documentatienota
CRB 2014 -0176
Studie over het structureel concurrentievermogen
van de grafische sector
CRB 2014-0176
PAR 14.04
LS/SVC
3 april 2014
Studie over het structureel concurrentievermogen
van de grafische sector
Aanspreekpunt:
Lieselot Smet
[email protected]
2
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Inhoudsopgave
1 Beschrijving van de grafische sector ...................................................................... 7
1.1 Sleutelindicatoren ....................................................................................................................... 7
1.1.1 Aandeel in de economie ................................................................................................... 7
1.1.2 Groei van de sector .......................................................................................................... 8
1.1.3 Exportprestatie ............................................................................................................... 10
1.1.4 Oorsprong import............................................................................................................ 13
1.2 Structuurindicatoren .................................................................................................................. 14
1.2.1 Evolutie investeringen .................................................................................................... 14
1.2.2 Oorsprong input .............................................................................................................. 14
1.2.3 De vraag ......................................................................................................................... 15
1.2.4 Scholingsniveau ............................................................................................................. 16
1.2.5 Soorten ondernemingen ................................................................................................. 17
2 Subsectoren van de grafische sector .................................................................... 18
2.1 Sleutelindicatoren ..................................................................................................................... 18
2.1.1 Evolutie aandeel in economie ......................................................................................... 18
2.1.2 Internationale vergelijking aandeel in economie ............................................................. 20
2.1.3 Export en import ............................................................................................................. 21
2.2 Structurele karakteristieken ...................................................................................................... 22
2.2.1 Aandeel toegevoegde waarde in de productiewaarde .................................................... 22
2.2.2 Investeringen .................................................................................................................. 24
2.2.3 Scholingsniveau ............................................................................................................. 25
2.2.4 Innovatie ......................................................................................................................... 25
2.2.5 Omvang ondernemingen ................................................................................................ 34
3 Het concurrentievermogen van de Belgische grafische industrie volgens het
analysekader van Michael Porter ........................................................................... 35
3.1 Het analysekader van Porter .................................................................................................... 35
3.1.1 De aanboddeterminant ................................................................................................... 37
3.1.2 De vraag ......................................................................................................................... 38
3.1.3 Toeleverende en aanverwante industrieën ..................................................................... 38
3.1.4 Strategie, rivaliteit en structuur van de ondernemingen .................................................. 38
3.1.5 De bredere omgeving ..................................................................................................... 39
3.2 Beschrijving van de concurrentiële omgeving van de grafische sector via een PEST-analyse . 39
3.2.1 Politieke context ............................................................................................................. 39
3.2.2 Economische context ..................................................................................................... 42
3.2.3 Sociaal-culturele omgeving ............................................................................................ 44
3.2.4 Technologische omgeving .............................................................................................. 45
3.3 Analyse van de competitieve voordelen van de grafische sector .............................................. 47
3.3.1 Productiefactoren ........................................................................................................... 47
3.3.2 De vraag ......................................................................................................................... 48
3.3.3 Toeleverende en aanverwante industrieën ..................................................................... 48
3.3.4 Structuur, strategie en rivaliteit ....................................................................................... 49
3.3.5 Concurrentiedynamiek.................................................................................................... 50
3
CRB 2014-0176
PAR 14.04
4 Identificatie van de strategische uitdagingen voor de grafische sector aan de
hand van een confrontatieanalyse ......................................................................... 51
5 Beleidsuitdagingen ................................................................................................. 55
6 Literatuurlijst ........................................................................................................... 56
4
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Lijst grafieken
Grafiek 1-1:
Grafiek 1-2:
Grafiek 1-3:
Grafiek 1-4:
Grafiek 1-5:
Grafiek 1-6:
Grafiek 1-7:
Grafiek 1-8:
Grafiek 2-1:
Grafiek 2-2:
Grafiek 2-3:
Grafiek 2-4:
Grafiek 2-5:
Grafiek 2-6:
Grafiek 2-7:
Grafiek 2-8:
Grafiek 2-9:
Grafiek 2-10:
Grafiek 2-11:
Grafiek 2-12:
Grafiek 2-13:
Grafiek 2-14:
Grafiek 2-15:
Grafiek 2-16:
Grafiek 2-17:
Specialisatie-index in vergelijking met de EU-15 op vlak van toegevoegde waarde en
werkgelegenheid(2010)..................................................................................................................................... 8
Groei reële toegevoegde waarde in de grafische sector in België en de internationale referentiegroep
(1996=100)........................................................................................................................................................ 9
Groei werkgelegenheid in de grafische sector in België en de internationale referentiegroep
(ref.j.
=1996) ............................................................................................................................................................... 9
Groei arbeidsproductiviteit in de grafische sector in België en de internationale referentiegroep
(ref.j.=1996)..................................................................................................................................................... 10
Handelsbalans 1996-2012 (in miljoenen euro's) ............................................................................................. 11
Evolutie in- en uitvoer 1996-2012 (in miljoenen euro's) .................................................................................. 11
Evolutie bruto-investeringen grafische sector in België (2005-2012) .............................................................. 14
Gemiddeld scholingsniveau werkenden (loontrekkenden + niet-loontrekkenden)
voor de periode 2010-2012 ............................................................................................................................. 17
Evolutie van de reële toegevoegde waarde in de subsectoren (1996-2011) .................................................. 19
Evolutie van de werkgelegenheid in de subsectoren (1996-2011) ................................................................. 19
Internationale vergelijking groei werkgelegenheid (X-as) en groei reële toegevoegde waarde (Y-as) in de
subsector drukkerijen (2000-2010) ................................................................................................................. 20
Internationale vergelijking groei werkgelegenheid (X-as) en groei reële toegevoegde waarde (Y-as)
voor de subsector uitgeverijen (2000-2010) ................................................................................................... 21
Evolutie toegevoegde waarde, output en intermediair verbruik, tegen lopende prijzen (in miljoenen euro's)
NACE 18 (2002-2010)..................................................................................................................................... 23
Evolutie toegevoegde waarde, output en intermediair verbruik, tegen lopende prijzen NACE 58
(2002-2010)..................................................................................................................................................... 23
Investeringsgraad (investeringen/toegevoegde waarde tegen factorkosten) voor de subsector drukkerijen
(2008-2010)..................................................................................................................................................... 24
Investeringsgraad (investeringen/toegevoegde waarde tegen factorkosten) voor de subsector uitgeverijen
(2008-2010)..................................................................................................................................................... 24
Gemiddeld scholingsniveau in de drukkerijen, de uitgeverijen en de verwerkende nijverheid, 2010-2012 ... 25
% Innoverende ondernemingen (2010)........................................................................................................... 26
Internationale vergelijking type innovatie, uitgeverijen ................................................................................... 27
Internationale vergelijking type innovatie, drukkerijen..................................................................................... 28
Verdeling innovatie-uitgaven als aandeel van de omzet, uitgeverijen met technologische innovatie, 2010 ... 28
Internationale vergelijking van de innovatie-uitgaven voor interne O&O als aandeel van de omzet .............. 29
Internationale vergelijking van de innovatie-uitgaven voor de verwerving van machines, uitrusting en
software........................................................................................................................................................... 30
Verdeling innovatie-uitgaven als aandeel van de omzet in drukkerijen met technologische innovatie ........... 30
Internationale vergelijking van de innovatie-uitgaven voor de verwerving van machines, uitrusting en
software als aandeel van de omzet in drukkerijen .......................................................................................... 31
5
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Lijst tabellen
Tabel 1-1:
Tabel 1-2:
Tabel 1-3:
Tabel 1-4:
Tabel 1-5:
Tabel 1-6:
Tabel 1-7:
Omschrijving subsectoren .................................................................................................................................... 7
Ontwikkeling van de prestaties van de ondernemingen volgens hun exportactiviteiten (1997-2005)................ 12
Oorsprong input NACE 22 ................................................................................................................................. 14
Binnenlandse input: belangrijkste leveranciers .................................................................................................. 15
Bestemming binnenlandse output ...................................................................................................................... 16
Intermediaire consumptie: belangrijkste afnemers............................................................................................. 16
Aandeel en groei van de tewerkstelling en de toegevoegde waarde binnen de grafische sector; opsplitsing
naar lokale ondernemingen, Belgische en buitenlandse multinationals............................................................. 18
Tabel 2-1:
Tabel 2-2:
Onderverdeling subsectoren met aandeel werkgelegenheid ............................................................................. 18
Aandeel subsectoren in toegevoegde waarde grafische sector in vergelijking met de referentiegroep
(2010) ................................................................................................................................................................. 20
Export- en importaandeel van het betreffende product op wereldniveau (2010) ............................................... 22
Indeling innoverende grafische ondernemingen naar type innovatie in België .................................................. 27
Samenwerkingsinitiatieven van uitgeverijen met technologische innovatie (NACE 58)..................................... 29
Samenwerkingsinitiatieven van drukkerijen met technologische innovatie (NACE 18) ..................................... 31
Obstakels innovatieactiviteiten ........................................................................................................................... 34
Aantal werknemers voor vestigingseenheden met verschillende bedrijfsgroottes, vgl. 2003 en 2012 .............. 35
Tabel 2-3:
Tabel 2-4:
Tabel 2-5:
Tabel 2-6:
Tabel 2-7:
Tabel 2-8:
Tabel 3-1:
Internationale vergelijking elektriciteitsprijzen (all-in) voor een kmo, 50.000 kWh, enkelvoudige meter
(11/2013) ............................................................................................................................................................ 42
Lijst figuren
Figuur 1-1 : Belangrijkste afzetmarkten voor Belgisch bedrukt papier en karton binnen EU-15 (2011) ................................ 13
Figuur 1-2 : Oorsprong import bedrukt papier en karton binnen EU-15 voor België (2011) .................................................. 13
Figuur 3-1 : Het ruitmodel van Porter of het interactieve proces van creatie van concurrentievoordelen ............................. 36
6
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Inleiding
De grafische sector staat al geruime tijd sterk onder druk. Nieuwe ontwikkelingen, zoals de evoluties op
het vlak van ICT, hebben de activiteiten van de drukkerijen en uitgeverijen grondig hertekend. De
toenemende digitalisering is echter niet alleen een bedreiging, maar biedt ook kansen. Het doel van
deze studie is om inzicht te verschaffen in de werking en in (de bronnen van) het
concurrentievermogen van de Belgische grafische sector.
In een eerste deel beschrijven we aan de hand van een aantal sleutelindicatoren de economische
prestatie van de grafische sector (cfr. 1.1 en 2.1). Vervolgens beschrijven we aan de hand van enkele
structuurindicatoren hoe de sector is georganiseerd.
Deze schets van de sector zal ons toelaten om een beeld te vormen van de huidige positionering van
de grafische sector. Het betreft echter een statische beschrijving die weinig inzicht biedt in de dynamiek
van de sector of in de kansen en uitdagingen die zich de komende jaren in de omgeving van de sector
voordoen. Daarom zullen we de informatie die we verkrijgen van de statistische indicatoren aanvullen
met een meer kwalitatieve analyse.
Het uitgangspunt is hierbij het micro-economisch model dat Michael E. Porter in zijn boek, "The
competitive advantage of nations", hanteert om het concurrentievermogen van industrieën te verklaren.
Porter onderscheidt vier concurrentiefactoren die gezamenlijk de competitiviteit van een bedrijf
bepalen: de vraag, de productiefactoren, de rivaliteit en de relatie met toeleverende en aanverwante
bedrijven (cfr. 3.1).
Het volstaat echter niet om de verschillende factoren te beschrijven om de competitiviteit van een
sector te begrijpen. Het model van Porter is immers in wezen een dynamisch model. Het is de interactie
tussen de vier concurrentiefactoren onderling die bepaalt hoe een bedrijf zal reageren op de externe
omstandigheden en die dus de basis van haar competitiviteit vormt. Om het gedrag van de grafische
sector te begrijpen is het dus noodzakelijk om te analyseren hoe de omgeving van de grafische sector
de afgelopen jaren is gewijzigd. Dit doen we aan de hand van een PEST-analyse (cfr. 3).
Nadat we inzicht hebben verkregen in de werking van het model van Porter en in de wijzigingen in de
macro-omgeving die zich de afgelopen jaren aan de grafische bedrijven voordeden, kunnen we starten
met de analyse van de competitieve voordelen van de grafische sector (cfr. 3.3). Hierbij zullen we eerst
vaststellen welke vorm de vier concurrentiefactoren binnen de grafische sector aannemen om
vervolgens te onderzoeken hoe deze factoren op elkaar inwerken.
Dankzij de analyse van de concurrentiële dynamiek van de grafische sector wordt het mogelijk om na
te gaan hoe de huidige ontwikkelingen in het concurrentiële landschap een invloed zullen uitoefenen op
het concurrentievermogen van de grafische bedrijven. Daarom gebruiken we in hoofdstuk 4 de
inzichten uit de voorgaande analyse om met behulp van een confrontatieanalyse de belangrijkste
strategische uitdagingen voor de grafische sector aan te geven. We mogen echter niet vergeten dat
ook de overheid een belangrijke invloed heeft op het concurrentievermogen van de grafische sector.
Daarom sluiten we af met een korte beschouwing over de uitdagingen voor de beleidsmakers (cfr. 0).
7
1
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Beschrijving van de grafische sector
De grafische sector kan opgedeeld worden in twee grote categorieën; de drukkerijen en uitgeverijen.
De drukkerijen staan in voor de drukactiviteiten van begin tot eind; van prepress tot afwerking. Onder
prepress activiteiten verstaan we de opmaak, samenstelling en voorbereiding van documenten
alvorens ze kunnen gedrukt worden. De afgewerkte producten variëren van boeken, kranten,
tijdschriften tot affiches, wenskaarten en postzegels.
De uitgeverijen zijn verantwoordelijk voor de ontwikkeling, vermenigvuldiging en verspreiding van
informatie om dit uiteindelijk beschikbaar te kunnen stellen aan lezers en gebruikers. De uitgeverijen
voeren niet noodzakelijk al deze taken zelf uit. Zo kunnen ze bijvoorbeeld de vermenigvuldiging van
een boek uitbesteden aan een drukkerij.
Voor de cijferanalyse gebruiken we in veel gevallen de NACE 2008 indeling.
Tabel 1-1: Omschrijving subsectoren
NACE
18
18.1
18.2
58
58.1
58.2
Omschrijving (sub)sector
Drukkerijen en reproductie van opgenomen media
Drukkerijen en diensten in verband met drukkerijen
Reproductie van opgenomen media
Uitgeverijen
Uitgeverijen van boeken en tijdschriften; overige uitgeverijen
Uitgeverijen van software
Bron: Eurostat
Noot: In sommige gevallen waren we genoodzaakt om beroep te doen op de NACE 2003 indeling. Dit
wordt telkens aangegeven in de tekst.
We bekijken hieronder eerst de sector in zijn geheel (dus de som van NACE 18 en 58). Daarna gaan
we dieper in op de subsectoren.
1.1
1.1.1
Sleutelindicatoren
Aandeel in de economie
In 2011 realiseerde de grafische sector (NACE 18 + 58) in totaal 2.290,8 miljoen euro aan toegevoegde
waarde en stelde 29.000 mensen tewerk. Ter vergelijking, in 2011 produceerde de verwerkende
nijverheid een toegevoegde waarde van 43.600,2 miljoen euro en stelde 117.100 personen tewerk.
Als we de omvang van de grafische sector in internationaal perspectief willen bekijken, stellen we vast
dat België in 2010 niet gespecialiseerd was in grafische producten in vergelijking met de EU-15, noch
op het vlak van toegevoegde waarde als op het vlak van tewerkstelling, cfr. Grafiek 1-1. We baseren
ons hiervoor op de specialisatie-index. Hierbij wordt het aandeel van de grafische sector in de
Belgische economie vergeleken met datzelfde sectoraandeel in de referentiegroep, hier de EU-15. Een
resultaat groter dan 1 wijst op een specialisatie.
8
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Grafiek 1-1: Specialisatie-index in vergelijking met de EU-15 op vlak van toegevoegde waarde en
werkgelegenheid(2010)
1
0,75
0,72
0
TW
WG
TW
WG
Bron: Eurostat + eigen berekeningen
1.1.2
Groei van de sector
Internationale vergelijking
In de volgende grafieken vergelijken we de evolutie van de reële toegevoegde waarde, de
tewerkstelling en de productiviteit van de grafische sector, met deze in een aantal referentielanden. Als
referentielanden werd gekozen voor de buurlanden (de belangrijkste exportlanden voor Belgische
grafische producten) en een ander Europees land met een sterke exportspecialisatie in de grafische
sector: Oostenrijk.
Uit Grafiek 1-2 leiden we af dat de reële toegevoegde waarde voor België over de beschouwde periode
sneller gegroeid is dan in Nederland en Duitsland. Opvallend is de heel sterke groeiprestatie van
Oostenrijk.
9
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Grafiek 1-2: Groei reële toegevoegde waarde in de grafische sector in België en de internationale referentiegroep
(1996=100)
200
180
160
140
120
100
80
60
40
20
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Duitsland
Nederland
Oostenrijk
België
Noot: referentiejaar prijzen=2005
geen cijfers beschikbaar voor Frankrijk
Bron: Eurostat + eigen berekeningen op basis van de Laspeyresindex
Op basis van Grafiek 1-3 kunnen we vaststellen dat de tewerkstelling in de grafische sector in alle
landen is afgenomen. De tewerkstelling in België neemt minder sterk af dan in Duitsland en Nederland.
Dit zal deels de sterkere stijging van de reële toegevoegde waarde verklaren.
Grafiek 1-3: Groei werkgelegenheid in de grafische sector in België en de internationale referentiegroep
(ref.j. =1996)
120
100
80
60
40
20
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Duitsland
Nederland
Frankrijk
Oostenrijk
België
Bron: Eurostat
Op basis van de gegevens over de evolutie van de reële toegevoegde waarde en de werkgelegenheid
kunnen we de groei in de arbeidsproductiviteit berekenen. Dit wordt weergegeven in Grafiek 1-4. De
arbeidsproductiviteit in België kende in de beschouwde periode een gelijkaardige stijging als in
Duitsland. Ten opzichte van de andere onderzochte landen doet België het echter minder goed.
10
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Grafiek 1-4: Groei arbeidsproductiviteit in de grafische sector in België en de internationale referentiegroep
(ref.j.=1996)
250
200
150
100
50
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Duitsland
Nederland
Oostenrijk
België
Noot: geen cijfers beschikbaar voor Frankrijk
Bron: eigen berekeningen op basis van Eurostat
We kunnen besluiten dat de grafische sector in België ten opzichte van zijn Europese sectorgenoten
een goede prestatie heeft neergezet. De reële toegevoegde waarde steeg sterker dan de meeste
landen binnen de referentiegroep en de tewerkstelling ging er minder sterk op achteruit. De
arbeidsproductiviteit kende echter een relatief lage toename. Wegens de geringe beschikbaarheid aan
betrouwbare gegevens over het productiviteitsniveau van België, is ervoor gekozen om enkel de
evolutie te bespreken.
1.1.3
Exportprestatie
Handelsbalans
Om een beeld te krijgen over de internationale competitiviteit van de Belgische grafische sector,
bekijken we de situatie van de handelsbalans tussen 1996 en 2012. We hanteren de statistieken van
de Nationale Bank van België(NBB) volgens nationaal concept 1.
Op basis van Grafiek 1-5 stellen we vast dat het handelsbalansresultaat van de grafische sector een
instabiel verloop kent tussen 1996 en 2008. Na 2008 neemt de handelsbalans een duik.
Deze statistieken omvatten de transacties tussen Belgische ingezetenen en de rest van de wereld. Dit houdt een zuiverder
beeld in van de internationale competitiviteit aangezien de doorvoer van grafische producten in principe niet wordt
meegerekend. Deze benadering is echter niet sluitend aangezien een geïmporteerd product dat wordt opgeslagen in België
om nadien door te voeren, toch in deze statistieken zal worden opgenomen.
1
11
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Grafiek 1-5: Handelsbalans 1996-2012 (in miljoenen euro's)
200
150
100
50
0
-50
-100
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
handelsbalansresultaat
Bron: Belgostat (NBB) volgens nationaal concept
Uit Grafiek 1-6 kunnen we afleiden dat dit vooral het gevolg is van een daling van de uitvoer.
Grafiek 1-6: Evolutie in- en uitvoer 1996-2012 (in miljoenen euro's)
200
180
160
140
120
100
80
60
40
20
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Uitvoer
Invoer
Bron: Belgostat (NBB) volgens nationaal concept
Dit leidt tot een handelsbalanstekort vanaf 2009 waarbij de sector er voorlopig niet in slaagt om
opnieuw een positief resultaat te bekomen, cfr. Grafiek 1-5. Dit toont dat de sector zwaar te lijden heeft
onder de crisis en dit effect nog niet te boven is gekomen.
12
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Exporterende versus niet-exporterende ondernemingen
Voor onderstaande analyse doen we beroep op de VIO-databank, een databank met microgegevens.
Deze databank heeft als nadeel dat het laatst beschikbare jaar 2005 is, maar de cijfers geven wel een
interessant beeld van de samenhang tussen export, werkgelegenheid en toegevoegde waarde in de
sector.
Als we de exportactiviteiten van de grafische ondernemingen in België bekijken in Tabel 1-2, stellen we
vast dat de meerderheid niet exporteert (64% in 2005). Dit is meer dan in de verwerkende nijverheid
(52% in 2005). De exporterende minderheid (36%) creëert ongeveer 3/4 van de totale toegevoegde
waarde en werkgelegenheid binnen de grafische sector. Tussen 1997 en 2005 creëerde ze meer
toegevoegde waarde en verloor ze minder werkgelegenheid dan de niet-exporterende sectorgenoten.
Er bestaat dus, zoals in de meeste sectoren, een positief verband tussen het exportprofiel van een
onderneming en haar waardecreatie.
Het dalend aantal grafische ondernemingen, ongeacht hun exportprofiel, wijst er echter op dat
(bepaalde) grafische activiteiten onder druk zijn komen te staan en/of er consolidaties van grafische
activiteiten zijn gebeurd.
Tabel 1-2: Ontwikkeling van de prestaties van de ondernemingen volgens hun exportactiviteiten (1997-2005)
Type
grafische sector
Industrie
Geen export
Export
Total
Geen export
Export
Total
Werkgelegenheid
Toegevoegde waarde
Aantal ondernemingen
aandeel 1997
26%
74%
100%
11%
89%
groei
-24%
-16%
-18%
-7%
-10%
aandeel 1997
24%
76%
100%
-8%
16%
groei
-15%
1%
-3%
-8%
16%
aandeel 1997
65%
35%
100%
51%
49%
aandeel 2005
64%
36%
100%
52%
48%
groei
-22%
-19%
-21%
-10%
-12%
100%
-10%
14%
14%
100%
100%
-11%
Noot: Voor deze analyse werd gebruik gemaakt van de NACE-indeling 2003.
Bron: VIO-databank en eigen berekeningen
Exportmarkt
De belangrijkste exportmarkt voor Belgische grafische producten bevindt zich binnen de EU. Zo kunnen
we uit gegevens van Eurostat afleiden dat 91% van de uitvoer van bedrukt papier bestemd is voor de
EU-15. De export is sterk gericht op de buurlanden met 88% van de totale uit- en doorvoer naar landen
binnen de EU-15. De belangrijkste bestemmingen zijn Frankrijk (43%) en Nederland (34%). Dit lijkt
erop te wijzen dat de nabijheid van Belgische grafische ondernemingen bij de afzetmarkt voor grafische
producten van belang is.
13
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Figuur 1-1 : Belangrijkste afzetmarkten voor Belgisch bedrukt papier en karton binnen EU-15 (2011)
8%
4%
11%
43%
Frankrijk
Nederland
Duitsland
Verenigd Koninkrijk
andere EU-15 landen
34%
Bron: Eurostat
1.1.4
Oorsprong import
Ook de import van grafische producten is sterk Europees gericht. Volgens Eurostat gegevens is 88%
van het bedrukt papier afkomstig uit landen binnen de EU-15. Ook hier is de import sterk georiënteerd
op de buurlanden, de belangrijkste leveranciers zijn Frankrijk (41%) en Nederland (36%).
Figuur 1-2 : Oorsprong import bedrukt papier en karton binnen EU-15 voor België (2011)
5%
6%
11%
41%
Frankrijk
Nederland
Duitsland
Verenigd Koninkrijk
andere EU-15 landen
36%
Bron: Eurostat
Uit het bovenstaande kunnen we besluiten dat de Belgische internationale handel van grafische
producten zich vooral concentreert op de buurlanden, in het bijzonder op Frankrijk en Nederland.
14
1.2
1.2.1
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Structuurindicatoren
Evolutie investeringen
Binnen de Belgische grafische sector nemen de bruto- investeringen tussen 2005 en 2012 af. Dit lijkt te
wijzen op een afbouw van de kapitaalvoorraad.
Grafiek 1-7: Evolutie bruto-investeringen grafische sector in België (2005-2012)
120
100
80
60
40
20
0
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
bruto-investeringen
Bron: OECD Stan
1.2.2
Oorsprong input
De Belgische grafische sector heeft input nodig om te kunnen produceren. Op basis van de inputoutputtabellen van het Federaal Planbureau gaan we na van waar de grafische sector deze haalt.
Voor ongeveer 3/4 is de input afkomstig van de binnenlandse bedrijven en voor ongeveer 1/4 van het
buitenland. Het buitenlands aandeel nam in de beschouwde periode toe ten koste van het binnenlands
aandeel.
Tabel 1-3: Oorsprong input NACE 22
Oorsprong
Binnenland
Invoer
Totale input (aan
aankoopprijzen)
2000 2005
78%
71%
22%
29%
100%
100%
Noot: Voor deze analyse werd gebruik gemaakt van de NACE-indeling 2003.
Bron: Federaal Planbureau
De binnenlandse input is in 2005 voor ongeveer 1/4 afkomstig uit de eigen sector, zie Tabel 1-4. Deze
input nam tussen 2000 en 2005 sterk toe van 4% tot 27%. Dit kan erop wijzen dat de grafische
bedrijven meer beroep doen op elkaars expertise om hun dienstverlening te verbreden.
15
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Een tweede belangrijk aandeel van de input, namelijk 22% in 2005, is afkomstig van de zakelijke
dienstverlening en nam in de beschouwde periode ook toe. Tot de zakelijke diensten behoren o.a.
boekhoud- en rechtskundige activiteiten, vertaalwerk, terbeschikkingstelling van uitzendkrachten. Het
toenemend verbruik van zakelijke diensten door de grafische sector is mogelijk het gevolg van een
strategische keuze om de randactiviteiten uit te besteden en zich meer toe te spitsen op de kerntaken.
De derde grootste leverancier, namelijk de groothandel levert ongeveer een kwart van de input en dit
aandeel blijft vrij stabiel gedurende de beschouwde periode. Dit in tegenstelling tot het aandeel van de
pulp- en papierleveranciers waarvan het aandeel in de totale inputs van de grafische sector op vijf jaar
tijd drastisch daalde van 34% tot 7% in 2005. Vermoedelijk is dit het gevolg van het verdwijnen van een
aantal drukkerijen en daarmee ook de behoefte aan grondstoffen zoals papier.
Tabel 1-4: Binnenlandse input: belangrijkste leveranciers
NACE code Sector
22
Drukwerk en opgenomen media
74
51
21
Overige zakelijke diensten
Groothandel en handelsbemiddeling
Pulp, papier en papierwaren
restcategorie
Totaal binnenlandse input
Aandeel input
2000
4%
2005
27%
16%
15%
34%
31%
100%
22%
14%
7%
30%
100%
Noot: Voor deze analyse werd gebruik gemaakt van de NACE-indeling 2003.
Bron: Federaal Planbureau
1.2.3
De vraag
Op basis van de input-outputtabellen kan ook nagegaan worden wie de belangrijkste afnemers zijn van
grafische producten. In 2005 zijn meer dan de helft van de producten bestemd voor binnenlandse
bedrijven (cfr. intermediaire consumptie in Tabel 1-5). Daarnaast is 1/4 van de binnenlandse output
bestemd voor de binnenlandse huishoudens, wat een toename betekent van 6% ten opzichte van
2000.
De export vertegenwoordigt 17,3% van de output. Hier komt duidelijk naar voor dat het overgrote deel
van de export bestemd is voor de EU. Op basis van hoofdstuk 1.1.3 weten we dat dit voornamelijk
gericht is naar de buurlanden.
Met een aandeel van meer dan 75%, richt de Belgische grafische sector zich echter vooral op de
binnenlandse markt. Mogelijke verklaringen voor de relatief geringe export zijn te vinden in hetzij een
onvoldoende internationale competitiviteit van de Belgische grafische sector, hetzij weinig
exporteerbare grafische producten. Bij dit laatste denken we bijvoorbeeld aan producten waar de
nabijheid bij de klant van belang is; gepersonaliseerde producten met een korte leveringstermijn of
producten die hoge transportkosten met zich meebrengen.
16
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Tabel 1-5: Bestemming binnenlandse output
Bestemming
intermediaire consumptie
huishoudelijke consumptie
uitvoer EU
uitvoer niet EU
restcategorie
Totaal verbruik output
2000
64%
19%
2005
54%
25%
15%
1,6%
0,4%
100%
16%
1,3%
3,7%
100%
Noot: Voor deze analyse werd gebruik gemaakt van de NACE-indeling 2003.
Bron: Federaal Planbureau
Tabel 1-6 geeft een gedetailleerde analyse van de binnenlandse bedrijven die afnemer zijn van
grafische producten. Opvallend is dat het grootste aandeel (22%) in 2005 bestemd is voor de eigen
sectorgenoten. Dit bevestigt het belang van linken tussen bedrijven binnen de grafische sector en
ondersteunt de idee dat grafische ondernemingen beroep doen op elkaars expertise, zodat ze naast
hun specialisatie toch in staat zijn om een brede dienstverlening aan te bieden. De zakelijke
dienstverlening is een tweede belangrijke vrager van drukwerk met 19% in 2005, hoewel hun belang
sterk afgenomen is in de beschouwde periode. Tot deze diensten behoren onder andere het
reclamewezen, fotografen, grafische ontwerpers en diensten van technische adviseurs, architecten en
ingenieurs. Dit zijn activiteiten die vaak ondersteuning of samenwerking met grafische ondernemingen
vragen. 10% van de intermediaire vraag is in 2005 afkomstig van de detailhandel. Dit heeft vooral
betrekking op de detailhandel in boeken, kranten, tijdschriften en fotografische artikelen. Verder zijn het
openbaar bestuur, de groothandel en de voedingssector ook afnemer van grafische producten. De
voedingssector zal vooral vrager zijn van voedselverpakkingen.
Tabel 1-6: Intermediaire consumptie: belangrijkste afnemers
NACE-code
22
74
52
75
51
Sector
Drukwerk en opgenomen media
Overige zakelijke diensten
Detailhandel
Openbaar bestuur en defensie
Groothandel en
handelsbemiddeling
15 Voedingsmiddelen en dranken
restcategorie
Totale intermediaire consumptie
2000
3%
47%
11%
2%
2005
22%
19%
10%
6%
12%
3%
22%
100%
5%
5%
33%
100%
Noot: Voor deze analyse werd gebruik gemaakt van de NACE-indeling 2003.
Bron: Federaal Planbureau
1.2.4
Scholingsniveau
We bekijken het scholingniveau van de personeelsleden binnen de grafische sector aan de hand van
de arbeidskrachtenenquête van de fod Economie. Aangezien dit steekproefaantallen betreft, dienen de
cijfergegevens met enige voorzichtigheid geïnterpreteerd te worden. Daarom wordt in dit rapport
gewerkt met gemiddelden van drie opeenvolgende jaren, van 2010 tot en met 2012.
17
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Uit Grafiek 1-8 leiden we af dat de grafische sector wordt gekenmerkt door een sterkere concentratie
van hoger geschoolde werknemers dan in de verwerkende nijverheid. Het aandeel werknemers met
een hoger onderwijsdiploma in de grafische sector bedraagt 48%, terwijl het aandeel binnen de
verwerkende nijverheid 29% bedraagt.
Grafiek 1-8: Gemiddeld scholingsniveau werkenden (loontrekkenden + niet-loontrekkenden)
voor de periode 2010-2012
100%
90%
80%
70%
60%
16
27
13
21
21
50%
47
Hoger onderwijs, academisch
gerichte opleidingen
Hoger onderwijs,
professioneel gerichte
opleidingen
Hoger secundair
40%
30%
40
Lager secundair
20%
10%
0%
17
8
5
7
grafische sector (nace
18+58)
Lager of geen diploma
VWN (NACE 10-33)
Bron: Enquête naar de arbeidskrachten fod Economie
1.2.5
Soorten ondernemingen
We stellen vast dat de grafische markt hoofdzakelijk gedomineerd wordt door lokale ondernemingen
(94% in 1997), meer nog dan in de verwerkende nijverheid. Tussen 1997 en 2005 neemt hun aantal
echter sterk af (-22%) wat erop kan wijzen dat hun activiteiten onder druk hebben gestaan en/of er
fusies/overnames zijn gebeurd. Tijdens dezelfde periode slagen ze erin meer toegevoegde waarde te
creëren (4%), terwijl hun bijdrage aan de tewerkstelling daalt (18%). Dit is vermoedelijk gerealiseerd
door het inzetten van arbeidsbesparende technologieën en automatisering. Hetzelfde geldt voor de
buitenlandse multinationals (mno's) die, ondanks hun beperkte concentratie van 3%, toch ongeveer
een kwart van de toegevoegde waarde en tewerkstelling voor hun rekening nemen.
18
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Tabel 1-7: Aandeel en groei van de tewerkstelling en de toegevoegde waarde binnen de grafische sector;
opsplitsing naar lokale ondernemingen, Belgische en buitenlandse multinationals
reële groei 1997-2005
aandeel sector 1997
Werkgelegenheid
Toegevoegde waarde
Aantal ondernemingen
22
Industrie
22
Industrie
22
Industrie
lokale ond. Belg. mno's Niet- Belg. mno's lokale ond. Belg. mno's niet- Belg. mno's
10%
66%
24%
-18%
-10%
-22%
54%
-14%
-6%
-8%
33%
13%
-17%
11%
4%
11%
27%
62%
20%
-2%
22%
12%
66%
7%
94%
3%
3%
-22%
-11%
1%
-1%
86%
5%
9%
-12%
-6%
Noot: Voor deze analyse werd gebruik gemaakt van de NACE-indeling 2003.
Bron: VIO-databank en eigen berekeningen
2
Subsectoren van de grafische sector
Zoals in de inleiding al werd aangegeven, bestaat de grafische sector uit twee verschillende
subsectoren. De eerste subactiviteit wordt uitgeoefend door de drukkerijen, ressorterend onder de
verwerkende nijverheid met code 18 in NACE 2008. Onder de activiteiten van de drukkerijen behoren
zowel de druk- als ondersteunende activiteiten zoals de afwerking (bv. garenloos binden, inlijmen) of de
voorbereiding van de opdracht (bv. opmaak, scanning). De tweede subactiviteit wordt uitgeoefend door
de uitgeverijen, behorend tot de dienstensector met NACE-code 58. De uitgeverijen zijn
verantwoordelijk voor de uitgifte van o.a. boeken, brochures, folders, kranten en tijdschriften. Dit kan
verscheidene vormen aannemen; gedrukt, elektronisch, via het internet, via multimedia. Er dient
opgemerkt dat de cijfers voor de uitgeverijen ook de uitgifte van software omvatten. Deze activiteit valt
eigenlijk buiten de scope van dit rapport, maar uit de cijfers blijkt dat deze subcategorie slechts een
klein aandeel (7,5%) heeft in het totaal van de uitgeverijen, cfr. Tabel 2-1. Bijgevolg zal dit het beeld
weinig vertekenen.
Tabel 2-1: Onderverdeling subsectoren met aandeel werkgelegenheid
NACE
18
18.1
18.2
58
58.1
58.2
2.1
2.1.1
Omschrijving (sub)sector
Drukkerijen en reproductie van opgenomen media
Drukkerijen en diensten in verband met drukkerijen
Reproductie van opgenomen media
Uitgeverijen
Uitgeverijen van boeken en tijdschriften; overige uitgeverijen
Uitgeverijen van software
Bron: Eurostat
Jaar
2008
2008
2008
2011
2011
2011
Aandeel
werkgelegenheid
100%
98,16%
1,84%
100%
92,45%
7,55%
Sleutelindicatoren
Evolutie aandeel in economie
Eerst en vooral bekijken we de evolutie van de reële toegevoegde waarde voor de individuele
drukkerijen- en uitgeverijensector in Grafiek 2-1. We stellen vast dat beide subsectoren gekenmerkt
worden door een tegengesteld verloop.
19
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Tussen 1996 en 2011 heeft de toegevoegde waarde, gecreëerd door de uitgeverijen een overwegend
stijgend verloop gekend, met uitzondering van de recente daling sinds 2009. Ten opzichte van 1996 is
de toegevoegde waarde gerealiseerd door de drukkerijen afgenomen, met een opvallend sterke daling
in 2008. De financieel economische crisis heeft een belangrijke impact gehad op de economie in haar
geheel en zeker ook op de grafische sector.
Grafiek 2-1: Evolutie van de reële toegevoegde waarde in de subsectoren (1996-2011)
160
140
120
100
80
60
40
1996
1998
2000
2002
2004
drukkerijen
2006
2008
2010
uitgeverijen
Bron: EUROSTAT, nationale rekeningen
De werkgelegenheid binnen de uitgeverijensector maakt tussen 1996 en 2011 een paar golvende
bewegingen om in 2011 nipt onder het niveau van 1996 uit te komen. Ten opzichte van 1996 is de
werkgelegenheid in 2011 dus vrijwel stabiel gebleven. De werkgelegenheid bij de drukkerijen is echter
gestaag afgenomen in de beschouwde periode.
Grafiek 2-2: Evolutie van de werkgelegenheid in de subsectoren (1996-2011)
140
130
120
110
100
90
80
70
60
1996
1998
2000
2002
drukkerijen
2004
2006
2008
uitgeverijen
Bron: EUROSTAT, nationale rekeningen
2010
20
2.1.2
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Internationale vergelijking aandeel in economie
Ondanks de dalende tendens in de toegevoegde waarde en de werkgelegenheid van de Belgische
drukkerijen, lijken de drukactiviteiten in België nog relatief sterk aanwezig ten opzichte van het
gemiddelde van de landen in de referentiegroep, cfr. Tabel 2-2.
In deze tabel vergelijken we België met de buurlanden aangezien de internationale handel in Belgische
grafische producten zich vooral toespitst op deze landen, cfr. Figuur 1-1 en Figuur 1-2. Oostenrijk is als
referentieland toegevoegd omdat het beschikt over een goed uitgebouwde grafische sector met een
sterke exportspecialisatie in de EU (bron: OESO).
Tabel 2-2: Aandeel subsectoren in toegevoegde waarde grafische sector in vergelijking met de referentiegroep
(2010)
BE
DE
FR
NL
AT
Aandeel drukkeri Aandeel uitgeverijen
49,5%
50,5%
32,6%
67,4%
27,7%
72,3%
35,1%
64,9%
55,1%
44,9%
Bronnen: EUROSTAT, nationale rekeningen
Onderstaande grafiek wijst daarenboven uit dat de afname van de werkgelegenheid zich sterker
doorzet in de drukkerijen in de referentielanden. En wat het verlies aan toegevoegde waarde betreft,
doen Nederland en Duitsland het beduidend slechter. Deze subsector lijkt in België dus nog relatief
goed stand te houden in vergelijking met andere landen.
Grafiek 2-3: Internationale vergelijking groei werkgelegenheid (X-as) en groei reële toegevoegde waarde (Y-as) in de
subsector drukkerijen (2000-2010)
0,2%
FR
-4,5%
-4,0%
-3,5%
-3,0%
-2,5%
-2,0%
-1,5%
-1,0%
0,0%
-0,5%
0,0%
-0,2%
AT
-0,4%
BE
-0,6%
-0,8%
DE
NL
-1,0%
-1,2%
Bronnen: EUROSTAT, nationale rekeningen
Ook de Belgische uitgeverijen lijken relatief goed stand te houden in vergelijking met de
referentiegroep. Zij kenden tussen 2000 en 2010 de sterkste toename van de toegevoegde waarde.
Naar analogie met Frankrijk creëerden zij meer toegevoegde waarde, ondanks een afname in de
tewerkstelling. De productiviteit van de uitgeverijen is in beide landen dus toegenomen.
21
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Grafiek 2-4: Internationale vergelijking groei werkgelegenheid (X-as) en groei reële toegevoegde waarde (Y-as) voor
de subsector uitgeverijen (2000-2010)
1,0%
BE
FR
-3,5%
-3,0%
-2,5%
-2,0%
-1,5%
-1,0%
-0,5%
0,5%
0,0%
0,0%
0,5%
-0,5%
AT
-1,0%
NL
-1,5%
DE
-2,0%
Bron: EUROSTAT, nationale rekeningen
2.1.3
Export en import
Op basis van Tabel 2-3 stellen we vast dat de Belgische grafische sector 3,12% van het totaal van de
wereldexport van grafische producten exporteert. Dit exportaandeel is hoger dan dat voor de gehele
industrie (2,64%). Hetzelfde geldt echter voor het Belgisch importaandeel van de grafische sector in de
wereldimport dat 3,13% bedraagt. Een mogelijke verklaring voor het hoge import- en exportaandeel
kunnen we vinden in de functie van België als doorvoerland.
In sommige productsegmenten fungeert België als netto-exporteur. Dit is het geval voor het segment
van het advertentiemateriaal, de commerciële catalogi & de foto's (4911) waar creativiteit en
originaliteit steeds meer aan belang winnen. Het publiek wordt tegenwoordig meer en meer
geconfronteerd met een grote hoeveelheid aan informatie via verschillende kanalen. Het komt erop aan
op een creatieve en originele manier de boodschap over te brengen. Een tweede segment waarin
België als netto-exporteur fungeert, is dat van de kinderboeken (4903). Wat de kinderboeken betreft,
denken we aan stripalbums en hoog kwalitatieve kinderboeken die veel voorbereidend werk en ook een
creatieve insteek vragen. België blijkt dus in beide creatieve productsegmenten over een internationaal
concurrentievoordeel te beschikken.
22
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Tabel 2-3: Export- en importaandeel van het betreffende product op wereldniveau (2010)
00 Gehele industrie
49 grafische sector
4911 advertentiemateriaal en commerciële
catalogi, inclusief afbeeldingen en foto's
4902 Kranten, dagbladen en tijdschriften
4903 Kinderschrijf- en kleurboeken, tekeningen
4905 Geografische en hydrografische Kaarten
4901 Gedrukte boeken, brochures, affiches en
gelijkaardig materiaal
4909 post- en wenskaarten
4910 kalenders
4908 transfer bedrukking op ander materiaal
4904 Muziekmateriaal
4906 Plannen of tekeningen voor de architectuur,
de ingenieurs- industriële, topografische of
commerciële wereld
4907 Postzegels, cheques, bankbiljetten,e.a
Exportaandeel in de Importaandeel in de
wereldexport van de wereldimport van de
grafische sector (%) grafische sector (%)
2,64
2,46
3,12
3,13
Jaarlijkse
Jaarlijkse
exportgroei (%)
2
-1
(X-M)/(X+M)*100
importgroei (%)
2
2
2,6
4,4
5,93
5,16
4,58
2,75
3,08
5,26
3,33
3,77
1
7
-9
8
9
0
11
6
35,2
-5,5
18,2
-16,3
2,11
1,52
1,05
0,49
0,18
3,11
1,98
1,15
0,67
0,94
-7
2
-3
-3
-9
0
-3
-2
0
-8
-21,3
-16,8
-9,5
-14
-63,7
0,12
0
1,72
0,2
-64
-44
-3
3
-77,2
-90,3
Bron: ITC
De belangrijkste Belgische exportproducten in absolute waarde in 2010 vinden we terug bij de
afbeeldingen, foto's, het advertentiemateriaal en de commerciële catalogi (4911); de boeken en
brochures (4901) en de nieuwsbladen, kranten en tijdschriften (4902). In de wereldexport van de
grafische nijverheid namen deze productsegmenten respectievelijk 5,93%; 2,11% en 5,16% in.
Aan de importzijde van de handelsbalans nemen de nieuwsbladen, de geografische en hydrografische
kaarten en de kinderboeken de belangrijkste aandelen in van de wereldimport van grafische producten.
Zij vertegenwoordigen een importaandeel van respectievelijk 5,26%; 3,77% en 3,33%.
2.2
2.2.1
Structurele karakteristieken
Aandeel toegevoegde waarde in de productiewaarde
In Grafiek 2-5 bekijken we de evolutie van het aandeel van de toegevoegde waarde in de output voor
de subsector drukkerijen. We stellen vast dat dit aandeel over de beschouwde periode een dalend
verloop kent. Of omgekeerd, dat het aandeel van het intermediaire verbruik in de toegevoegde waarde
is gestegen. Dit kan verschillende redenen hebben. Een mogelijk oorzaak is de strategische keuze van
de drukkerijen om meer activiteiten uit te besteden. Echter, ook een relatieve stijging van de
inputprijzen die niet volledig wordt doorgerekend in de outputprijzen kan deze evolutie verklaren. Dit
laatste zou er op kunnen wijzen dat de drukkerijen er niet in slagen om een goede positie te verwerven
in de waardeketen van de grafische sector.
23
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Grafiek 2-5: Evolutie toegevoegde waarde, output en intermediair verbruik,
tegen lopende prijzen (in miljoenen euro's) NACE 18 (2002-2010)
4500
40,00
4000
35,00
3500
30,00
3000
25,00
2500
20,00
2000
15,00
1500
10,00
1000
5,00
500
0,00
Output
Intermediair verbruik
Bruto toegevoegde
waarde
Aandeel
toegevoegde waarde
in de output
(secundaire as)
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Bron: NBB
Bij de uitgeverijen ziet de situatie er omgekeerd uit: het aandeel van de toegevoegde waarde in de
outputwaarde stijgt. Zoals hierboven reeds aangegeven kan dit verschillende oorzaken hebben. Het is
mogelijk dat de uitgeverijen meer intern produceren en bijgevolg een groter aandeel in de totale output
innemen. Daarnaast is het ook mogelijk dat de uitgeverijen er in slagen om een goede positie te
verwerven in de waardeketen en de klanten kunnen overtuigen om hogere prijzen voor hun producten
te betalen.
Grafiek 2-6: Evolutie toegevoegde waarde, output en intermediair verbruik, tegen lopende prijzen
NACE 58 (2002-2010)
3000
50,00
45,00
2500
Output
40,00
35,00
2000
Intermediair verbruik
30,00
25,00
1500
20,00
15,00
1000
10,00
5,00
500
0,00
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Bron: NBB
Bruto toegevoegde
waarde
Aandeel toegevoegde
waarde in de output
(secundaire as)
24
2.2.2
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Investeringen
Zoals uit Grafiek 2-7 kan afgeleid worden, ligt de investeringsgraad van de Belgische drukkerijen
relatief hoog in vergelijking met de referentielanden. Dit kan wijzen op een hoog peil van de
kapitaalvoorraad en/of de opbouw van kapitaal.
Grafiek 2-7: Investeringsgraad (investeringen/toegevoegde waarde tegen factorkosten) voor de subsector
drukkerijen (2008-2010)
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
2008
Duitsland
2009
Nederland
Oostenrijk
2010
Verenigd Koninkrijk
België
Bron: Eurostat
In de subsector van de uitgeverijen is de investeringsgraad een stuk lager, maar dit ligt in de lijn met de
resultaten van de referentielanden. Dit wijst er op dat de uitgeverijensector een minder
kapitaalsintensieve sector is dan de drukkerijensector.
Grafiek 2-8: Investeringsgraad (investeringen/toegevoegde waarde tegen factorkosten) voor de subsector
uitgeverijen (2008-2010)
20
15
10
5
0
2008
Duitsland
2009
Nederland
Oostenrijk
Bron: Eurostat
2010
Verenigd Koninkrijk
België
25
2.2.3
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Scholingsniveau
Uit Grafiek 1-8 leidden we reeds af dat het gemiddeld scholingsniveau in de grafische sector hoger is
dan in de verwerkende nijverheid. Grafiek 2-9 toont aan dat de uitgeverijen het grootste aandeel hoger
geschoolden (73%) tewerk stelt. Het aandeel hoger geschoolden binnen de drukkerijen bedraagt 33%,
licht boven het gemiddelde in de verwerkende nijverheid.
Grafiek 2-9: Gemiddeld scholingsniveau in de drukkerijen, de uitgeverijen en de verwerkende nijverheid, 2010-2012
100%
90%
80%
70%
13
20
16
49
13
60%
50%
40%
52
47
Lager secundair
20%
0%
Hoger onderwijs,
professioneel gerichte
opleidingen
Hoger secundair
24
30%
10%
Hoger onderwijs, academisch
gerichte opleidingen
20
17
6
5
7
nace 18
nace 58
VWN (NACE 1033)
10
2
Lager of geen diploma
Bron: Enquête naar de arbeidskrachten fod Economie
Uit het bovenstaande kunnen we afleiden dat uitgeverijen meer kennisintensieve activiteiten uitvoeren
dan de drukkerijen. Het aanwenden en omzetten van kennis naar nieuwe of verbeterde producten kan
hogere toegevoegde waardeactiviteiten voortbrengen.
2.2.4
Innovatie
Innovatie-intensiteit
Volgens de CIS-enquête, een enquête over de innovatieactiviteiten van ondernemingen die wordt
uitgevoerd op Europees niveau, doen ongeveer 61% van de drukkerijen en meer dan 75% van de
uitgeverijen aan innoverende activiteiten in België. Het betreft hier een ruime definitie van innovatie:
zowel technologische product- of procesinnovatie, als niet-technologische marketing of
organisatorische innovatie. In vergelijking met de referentiegroep van landen neemt België op dit vlak
een gemiddelde plaats in.
26
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Grafiek 2-10: % Innoverende ondernemingen (2010)
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Drukkerijen
Duitsland
Nederland
Uitgeverijen
Frankrijk
Oostenrijk
België
Bron: CIS-enquête 2010
Voorkeur innovatietype
Bij de verdere analyse van de innovatie-initiatieven maken we een onderscheid tussen technologische
(betrekking hebbend op een product of proces) of niet-technologische (organisatorische of
marketinggerichte) innovaties. In de grafische sector domineren voornamelijk technologische
innovaties.
62% van de innoverende uitgeverijen doet aan productinnovatie. In vergelijking met 35% voor het totaal
van de economie is dit een relatief hoog percentage. Meer en meer boeken alsook nieuwsbladen
worden gedigitaliseerd en krijgen naast hun papieren vorm een elektronische vorm aangemeten. Via
productinnovaties trachten de uitgeverijen in te spelen op de groeiende vraag naar digitale producten
en zo een plaats te verwerven in deze nieuwe waardeketen. Zij worden hierbij op de voet gevolgd door
niet-grafische bedrijven actief in de e-commerce, zoals bijvoorbeeld Amazon die onder andere boeken
in elektronische vorm aanbiedt.
Als we het aantal uitgeverijen bekijken dat een procesinnovatie doorvoert, is dit ook hier hoger dan
gemiddeld voor het geheel van de economie. Dat uitgeverijen mee de digitale weg opgaan, heeft tot
gevolg dat de processen hierop moeten afgestemd worden. De nadruk komt bv. meer te liggen op
mediumneutrale processen die het mogelijk maken om dezelfde inhoud op verschillende media
beschikbaar te stellen. Bij de publicatie in digitale media staan de integratie en automatisering van de
processen centraal2.
2 http://www.gea.nl/index.php?id=3&command=bekijk&config=downloads&rec=88&downloadnu=true
27
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Tabel 2-4: Indeling innoverende grafische ondernemingen naar type innovatie in België
Type innovatie
Technologische
productinnovatie
procesinnovatie
niet-technologische organisatie-innovatie
marketing innovatie
drukkerijen
uitgeverijen
ALLE NACE
33%
62%
35%
37%
40%
34%
31%
23%
31%
33%
29%
29%
Bron: CIS-enquête 2010
De Belgische drukkerijen hebben geen uitgesproken keuze voor één type innovatie. Slechts een lichte
voorkeur gaat uit naar procesinnovaties (37%). De meerderheid investeert in efficiëntieverhogende
innovaties gericht op de optimalisatie van de processen. Een voorbeeld hiervan is de computer to plate
techniek die de doorlooptijd van het productieproces verkort en zorgt voor een vereenvoudiging van het
prepress proces.
Een internationale vergelijking in Grafiek 2-11 voor de uitgeverijen bevestigt de relatief sterke prestatie
van België op het vlak van product- en procesinnovatie. Daarentegen bevestigt het eveneens de
minder ontwikkelde marketing- en organisatorische innovatie.
Grafiek 2-11: Internationale vergelijking type innovatie, uitgeverijen
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
productinnovatie
procesinnovatie
organisatie-innovatie marketinginnovatie
Uitgeverijen
Duitsland
Nederland
Frankrijk
Oostenrijk
België
Bron: CIS-enquête 2010
Wat de drukkerijen betreft, scoort België voor de verschillende innovatievormen vrij gemiddeld in
vergelijking met de referentielanden.
28
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Grafiek 2-12: Internationale vergelijking type innovatie, drukkerijen
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
productinnovatie
procesinnovatie
organisatie-innovatie marketinginnovatie
Drukkerijen en reproductiecentra
Duitsland
Nederland
Frankrijk
Oostenrijk
België
Bron: CIS-enquête 2010
Soorten innovatie-uitgaven en link met samenwerkingsverbanden in de uitgeverijen
Om een (technologische) innovatie te realiseren, zijn vaak heel wat uitgaven nodig. Hieronder
vergelijken we het omzetaandeel van een aantal uitgavencategorieën voor de uitgeverijen en de
verwerkende nijverheid (VWN) in 2010. De gegevens zijn afkomstig van de CIS-enquête.
We starten met de uitgeverijen. Van de vier weergegeven componenten, vertegenwoordigt het
omzetaandeel van de interne O&O-uitgaven de grootste moot. In vergelijking met de andere sectoren
in de verwerkende nijverheid is dit aandeel hoger dan gemiddeld. Ook het aandeel van de uitgaven
voor externe kennisverwerving in de omzet is hoger dan gemiddeld in de VWN. Interne O&O en
externe kennisverwerving spelen dus een relatief belangrijke rol in de innovatiestrategie van de
Belgische uitgeverijen.
Grafiek 2-13: Verdeling innovatie-uitgaven als aandeel van de omzet, uitgeverijen met technologische innovatie,
2010
1,8%
1,6%
1,4%
1,2%
1,0%
0,8%
0,6%
0,4%
0,2%
0,0%
machines, materiaal en
externe
software/omzet
kennisverwerving/omzet
VWN
externe O&O/omzet
uitgeverijen
Bron: CIS-enquête 2010
interne O&O/omzet
29
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Een internationale vergelijking in Grafiek 2-14 bevestigt de relatief hoge interne O&O-uitgaven van de
Belgische uitgeverijen in 2010.
Grafiek 2-14: Internationale vergelijking van de innovatie-uitgaven voor interne O&O als aandeel van de omzet
2,5%
2,0%
1,5%
1,0%
0,5%
0,0%
Uitgaven voor interne O&O
Duitsland
Nederland
Frankrijk
Oostenrijk
België
Bron: CIS-enquête 2010
Het belang van externe kennisverwerving en externe O&O anderzijds zien we weerspiegeld in de
sterke samenwerkingsverbanden met consultants, universiteiten of hogescholen, publieke en private
onderzoeksinstellingen in vergelijking met de andere landen, cfr. Tabel 2-5. Over het algemeen zijn
uitgeverijen in België meer geneigd om samenwerkingsverbanden aan te gaan dan uitgeverijen in de
andere onderzochte landen. Naast samenwerking met onderzoeksinstellingen wordt in België ook meer
dan in andere landen samengewerkt met sectorgenoten, klanten en leveranciers. Dit laatste
samenwerkingsverband zien we ook weerspiegeld in de bestemming van een relatief belangrijk deel
van de innovatie-uitgaven in machines en software, cfr. Grafiek 2-13.
Tabel 2-5: Samenwerkingsinitiatieven van uitgeverijen met technologische innovatie (NACE 58)
geëngageerd tot samenwerking
samenwerking met ondernemingen binnen dezelfde groep
samenwerking met leveranciers van materiaal en uitrusting
samenwerking met klanten en consumenten
samenwerking met concurrenten of andere ondernemingen van dezelfde sector
samenwerking met consultants, laboratoria of private O&O instellingen
samenwerking met universiteiten of hogescholen
samenwerking met de overheid of publieke onderzoeksinstelingen
samenwerking met een nationale partner
samenwerking met een partner van een EU-(toekomstige) lidstaat of een land
binnen de EVA (Europese Vrijhandelsassociatie)
samenwerking met een partner uit de V.S.
samenwerking met een partner buiten EU, EVA, V.S, China of Indië
samenwerking met een partner in China of Indië
Duitsland
Frankrijk Nederland
Oostenrijk België
12%
38%
37%
56%
72%
6%
31%
22%
7%
18%
64%
3%
24%
34%
0%
3%
6%
26%
23%
33%
1%
17%
0%
21%
32%
6%
13%
4%
17%
64%
2%
14%
2%
30%
56%
0%
11%
0%
17%
38%
35%
36%
40%
70%
12%
Bron: CIS-enquête 2010
3%
0%
1%
0%
20%
16%
6%
5%
4%
4%
0%
0%
30%
9%
0%
0%
35%
2%
1%
0%
Het gewicht van dit soort uitgaven in de omzet van de Belgische uitgeverijen is echter laag in
vergelijking met de internationale referentiegroep, cfr. Grafiek 2-15.
30
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Grafiek 2-15: Internationale vergelijking van de innovatie-uitgaven voor de verwerving van machines, uitrusting en
software
3,0%
2,5%
2,0%
1,5%
1,0%
0,5%
0,0%
Uitgaven voor de verwerving van machines, uitrusting en software
Duitsland
Nederland
Frankrijk
Oostenrijk
België
Bron: CIS-enquête 2010
Soorten innovatie-uitgaven en link met samenwerkingsverbanden in de drukkerijen
Als we kijken naar het omzetaandeel van vier soorten innovatie-uitgaven van de Belgische drukkerijen
met een technologische innovatie, stellen we vast dat het zwaartepunt bij de uitgaven voor machines,
materiaal en software ligt. Dit aandeel is beduidend groter dan in de verwerkende nijverheid.
Grafiek 2-16: Verdeling innovatie-uitgaven als aandeel van de omzet in drukkerijen met technologische innovatie
10%
9%
8%
7%
6%
5%
4%
3%
2%
1%
0%
machines, materiaal en
externe
software/omzet
kennisverwerving/omzet
VWN
externe O&O/omzet
drukkerijen
Bron: CIS-enquête 2010
interne O&O/omzet
31
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Deze dominantie komt ook sterk naar voor in de internationale vergelijking, cfr. Grafiek 2-17.
Grafiek 2-17: Internationale vergelijking van de innovatie-uitgaven voor de verwerving van machines, uitrusting en
software als aandeel van de omzet in drukkerijen
10%
9%
8%
7%
6%
5%
4%
3%
2%
1%
0%
Uitgaven voor de verwerving van machines, uitrusting en software
Duitsland
Nederland
Frankrijk
Oostenrijk
België
Bron: CIS-enquête 2010
Wat de samenwerking betreft, stellen we vast dat er bij de Belgische drukkerijen over het algemeen
minder initiatieven voorkomen dan bij de Belgische uitgeverijen. Ook ten opzichte van de internationale
referentiegroep is de samenwerking eerder laag. De belangrijkste partners voor de drukkerijen zijn de
leveranciers, cfr. Tabel 2-6, wat aansluit bij de uitgesproken innovatie-uitgaven voor materieel en
software, cfr. Grafiek 2-16. Het aantal Belgische drukkerijen dat samen werkt met leveranciers is echter
niet zo hoog in vergelijking met de internationale referentiegroep. Wat internationaal sterker
doorweegt, zijn de samenwerkingsverbanden met sectorgenoten en consultants of private O&Oinstellingen. De banden met sectorgenoten zullen vermoedelijk aangehaald worden door bedrijven die
zich specialiseren in niches. Ondanks hun specialisatie, slagen ze er via samenwerkingsverbanden in
om toch een totaaldienstverlening aan te bieden (cf. infra).
Tabel 2-6: Samenwerkingsinitiatieven van drukkerijen met technologische innovatie (NACE 18)
geëngageerd tot samenwerking
samenwerking met ondernemingen binnen dezelfde groep
samenwerking met leveranciers van materiaal en uitrusting
samenwerking met klanten en consumenten
samenwerking met concurrenten of andere ondernemingen van dezelfde sector
samenwerking met consultants, laboratoria of private O&O instellingen
samenwerking met universiteiten of hogescholen
samenwerking met de overheid of publieke onderzoeksinstelingen
samenwerking met een nationale partner
samenwerking met een partner van een EU-(toekomstige) lidstaat of een land binnen de
EVA (Europese Vrijhandelsassociatie)
samenwerking met een partner uit de V.S.
samenwerking met een partner buiten EU, EVA, V.S, China of Indië
samenwerking met een partner in China of Indië
Duitsland
16%
6%
5%
14%
7%
6%
4%
1%
13%
Bron: CIS-enquête 2010
12%
4%
4%
5%
Nederland
24%
2%
21%
8%
2%
2%
2%
1%
24%
3%
1%
1%
0% :
Frankrijk
16%
6%
13%
7%
3%
3%
5%
2%
16%
Oostenrijk
32%
13%
26%
11%
0%
8%
6%
9%
26%
België
16%
8%
16%
8%
8%
9%
1%
5%
12%
11%
1%
0%
19%
0%
0%
0%
12%
1%
0%
0%
32
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Innovatie: verschillende strategieën
Binnen de grafische sector in België lijken uitgeverijen en drukkerijen verschillende innovatiestrategieën
toe te passen. De uitgeverijen werken vrij intensief samen met verschillende partners; van klanten,
leveranciers, sectorgenoten tot onderzoeksinstellingen. In samenwerking met klanten leren de
uitgeverijen de klantenwensen en behoeften kennen wat maakt dat ze hier beter op kunnen inspelen.
Hun middelen vloeien vooral naar interne O&O en in mindere mate ook naar externe kennisverwerving.
Op basis daarvan zijn uitgeverijen in staat aan productinnovatie te doen.
De drukkerijen focussen voornamelijk op de samenwerking met leveranciers om hun processen verder
te optimaliseren en te innoveren. In vergelijking met de uitgeverijen lijken ze een eerder een defensieve
rol in te nemen. Ten opzichte van de internationale referentiegroep werken ze toch iets sterker samen
met private O&O-instellingen en sectorgenoten. De samenwerking met sectorgenoten vinden we bv.
terug bij drukkerijen die zich specialiseren in één of meerdere soorten activiteiten. Deze
samenwerkingsverbanden maken het mogelijk om een totaaldienstverlening aan te bieden naast de
eigen specialisatie(s).
Op basis van een analyse van de verdienmodellen van een aantal succesvolle grafische
ondernemingen, werd onderzocht of bovenstaande resultaten kunnen bevestigd worden. Concreet
werd een analyse gemaakt van een selectie aan grafische ondernemingen die er over een periode van
4 jaar, tussen 2008 en 2011, in slaagden om ieder jaar hun toegevoegde waarde te laten groeien. Dit
gebeurde op basis van een lijst 3 van 200 grafische ondernemingen in België, gepubliceerd in het
maandblad Grafisch Nieuws. Het resultaat van dit onderzoek komt tot 5 verschillende, soms ook
complementaire strategieën van succesvolle drukkerijen of uitgeverijen.
Een eerste strategie focust op de productie van één of meerdere nicheproducten. Zo specialiseren
bepaalde grafische bedrijven zich bijvoorbeeld in het printen van extra grote formaten, speelkaarten,
familiedrukwerk, drukwerk voor lokale kmo's of het bedrukken van andere materialen dan papier zoals
glas, polyester. In deze niches komt ook het belang aan creativiteit naar voor. Sommige bedrijven
beschikken dan ook over hun eigen ontwerpafdeling.
Een tweede strategie die groeiende grafische ondernemingen hanteren, is de keuze voor de
diversificatie van hun dienstverlening. Dit gaat vaak samen met samenwerkingsverbanden met
sectorgenoten die vaak de voorbode zijn van overnames of fusies.
Daarnaast kiezen sommige groeiers als antwoord op de digitalisering ervoor om hun dienstverlening uit
te breiden naar digitale media; bijvoorbeeld de uitbreiding van het mailingaanbod naar e-mail, internet
en sms of het opzetten van een elektronisch platform dat de communicatieprocessen van professionele
klanten stuurt en faciliteert. In segmenten zonder digitale alternatieven, zoals deze van verpakkingen
en labels, wordt hier minder aandacht aan besteed. Wel zien we in deze segmenten ook een trend naar
meer specialisatie en personalisatie wat aanleunt bij de eerste strategie.
3
Bron: Jaarlijks klassement van de grafische bedrijven gepubliceerd in GN, maart 2013 en GN, maart 2011
33
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Naast het aanbieden van digitale producten, kan de digitale technologie ook aangewend worden om de
dienstverlening rond gedrukte media te verbeteren. Zo kiezen een aantal groeiers er voor om op de
opkomst van e-commerce in te spelen via webshops.
Ten slotte vinden we bij het merendeel van de groeiende ondernemingen de aandacht voor innovatie
en creativiteit terug en beschikken sommigen onder hen zelfs over een eigen O&O-afdeling.
We kunnen dus besluiten dat innovatie en in het bijzonder productinnovatie een belangrijke pijler vormt
in de strategie van succesvolle strategische bedrijven. O&O en creativiteit winnen aan belang. Daarbij
kiest men ook veelal om zich te specialiseren en een totaaldienstverlening te realiseren via de
samenwerking met sectorgenoten. In de samenwerking met leveranciers wordt onder andere aandacht
besteed aan software, waaronder de uitbouw van elektronische platformen, die de dienstverlening
helpen opwaarderen. De activiteiten focussen zich dus niet langer enkel op de gedrukte media, maar
op de multimedia. Bovenstaande onderzoeksresultaten bevestigen onze vaststellingen gebaseerd op
de CIS-enquête.
Innovatieobstakels
Ondanks de aanwezigheid van succesvolle innoverende grafische bedrijven, ondervinden bepaalde
innoverende en niet-innoverende grafische bedrijven barrières om aan innovatie te doen. De CISenquête peilt naar deze obstakels.
De niet-innovatieve drukkerijen en uitgeverijen geven 'de onzekerheid over of de afwezige vraag naar
innovatieve diensten' aan als de voornaamste belemmering voor innovatie. Een tweede belangrijke
belemmering zijn de hoge innovatiekosten. De niet-innovatieve drukkerijen en uitgeverijen ondervinden
meer dan ondernemingen in andere sectoren een invloed van bovengenoemde factoren. Aangezien dit
minder uitgesproken is voor de innovatieve bedrijven, heeft deze barrière mogelijk te maken met een
gebrek aan kennis over de vraag en over de innovatiemogelijkheden. Samenwerkingsverbanden met
de klant kunnen kansen bieden voor grafische bedrijven om hun kennis over de vraag te verruimen.
Nog andere dan bovengenoemde innovatieobstakels voor de niet-innovatieve drukkerijen zijn het
gebrek aan technologische kennis en de marktdominantie van gevestigde ondernemingen.
Binnen de innoverende tak van de grafische sector komen de financieringsproblemen en het gebrek
aan gekwalificeerd personeel naar voor als drempels om te innoveren. Bij de innovatieve drukkerijen
komt daar ook de marktdominantie als belangrijk obstakel bij, al lijkt deze hindernis nog zwaarder door
te wegen voor de niet-innovatieve drukkerijen. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat innovatieve
drukkerijen meer inspelen op niches waar schaalvoordelen minder zwaar doorwegen en
marktdominantie minder sterk voorkomt.
34
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Tabel 2-7: Obstakels innovatieactiviteiten
Innovatieve Ondernemingen
niet-innovatieve ondernemingen
ALLE innovatieALLE innovatiegerelateerde
gerelateerde
activiteiten
drukkerijen uitgeverijen activiteiten
drukkerijen uitgeverijen
Gebrek aan gekwalificeerd personeel
13%
12%
16%
8%
12%
7%
gebrek aan technologische kennis
4%
3%
0%
3%
20%
0%
gebrek aan marktkennis
4%
1%
0%
3%
17%
0%
Problemen met het vinden van coöperatiepartners
5%
7%
2%
5%
11%
0%
Markt gedomineerd door gevestigde ondernemingen
13%
12%
8%
10%
19%
0%
onzekerheid over vraag naar innovatieve diensten
10%
11%
26%
10%
38%
61%
vernieuwingen in het verleden
5%
8%
0%
12%
16%
21%
geen vraag naar innovatieve diensten
6%
6%
0%
25%
19%
71%
financieringsprobleem binnen onderneming of groep
17%
24%
42%
11%
18%
0%
financieringsprobleem buiten de onderneming of groep
9%
12%
9%
7%
12%
0%
Extreme kosten gepaard met innovatie
16%
11%
10%
14%
27%
61%
Bron: CIS-enquête 2010
2.2.5
Omvang ondernemingen
In tabel 2-8 wordt de omvang van de ondernemingen bekeken in het licht van hun bijdrage tot de
tewerkstelling. Uit de cijfers blijkt duidelijk dat in de drukkerijensector de kmo's (hier: 0-199wn) het
overgrote deel van het personeel tewerkstelt. De grote drukkerijen (hier: ≥ 200wn) creëerden ongeveer
12% van de werkgelegenheid in 2003. Hun werkgelegenheidsaandeel nam naar 2012 licht toe en
bedroeg 14%. De groeiende bijdrage van grote drukkerijen aan de werkgelegenheid wijst hier op het
bestaan van schaalvoordelen en is mogelijk ontsproten uit fusies van kleinere drukkerijen.
Terwijl de kleine en middelgrote drukkerijen het grootste deel van de werkgelegenheid creëren, zijn de
kleine en middelgrote uitgeverijen minder sterk op de arbeidsmarkt aanwezig. In 2003 droegen de grote
uitgeverijen bijna 46% aan de werkgelegenheid bij en dit nam toe in 2012 tot 52%. De groeiende
bijdrage van grote bedrijven aan de werkgelegenheid in de uitgeverijensector is vermoedelijk het
resultaat van een concentratiebeweging die in het verleden heeft plaats gevonden, voornamelijk bij de
dagbladen (Vandenheede, 2006) en deze vindt nog altijd plaats.
Ondanks de dominantie van de kleine en middelgrote drukkerijen ondervinden ze toch meer dan de
uitgeverijen de marktdominantie van gevestigde ondernemingen (cf. tabel 2-7). Het is mogelijk dat de
drukkerijen, ongeacht hun omvang, soortgelijke activiteiten uitvoeren, terwijl er in de uitgeverijensector
een duidelijke opsplitsing is van het soort taken tussen kleine en grote uitgeverijen. Als kleine en grote
drukkerijen zich meer op elkaars actieterrein bevinden, zullen zij ook meer concurrentie van elkaar
ondervinden dan de uitgeverijen.
35
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Tabel 2-8: Aantal werknemers voor vestigingseenheden met verschillende bedrijfsgroottes, vgl. 2003 en 2012
Activiteitstakken
< 5 wn 5-9 wn 10-19 wn
Drukkerijen
Aandeel (%)
20-49 wn
50-99 wn
1948
9,93
2679
13,66
1298
9,01
1207
8,38
1710
11,87
Uitgeverijen
669
434
681
2033
10,37
1KW 2012
3370
2101
23,40
14,59
1KW 2003
1765
1075
Aandeel (%)
6,49
4,21
6,60
17,11
547
5,89
324
3,49
533
5,74
1376
14,81
3.1
200-499 wn
500-999 wn
4410
22,49
1000 &
Totaal
meer wn
1KW 2003
1840
9,38
3
100-199 wn
4284
21,84
1490
7,60
929
4,74
0 19613
0,00 100,00
2686
18,65
2029
14,09
0
0,00
0 14401
0,00 100,00
987
1078
3625
10,42
1KW 2012
9,57
10,45
35,15
0,00 100,00
992
10,68
Bron: RSZ
697
7,50
1392
14,99
3427
36,90
0
9288
0,00 100,00
0
10314
Het concurrentievermogen van de Belgische grafische industrie volgens het
analysekader van Michael Porter
Het analysekader van Porter
Op het vlak van concurrentie en internationale handel vinden we zeer brede definities van industrieën,
zoals “banksector”, “chemische” industrie of sector “gereedschapswerktuigen”. Als het gaat over
strategie zijn deze definities niet relevant omdat, binnen deze sectoren, de aard van de concurrentie en
de specifieke kenmerken van de concurrentievoordelen sterk verschillen. (Porter, 1993, p. 36).
Bovenstaand citaat illustreert dat een macro-economische analyse niet volstaat om het
concurrentievermogen van een sector te analyseren. Om de grafische sector gestructureerd te
beschrijven, gebruiken we daarom het micro-economische analysekader van Porter. Porter onderkent
vier factoren die een rol spelen bij het bepalen van de concurrentiekracht van een sector:
-
de productiefactoren;
-
de vraag;
-
de toeleverende en aanverwante industrieën;
-
de strategie, de rivaliteit en de structuur van de ondernemingen.
Ook de overheid en toevallige gebeurtenissen spelen een belangrijke rol in dit analysekader. Zij
beïnvloeden immers aanzienlijk deze vier factoren die de concurrentiekracht van een sector bepalen.
36
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Figuur 3-1 : Het ruitmodel van Porter of het interactieve proces van creatie van concurrentievoordelen
Bron: M. Porter, L’avantage concurrentiel des nations, ERPI, 1996
In bovenstaande figuur worden de vier determinanten van de competitiviteit weergegeven in een ruit,
deze staat symbool voor de interactie tussen deze determinanten. Elke parameter en het verband
tussen de vier creëren de context waarin de ondernemingen ontstaan en met elkaar wedijveren:
-
de relatieve beschikbaarheid van de middelen en van de noodzakelijke vaardigheden voor het
verkrijgen van een concurrentievoordeel in een industrie (de productiefactoren);
-
de informatie die de geboden opportuniteiten genereert (de vraag en de toeleverende en
aanverwante industrieën);
-
de manier waarop de middelen en de vaardigheden worden aangewend (de strategie);
-
de doelstellingen van de aandeelhouders, de bedrijfsleiders en de werknemers die zijn
betrokken bij de bevordering van het concurrentievermogen (de structuur);
-
de druk die de ondernemingen ertoe aanzet te investeren en te innoveren (de rivaliteit)
(Porter,1993, p. 79).
Volgens Porter is het de specificiteit van één of meerdere van deze vier determinanten die ervoor zorgt
dat een nationale sector al dan niet vooruit loopt op zijn concurrenten in het buitenland.
De mate waarin de kenmerken van een economie een gunstige ruit creëren voor een sector zijn
bepalend voor de competitiviteit van die sector. De ongelijke verdeling van natuurlijke hulpbronnen,
uiteenlopende consumptiepatronen en de grote investeringen die gepaard gaan met het creëren van
complexe productiefactoren leiden ertoe dat geen enkel land in elke sector de meest competitieve kan
zijn. Omdat sectoren kunnen bestaan uit deelsectoren waarin verschillende elementen bepalend zijn
voor de competitiviteit is het daarenboven mogelijk dat een land wel competitief is in sommige maar
niet in al de deelsectoren van een sector.
37
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Soms kan het concurrentievermogen van bedrijven ook beïnvloed worden door factoren die de
landsgrenzen overstijgen. Daarom is voorzichtigheid geboden bij het invullen van de ruit van Porter op
een nationaal niveau (Brouthers, 1997). Zeker in een kleine open economie als België, waar veel
internationale ondernemingen actief zijn, is het best mogelijk dat buitenlandse factoren een invloed
uitoefenen op het concurrentievermogen van binnenlandse bedrijven.
We merken ook op dat een aantal auteurs de kritiek hebben geuit dat de aanwezigheid van
multinationale ondernemingen een grote invloed heeft op de competitiviteit van een sector en dat deze
factor daarom als determinant van competitiviteit moet worden opgenomen in het model van Porter
(Brouthers, 1997, p. 54).
Het hier beschreven model is in wezen een micro-economisch model. Het succes van een sector, en bij
uitbreiding van een economie, wordt verklaard door na te gaan welke factoren bepalend zijn voor het
succes van elk bedrijf in die sector. De bron van de welvaart en van de internationale competitiviteit van
een land ligt bijgevolg in haar micro-economische basis (Porter et al., 2000, p. 2). Deze studie beoogt
dus niet om aan te duiden welke factoren de concurrentiekracht van België bepalen maar wel om aan
te duiden welke factoren aan de basis liggen van de concurrentiekracht van de ondernemingen in de
Belgische grafische sector.
Zoals we hebben vermeld, worden de bronnen van competitiviteit binnen het analysekader van Porter
ingedeeld in vier determinanten. Elk van deze wordt door Porter opnieuw opgedeeld in een aantal
onderliggende factoren. Om een beter inzicht te verwerven in de manier waarop de onderliggende
factoren die een industrie kenmerken haar concurrentiekracht kunnen beïnvloeden, geven we hier een
bondige bespreking van de vier determinanten in de ruit van Porter: aanbod, vraag, cluster,
concurrentie.
3.1.1
De aanboddeterminant
Bij de productiefactoren onderscheiden we:
-
de menselijke middelen;
-
de kennisbronnen;
-
de kapitaalmiddelen;
-
de natuurlijke hulpbronnen;
-
de infrastructuur.
Deze factoren kunnen op hun beurt worden onderverdeeld in complexe en elementaire factoren. De
eerste groep, waaronder de communicatie-infrastructuur, de onderzoeksinstituten, de universiteiten en
de hooggeschoolde arbeidskrachten, vereist grote investeringen in uitrusting, opleiding, onderzoek en
ontwikkeling. De tweede groep, waaronder de natuurlijke hulpbronnen, de geografische ligging en de
weinig of ongeschoolde arbeidskrachten, is van nature beschikbaar of wordt via beperkte particuliere of
collectieve investeringen verkregen. Het is duidelijk dat de complexe factoren ten grondslag liggen aan
het concurrentievoordeel, maar er zijn ook voldoende kwaliteitsvolle elementaire factoren nodig om de
complexe factoren tot stand te brengen.
Productiefactoren die gemakkelijk in het buitenland kunnen aangekocht worden verlenen
vanzelfsprekend een minder duurzaam concurrentievoordeel dan meer specifieke, gespecialiseerde
productiefactoren. Deze laatste vereisen continue investeringen en kunnen moeilijker door andere
landen worden gekopieerd. De laatste jaren is de mobiliteit van productiefactoren globaal toegenomen.
38
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Voor de competitiviteit van bedrijven is het daarom belangrijker geworden om meer specifieke, minder
mobiele productiemethoden te ontwikkelen door gebruik van bv. schaalvoordelen, productdifferentiatie
of kennis.
3.1.2
De vraag
De veeleisende binnenlandse vraag, die de lokale ondernemingen verplicht steeds het hoogste niveau
na te streven wat de kwaliteit van de producten en de waaier van diensten betreft (Porter, p. 99), is de
bron van het concurrentievoordeel omdat ze het de ondernemingen mogelijk maakt zich niet alleen een
idee te vormen van de totale vraag, maar ook te anticiperen op de noden ervan.
Een veeleisende en complexe vraag zet bedrijven dus aan om te innoveren en hun productgamma op
te waarderen. Een sterke binnenlandse vraag in een vroeg stadium is immers maar een voordeel als ze
de betrokken industrie richt op producten en kenmerken die zo goed mogelijk tegemoetkomen aan de
internationale vraag.
Een relatief grote binnenlandse vraag kan een industrie in staat stellen om schaalvoordelen te
realiseren. Een kleine binnenlandse vraag kan een industrie dan weer aanzetten om meer te
exporteren. Zoals we eerder vermeld hebben, is het mogelijk dat sommige determinanten van de
competitiviteit van een Belgische industrie afkomstig zijn van haar handelspartners. Daarom kan het
interessant zijn om te kijken naar de buitenlandse vraag die een sector ondervindt.
3.1.3
Toeleverende en aanverwante industrieën
De aanwezigheid van toeleverende en aanverwante industrieën kan concurrentievoordelen opleveren
als deze ondernemingen competitief zijn en als hun activiteiten worden gecoördineerd. De
aanwezigheid van concurrerende leveranciers op algemeen niveau zal de bewuste industrie maar een
concurrentievoordeel opleveren als de informatie en de middelen van de klantenondernemingen ten
goede komen aan de innovatie- en moderniseringsinspanningen van de leveranciers. Bovendien
bevorderen de nabijheid en de culturele identiteit het vrije verkeer van informatie tussen concurrerende
firma’s.
Het aandeel van de toegevoegde waarde die bedrijven in hun productie zelf realiseren geeft een beeld
van de mate waarin bedrijven taken uitbesteden in hun productieproces. De evolutie van dit aandeel is
eveneens een indicatie van de mate waarin bedrijven zich bijvoorbeeld toeleggen op hun
kernactiviteiten. Dit hangt dan weer samen met de vierde determinant in de ruit van Porter: de strategie
van ondernemingen.
De relatie van een onderneming met haar leveranciers en met aanverwante ondernemingen is sterk
afhankelijk van de strategie en de structuur van die onderneming.
3.1.4
Strategie, rivaliteit en structuur van de ondernemingen
De binnenlandse rivaliteit zet de ondernemingen ertoe aan voorstellen te doen, te innoveren, de kosten
te verlagen, de kwaliteit en de diensten te verbeteren en te investeren in methoden en nieuwe
producten. Ze stimuleert de innovatie. (Porter, 1993, p. 131).
De rivaliteit tussen ondernemingen legt met andere woorden een druk op de bedrijven om voortdurend
te innoveren, om zich te differentiëren van haar concurrenten, om zo goed mogelijk tegemoet te komen
aan de eisen van de markt. De dynamiek van het model van Porter onderstreept het belang van deze
factor. Volgens Porter is elk concurrentievoordeel namelijk voorbestemd om op termijn overgenomen te
39
CRB 2014-0176
PAR 14.04
worden door concurrenten in zowel het binnen- als het buitenland. Om competitief te kunnen blijven is
het daarom belangrijk dat een onderneming voortdurend haar concurrentievoordelen bestendigt, dat zij
haar bronnen van competitiviteit continu opwaardeert.
Dat de concurrenten er uiteindelijk in zullen slagen om de huidige bronnen van competitiviteit over te
nemen, betekent eveneens dat een strategie gericht op innovatie een duurzamere bron van
competitiviteit vormt dan een strategie gericht op imitatie.
3.1.5
De bredere omgeving
De vorm van de vier determinanten en hun onderlinge interactie bepalen het concurrentievermogen
van de bedrijven in een sector. Dit neemt niet weg dat het succes van bedrijven en sectoren sterk
beïnvloed wordt door bredere omgevingsfactoren. Het is immers mogelijk dat de “ruit van Porter”
waarbinnen een onderneming opereert, niet langer concurrentieel is vanwege veranderingen in de
macro-economische omgeving. Bovendien kunnen de verschillende determinanten binnen de ruit
gewijzigd worden als gevolg van toevallige of politieke ontwikkelingen. Via bijvoorbeeld het
onderwijsbeleid en productnormering bepaalt de overheid immers voor een belangrijk deel de vorm van
de vier determinanten binnen de ruit van Porter. Toevallige gebeurtenissen kunnen de ruit van een
industrie voor uitdagingen plaatsen en aldus haar samenstelling beïnvloeden. De industrieën die over
de meest gunstige ruit beschikken zullen het best in staat zijn om externe uitdagingen om te zetten in
een concurrentievoordeel.
Een analyse van de competitiviteit van de Belgische grafische sector moet dus rekening houden met de
manier waarop de bredere omgeving vorm heeft gegeven aan de determinanten van haar
competitiviteit. Een observatie van de interactie tussen de grafische sector en de veranderingen in de
ruimere omgeving zal ons ook toelaten om beter te begrijpen welke concurrentiële dynamiek de
bedrijven kenmerkt. Daarom beginnen we onze competitiviteitsanalyse volgens de methode van Porter
met een beschrijving van de macro-omgeving via een PEST-analyse. Dit betekent dat we zullen
nagaan welke de meest relevante politieke, economische, sociaal-culturele en technologische
ontwikkelingen zijn die inwerken op de Belgische grafische sector.
3.2
Beschrijving van de concurrentiële omgeving van de grafische sector via een
PEST-analyse
In de PEST-analyse worden de politieke, economische, sociale en technologische
omgevingsvariabelen beschreven die gedurende de onderzochte periode invloed hebben gehad op de
grafische sector. Door het bestuderen van deze (wijzigingen in) de externe invloeden, zullen we een
beter inzicht verwerven in het gedrag en de strategie van de ondernemingen. Meer bepaald moet een
analyse van het ondernemingsgedrag in het licht van de hier beschreven veranderende omgeving in
het volgende deel toelaten om de belangrijkste concurrentiefactoren van de Belgische grafische
industrie te identificeren.
3.2.1
Politieke context
We bekijken de politieke context op drie niveaus; Europees, nationaal of regionaal niveau.
40
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Europees niveau
Op Europees niveau worden beslissingen genomen die invloed hebben op de EU-lidstaten en hun
bedrijfssectoren waaronder de grafische sector. We zien dat er vanuit Europa meer aandacht wordt
besteed aan milieu- en gezondheidsaspecten.
De aandacht voor milieuaspecten vinden we onder andere terug in de Europa 2020- doelstellingen.
Tegen 2020 wil men de uitstoot van broeikasgassen met minimum 20% terugdringen ten opzichte van
de uitstoot in 1990. De bedrijfswereld zal hier aan moeten bijdragen. Vanaf 2013 worden de
emissierechten, die oorspronkelijk gratis werd toegekend, geleidelijk aan geveild door de lidstaten. De
industrie zal het aandeel gratis emissierechten geleidelijk aan zien verminderen van 80% in 2013 tot
30% in 2020 en 0% in 2027 (EU, 2013). Uitzonderingen worden gemaakt voor sectoren onderhevig aan
een 'carbon leakage' (risico op verplaatsing van de productie naar landen die niet onderworpen zijn aan
beperkingen op CO2). Zij zullen tijdelijk op een groter aandeel gratis emissierechten aanspraak kunnen
maken om de overgang naar een koolstofarme productie gemakkelijker te kunnen maken. De
Europese Commissie heeft een lijst van energie-intensieve bedrijfstakken opgesteld die volgens haar
blootgesteld worden aan een significante 'carbon leakage'. Eén subtak van de uitgeverijen; de overige
uitgeverijen (NACE 22.15, 2003); komt in de lijst voor (EC, 2009). Deze lijst geldt voor 2013-2014 en
vermeldt naast de overige uitgeverijen geen andere spelers binnen de grafische sector. Voor het
grootste deel van de grafische bedrijven zullen de gratis emissierechten echter geleidelijk aan uitdoven
naar 2027 toe.
Een tweede Europees initiatief van invloed op de grafische sector is de REACH reglementering.
REACH staat voor "Registration, Evaluation and Authorisation of Chemicals" en heeft in de eerste
plaats impact op bedrijven die chemische stoffen produceren. Deze laatsten worden verplicht deze
stoffen te registreren bij het Europees Agentschap voor Chemische Stoffen. Dit stelt het agentschap in
staat de risico's juist in te schatten en de nodige maatregelen te nemen om de gezondheid van de
mens en het milieu te beschermen (EG, 2007). Dit initiatief brengt ook verplichtingen mee voor
'downstream' gebruikers, waaronder drukkerijen. Zij zullen er bijvoorbeeld bij het gebruik van toners op
moeten toezien dat deze geen ongeregistreerde stoffen bevatten alvorens hun personeel hieraan bloot
te stellen of alvorens afgewerkte producten op de markt te brengen (Factua, 2007).
Ook de Europese verordening inzake materialen en voorwerpen bestemd om met levensmiddelen in
contact te komen past binnen het streven naar een veilige en gezonde omgeving. Voor de grafische
sector heeft dit tot gevolg dat bedrukte voedselverpakkingen aan bepaalde eisen dienen te voldoen
zodat het risico op chemische integratie naar de voeding geminimaliseerd wordt (EG, 2004).
Federaal niveau
Een eerste initiatief dat uitgaat van het federaal niveau, is het belastingsvoordeel waarvan de grafische
sector kan genieten. Zo is er een verlaagd btw-tarief van 6% van toepassing op grafische producten
indien ze aan bepaalde voorwaarden voldoen. Concreet is het verlaagde btw-tarief aan 6% van
toepassing op o.a. boeken, brochures, kranten, tijdschriften, afgewerkte prenten-, teken-, kleurboeken,
geschreven of gedrukte muziek. Wat niet in aanmerking komt is het drukwerk dat als hoofddoel het
maken van reclame heeft (K.B. 20/07/1970 nr. 20 en K.B. 10/02/2009).
41
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Een tweede overheidsmaatregel is erop gericht om tijden van conjuncturele crisis en moeilijkheden op
te vangen via een systeem van tijdelijke werkloosheid. Op die manier kunnen de negatieve gevolgen
van conjunctuurschokken op de werkgelegenheid tijdelijk uitgeschakeld worden. Dit kan als een
belangrijk instrument fungeren in conjunctuurgevoelige segmenten, zoals bijvoorbeeld de gedrukte
reclame of advertenties.
Regionaal niveau
Op regionaal niveau wordt speciale aandacht besteed aan het stimuleren van creatieve, culturele
sectoren. In 2006 heeft de Vlaamse regering 'Cultuurinvest' in het leven geroepen om de uitbouw van
cultuurindustrieën te stimuleren. Als cultuurindustrieën beschouwt men ondernemingen die producten
of diensten voortbrengen die culturele inhoud bevatten en deze op een commerciële basis willen
verhandelen. De gedrukte media en de uitgeverijen behoren tot deze categorie ondernemingen. Via
Cultuurinvest wil de Vlaamse overheid in de cultuurindustrieën investeren, hen ondersteunen en de
hieruit voortkomende opbrengsten herinvesteren in de sector zelf 4. Alle initiatieven hebben tot doel om
de sectoren meer budgettaire ruimte en slagkracht te verschaffen om zich verder te ontplooien in de
toekomst. In Wallonië en Brussel bestaat er een gelijkaardig initiatief ST'ART dat culturele en creatieve
ondernemingen financieel ondersteunt. Ook hier kunnen grafische ondernemingen dus gebruik van
maken 5.
Ook de bedrijfswereld zelf neemt initiatieven naar de overheid toe. Een 26-tal organisaties uit de
Vlaamse creatieve industrieën vormen samen het Overleg Creatieve Industrieën. Onder creatieve
industrieën klasseren zij onder andere de gedrukte media, pr en reclame, communicatie en nieuwe
media; segmenten die tot de grafische sector behoren of er sterke linken mee hebben. In hun visienota
schetsen zij een aantal (beleids)aanbevelingen en strategieën om in te zetten op creatieve industrieën.
Zij formuleren zes beleidsprioriteiten; (1) het vergroten van de zichtbaarheid en de slagkracht in het
buitenland, (2) het stimuleren van clustering en samenwerking, (3) het integreren van zakelijke
vaardigheden en ondernemerschap in de opleidingen gericht op creatieve industrieën, (4) het
scheppen van een gunstig fiscaal klimaat, (5) het voorzien van een optimale infrastructuur en tot slot
het garanderen van een eerlijke vergoeding en de bescherming van creativiteit 6.
Naast het stimuleren van de ontwikkeling van creatieve industrieën, tracht de regionale overheid de ecommerce te stimuleren. Dit is o.a. van belang voor grafische ondernemingen die hun dienstverlening
uitbreiden naar digitale producten. Zowel in Vlaanderen als Wallonië gaan er initiatieven uit om ecommerce te ondersteunen via premies aan ondernemingen voor de creatie van een e-commerce
website, individuele trajectbegeleiding, samenwerkingsverbanden met adviesbureaus. Zo is er
bijvoorbeeld het recent opgestarte project op Vlaams niveau - Commerciële Inspiratie - dat individuele
begeleiding voor ondernemers voorziet in e-commerce. Ook aan Waalse kant voorziet men een premie
voor de aanstelling van een projectverantwoordelijke die de onderneming wegwijs maakt in ecommerce.
Ten slotte gaat ook op regionaal niveau aandacht uit naar het milieu. In navolging van de
milieuregelgeving op Europees niveau is er onder andere actie ondernomen in het kader van het
energieverbruik en de uitstoot van industriële emissies. Zo is er aan Waalse zijde begin 2008 een
akkoord gesloten tussen de Waalse Overheid en de papier- en grafische sector, vertegenwoordigd
4 http://www.cjsm.vlaanderen.be/cultuur/downloads/cultuurinvest_persmededeling31032006.pdf
http://docs.vlaamsparlement.be/docs/stukken/2010-2011/g1117-1.pdf
5 http://www.start-invest.be/Introduction?lang=en
6 http://www.vvsg.be/Vrijetijdsbeleid/Documents/visienota_creatieve_industrie_n.pdf
42
CRB 2014-0176
PAR 14.04
door Fetra en Febelgra. De sector heeft zich ertoe verbonden om in de periode 2005-2012 de sectorale
energie-efficiëntie te verhogen met 12,6% en de uitstoot van broeikasgassen op sectoraal niveau met
12,8% te doen afnemen (M.B. 28.01.2008). De evaluatie van de energie-inspanningen is lopende,
maar de verwachtingen zijn hoopvol 7.
Aan Vlaamse kant bestaat er een sectoroverkoepelende Auditconvenant 8 goedgekeurd in 2005 door de
Vlaamse Regering. In vergelijking met de Waalse sectorovereenkomst, is dit een bedrijfsconvenant
waartoe individuele bedrijven beslissen of ze al dan niet toetreden tot de convenant. In de
overeenkomst worden er doelstellingen opgelegd inzake een efficiënt energieverbruik van de
onderneming met als doel tegen 2012 tot de wereldtop te behoren. Er wordt een energieplan
opgemaakt dat het te volgen traject tot de doelstelling weergeeft.
3.2.2
Economische context
Productiekosten
Een eerste belangrijke indicator van de economische context zijn de energieprijzen. Een verhoging van
de energieprijs zal een impact hebben op de kostenstructuur van een onderneming. Vooral wanneer
deze onderneming fungeert binnen een energie-intensieve sector; zoals de drukkerijensector, zal de
gevoeligheid voor dergelijke prijsschommelingen relatief hoger liggen. In Tabel 3-1 worden de all-in
elektriciteitsprijzen voor een KMO in België en de buurlanden vergeleken in 2013. Hieruit kunnen we
afleiden dat Duitsland, gevolgd door België de hoogste elektriciteitsprijzen hanteert.
Tabel 3-1: Internationale vergelijking elektriciteitsprijzen (all-in) voor een kmo, 50.000 kWh, enkelvoudige meter
(11/2013)
BE
DE
FR
NL
€/jaar
c€/kWh
9.101,71
18,20
11.698,54
23,40
6.140,09
12,28
7.872,34
15,74
Bron: CREG
Naast de energieprijzen hebben ook de papierprijzen een effect op de productiekosten van drukwerk.
Ondanks het dieptepunt midden 2009 is de huidige gemiddelde papierprijs hoger dan in 2006. De
grondstoffen zijn dus duurder in aankoop geworden wat de productiekosten van de drukkerijen opdrijft 9.
De papierprijs wordt beïnvloed door verschillende factoren waaronder de beschikbaarheid aan
binnenlandse papierpulp. Als we kijken naar de afkomst van de verbruikte verse (niet-gerecycleerde)
papierpulp in de grafische sector, is 45% afkomstig van de Belgische pulpfabrieken. De verse pulp
afkomstig van de Belgische bossen kan dus aan een deel, maar niet aan de volledige binnenlandse
behoeften voldoen (bron: Cobelpa, 2012). Wat betreft de gerecycleerde pulp is de productie in België
vanaf de jaren '90 aanzienlijk toegenomen. In 2010 was het geproduceerd aantal ton gerecycleerde
pulp dubbel zo hoog als dat van verse pulp 10 en vertegenwoordigden de gerecycleerde vezels 2/3 van
Telefoongesprek met Willem Van Veen, milieuadviseur Fetra, 9/04/2013,14.10u
Toetredingsvoorwaarden bedrijven: (1) Alle sectoren met NACE-codes binnen de secties C (winning van delfstoffen) en D
(industrie) van de Statistische Nomenclatuur van de economische activiteiten, zoals vastgelegd in de Europese verordening
3037/90, NACE-BEL 2003, (2) Energieverbruik: minstens 0,1 Petajoule en (3) niet toegetreden tot de
Benchmarkingconvenant.
7
8
9
Conjunctuurverslag papier- en grafische industrie, CRB 2013-0151, 31/01/2013
http://www.cobelpa.be/nl/pu19.html
10
43
CRB 2014-0176
PAR 14.04
de vezelgrondstoffen die de Belgische papiersector verbruikt. De gerecycleerde pulp is dus uitgegroeid
tot een belangrijke bron voor de Belgische productie van papier, voornamelijk dan voor verpakkingen
en kranten die uit een groot aandeel gerecycleerde vezels bestaan (bron: Cobelpa, 2012).
Naast de energie- en de papierprijs, speelt ook de inktprijs een belangrijke rol in de
kostencompetitiviteit van grafische ondernemingen. Een sterke vraag in combinatie met
productielimieten, gestegen grondstofprijzen en consolidaties op de inktmarkt hebben ertoe geleid dat
de inktprijzen de hoogte zijn in gegaan 11. Dit speelt bijgevolg in het nadeel van de grafische sector.
In het licht van de digitalisering bekijken we een laatste determinant van de economische context,
namelijk de telecommunicatietarieven. Deze zijn bepalend voor de ontwikkeling van
internetgebaseerde toepassingen en diensten en het gebruik van nieuwe ICT-technologieën, wat een
uitdaging vormt voor grafische bedrijven in de toekomst. Ook al lijkt er de laatste tijd verbetering op dit
vlak, in vergelijking met andere landen blijken de Belgische telecommunicatietarieven toch vrij hoog te
zijn, vooral voor mobiel internet. Dit zorgt op zijn beurt voor een afremmend effect op m(obile) commerce.
Structurele overcapaciteit + conjunctuurgevoeligheid
Efficiëntieverhogende technologieën in combinatie met een afnemende vraag leiden tot een
overcapaciteit op de markt van de gedrukte media. In combinatie met een laagconjunctuur wordt de
grafische sector dubbel zo hard getroffen. In crisistijden moeten ondernemingen namelijk besparen en
de reclame-uitgaven komen hierdoor als eersten onder druk te staan wat een verminderde omzet uit de
druk van advertenties met zich meebrengt. Daarnaast ondervinden grafische ondernemingen,
bestaande uit een sterke meerderheid aan kmo's, in een laagconjunctuur moeilijkheden om
bankleningen te verkrijgen waardoor ze over minder budgettaire ruimte beschikken om rationaliseringsen vernieuwingsinvesteringen te doen. Dergelijke investeringen vormen echter een belangrijke motor
voor het behoud en de verbetering van de positie van grafische ondernemingen in de waardeketen.
Ze hebben dus een belangrijk structureel effect.
Geografische ligging
Een volgend element dat de economische context determineert, is de geografische ligging. Wat de
ligging betreft, bevindt België zich in het centrum van de Europese markt. Aangezien het grootste deel
van de export gericht is op de EU, meerbepaald op de buurlanden, is dit een ideale vertrekbasis voor
de uitvoer van grafische producten. België beschikt over de nodige infrastructuur en is vlot bereikbaar
via allerlei transportkanalen. De Belgische papier- en grafische ondernemingen hebben zich rond deze
infrastructuur gevestigd. Daarenboven zien we dat zij zich voornamelijk concentreren in en rond grote
steden, bijvoorbeeld in en rond Antwerpen. Op deze manier bevinden ze zich dichtbij de klant wat een
concurrentievoordeel met zich meebrengt als men streeft naar een gepersonaliseerde dienstverlening
met een korte leveringstermijn.
11
http://grafisch-nieuws.knack.be/nieuws/nieuws/stijging-van-de-inktprijzen/article-4000216742669.htm
44
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Internationale economische context
De aantrekkingskracht van de BRIC landen neemt toe voor investeerders. Dit zijn landen met een
groeiende middenklasse waarvan het besteedbaar inkomen groeit (CATALYST, 2011). De delokalisatie
van bepaalde industrieën naar de BRIC landen kan een invloed hebben op de werking van de grafische
markt. Zo zijn productie-eenheden voor verpakkingen en de bedrukking ervan meestal in elkaars buurt
gevestigd om de productietermijn zo kort mogelijk te houden. Als de productie van verpakkingen
verhuist naar één van de BRIC landen zal de drukkerij logischerwijze volgen. Dit geldt ook voor andere
bedrijfstakken die sterk gelieerd zijn aan de grafische sector.
Volgens de "European federation for print and digital communication" Intergraf is het aantal
ondernemingen in de Chinese printindustrie tussen 1985 en 2006 bijna verachtvoudigd, van 11.000
naar 97.000. De Chinese printindustrie begeeft zich meer en meer op het terrein van de Europese
printbedrijven, maar vooral gericht op specifieke productsegmenten. Ze spitst zich vooral toe op
gestandaardiseerde activiteiten in grote oplages die arbeidsintensief zijn met een lange
leveringstermijn. We denken dan bijvoorbeeld aan agenda's, kalenders, (kinder-) boeken (Intergraf,
2008). Tot op vandaag is de internationale handel van Belgische grafische producten voornamelijk
gericht op de buurlanden en ondervindt het relatief weinig invloed van de opkomende grafische markt
in China. Toch bewijzen bovenstaande cijfers dat de grafische markt in China sterk aan het groeien is
en dat de impact op België en de buurlanden doorheen de tijd sterker voelbaar zal worden.
China is pas later beginnen investeren in de opbouw van haar grafische sector, waardoor de kwaliteit
van haar producten voorlopig achter bleef op die van de Belgische. België zag haar
concurrentievoordeel dus lange tijd nog verzekerd. China is deze kwaliteitsachterstand echter
geleidelijk aan het inhalen. Wanneer zij vroeger gebruik maakte van tweedehandsmachine afkomstig
van België (Europa), werkt zij nu meer en meer met nieuwe machines. De verzwakking van de vraag
naar Belgische tweedehandsmachines doet de prijs ervan dalen. De lagere opbrengst uit de verkoop
leidt ertoe dat hiervan slechts een kleiner bedrag terug in het Belgisch investeringscircuit kan gepompt
worden (Pijpops, 2006).
3.2.3
Sociaal-culturele omgeving
Sociale factoren
De Belgische bevolking op arbeidsactieve leeftijd bestaat uit een relatief hoog aandeel
hooggeschoolden. Hieruit kunnen grafische ondernemingen geschikte arbeidskrachten putten voor hun
kennisintensieve activiteiten, voornamelijk voor de uitgeverij en prepress-activiteiten.
Daarnaast worden Belgische arbeidskrachten gekenmerkt door hun meertaligheid. In België wordt er
zowel Nederlands, Frans als Duits gesproken en de Engelse taal is ook reeds sterk doorgedrongen in
de Belgische taalcultuur. Dit komt soms tot uiting in de verengelsing van de eigen taal. Deze
meertaligheid kan de communicatie met buitenlandse handelspartners en daarmee ook de
internationale handel in grafische producten faciliteren.
Een knelpunt in het arbeidsaanbod vormt echter de vergrijzing van de Belgische en in sterke mate de
Vlaamse bevolking. We hebben te maken met een steeds kleiner wordende groep van personen op
beroepsactieve leeftijd. In 1997 waren er in de grafische nijverheid per oudere (≥50jaar) werknemer
twee jongere (18-29jaar) werknemers actief. In 2006 is deze verhouding gehalveerd. De papier- en
45
CRB 2014-0176
PAR 14.04
grafische sector wordt gekenmerkt door een relatief hoge potentiële uittrede 12. Het vergrijsd
personeelsbestand zal ertoe leiden dat er in de toekomst meer natuurlijke afvloeiingen zullen gebeuren,
er meer jobs komen open te staan en de nood aan nieuwe arbeidskrachten dus zal groeien.
Grafische ondernemingen ondervinden moeilijkheden om arbeidskrachten te vinden die grafisch
geschoold zijn. In een onderzoek uitgevoerd door Grafoc in 2008-2009 wordt een lage instroom van
leerlingen in het grafisch onderwijs vastgesteld. Het onbekend zijn met de sector, het ouderwets imago,
minder goed betaalde jobs en weinig vacatures als gevolg van sluitingen worden hier als argumenten
naar voor geschoven. Naast het gebrek aan grafische scholing zouden potentiële arbeidskrachten
volgens de grafische ondernemingen over onvoldoende ervaring beschikken. Ook geven de grafische
bedrijven aan te weinig respons op hun vacatures te krijgen. De sector wordt gekenmerkt door een
aantal knelpuntberoepen, voornamelijk in het domein van de druk- en afwerking of postpressactiviteiten (Grafoc, 2010). Toch blijft het aandeel knelpuntvacatures 13 in de papier- en grafische sector
met 37% nog relatief beperkt in vergelijking met de andere sectoren in het onderzoek (KUL i.o.v.
Acerta, 2007).
Toekomstige werknemers en potentiële klanten van de grafische sector zijn afkomstig uit de generatie
Z. Zij zijn opgegroeid in het digitaal tijdperk. De grafische sector zal in de toekomst meer dan voorheen
moeten inspelen op de digitale behoeften van dit nieuw soort klanten Het komt er dan ook op aan om
werknemers met de geschikte digitale vaardigheden aan te trekken. Drukwerk wordt een onderdeel van
een geïntegreerde communicatiedienstverlening van de grafische sector. De aandacht voor het gebruik
van verschillende mediakanalen zal toenemen.
Naast de evolutie naar meer digitaal, wordt de beleving belangrijk binnen een creatieve sector zoals de
grafische sector. De klanten worden veeleisender, ze willen een extraatje aan hun drukwerk
toegevoegd zien. De grafische sector speelt hierop in door die sterktes van het papier uit te spelen die
een meerwaarde vormen ten opzichte van de digitale variant. Zo tracht men op de geur, smaak en tast
in te spelen. Meer hierover onder 3.2.4.
Binnen dat hoger eisenpakket van de klant vinden we ook de toenemende aandacht terug voor het
milieu. Binnen de huidige klimaatomstandigheden worden de klanten bewust van de nood aan
milieuzorg. Bijgevolg stellen zij op dit vlak ook steeds strengere eisen aan het afgeleverde drukwerk.
Denken we dan aan het gebruik van gerecycleerd papier, milieucertificaten, de bijdrage aan bosbouw
en -beheer.
3.2.4
Technologische omgeving
Technologische factoren
De evoluties op het vlak van ICT hebben een heel belangrijke impact gehad op de grafische sector. De
ontwikkeling van het internet heeft ervoor gezorgd dat heel wat informatie (vaak gratis) beschikbaar is.
Een uitgever is geen noodzakelijke voorwaarde meer om een boodschap tot bij het publiek te brengen
(Memori (2013), blz. 34).
Tot de potentiële uittreders behoren werknemers die ofwel minder dan 5 jaar jonger zijn dan de gemiddelde
uittredeleeftijd, of de gemiddelde uittredeleeftijd van 56,5 jaar bereikt hebben of ouder zijn.
13 Op basis van het totaal aantal gemelde vacatures bij VDAB in 2006.
12
46
CRB 2014-0176
PAR 14.04
De ontwikkeling van nieuwe informatiedragers zoals de e-reader, de Ipad… maakt het mogelijk om
boeken en kranten elektronisch te lezen. De uitbreiding van de communicatiemiddelen naar o.a. e-mail
en sms- verkeer wordt geïntegreerd in de dienstverlening door mailingcentra. Uitgeverijen breiden hun
aanbod via een digitaal platform uit.
Volgens Smithers Pira (Printing Industrie Research Association) kent de boekenwereld een
transformatie van analoog naar digitaal zoals de muziek- en filmindustrie in het verleden hebben
doorgemaakt. Toch blijft de vraag naar e-boeken voorlopig ondergeschikt aan de gedrukte versies
(Pira International, 2012, p.116). De ontwikkeling van e-commerce heeft tijd nodig en kan pas tot stand
komen als er vertrouwen heerst rond online betalingen en veiligheid op het web. Uit de Eurobarometer
blijkt dat 41% particulieren in België ten opzichte van 38% in de EU zich zorgen maakt over de
veiligheid van online betalingen. Toch kent de e-commerce een groei en klokt het aandeel Belgen die
het afgelopen jaar online aankopen heeft uitgevoerd, af op 43%. Er blijft echter nog werk aan de winkel
in het nastreven van de doelstelling van de Digitale Agenda voor Europa dat een 50% criterium
vooropstelt tegen 2015 (Fod Economie, 2012).
Anderzijds hoeven digitale media hun papieren variant niet in de weg te staan, ze kunnen een
meerwaarde bieden aan het gedrukte exemplaar. Uitgeverijen van kranten en tijdschriften kunnen
bijvoorbeeld met het gebruik van geprinte Quick Respons (QR)-codes de relatie tussen het papier en
het web versterken. De geprinte QR-code wordt door de lezer ingescand of manueel ingegeven op de
desbetreffende website. Daarna wordt men doorverwezen naar het gelijkaardig elektronisch artikel of
naar bijkomende informatie over het onderwerp; zoals extra foto's of een filmfragment. In Azië wordt
deze techniek door uitgevers en adverteerders al in belangrijke mate gebruikt 14.
Een ander voorbeeld van interactieve verpakkingen kan bekeken worden binnen de context van
'augmented reality'. Deze laatste staat voor het verrijken van de realiteit door bijvoorbeeld
computerbeelden toe te voegen aan een verpakking. Een voorbeeld hiervan is de 'Lego Digital Box' die
aan de hand van de barcode op de verpakking een levensecht beeld van de inhoud van de doos
projecteert op een computerscherm. Dit geeft de verpakking een meerwaarde en biedt de klant extra
informatie over het aangeboden product.
Een derde voorbeeld van interactieve verpakkingen is de geprinte elektronica, waaronder het printbare
'Radio Frequency IDentification' (RFID) etiket ter vervanging van de streepjescode. Een voordeel van
deze toepassing is dat de gegevens van het etiket kunnen afgelezen worden aan de hand van
radiofrequenties. Zo is het niet meer nodig om elk product in een winkelwagen te onderwerpen aan een
barcodescanner als de prijsgegevens opgeslagen zijn in het RFID etiket. Dit brengt heel wat tijdswinst
met zich mee. Het etiket is ook in staat om meer gegevens te bewaren dan de traditionele
streepjescode.
Geprinte elektronica kan ook aangewend worden om bijvoorbeeld de temperatuur of houdbaarheid van
een voedingsproduct aan te duiden aan de hand van veranderende kleuren op de verpakking. Hierbij
worden polymere elektronica; dit zijn plastics die stroom kunnen geleiden; in inktvorm geprint op de
verpakking. Dit kan zowel via offset als digitale druktechnieken gebeuren op verscheidene dragers
zoals kunststof, papier en karton 15.
http://www.publishr.nl/2009/11/qr-codes-een-nieuwe-manier-om-lezers-van-folio-naar-online-te-converteren/
Lee en Liao; A Novel User Authentication Scheme Based on QR-Code, 2010
15 http://monsterkamer.nl/2013/03/05/hoe-verpakkingen-gaan-meedenken/
14
47
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Naast vernieuwingen kunnen technologieën ook efficiëntieverbeteringen met zich meebrengen. Hierbij
wordt dan vooral ingespeeld op de processen. Zo heeft de overgang naar een elektronische drukproef
ervoor gezorgd dat drukkerijen geen papieren drukproef meer hoeven op te maken alvorens te starten
met een drukopdracht. Webprogramma's zoals Web to Print maken het mogelijk voor de klant om zelf
de opmaak van hun folder of naamkaartje te verzorgen. De voorbereidende of prepress activiteiten van
de drukkerijsector verschuiven daardoor deels naar de klant zelf. Dit past binnen de evolutie naar een
dienstverlening op maat waarbij de klant een grotere inbreng krijgt.
Tot slot wordt de totaalbeleving belangrijker binnen een creatieve grafische sector, zie ook 3.2.3. Deze
laatste speelt hier graag op in. Een voorbeeld hiervan kunnen we vinden in de recente uitgave van de
postzegels met chocoladegeur- en smaak door de zegeldrukkerij van Bpost. Aan de inkt is het
chocolade- aroma toegevoegd en in de gomlaag is de chocoladesmaak verwerkt. De bedoeling is om
het gebruik van de klassieke postzegels nieuw leven in te blazen na de verbruiksafname de laatste
jaren onder invloed van onder andere het stijgend gebruik van e-mail en zelfklevende postzegels.
3.3
3.3.1
Analyse van de competitieve voordelen van de grafische sector
Productiefactoren
Een belangrijke productiefactor voor de grafische sector, zeker voor de drukkerijen, is kapitaal. Uit de
cijferanalyse bleek dat Belgische drukkerijen in belangrijke mate hebben geïnvesteerd in vergelijking
met de referentielanden (cf. grafiek 2-7), o.a. in digitale printers, gerelateerde software en
geautomatiseerde afwerking. België presteert ook sterk op het vlak van procesinnovatie. Dit lijkt erop te
wijzen dat gebruik gemaakt wordt van de meest recente technologieën. Onder invloed van de snel
veranderende technologie zal men echter ook in de toekomst moeten blijven investeren en ICT zal hier
een steeds belangrijkere rol in spelen.
Dit geldt niet alleen voor de drukkerijen, maar tevens voor de uitgeverijen. Een mogelijke drempel waar
grafische ondernemingen echter mee geconfronteerd worden is het gebrek aan ICT-kennis. Memori
(2013) stelt bv. vast dat kleine uitgevers een behoefte aan kennis over de ICT-mogelijkheden en
verlangen ze onafhankelijke hulp bij de selectie en implementatie van ICT-oplossingen (Memori, 2013).
De evoluties op het vlak van ICT hebben ook een impact op de vraag naar menselijk kapitaal. Ten
eerste zorgen deze evoluties ervoor dat eenvoudige handelingen meer en meer geautomatiseerd
worden en de resterende taakinhoud van de werknemers complexer wordt. Zo maakt de Web-to-print
(WTP) technologie het overbodig om personeel in te zetten voor de opmaak van eenvoudige
printopdrachten zoals naamkaartjes of brochures. De klant is via dit WTP-programma namelijk zelf in
staat dergelijke printopdrachten voor te bereiden.
Daartegenover staat dat de overblijvende jobs meer en meer kennisintensief worden. We stellen vast
dat uitgeverijen steeds meer gebruik maken van de ICT-technologie. Een voorbeeld hiervan vinden we
terug bij de uitgeverijen die digitale uitgeefplatformen (laten) ontwikkelen om in te spelen op de vraag
naar digitale producten. Deze nieuwe vormen van dienstverlening behoeven gespecialiseerd
personeel. Positief is dat in België het succes van webgebaseerde opleidingen groeit. Daartegenover
staat wel dat de instroom in de meer traditionele opleidingen slinkt. Grafische ondernemingen
ondervinden moeilijkheden om geschikt personeel aan te trekken voor hun meer traditionele
printactiviteiten, zoals het drukkersberoep. Deze laatste behoort tot één van de knelpuntberoepen voor
2013 volgens een lijst van VDAB. Ook door RVA wordt de drukkersopleiding erkend als een knelpunt
waarvoor een groot tekort aan arbeidskrachten bestaat. Daarenboven wordt het personeelsbestand
48
CRB 2014-0176
PAR 14.04
van de papier en grafische sector gekenmerkt door zowel een relatief hoge vrijwillige uitstroom als een
relatief hoge potentiële uittrede door de vergrijzing.
3.3.2
De vraag
Onder invloed van de digitalisering en de opkomst van nieuwe landen op de grafische markt, neemt de
vraag naar binnenlands gedrukte media af. Dit leidt tot een overcapaciteit en een hevigere concurrentie
op de markt. Daartegenover staat een toename van de vraag naar de digitale media. De vraag naar
digitale boeken, kranten, advertenties,… stijgt ten koste van de vraag naar gedrukte media. Vandaag
beschouwen vele gebruikers digitale content echter vrij toegankelijk en gratis, waardoor de consument
niet als vanzelfsprekend bereid is om te betalen (Memori (2013), blz. 40).
Het toegenomen gebruik van het internet en e-mailverkeer wordt door de reclamesector aangegrepen
om advertenties via elektronisch weg te verspreiden en minder via papieren publicaties, wat de
inkomsten van vnl. gedrukte kranten en tijdschriften onder druk zet. De advertentie-inkomsten via
digitale kanalen liggen immers een stuk lager (Memori (2013), blz. 40).
Een ander belangrijke element in de vraag is de conjunctuurgevoeligheid van drukwerk, voornamelijk
op de advertentiemarkt wat de sector extra kwetsbaar maakt in tijden van laagconjunctuur. Advertentieuitgaven, een uitgavenpost die eigenlijk structureel onder druk staat door de verminderde verkoop van
gedrukte media, zijn namelijk de eerste uitgavenposten waarop bedrijven besparen in crisistijden.
Daarenboven wordt de vraag veeleisender en gaan de wensen van de klant meer uit naar
gepersonaliseerde nicheproducten in kleinere volumes in plaats van gestandaardiseerde producten in
grotere volumes. De grafische opdrachten krijgen een meer projectmatig karakter. Deze trend zien we
terug komen in een groot aantal segmenten, van commercieel drukwerk tot verpakkingen. Er wordt een
meer creatieve inbreng verwacht van de grafische bedrijven waarbij ze aandacht besteden aan
innovatie en het omzetten van kennis naar nieuwe of verbeterde producten en diensten.
In het segment van de gestandaardiseerde artikelen kunnen Belgische grafische bedrijven toch nog
een troef hebben indien de snelheid van levering en de flexibiliteit belangrijk is. Dit is een voordeel
waarover zij beschikken in tegenstelling tot de grafische sector in de groeilanden. Daarnaast kunnen
artikelen met een hoger gewicht, zoals boeken, een (transport)kostenvoordeel opleveren voor de
Belgische grafische sector ten opzichte van die in de groeilanden.
3.3.3
Toeleverende en aanverwante industrieën
De handel tussen sectorgenoten is de laatste jaren sterk toegenomen. Vermoedelijk is dit het gevolg
van een trend naar meer specialisatie van de grafische bedrijven en een intensere samenwerking
tussen de sectorgenoten onderling, meer hierover in 3.3.4.
Apart van de sectorgenoten, kan de grafische sector zich beroepen op een goed ontwikkelde zakelijke
dienstverlening in België. Dit stelt de ondernemingen in staat om zich toe te spitsen op hun
kernactiviteiten en randactiviteiten; zoals boekhoud- en rechtskundige activiteiten, vertaalwerk; uit te
besteden. Voor een conjunctuurgevoelige sector zoals de drukkerijen zijn ook de selectie- en
uitzendbureaus belangrijke dienstverleners. Deze kunnen pieken in de productievolumes opvangen.
49
CRB 2014-0176
PAR 14.04
De belangstelling voor de uitbesteding van ICT-diensten neemt toe, maar het gebrek aan ICTmarktkennis en onafhankelijke hulp vormt voor heel wat kleinere ondernemingen een drempel om
hierop gebaseerde innovaties door te voeren (Memori, 2013).
Het belang van de input afkomstig van binnenlandse pulp- en papierleveranciers is afgezwakt,
gebaseerd op cijfers van 2000 en 2005. Mogelijke verklaringen zijn de verdwijning of delokalisatie van
het grootvolume gestandaardiseerd drukwerk, de verminderde vraag naar papier in het licht van de
digitalisering en/of een verhoogde invoer van papier dat de vraag naar binnenlands geproduceerd
papier doet afzwakken.
3.3.4
Structuur, strategie en rivaliteit
Het grafisch landschap in België bestaat uit een groot aandeel kleinere, familiale ondernemingen. Voor
de drukkerijen komt dit meer uitgesproken naar voor in Tabel 2-8. Het aandeel kleine en middelgrote
drukkerijen (0-199 wn) stelt het overgrote deel aan personeel te werk. Voor de uitgeverijen neigt de
verdeling tussen kmo's en grote bedrijven meer naar een 50-50 verdeling. Zij hebben in het verleden
reeds een concentratiebeweging doorgemaakt, voornamelijk bij de dagbladen (Vandenheede, 2006) en
deze vindt nog steeds plaats. Ondanks deze concentratiebeweging stellen we op basis van Structural
Business Statistics vast dat de gemiddelde bedrijfsgrootte van de uitgeverijen toch relatief klein is ten
opzichte van de buurlanden en Oostenrijk. Dezelfde vaststelling geldt voor de drukkerijen.
De Belgische grafische bedrijven situeren zich voornamelijk in grote steden, zoals in Antwerpen en
Brussel. Aangezien meer dan drie kwart van de output bestemd is voor binnenlandse consumptie, zorgt
de centrale ligging voor een voldoende nabijheid bij de klant. Dit biedt perspectieven om een
persoonlijke dienstverlening en een snelle leveringstermijn mogelijk te maken.
Kmo's hebben zeker voordelen (bv. flexibiliteit), maar ondervinden vaak moeilijkheden om
investeringen te financieren. Een gevolg is dat ze vaak gaan samenwerken met sectorgenoten. Dit
fenomeen zal vooral opduiken in segmenten waar personalisatie, specialisatie en drukwerk in kleine
oplages dominant zijn. Deze samenwerking vormt vaak een voorbode voor een latere fusie. Dit komt de
jongste jaren tot uiting in een tendens tot schaalvergroting. Een recent voorbeeld van een intensieve
samenwerking tussen verschillende drukkerijen, is de Graphius Group. Verschillende drukkerijen, met
elk hun specialisatie, hebben zich gecentraliseerd op één productiesite. Op die manier zijn ze in staat
om samen een totaaldienstverlening aan te bieden en tegelijkertijd te blijven investeren in de nieuwste
technologie (GN, 29/04/2013). Ook binnen de uitgeverijensector wordt er in sterke mate samengewerkt
met concurrerende bedrijven binnen dezelfde sector. Dit wijzen de resultaten van de CIS-enquête in
2010 uit. In segmenten waar scopevoordelen een rol spelen, zijn de drukkerijen en uitgeverijen zich
meer op elkaars terrein beginnen begeven en worden op die manier meer integrale dienstverleners. Zo
beschikken grote uitgeverijen meestal over een eigen drukkerij en hangen zij minder af van
samenwerkingsverbanden.
Samenwerkingsverbanden worden ook gevoed door de concurrentiële omgeving. De heersende
overcapaciteit, de opmars van digitale media en de opkomst van buitenlandse concurrenten oefenen
een druk uit op de binnenlandse grafische sector. Hoewel de import van drukwerk in de eerste plaats
afkomstig is van de EU, mag de toekomstige invloed van groeilanden zoals China niet onderschat
worden. China is pas later beginnen investeren in de opbouw van haar grafische sector, waardoor de
kwaliteit van haar producten tot voor kort achter bleef op die van de Belgische. Deze
kwaliteitsachterstand heeft ze grotendeels ingehaald. De Chinese concurrentie zal men vooral gaan
voelen op het vlak van gestandaardiseerd drukwerk met een ruime leveringstermijn.
50
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Als antwoord op die toenemende concurrentie, trachten de Belgische grafische ondernemingen via
efficiëntieverhogingen en innovaties hogere toegevoegde waardeactiviteiten te creëren. De
belangrijkste innovatiepartner voor Belgische drukkerijen is de groep van leveranciers van materiaal en
uitrusting. De Belgische drukkerijen lijken een eerder defensieve innovatiestrategie te hanteren waarbij
relatief weinig samenwerkingsverbanden worden aangegaan met klanten of kennisinstellingen. Ook
wat betreft de samenwerking in zijn algemene vorm nemen de Belgische drukkerijen geen
bovengemiddelde positie in ten opzichte van de buurlanden en Oostenrijk.
Daarenboven is het aandeel van de toegevoegde waarde in de totale output van de Belgische
drukkerijen significant afgenomen tussen 2002 en 2010. Dit kan verschillende oorzaken hebben: het
kan wijzen op een toename in de outsourcing van hun randactiviteiten, maar het kan ook een teken zijn
dat de drukkerijen er niet in slagen om een goede positie te verwerven in de waardeketen van de
grafische sector. Nieuwe technologieën doen nieuwe waardeketens ontstaan waarbinnen elke actor
zich opnieuw dient te positioneren. Zo heeft de digitale technologie een nieuwe markt doen ontstaan
naast die van het drukwerk. Een aantal schakels zoals de drukactiviteit betekenen niet langer een
meerwaarde binnen deze nieuwe waardeketen. Voor de drukkerijen wordt het dus een uitdaging om
ook in deze nieuwe waardeketen een waardevolle positie zien te verwerven.
In vergelijking met de drukkerijen lijken de Belgische uitgeverijen er op hun beurt beter in te slagen om
hun aandeel aan toegevoegde waarde in de totale output te vergroten, wat er op kan wijzen dat ze een
betere positie bekleden in de waardeketen. Zij leggen zich naast het traditionele uitgeven toe op het
elektronisch uitgeefproces. Zij werken ook meer dan in de buurlanden en Oostenrijk samen met
onderzoeksinstellingen en klanten. Op die manier proberen ze een zicht te krijgen op de behoeften van
de klant om zo hun dienstverlening en producten hier op af te stemmen. Dit krijgt dan vorm in
productinnovaties, zoals de recente uitbreiding van het productaanbod naar digitale producten. De
kennisintensiteit binnen de subsector neemt toe en dit zien we ook weerspiegeld in de gemiddeld
hogere scholingsgraad van de werknemers binnen de grafische sector ten opzichte van de
verwerkende nijverheid, cfr. grafiek 1-8.
Nieuwe succesvolle strategieën van grafische bedrijven zijn vooral gericht op specialisatie in bepaalde
niches, diversificatie mogelijk gemaakt door fusies of overnames, de uitbreiding van het aanbod naar
digitale media, de ontwikkeling van webshops om in te spelen op de opkomst van e-commerce en de
aandacht voor innovatie en creativiteit. Dit laatste zien we soms tot uiting komen in een eigen O&Oafdeling.
Ondanks de aanwezigheid van een goede mix aan specialisatie en samenwerking, blijft de situatie voor
de grafische bedrijven moeilijk. Dit is vooral het geval voor activiteiten waar opwaardering moeilijk is,
zoals gestandaardiseerde (massa-) productie en andere weinig kennisintensieve activiteiten waar
nabijheid minder belangrijk is.
3.3.5
Concurrentiedynamiek
Onder invloed van technologische vernieuwingen stijgt de productiecapaciteit van het machinepark.
Tegelijkertijd neemt de vraag naar drukwerk af onder invloed van de digitalisering wat een
overcapaciteit op de markt doet ontstaan. Dit zorgt voor een sterke concurrentiële druk binnen de
sector.
51
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Dit is heel goed zichtbaar binnen het segment van de drukkerijen. Naast de afgenomen vraag naar
papieren drukwerk dreigen gestandaardiseerde en arbeidsintensieve drukactiviteiten te verdwijnen of
gedelokaliseerd te worden, zeker voor productsegmenten waar de leveringstermijn geen
doorslaggevende factor vormt. Een aantal succesvolle drukkerijen hebben hier op in gespeeld door
zich te specialiseren in creatieve nicheactiviteiten waarbij een snelle en persoonlijke dienstverlening
centraal staat. In deze segmenten slagen Belgische drukkerijen zich beter stand te houden.
Algemeen genomen zien we dat flexibiliteit, snelheid en dienstverlening op maat aan belang winnen
binnen de huidige concurrentiële omgeving van het drukwerk. De grote groep van kmo's probeert het
hoofd te bieden aan de toegenomen concurrentie door het aangaan van partnerships met
sectorgenoten om zo beter op de vraag naar gespecialiseerd drukwerk en multimediaproducten te
kunnen antwoorden. Multimediaproducten behoeven vaak investeringen en samenwerkingsrelaties met
de ICT-sector. Dit is echter een sector waar grafische bedrijven zich nog niet volledig in thuis voelen.
De uitgeverijen lijken er iets beter in te slagen om hun positie in de waardeketen te versterken, al
blijven ook voor hen de evoluties op het vlak van ICT een belangrijke uitdaging. Opvallend is dat de
uitgeverijen voor hun innovatieproces veel samenwerken met een brede waaier aan partners; van
klanten, leveranciers, sectorgenoten tot onderzoeksinstellingen. In hun contacten met de klanten leren
zij de klantenwensen en behoeften kennen wat maakt dat zij hierop beter kunnen inspelen.
In het algemeen kan gesteld worden dat het belangrijk zal zijn voor grafische ondernemingen om de
ICT-trein niet te missen. Er is een generatie van toekomstige klanten op komst die opgegroeid zijn in
het digitaal tijdperk en dus belangrijke vragers zullen worden van dit soort producten. Gedrukte en
elektronische media hoeven echter niet in elkaars weg te staan, ze kunnen complementair ingezet
worden door grafische ondernemingen. Om dit te realiseren hebben grafische bedrijven een goede
vertrekbasis nodig; een afdoende ICT-kennis en het geschikt menselijk kapitaal, optimale
samenwerkingsverbanden met ICT-leveranciers, voldoende middelen om aan innovatie te doen.
4
Identificatie van de strategische uitdagingen voor de grafische sector aan de
hand van een confrontatieanalyse
Sterke punten
-
Hoogkwalitatief drukwerk dat voldoet aan de strenge Europese milieuregelgeving.
-
Flexibiliteit: (1) mogelijkheid tot kleine oplagen, in verschillende talen en binnen een korte
leveringstermijn. (2) Mogelijkheid tot tijdelijke werkloosheid in perioden van laagconjunctuur.
-
Gunstige geografische ligging voor de distributie van drukwerk. Het grootste deel van de
afzetmarkt van de Belgische grafische sector bevindt zich in het binnenland en de buurlanden.
Nabijheid is dus van belang en vormt een belangrijk concurrentievoordeel ten opzichte van
landen zoals China. Nabijheid bij de klant maakt ook dat men de behoeften op de markt goed
kent en hier bijgevolg sneller kan op inspelen.
-
Relatief hoge investeringsintensiteit ten opzichte van het buitenland, zie Grafiek 2-7 en Grafiek
2-8. Dit wijst op het gebruik van de recentste technologieën en gemoderniseerde
machineparken. Nieuwe kennis wordt snel opgenomen en verwerkt.
-
Efficiëntie: als gevolg van een hoge productiviteit en onder invloed van de technologie: bv.
computer-to-plate-techniek, web to print, rechtstreekse koppeling digitale drukmachines aan
afwerkingsapparatuur.
52
CRB 2014-0176
PAR 14.04
-
Sterke concentratie hoger geschoolde werknemers in vergelijking met de verwerkende
nijverheid, zie Grafiek 1-8. Dit vormt een speerpunt binnen de grafische sector, omdat deze
evolueert naar een creatieve en kennisintensieve bedrijfstak. Onder invloed van de
automatisering van eenvoudige taken, wordt het takenpakket van het personeelslid complexer.
De activiteiten evolueren ook meer naar gespecialiseerde en creatieve nicheactiviteiten die
meer kennis en knowhow vereisen.
-
Lokale cluster zet aan tot efficiëntie, specialisatie en maakt tegelijkertijd via
samenwerkingsverbanden en een brede dienstverlening mogelijk. Daarenboven vergroot het
de investeringsportefeuille.
-
Uitgeverijen: anticiperende innovatiestrategie mede mogelijk door sterke samenwerking met
kennisinstellingen, klanten, concurrenten en leveranciers.
Zwakke punten
-
Kostennadeel voor gestandaardiseerde activiteiten ten aanzien van groeilanden zoals China.
Dit is vooral belangrijk voor producten waarvoor flexibiliteit en leveringstermijn minder
belangrijk zijn.
-
Overcapaciteit: Onder invloed van technologische vernieuwingen stijgt de productiecapaciteit
van het machinepark. Tegelijkertijd neemt de vraag naar drukwerk af onder invloed van de
digitalisering wat een overcapaciteit op de markt doet ontstaan. De overcapaciteit verdwijnt erg
traag omwille van de aanwezigheid van uittrededrempels. Bedrijven in moeilijkheden,
produceren nog een aantal jaren door met de beschikbare machines om een deel van de vaste
kost te recupereren of nog winst te maken, wanneer de machines volledig afgeschreven zijn
(Pijpops, 2006).
-
Conjunctuurgevoelige vraag naar drukwerk.
-
Groot aandeel kmo's, vnl. bij drukkerijen: minder kapitaalkrachtig ten opzichte van grote
ondernemingen met risico op tekort aan financiële middelen om de nodige investeringen te
doen.
-
Defensieve innovatiestrategie, voornamelijk bij drukkerijen: vooral procesinnovatie.
-
Knelpuntberoepen: gebrek aan voldoende gekwalificeerd
bedrijfssegmenten, zoals de druk- en afwerkingsactiviteiten.
-
Gebrek aan ICT-marktkennis.
-
Relatief lage productiviteitsgroei in vergelijking met de referentielanden, cfr. Grafiek 1-4.
personeel
in
bepaalde
53
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Opportuniteiten
-
Vraag naar gepersonaliseerd en creatief drukwerk in kleine oplagen, nichegericht + just-in-time
levering. Keuze voor het correcte distributiekanaal is hier van belang (De Voldere en
Maenhout, 2007). Online boekenverkoop is bv. meer gericht op de verkoop van kleine oplagen
van een ruim aanbod aan boeken dan de boekhandel.
-
Groeisegmenten waarvoor geen digitale alternatieven bestaan; verpakkingen, etiketten of
labels, signalisatie.
-
Nieuwe producttechnologieën: bv. gedrukte elektronica, interactieve verpakkingen.
-
Nieuwe procestechnologieën: efficiëntieverhogende investeringen die de doorlooptijd verkorten
en de variabele kosten verlagen.
-
Digitalisering: evolutie naar een multimedia dienstverlener. Naast drukwerk inzetten op digitale
producten, bv. schriftelijke mailing gekoppeld aan een e-mail en sms-campagne, reclame en
boeken zowel via papieren als elektronische weg.
-
E-commerce: mogelijkheid tot ontwikkeling webshops, ontwikkeling e-commerce en ervaring
met betaalde online diensten als significante determinant voor de betalingsbereidheid voor
digitale kranten (Versteele, 2011).
-
Investering in menselijk kapitaal: Grotere vraag naar technologische competenties, ICT-kennis
en ICT-geschoold personeel als gevolg van de snel evoluerende technologie
-
Globalisering:
uitbreiding
afzetmarkt
naar
andere
landen
en
eventuele
samenwerkingsverbanden met Chinese bedrijven voor het aanbieden van niet-tijdsgebonden
gestandaardiseerde en arbeidsintensieve grafische activiteiten.
-
Toenemende aandacht voor milieu en gezondheid (Europese regelgeving, regionale
initiatieven)
-
Drukkerijen: intensere samenwerking met klanten, kennisinstellingen.
Gevaren
-
Digitalisering: verdwijnen van bepaalde segmenten zoals telefoonboeken, administratieve
documenten, technische documentatie + concurrentie van elektronische varianten voor o.a.
boeken, tijdschriften, catalogi.
-
Structurele gevolgen van economische crisis: In tijden van crisis wordt er door bedrijven eerst
in de reclame-uitgaven geknipt waardoor de grafische sector hier sterker onder lijdt dan andere
sectoren. Ook de financiële sector bindt de kredietverstrekking in waardoor voornamelijk kmo's
moeilijkheden ondervinden om geldmiddelen te verkrijgen. Een tekort aan geldmiddelen kan
een nefast gevolg hebben voor de investeringen binnen de grafische sector. Als gevolg hiervan
kan de sector een achterstand oplopen ten opzichte van het buitenland waardoor het
conjunctureel probleem in structurele richting zou kunnen evolueren.
-
Concurrentie uit groeilanden zoals China: de import van grafisch materiaal uit China kent een
explosieve stijging in de segmenten van bijvoorbeeld boeken, prent- en kleurboeken, kaarten,
agenda's (Jacobs G., 2010). Twee nuances: (1) De klemtoon ligt voorlopig op de concurrentie
in arbeidsintensieve en gestandaardiseerde activiteiten en (2) De afstand tot de Europese
afzetmarkt en dus de leveringstermijn voor Chinese grafische producten is langer dan voor
Belgische grafische producten. De concurrentie zal zich dus eerder voordoen in
arbeidsintensieve gestandaardiseerde segmenten waar de leveringstermijn onbelangrijk is,
denken we bijvoorbeeld aan de afwerking van kalenders, agenda's.
54
CRB 2014-0176
PAR 14.04
-
Vergrijzing personeelsbestand: vroege uittredeleeftijd + relatief hoge potentiële uittrede
waardoor er een mogelijk personeelstekort in de toekomst dreigt (Acerta i.s.m. KUL; Sels L.,
2007).
-
Verdwijnen of inkrimpen cluster als gevolg van faillissementen, delokalisaties.
-
Administratieve lasten als gevolg van toenemende regelgeving.
Strategische uitdagingen
Link tussen de sterke punten en de opportuniteiten
-
Het inzetten van de hoger geschoolde kennis en de investeringen om de dienstverlening in de
gedrukte media uit te breiden naar digitale producten die een toegevoegde waarde kunnen
betekenen voor de bestaande diensten.
-
Het inzetten van de samenwerkingsverbanden met leveranciers om digitale diensten te
ontwikkelen en zo te anticiperen op de nieuwe behoeften van de opkomende generatie Z.
-
Het stimuleren van de creativiteit en flexibiliteit binnen grafische bedrijven om snel en adequaat
in te spelen op nieuwe behoeften en noden.
-
Het bestendigen en zelfs versterken van de samenwerkingsverbanden met sectorgenoten om
enerzijds voldoende financiële draagkracht te hebben om te innoveren en anderzijds een
totaaldienstverlening te kunnen aanbieden als gespecialiseerde dienstverlener.
-
Het concurrentievoordeel in hoge milieugekwalificeerde producten als troef uitspelen in een
omgeving waarin het milieubewustzijn toeneemt.
…
Link tussen de zwakke punten en de bedreigingen
-
Het vermijden dat de zwakkere competitiviteit van de Belgische grafische sector in niettijdsgebonden gestandaardiseerde, arbeidsintensieve activiteiten leidt tot een overheersing van
de Chinese grafische sector op de Belgische markt.
-
Het vermijden dat de kleine schaal van de grafische onderneming onvoldoende capaciteit bezit
om internationaal de concurrentie aan te gaan.
-
Het vermijden dat de kleine schaal van de grafische onderneming een belemmering vormt voor
de nodige investeringen in de sector.
-
Het vermijden dat de economische crisis indirect leidt tot een structureel tekort aan middelen
en een achteruitgang van de Belgische grafische sector.
-
Ervoor zorgen dat de sector voldoende aantrekkelijk blijft voor goed geschoold personeel,
rekening houdende met de toenemende vergrijzing
-
Het niveau van de eigen ICT-kennis en vaardigheden optillen om concurrerende
ondernemingen vooraf te zijn in de trend naar digitalisering.
-
Het vermijden dat de Belgische grafische sector, gezien hun gemiddelde prestatie op innovatie
ten opzichte van het buitenland, faalt om op de snelle technologische wijzigingen in te spelen.
-
Het vermijden dat de Belgische grafische sector met een relatief lage productiviteitsgroei ten
opzichte van het buitenland niet langer aantrekkelijke arbeidsvoorwaarden kan garanderen.
55
-
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Het vermijden dat clustervoordelen verdwijnen met het verdwijnen van sectorgenoten.
…
5
Beleidsuitdagingen
De grafische sector wordt geconfronteerd met een aantal belangrijke uitdagingen waarop de grafische
bedrijven een antwoord zullen moeten vinden. De overheid kan hen helpen door het scheppen van een
gunstig kader voor het nemen van deze beslissingen. Hieronder gaan we in op een aantal uitdagingen
en mogelijke antwoorden van de overheid.
Uit de studie blijkt duidelijk dat de evoluties op het vlak van ICT niet alleen een bedreiging zijn, maar
ook kansen kunnen bieden. Dit geldt des te meer met de opkomst van de generatie Z. We zien echter
dat de betalingsbereidheid voor digitale informatie (e-nieuws, e-boeken…) voorlopig ondermaats blijft
(KPMG, 2011). Het zijn eerder de jongere leeftijdsgroepen die meer belangstelling hebben voor en
bereid zijn om te betalen voor online informatie. Het beleid zou acties kunnen ondernemen om de
algemene betalingsbereidheid voor online informatie te doen toenemen.
Uit de studie bleek ook duidelijk de verwevenheid tussen de grafische sector en de zakelijke diensten.
De uitbreiding naar digitale diensten gebeurt vaak in samenwerking met software en ICT-leveranciers.
Daarom is het van belang dat België aantrekkelijk is voor softwareactiviteiten en dat eventuele
hindernissen voor netwerkvorming tussen de grafische sector en de softwareleveranciers worden
weggewerkt.
In het algemeen kan clustervorming tussen grafische ondernemingen en leveranciers, klanten,
kennisinstellingen en andere actoren bijdragen tot het concurrentievermogen van de sector. De
overheid kan dit web aan grafische actoren ondersteunen en nieuwe samenwerkingsverbanden
faciliteren door te zorgen voor een kwaliteitsvolle uitgebouwde infrastructuur.
Het faciliteren van de samenwerking met onderzoeksinstituten en onderwijsinstellingen kan bijdragen
aan de nodige kenniscreatie en een optimale afstemming van het onderwijs op de arbeidsmarkt. Dit
laatste is van belang in het licht van de snel wijzigende technologieën en de problematiek rond de
knelpuntberoepen. Samenwerking tussen scholen en grafische bedrijven in het kader van stages,
praktijkopdrachten, e.d. kunnen de inzetbaarheid van pas afgestudeerden in grafische ondernemingen
verhogen.
Uit de studie bleek ook de beperkte internationalisatie van de grafische bedrijven en dan nog vooral in
de buurlanden. Een belangrijke beleidsuitdaging vormt dan ook het vergroten van de zichtbaarheid en
de slagkracht van de grafische sector in het buitenland. De overheid kan zorgen voor de geschikte
randvoorwaarden zodat Belgische grafische bedrijven competitie kunnen aan gaan met buitenlandse
grafische bedrijven.
56
CRB 2014-0176
PAR 14.04
Daarnaast groeit de concurrentie vanuit opkomende landen zoals China in de productie van grafische
producten. Hun productie is voorlopig gericht op gestandaardiseerde, arbeidsintensieve activiteiten,
maar kan zich in de toekomst ook richten op gespecialiseerde activiteiten. Om eerlijke concurrentie
tussen grafische ondernemingen mogelijk te maken, is het belangrijk dat België ijvert voor een level
playing field op nationaal en internationaal niveau voor alle grafische bedrijven.
Tenslotte toont de studie duidelijk een hoge aanwezigheid van kmo's. Het is dan ook belangrijk dat het
beleid voldoende aandacht heeft voor de problemen van deze bedrijven. In dit kader moet het beleid
ernaar streven om de administratieve overlast van bestaande en nieuwe reglementering tot een
minimum te beperken. Voornamelijk kmo's; waar de manager naast de dagelijkse werkzaamheden ook
de personeelszaken en de administratieve zaken onder zijn hoede neemt; verlangen een
vereenvoudiging van het administratief werk.
6
Literatuurlijst
Officiële bronnen
Europees
ADVIES van het Europees Economisch en Sociaal Comité over de "Mededeling van de Commissie aan de Raad
en het Europees Parlement betreffende een innovatieve en duurzame houtsector in de Europese Unie — Een
bijdrage aan de EU-strategie voor groei en werkgelegenheid", 28 juli 2009, 4p.
BESLUIT van de Commissie van 24 december 2009 tot vaststelling, overeenkomstig Richtlijn 2003/87/EG van
het Europees Parlement en de Raad, van een lijst van bedrijfstakken en deeltakken die worden geacht te zijn
blootgesteld aan een significant CO 2 -weglekrisico, 9p.
BESLUIT van de Commissie van 27 april 2011 tot vaststelling van Unie-brede overgangsregels voor een
geharmoniseerde gratis toewijzing van emissierechten krachtens artikel 10a van richtlijn 2003/87/EG van het
Europees parlement en van de Raad.
BESLUIT van de Commissie van 17 augustus 2012 tot wijziging van de Besluiten 2010/2/EU en 2011/278/EU
wat betreft de bedrijfstakken en deeltakken die worden geacht te zijn blootgesteld aan een significant CO 2 weglekrisico, 3p.
COMMUNICATIE van de Europese Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees
economisch en sociaal comité en het comité van de regio's van 15 december 2011 houdende Energy Roadmap
2050, 20p.
MEDEDELING van de Commissie van 5 oktober 2005: " Uitvoering van het communautair Lissabonprogramma:
een beleidskader ter versterking van de EU-industrie - Naar een beter geïntegreerde aanpak van het
industriebeleid", 16p.
MEDEDELING van de Europese Commissie aan de Raad en het Europees Parlement van 27 februari 2008
betreffende een innovatie en duurzame houtsector in de Europese Unie. Een bijdrage aan de EU-strategie voor
groei en werkgelegenheid, 11p.
RICHTLIJN 2011/7/EU van het Europees parlement en de Raad van 16 februari 2011 betreffende bestrijding van
betalingsachterstand bij handelstransacties, 10p.
VERORDENING (EG) nr. 1935/2004 VAN HET EUROPEES PARLEMENT EN DE RAAD van 27 oktober 2004
inzake materialen en voorwerpen bestemd om met levensmiddelen in contact te komen en houdende intrekking
van de Richtlijnen 80/590/EEG en 89/109/EEG, 14p.
57
CRB 2014-0176
PAR 14.04
VERORDENING (EG) nr. 1907/2006 van het Europees Parlement en de Raad van 18 december 2006 inzake de
registratie en beoordeling van en de autorisatie en beperkingen ten aanzien van chemische stoffen (REACH), tot
oprichting van een Europees Agentschap voor chemische stoffen, houdende wijziging van Richtlijn 1999/45/EG
en houdende intrekking van Verordening (EEG) nr. 793/93 van de Raad en Verordening (EG) nr. 1488/94 van de
Commissie alsmede Richtlijn 76/769/EEG van de Raad en de Richtlijnen 91/155/EEG, 93/67/EEG, 93/105/EG
en 2000/21/EG van de Commissie, 848p.
Nationaal
WET van 31 januari 2009 betreffende de continuïteit van de ondernemingen, BS, 9 februari 2009, blz. 84368456.
WETSONTWERP van 12 maart 2013 tot wijziging van de verschillende wetgevingen inzake de continuïteit van
de ondernemingen, 251p.
KONINKLIJK BESLUIT nr. 20, van 20 juli 1970, tot vaststelling van de tarieven van de belasting over de
toegevoegde waarde en tot indeling van de goederen en de diensten bij die tarieven, B.S. 31 juli 1970, 79207929
KONINKLIJK BESLUIT van 10 februari 2009 tot wijziging van het koninklijk besluit nr. 20 van 20 juli 1970 tot
vaststelling van de tarieven van de belasting over de toegevoegde waarde en tot indeling van de goederen en de
diensten bij die tarieven, BS, 13 februari 2009, blz. 12826-12830
Regionaal
DECREET van 11 juli 2002, betreffende de toekenning van een premie voor de invoering van e-business in de
kleine en middelgrote ondernemingen, BS, 6 augustus 2002, p. 34079-34099
DECREET van 20 juli 2005, houdende wijziging van het decreet van 11 juli 2002 betreffende de toekenning van
een premie voor de invoering van e-business in de kleine en middelgrote ondernemingen, BS, 2 augustus 2005,
p. 33944
Boeken, artikels en rapporten
A.F.M. ter Steege (2007), Kunnen vakuitgevers orde creëren in de informatiechaos? Een onderzoek naar de
invloed van internettechnologie op het primair proces van vakuitgevers, Rijksuniversiteit Groningen, 54p.
DESREUMAUX, Jocelyn (2010), De grafische sector bekent kleur. Sectorstudie printmedia industrie 2008-2010,
Brussel, Grafoc, 108 blz.
DEVOLDERE, Isabelle en Tine MAENHOUT (2007), 3 sectoren in de Vlaamse creatieve industrie, Leuven,
Vlerick Management School, 164 blz.
ERNST&YOUNG (2010), competitiveness of the European graphic industry, studie uitgevoerd in opdracht van de
Europese Commissie (EC), Brussel, 148 blz.
FACTUA (2007), Belgische investeringen op Drupa, Brussel, Febelgra, blz. 6-7, 16p.
FEDERAAL PLANBUREAU (2012), Concurrentievermogen van België, uitdagingen en groeipistes, Brussel, 81p.
FOD ECONOMIE (2012), Barometer van de informatiemaatschappij (2012), Brussel, 76p.
GUIETTE, Alain, Sofie JACOBS, Annick SCHRAMME en Koen VANDENBEMPT (2011), Creatieve industrieën in
Vlaanderen: mapping en bedrijfseconomische analyse, Flanders District of Creativity i.s.m. Antwerp
management school, p.152-191, 311 blz.
58
CRB 2014-0176
PAR 14.04
JACOBS, Geert (2010), Invloed van de Oost-Europese Chinese industrie op de Belgische grafische markt: een
bedreiging of opportuniteit?, Gent, Universiteit Gent, 86 blz.
MAENHOUT, Tine, Isabelle DEVOLDERE, Jonas ONKELINX en Leo SLEEUWAEGEN (2006), creatieve
industrie in Vlaanderen, Flanders District of Creativity i.s.m. Vlerick Management School, 55 blz.
MIJNEN Hermien en Jos TEUNEN (2010), Trends in de creatieve industrie. Voel de verandering, Veenendaal,
GOC, 82 blz.
PIJPOPS, Tine (2006), Bedrijfseconomische gevolgen van tendensen in de Belgische grafische sector, Hasselt,
Universiteit Hasselt, 186 blz.
PIRA INTERNATIONAL (2012), Profit through innovation 2012, V.K., Atalink, blz.115- blz.122, 168blz.
VANDENHEEDE, Fien (2006), De Belgische dagbladpers in transitie, Leuven, Koninklijke Universiteit Leuven,
102 blz.
VERSTEELE, Laura (2011), De digitale revolutie in de krantenindustrie: een onderzoek naar de
betalingsbereidheid van jonge consumenten voor digitale krantenedities, Koninklijke Universiteit Leuven, 113p.
Internetbronnen
ACERTA i.s.m. Kul, SELS L. (2007), Bedrijven onder demografische druk. Welke sectoren kraken? Werken aan
employability wordt noodzakelijk, via internetadres: http://www.leeftijdenwerk.be/html/pdf/Microsoft_WordAcerta_studie_demografische_analyse_op_sectorniveau_definitief2_200711.pdf
CATALYST corporate finance, herfst 2011, paper and packaging Sector: M&A update, via
internetadres:http://www.catalystcf.co.uk/uploads/Catalyst_Paper_and%20Packaging%20MA_Report_2011.pdf
CREG, augustus 2013, overzicht en evolutie van de elektriciteits- en aardgasprijzen voor residentiële klanten en
kmo's, via internadres: http://www.creg.info/Tarifs/energiecomponent.pdf
Europese Commissie, 21 januari 2013, Doelstellingen Europa
http://ec.europa.eu/europe2020/europe-2020-in-a-nutshell/targets/index_nl.htm
2020,
via
internetadres:
Europese Commissie, oktober 2013, The EU Emissions Trading System (EU ETS), via internetadres:
http://ec.europa.eu/clima/publications/docs/factsheet_ets_en.pdf
FETRA,
11
mei
2012,
rapport
annuel
http://www.fetra.be/documents/rapport%20annuel%202011.pdf, pp.29-30
2011,
via
internetadres:
FIRMIN François, juni 2012, Papier en milieu, via internetadres: http://www.cobelpa.be/pdf/papenvnl.pdf
FLANDERS DC, mei 2011, Visienota creatieve industrieën in Vlaanderen, via
http://www.vvsg.be/Vrijetijdsbeleid/Documents/visienota_creatieve_industrie_n.pdf
internetadres:
GELDERBLOM, A., J. DE KONING en M. MOSHEUVEL, oktober 2001, ICT en de oudere werknemer: geen
rimpelloze relatie, via internetadres: http://www.seor.nl/media/publications/ict-en-de-oudere-werknemer-geenrimpelloze-relatie.pdf
KLOSE, Beatrice, april 2008, The competitiveness of the European printing industry and the influence of China,
via internetadres:
http://www.google.be/url?sa=t&rct=j&q=intergraf%2C%20the%20influence%20of%20china&source=web&cd=3&
ved=0CEMQFjAC&url=http%3A%2F%2Fwww.egin.nl%2Fdownloads%2FAnnual_2008%2FPresentations%2FPri
59
CRB 2014-0176
PAR 14.04
nting%2520Industry%2520China%2520%2520EU%2520080426.ppt&ei=6tB3UeKxJsiNO6fdgcAB&usg=AFQjCNFhVQx1ZZZMNygLFLTP5ztMoLTpw&bvm=bv.45580626,d.d2k
KPMG,
2011,
The
converged
lifestyle,
via
internetadres:
http://www.kpmg.com/BE/en/IssuesAndInsights/ArticlesPublications/Documents/the-converged-lifestyle.pdf
MARRIN Geert, BECKX Frank en HEYVAERT Philippe, 31 maart 2006, Cultuurinvest, een nieuw
beleidsinstrumentarium
voor
de
sector
van
de
cultuurindustrieën,
via
internetadres:
http://www.cjsm.vlaanderen.be/cultuur/downloads/cultuurinvest_persmededeling31032006.pdf
MEMORI, maart 2013, De uitdagingen voor de uitgeverij van de toekomst in kaart gebracht, via internetadres:
http://www.memori.be/sites/default/files/rapport_uitdagingen_periodieke_uitgevers.pdf
PAPER
CHAIN
FORUM,
herfst
2012,
Paper
http://www.paperchainforum.org/magazet/magazet%202.pdf
Chain
News,
via
internetadres:
PEETERS Kris, nota van 26 december 2012, Minister-president zet verder in op e-commerce en lanceert het
project 'commerciële inspiratie', via internetadres: http://www.krispeeters.be/sites/kp.warp.be/files/ecommerce.pdf
RVA, geconsulteerd op 9 april 2013, Focus op vrijstelling voor studies in het kader van de knelpuntberoepen, via
internetadres: http://onem.be/D_Documentation/Publications/Brochures/_Folders/Penurie/FolderNL.pdf, 6 blz.
VDAB, geconsulteerd op 9 april 2013, Analyse vacatures 2011 knelpuntberoepen, via internetadres:
http://www.vdab.be/trends/vacatureanalyse/studie2011.pdf

Mediavormgever (m/v) Fulltime Kenmerken Animatie

Vacature vormgever_DTPer

Hoofdstuk 9 Kwaliteitsverbetering

opzet uitnodiging Maartje

Eindejaarbrief H3 enTH3 2 juli 2014

ROOSTER CENTRAAL SCHRIFTELIJK EXAMEN

Aan de leerlingen en ouders van havo 5 en vwo 6 Beste ouders

Gebouwmanagement Gebouwmanagement is een

Ervaring - Bram Vanhaeren

EXAMENROOSTER 2002