Om het voortgaande gesprek over de theologie van Olof de Vries te markeren en te intensiveren, kwam deze gelegenheidsbundel tot stand. kokBOschriftwoord0514.indd 1 De geschiedenis van het Schriftwoord gaat door onder redactie van: Gedachten ter markering van de theologie van dr. O.H. de Vries Prof. dr. Henk Bakker Albrecht Boerrigter Jeanette van Es Winfried Ramaker De geschiedenis van het Schriftwoord gaat door NUR 700 ISBN 978 90 435 2368 4 9 789043 523684 prof. dr. henk bakker e.a. (red.) Dr. O.H. de Vries (1941-2014) was hoogleraar vanwege de Unie van Baptistengemeenten in Nederland. In 1982 promoveerde hij tot doctor in de godgeleerdheid op een proefschrift met de titel Leven en praxis van de vroege dopers uitgelegd als een theologie van de geschiedenis. Vanaf 1991 tot 2009 was De Vries bijzonder hoogleraar ‘Geschiedenis en leerstellingen van het Baptisme’ aan de Universiteit Utrecht. In 1998 werd deze aanstelling uitgebreid tot het gewoon hoogleraarschap ‘Geschiedenis en leerstellingen van het Baptisme en de theologische praxeologie’ (tot 2003). Tot het vroege voorjaar van 2014 was De Vries actief binnen het onderwijs aan het Baptistenseminarium. UITGEVERIJ KOK – UTRECHT 05-05-14 12:57 Geschiedenis van schriftwoord 1-256_Geschiedenis van schriftwoord 1-256 22-04-14 11:13 Pagina 1 DE GESCHIEDENIS VAN HET SCHRIFTWOORD GAAT DOOR Geschiedenis van schriftwoord 1-256_Geschiedenis van schriftwoord 1-256 22-04-14 11:13 Pagina 3 De geschiedenis van het Schriftwoord gaat door Gedachten ter markering van de theologie van dr. O.H. de Vries Onder redactie van: Prof. dr. Henk Bakker Albrecht Boerrigter Jeanette van Es Winfried Ramaker Geschiedenis van schriftwoord 1-256_Geschiedenis van schriftwoord 1-256 22-04-14 11:13 Pagina 4 © 2014 Uitgeverij Kok – Utrecht Omslagontwerp Garage BNO Schilderij omslag Riet Corporaal-Bots Opmaak binnenwerk ZetSpiegel, Best ISBN 978 90 435 2368 4 NUR 700 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Geschiedenis van schriftwoord 1-256_Geschiedenis van schriftwoord 1-256 22-04-14 11:13 Pagina 5 INHOUD Voorwoord Deel 1 – hart voor het Woord Izaak de Hulster – De actualiteit van de herlezen Schrift door de geschiedenis heen Cor Blom – Genesis 1–3: twee keer ‘de mens’ Hetty Lalleman – Profeet ‘op het nulpunt van zijn bestaan’ Gijs van den Brink – Jezus’ omgang met de psalmen Henk Bakker – Niet van de eeuwigheid Deel 2 – hart voor de gemeente Eduard Groen – Baptisten zijn niet van deze tijd Yme Horjus – ‘De broeder winnen’ als prioriteit bij tuchtsituaties John Sussenbach – De betekenis van ouderen voor de gemeente van Christus Teun van der Leer – Wij zijn niet autonoom, en zeker geen democratie! 11 33 49 63 76 103 119 135 146 Deel 3 – hart voor de mens Willem van Asselt – ‘Vrienden noem Ik jullie’ Marcel Sarot – Veroorzaakte gebeurtenis of vrije handeling? Piet Brongers – De waarheid boven tafel Wout Huizing – Oog voor elkaar! 163 182 197 216 Jos Jumelet (bibliografie) 233 Overzicht auteurs 255 Geschiedenis van schriftwoord 1-256_Geschiedenis van schriftwoord 1-256 22-04-14 11:13 Pagina 7 Voorwoord Deze bundel is geschreven om het gesprek over de theologie van Olof de Vries te markeren en te intensiveren. Graag hadden we dat in gesprek met Olof zelf gedaan. Maar tijdens de totstandkoming van deze bundel bleek zijn gezondheid hard achteruit te gaan. De publicatie komt helaas te laat, want op 13 april 2014 is Olof de Vries overleden. De redactieleden en de auteurs zijn door dit verlies diep geraakt. Met het overlijden van Olof de Vries is niet alleen een kostbare collega weggevallen, maar ook een vertrouwde en markante stem binnen de Unie van Baptistengemeenten. De stem is weg en daarom hechten wij er des te meer aan om zijn taal aan het papier toe te vertrouwen. In deze eerste bundel komen collega’s, vrienden en oud-studenten aan het woord. In een volgende bundel hopen wij een compilatie van hoofdstukken, artikelen en lezingen van Olof de Vries’ eigen hand te publiceren. Olof de Vries was van 1991 tot 2009 bijzonder hoogleraar aan de faculteit van de Universiteit van Utrecht (zie de Catalogus Professorum). Collega’s en studenten zijn het erover eens: professor De Vries was een bekwaam docent en wetenschapper, maar er is meer. Hij was ook een theoloog die zijn geloof bewust inbracht en de christelijke gemeenschap wilde ‘voeden’. Dit blijkt onder meer uit de vele preekbeurten die hij hield, toespraken, lezingen, en de artikelen die hij schreef, onder meer in De Christen. Na jarenlange dienst aan kerk en wetenschap zochten we naar een gelegenheid om reacties van collega’s, studenten en andere betrokkenen samen te brengen in een academische gelegenheidsbundel. Deze ligt nu voor. Het is een diverse en een degelijke compilatie van artikelen geworden. We hopen dat onder meer op deze wijze het voortgaande gesprek over de theologie van De Vries wordt gediend. Olof de Vries was een interdisciplinair denker en een christen met een open blik op denken en geloven, doen en belijden. Zijn methodische benadering is vooral beschrijvend, niet zozeer normerend, ook waar zijn onderzoek de Schrift betreft. De indeling die de redactie heeft gekozen voor deze bundel telt drie aandachtsgebieden: Woord, gemeente, mensen. Het zijn aandachtsgebieden die De Vries kenmerken. Het Woord van God was hem lief, de gemeente van Christus was hem lief en mensen waren hem lief. Geschiedenis van schriftwoord 1-256_Geschiedenis van schriftwoord 1-256 22-04-14 11:13 Pagina 8 De titelwoorden ‘De geschiedenis van het Schriftwoord gaat door’ komen uit het eerste artikel in deze bundel en zijn ooit door De Vries in een collegedictaat hermeneutiek opgeschreven (les 2, § 5,1). Deze woorden zijn de verbindende schakel tussen Woord, gemeente en mensen. Schriftwoorden maken geschiedenis en deze geschiedenis verbindt de gemeente op een bijzondere wijze met mens en wereld. De redactie dankt allen die aan de bundel hebben meegewerkt. Albrecht Boerrigter Jeanette van Es Winfried Ramaker Henk Bakker (hoofdredacteur) Geschiedenis van schriftwoord 1-256_Geschiedenis van schriftwoord 1-256 22-04-14 11:13 Pagina 9 DEEL 1 hart voor het Woord Geschiedenis van schriftwoord 1-256_Geschiedenis van schriftwoord 1-256 22-04-14 11:13 Pagina 11 De actualiteit van de herlezen Schrift door de geschiedenis heen – Izaak J. de Hulster – Wie de Bijbel als christen leest, verwacht het wonder dat God tot mensen spreekt, omdat Hij de Schrift gebruikt in zijn communicatieproces met gelovigen – en overigens ook andere lezers aan kan spreken. Wie als christen leest, leest de Bijbel vaak niet voor de eerste keer; en mocht het wel zo zijn, dat een christen de woorden (van een bepaalde bijbelvertaling) wel voor het eerst op papier ziet, dan is de inhoud van de bijbelverzen vaak niet geheel nieuw en onbekend – al heeft niet iedereen een christelijke culturele achtergrond en zijn we ook wel eens vergeetachtig. Een lezer van vandaag staat in een veelkleurige traditie van lezers1 en lezen. Daarom kan het lezen van de Bijbel hier vanuit het perspectief van herlezen benaderd worden.2 Bovendien is het herlezen van de Bijbel joodse en christelijke praxis sinds de oudheid tot vandaag de dag, tijdens samenkomsten en individueel Bijbellezen. Een bundel voor professor Olof de Vries vormt bij uitstek de aanleiding tot dit artikel in de huidige vorm. Daarover kort een persoonlijke noot, voordat ik mij meer in detail aan mijn onderwerp wijd. Als student van Olof de Vries3 ben ik zijn nadruk op de geschiedenis gaan delen. De geschiedenis is een dynamische context; zo stelt ‘de tijd’ uitdagingen aan mensen in hun eigen contexten. Uitgaande van een aantal elementen van De Vries’ colleges zal ik nader ingaan op de actualiteit van de Schrift door de geschiedenis heen vanuit het perspectief van herlezen. Hierin zal duidelijk worden, hoe De Vries als professor mijn denken (mede) heeft gevormd en hoe ik zelf bepaalde gedachtegangen voortzet. Zo bied ik mijn leraar graag dit essay als vrucht aan in deze bundel. Actualiteit van de Schrift in de colleges van Olof de Vries In het bijzonder in de colleges hermeneutiek en ethiek kwam de vraag naar de noodzaak van de actualiteit van de Schrift voor vandaag naar voren. Hieronder volgen drie impressies uit die colleges; slechts impressies, omdat de rijkdom aan gedachten van vele colleges en zes jaar in de seminariumgemeenschap hier niet samen te vatten zou zijn. Ze dienen als basis voor de rest van mijn bijdrage. De 11 Geschiedenis van schriftwoord 1-256_Geschiedenis van schriftwoord 1-256 22-04-14 11:13 Pagina 12 nadruk ligt op de Schrift, maar de rol die erin wordt toegekend aan de geschiedenis is onmiskenbaar. 1. De Vries leidde zijn college hermeneutiek in met de bekende drieslag auteur – tekst – lezer;4 vervolgens onderstreepte hij het belang van de lezer, met name hoe de (subjectieve) lezer in de geschiedenis staat en hoe het (historische) heden van de lezer deel is van de geschiedenis van de tekst (dat was de toekomst van de tekst, toen die geschreven en gecanoniseerd werd). Op deze manier wist hij de actualiteit van de tekst, in het bijzonder middels zijn visie op de geschiedenis, te onderstrepen. ‘De geschiedenis van het Schriftwoord gaat dóór’ was één van zijn tussenkopjes in het collegedictaat hermeneutiek (les 2, §5.1). Door zijn begrip van de geschiedenis leerde De Vries ons de tekst dynamisch te benaderen en daarin de subjectiviteit van de mens recht te doen, waardoor het woord actueel is. ‘Je moet jezelf als hoorder wel tegenkomen in het Woord en uitgedaagd worden.’5 2. Ook in de colleges ethiek werd de actualiteit van de Schrift benadrukt. Binnen het complex van richtlijnen, verstand, creatieve werking van verhalen, gebed en gesprekken in de gemeente spreekt de Bijbel in het heden. Je moet alle argumenten op een rij zetten om tot een ‘reflective equilibrium’ (een uitgebalanceerde conclusie als basis voor het handelen) te komen. Daartoe moet je ergens Christus’ stem herkennen, de stem van de gekruisigde en opgestane, je bewust zijn van vergeving en verzoening. Ook blijft ‘de Schrift de luis in de pels’ – je hebt er nooit mee ‘afgerekend’.6 3. Gods Geest maakt de mens tot subject en zo dus ook verantwoordelijk; onze subjectiviteit (als onderdeel van onze menselijkheid) rust in de Schepper. Objectivering (bijvoorbeeld onder verwijzing naar de Schrift – vanuit een bepaalde Schriftvisie) is Geest dodend; Gods Geest en ook de inspiratie van de Schrift werken door onze menselijkheid.7 Dit is een belangrijke reden om geen aparte dogmatische locus ‘Schriftleer’ te hebben, maar de Schrift binnen de pneumatologie te bespreken en daarmee als onderdeel van de communicatie tussen God en mens, communicatie door de eeuwen heen.8 Het is niet te veel om te zeggen: geschiedenis en menselijkheid veronderstellen elkaar.9 Zodoende is er voortdurend sprake van nieuwe historische situaties10 en van mensen die daarin (moeten) handelen en hun weg met God zoeken en vinden. De Schrift is daarin een belangrijke factor, maar niet zonder de Heilige Geest, een christelijke gemeenschap, Christus als norm en ook niet zonder een besef van voorlopigheid in het licht van het eschaton, evenals verootmoediging, eerbied en gebed – in navolging van Christus. Deze opsomming komt uit de ‘randvoorwaarden voor de uitleg van het Schriftwoord, binnen het kader van de doorgaande (heils)geschiedenis, ná de afsluiting van de canon’.11 12 Geschiedenis van schriftwoord 1-256_Geschiedenis van schriftwoord 1-256 22-04-14 11:13 Pagina 13 Communicatie en actualiteit De drieslag ‘auteur – tekst – lezer’ biedt ruimte voor een model van communicatie als basis voor de hermeneutiek.12 Bij communicatie – in het bijzonder bij het bestuderen van de Schrift – gaat het er niet alleen om, dat de boodschap overkomt, want ook de uitwerking van die boodschap is van essentieel belang. In de Bijbel ontvangen we boodschappen met feiten, emoties, beloften en opdrachten. Deze kunnen herkenning oproepen, aansporen tot actie (navolging) en ook troosten. Juist de uitwerking die het Woord heeft, is een element dat vaak over het hoofd wordt gezien. Het volgende model van Schriftstudie verdisconteert echter ook dit element:13 A. Attitude (houding): Bijbel lezen is ingebed in gebed, een verwachtende houding, eerbied en vergt reflectie op (bewustzijn van) de eigen situatie. B. Beluisteren/begrijpen: lees de Bijbel aandachtig; in tweede instantie gaat het hier om bewustzijn/rekenschap van vorm (genre en stijlmiddelen), inhoud en context (literair en qua historische situatie). C. Contextualisatie: toepassing op de eigen situatie. D. Doorgeven door delen en doen: hoe de Bijbel ons verrijkt, is niet alleen iets voor onszelf, maar ook voor onze christelijke gemeenschap, zodat wij aangescherpt worden en samen worden opgebouwd; we geven wat we leren door in het uitleven ervan – ook bij het doen helpt de geloofsgemeenschap ons. Ook dit communicatiemodel moet in de geschiedenis geplaatst worden. De stap van contextualisatie maakt dit mede duidelijk. Een historische benadering van de Schrift probeert een tekst ‘in zijn bijbelse leefwereld’ te bestuderen; dit biedt enerzijds een handvat voor de toepassing van de tekst en anderzijds brengt het een stukje nuchterheid.14 Herlezen Herlezen heeft als woordenboekbetekenis ‘opnieuw lezen’ en impliceert een grotere opmerkzaamheid dan ‘gewoon’ lezen. Bij punt B in de vorige paragraaf werd reeds het aandachtig lezen van de Schrift onderstreept. Geconcentreerd lezen was ook een van de punten die Matei Ca˘linescu maakt in zijn boek Rereading15 en is ook waar het David Mikics om gaat in zijn zeer recente boek Slow Reading in a Hurried Age.16 Tijd nemen voor een boek kan overigens substantieel bijdragen aan het plezier ervan.Wanneer het om de Heilige Schrift gaat, hebben we misschien eerder de neiging van ‘vreugde’ te spreken. Hieronder ga ik nader in op ‘herlezen’ en wel vanuit het perspectief van literatuurwetenschappen (vaak geschreven met het oog op fictie) en hoe het concept ‘herlezen’, rereading, rélecture binnen de bijbelwetenschappen (als een voor de interpretatie belangrijk deelgebied van de theologie) wordt gebruikt, maar deze twee eerst nadat ik meer in het algemeen iets over herlezen heb gezegd. 13 Geschiedenis van schriftwoord 1-256_Geschiedenis van schriftwoord 1-256 22-04-14 11:13 Pagina 14 Algemeen Vaak wordt herlezen simpelweg gebruikt als synoniem voor opnieuw lezen, soms keer op keer. Dit kan leiden tot nieuwe inzichten. Dit was blijkbaar ook de ervaring van H.R. Patch die uitmondde in zijn boek On rereading Chaucer,17 mogelijk het eerste boek met een equivalent van herlezen, rereading, rélecture in de titel. In de inleiding schrijft Patch dat dit boek eigenlijk de notities bevat van wat hem ‘tijdens het herlezen van Chaucer’ opviel, een veelvuldig herlezen. Omdat er aan herlezen geen einde is, deelt hij zijn observaties in alle voorlopigheid en nodigt de lezer van zijn boek uit tot herlezen; hij spreekt de hoop uit dat zijn boek ‘iedereen stimuleert zich tot Chaucer zelf te wenden om sommige observaties te bekrachtigen en andere te verwerpen.’18 Twee dingen vallen hier op. 1. Herlezen betekent hier opnieuw lezen en tegelijkertijd opnieuw overwegen; het herijken van gedachten is bij Patch bijna een organisch, onbewust onderdeel van het herlezen, terwijl herlezen ook als bewuste zoektocht naar nieuwe ideeën vormgegeven kan worden, als ‘critical rethinking’.19 Dit kritische element benadrukt Haldeen Braddy in zijn recensie van Patchs boek. Hij zegt, dat bepaalde dingen misschien opvallen bij een eerste ‘terloopse’ lezing, maar dat herlezen met ‘critical inside’ tot ‘een beter begrip en een grotere waardering’ van Chaucer leidt.20 2. De hoop of de oproep aan anderen om Chaucer te herlezen impliceert, dat hij niet alléén zonder anderen, maar samen wil lezen.Vaak wordt (her)lezen echter als een solitair gebeuren verondersteld.21 Een boek van Leopold S. Sengor, de eerste Senegalese president, is ook bruikbaar als verheldering voor het vervolg van dit artikel. In 1976 publiceerde hij Pour une relecture africaine de Marx et d’Engels (1976). Als communist wilde hij het socialisme opnieuw doordenken om het toe te passen in Afrika;22 vanuit zijn kritiek op de (jonge) Marx (en diens erfenis uit de Renaissance) stelt hij, dat er niet over de mens(heid) in het algemeen gesproken kan worden. Daarom wil hij in Afrika het socialisme contextualiseren, zowel nationaal als regionaal.23 Literatuurwetenschappen Wanneer ‘herlezen’ tot concept wordt in de literatuurwetenschap, is er deels nog steeds sprake van kritisch heroverwegen, maar komt ook het punt van ‘aandacht’ aan de orde (zoals hierboven vermeld in de inleiding van deze paragraaf over herlezen). Het element van aandacht kan gebanaliseerd worden door de bewuste keuze tot herlezen te minimaliseren, maar ook wanneer er sprake is van ‘eenvoudigweg achteloos herlezen’24 krijgt een tekst opnieuw aandacht. Al wordt deze vorm van herlezen vaak geassocieerd met ontspanning, ze is echter niet zonder de ervaring nieuwe ontdekkingen te doen – weliswaar op bekend terrein, zoge14 Geschiedenis van schriftwoord 1-256_Geschiedenis van schriftwoord 1-256 22-04-14 11:13 Pagina 15 zegd.25 Hierbij kan in het algemeen gesteld worden, wat Ca˘linescu noemt met het oog op klassiekers: ‘on being reexamined, [these works] can convey the sense of freshness associated with first readings.’26 De literatuurwetenschappen werken met verschillende vormen van herlezen waarbij men zich meer bewust is van het ‘herhalen’, bijvoorbeeld bij herlezen om het geheugen op te frissen, soms op zoek naar details die men vergeten is of denkt gemist te hebben. Men hoeft hiertoe niet altijd een complete tekst of een heel boek opnieuw te lezen. Ca˘linescu beschrijft verder vormen van het bewust herlezen van complete werken (fictie, geen poëzie of non-fictie) onder de noemer ‘reflective rereading’ en expliciteert dit als ‘a meditative or criticially inquisitive revisiting of a text one has already read’.27 Dit kan begrepen worden in de lijn van Nabokov:‘A good reader, a major reader, an active and creative reader is a rereader.’28 Als motivatie tot herlezen kan gelden het beter begrijpen van het verhaal, de wereld van het verhaal, de structuur van het boek, soms op zoek naar nieuwe interpretatiemogelijkheden, maar ook om zich bewust te worden van de act van het (her)lezen. Voorts noemt Ca˘linescu de mogelijkheid het verhaal tijdens het lezen te herschrijven en zo wellicht tot nieuwe werken te komen; hij noemt deze vorm ‘de hoofdbron van literaire creativiteit’.29 Tot slot beschrijft hij het lezen om ‘het’ geheim te ontcijferen.30 Misschien blijkt hier het duidelijkst, dat Ca˘linescu’s ideeën ook mede gevoed zijn door zijn tijd en bezigheden als schrijver en literatuurcriticus in communistisch Roemenië vóór zijn emigratie naar de Verenigde Staten. Zijn vuistregel voor het zoeken naar het geheim benadrukt de aandacht die een tekst verdient, ook wanneer het niet om een tekst met een dubbele bodem of een tweede betekenis gaat: ‘reading between the lines means being extremely attentative and refusing to take anything in the text at face value unless there is proof to the contrary.’31 Al kan men hier natuurlijk aantekenen, dat het verstaan van een tekst in een nieuwe situatie ook de opdracht impliceert een tweede betekenis te vinden. Naast een bewustwording van de tekst en het lezen op zich biedt herlezen nog meer mogelijkheden van reflectie. Dit vat ik samen aan de hand van Patricia Meyer Spacks’ semi-populaire On rereading (2011).32 Het herlezen van kinderboeken, werk van Jane Austen (aan haar boeken is een speciaal hoofdstuk gewijd) en literaire fictie hangt samen met gevoelens van nostalgie en ontspanning, maar kan ook inzicht verschaffen. Allereerst, beginnend bij kinderboeken maar ook bij wat men later leest, biedt herlezen een mogelijkheid tot herontdekking van de eigen geschiedenis en zo een reflectie op de eigen persoonlijkheid.33 Door de standplaatsgebondenheid van bepaalde literaire werken leidt herlezen tot een bewustwording van de algemene geschiedenis en het eigen verleden,34 evenals hoe deze verweven kunnen zijn (geraakt). Herlezen kan dus bij de eigen geschiedenis én 15 Geschiedenis van schriftwoord 1-256_Geschiedenis van schriftwoord 1-256 22-04-14 11:13 Pagina 16 bij de eigen persoonlijkheid van de (her)lezer bepalen – soms is dat teleurstellend. Herlezen kan een individuele bezigheid zijn, maar een groep is ook een geschikte context. Zo’n groep biedt verschillende perspectieven en lezingen van de tekst, evenals de mogelijkheid de eigen visie bij te stellen. Meyer Spacks voegt hier nog aan toe dat samen lezen het lezen stimuleert. Naast de tekst, de inhoud en de lezer wordt herlezen ook gebruikt om de aandacht op de auteur te vestigen. Dit wordt vooral duidelijk in Paul Kameens Rereading poets.35 Een gedicht nodigt uit tot een levendig gesprek met de dichter; daartoe moeten we afstand nemen van onze vooringenomenheden en onze vaste patronen van waarneming – herlezen omwille van de ontmoeting kost moeite en inspanning, zorg en voorstellingsvermogen/verbeeldingskracht.36 Om nog een stap verder te gaan: inleving.37 Voor Kameen leidt dit tot een essentie die de relevantie, de actualiteit onderstreept: herlezen leidt voorbij aan het geschreven woord ook tot het nu.38 Kortom: bij herlezen gaat het om aandacht, niet alleen voor de tekst (het boek), de inhoud en de auteur, maar ook voor jezelf als lezer en net zo goed voor de (veranderende) historische omstandigheden, waarin de tekst geschreven werd en waarin je de tekst mogelijk zelf al eerder hebt gelezen. Herlezen is dus lezen met een vergrootglas, maar dat vergrootglas kan af en toe ook een spiegel worden. Dit is dus geen ‘close reading’ (in de lijn van New Criticism), maar herlezen met oog voor de omstandigheden van de lezer.39 Tot slot moet er nog gewezen worden op een vorm van herlezen die de literatuurwetenschappen overstijgt, maar die ook hierin duidelijk naar voren komt: lezen met nieuwe interesses, lezen vanuit een nieuw paradigma. Zo voerde Wolfgang Emmerich in 1992 een pleidooi voor het herlezen van DDR-literatuur, niet meer zo zeer vanuit een sociaal-politieke vraagstelling, maar met meer oog voor de stilistische en esthetische kenmerken.40 Deirdre Byrnes in haar Rereading Monika Maron (2011) neemt dit ter harte, maar brengt ook opnieuw de sociaalpolitieke elementen in, omdat haar schrijfster (Maron) ook na de Wende literair actief bleef.41 Het lezen met een andere bril op was ook de verrijkende ervaring van Sandra Gilbert (Rereading women, 2011) die door het herlezen van onder andere Emily Dickinson vanuit een nieuw paradigma concludeert dat de vrouwen uit de middenklasse die begonnen te schrijven, een grotere verandering in de geschiedenis teweeg hebben gebracht dan de kruistochten.42 Bijbelwetenschappen Ook binnen de bijbelwetenschappen wordt ‘herlezen’ in verband gebracht met lezen vanuit een nieuw paradigma, zoals in Matthew Coombers Re-reading the Prophets through Corporate Globalization (2010) die de oudtestamentische profeten 16 Geschiedenis van schriftwoord 1-256_Geschiedenis van schriftwoord 1-256 22-04-14 11:13 Pagina 17 herleest met een sociologisch model dat misbruik door grootgrondbezitters centraal stelt.43 Vaak wordt ‘herlezen’ ook simpelweg gebruikt in de zin van heroverwegen,44 zelfs door Ehud Ben Zvi45 die juist bekend staat om zijn bijdrage aan de conceptuele inhoud van herlezen. Soms gaat het bij ‘herlezen’ om een nieuwe toepassing46 en ook herinterpretatie kan expliciet het oogmerk zijn.47 Een bekende stelling van Nabokov is dat lezen onmogelijk is en dat een boek alleen herlezen kan worden.48 In het werk van Ben Zvi krijgt dit inhoud door het inzicht, dat alles wat geschreven werd meestal in een andere (latere) context gelezen wordt en ook daarna in allerlei specifieke situaties opnieuw wordt gelezen. Dit is eenvoudig samengevat, hoe Ben Zvi het belang van herlezen onderstreept en een (her)lezing van Obadja, Micha en Jona biedt binnen de tijdsperiode van het Oude Testament, met een concentratie op de gebeurtenissen rond de ballingschap.49 Naast deze verschillende lezingen van diachroon onderscheiden gemeenschappen van lezers onderstreept Ben Zvi het herlezen ook in verband met het ontdekken van nieuwe verbanden binnen het geheel van het boek.50 Herlezen zou gezien kunnen worden als een stap naar een toepassing van de tekst; lezen is daarbij de eerste kennismaking en herlezen voert dit verder, in een bepaalde richting. Deze insteek vertoont parallellen met inleidingen tot exegetische methoden. Om twee voorbeelden te noemen binnen het Nieuwe Testament: Anderson & Moore, Mark & Method (1992, 22008) en Green (red.), Methods for Luke (2010).51 Anderson en Moore beginnen met een narratieve benadering. Greens eerste hoofdstuk draagt de veelzeggende titel ‘Reading Luke’. Daarna volgen in beide boeken andere benaderingen, zoals een feministische en een postkoloniale.52 Bij een narratieve benadering kan ook sprake zijn van herlezen. Dit wordt het best geïllustreerd aan de hand van Geert Van Oyens Marcus code en Marcus mee maken.53 Van Oyen benadrukt bijvoorbeeld het open einde van Marc.16:1-8 als oproep aan de lezer om het verhaal af te maken. De lezer heeft hier de keuze niet verder te gaan óf Jezus te volgen en het evangelie opnieuw te lezen. Herlezen is dus een imperatief of minstens een uitnodiging van de tekst.54 Herhalingen in het evangelie onderstrepen daarbij het ‘opnieuw’. De leesroosters in de Vroege Kerk55 droegen ook bij aan dit herlezen, tot navolging. Een vergelijkbare vorm van ‘herlezing’ die ook een verbinding legt met navolging is een idee geopperd door onder anderen Griffith-Jones, dat het Johannesevangelie in de context van catechese gebruikt zou zijn.56 Een andere betekenis heeft ‘herlezen’ bij Zumstein en anderen die van rélecture spreken, maar dit in feite als synoniem voor Fortschreibung gebruiken. Bij hen is herlezen direct herschrijven binnen een nieuwe context en vindt plaats vóór het eind van de canonvorming.57 17 Om het voortgaande gesprek over de theologie van Olof de Vries te markeren en te intensiveren, kwam deze gelegenheidsbundel tot stand. kokBOschriftwoord0514.indd 1 De geschiedenis van het Schriftwoord gaat door onder redactie van: Gedachten ter markering van de theologie van dr. O.H. de Vries Prof. dr. Henk Bakker Albrecht Boerrigter Jeanette van Es Winfried Ramaker De geschiedenis van het Schriftwoord gaat door NUR 700 ISBN 978 90 435 2368 4 9 789043 523684 prof. dr. henk bakker e.a. (red.) Dr. O.H. de Vries (1941-2014) was hoogleraar vanwege de Unie van Baptistengemeenten in Nederland. In 1982 promoveerde hij tot doctor in de godgeleerdheid op een proefschrift met de titel Leven en praxis van de vroege dopers uitgelegd als een theologie van de geschiedenis. Vanaf 1991 tot 2009 was De Vries bijzonder hoogleraar ‘Geschiedenis en leerstellingen van het Baptisme’ aan de Universiteit Utrecht. In 1998 werd deze aanstelling uitgebreid tot het gewoon hoogleraarschap ‘Geschiedenis en leerstellingen van het Baptisme en de theologische praxeologie’ (tot 2003). Tot het vroege voorjaar van 2014 was De Vries actief binnen het onderwijs aan het Baptistenseminarium. UITGEVERIJ KOK – UTRECHT 05-05-14 12:57
© Copyright 2024 ExpyDoc
