8/5
nr.
3/4
8/5
3/4
nr. 44
11/6
nr.
15/5
11/6
15/5
nr. 5
5
17/7
nr.
17/7
20/8
20/8
nr.
28/8
1/10
nr. 66
1/10
28/8
nr.
9/10
12/11
nr. 7
7
12/11
9/10
nr.
20/11
24/12
nr. 8
8
20/11
24/12
(Wijzigingen
voorbehouden)
(Wijzigingen voorbehouden)
Hoofdbestuur KNGMG
KNGMG
Hoofdbestuur
Laan
Laan van
van Nieuw
Nieuw Oost-Indië
Oost-Indie 300
300
2593
CE Den
Den Haag
Haag
2593 CE
Postbus
2509 AM
AM Den
Den Haag
Haag
Postbus 93510,
93510, 2509
tel:
fax: 070
070 3819033
3819033
tel: 070
070 3440
3440 619
619 // fax:
e-mail: [email protected]
e-mail:
[email protected]
NWO-ALW
Bestuur NWO-ALW
Jrg. 2015:
Jrg.
2015: Tarieven
Tarieven bij
bijeenmalige
eenmalige plaatsing
plaatsing
2/1:
2/1: 1.450,1.450,–
396 x
x 255
(midden)
396
255 mm
mm (midden)
1/1:
1/1: 975,975,–
188 xx 255
188
255 mm
mm (achter)
(achter)
1/1:
188
1/1: 625,625,–
188 xx 255
255 mm
mm
1/2: 350,350,–
188 xx 125,
125, 90
90 xx 255
255 mm
mm
188
1/2:
1/4: 210,210,–
188 xx 60,
60, 90
90 xx 125
1/4:
188
125 mm
mm
1/8: 154,154,–
188 xx 25,
25, 90
90 xx 60
mm
1/8:
188
60 mm
Bedragen
ex. 210/0
21% btw
Bedragen ex.
btw
Prof.dr.ir.
J.T. Fokkema
Prof.dr.ir. J.T.
Fokkema (voorzitter)
(voorzitter)
Prof.dr.ir. I.
Rietjens (vice-voorzitter)
(vice-voorzitter)
Prof.dr.ir.
I. Rietjens
Prof.dr. J.J. Trampert
Trannpert(vice-voorzitter)
(vice-voorzitter)
Prof.dr.
Prof.dr. A.J.M.
Driessen
Prof.dr.
A.J.M. Driessen
Dr.ir.
Dr.ir. S.
S. Heimovaara
Heinnovaara
Prof.dr.
S. Hulscher
Prof.dr. S.
Hulscher
Prof.dr.
B.J.J.M. van
Hurk
Prof.dr. B.J.J.M.
van den
den Hurk
Prof.dr. M.
Prof.dr.
M. Oitzl
Oitzl
Prof.dr. N.M.
N.M. van
van Straalen
Straalen
Prof.dr.
1900
Oplage: 1900
februari
Geo.brief
februari 2015
2015 Geo.brief
19
19
De Peelrandbreuk in de ontgraving bij Bakel. | Foto: Pieter van der Klugt

Schakel mee met actueel geo- informatiemanagement

Verslag van de 3e thema-avond 15 september 2014 “Bezoek Civiel

Geo7x handheld: Nauwkeurigheid vs productiviteit

2e Kaartje gratis! - Campaigns Unlimited

Risico beheersing bij een geothermisch project

2 e graad van 8 tot 10 jaar

Hotnews en indrukken Esri UC 2014 San Diego - AGGN

OpenTopo Kennisdag 25 april 2014

Klik hier voor de gebruiksaanwijzing

Download de Joolz Geo brochure