Inkijken - 309 kb

TEGEN-STRIJD
DE BELEVING VAN DE EERSTE WERELDOORLOG
IN HET LAND VAN DENDERMONDE
Aline Sax
Maarten Mahieu
Hannelore Vandebroek
Peter Van der Hallen
Jakob Ulens,
onderzoekers van Geheugen Collectief
in opdracht van Erfgoedcel
Land van Dendermonde
Inhoud
Voorwoord8
Inleiding11
Orde en chaos14
Het Land van Dendermonde zet zich schrap
17
De Duitsers komen! De chaos van de eerste dagen
18
3. Dendermonde brandt!
20
4. Van chaos naar ode: de installatie van het bestuur
24
5. Onder Duitse heerschappij: de regelgeving in het Etappengebiet27
Regeling van het openbare leven
27
Militaire opeisingen en landbouwverordeningen
30
Communicatie
32
Controle over de bevolking
35
Volksgezondheid en dieren
38
Kulturpolitik40
6. De ijzeren vuist? Het afdwingen van de regelgeving
40
7. Noodzakelijke regels of totale willekeur?
41
1.
2.
Geheugen Collectief vzw
Fruithoflaan 116/34
2600 Antwerpen
www.geheugencollectief.be
Dit boek werd geschreven door Aline Sax, Maarten Mahieu,
Hannelore Vandebroek, Peter Van der Hallen en Jakob Ulens,
onderzoekers van Geheugen Collectief in opdracht van de Erfgoedcel Land van Dendermonde.
© Geheugen Collectief vzw 2014
Beeldredactie: Maartje van der Laak, Erfgoedcel Land van Dendermonde
Vormgeving: Peer De Maeyer
Omslagfoto: ***Peer, vul jij aan?*** (Ik weet ook niet wie die foto heeft gemaakt…)
Voor en tegen46
1.
D/2014/0240/13
ISBN 978-90-5908-542-8
NUR 689
Alle rechten voorbehouden.
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,
opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand
en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze,
hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen
of op enige andere manier zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Inleiding49
Kleine daden, grote gevolgen
49
Burgemeester in oorlogstijd
53
Spionitis55
De kracht van het getal
58
In Duitse dienst
59
Naar Duitsland
61
Voor Vlaanderen
64
Besluit68
Inhoud
© 2014, Geheugen Collectief en Davidsfonds Uitgeverij nv
Blijde Inkomststraat 79-81, 3000 Leuven
www.davidsfonds.be
www.twitter.com/davidsfonds
www.facebook.com/davidsfondsuitgeverij
5
Op zoek naar normaliteit in moeilijke omstandigheden
75
Werkloosheid en steunverlening
78
3. De voedselbevoorrading
81
4. De hulp- en liefdadigheidsorganisaties
85
5. Conflicten89
6. Ontspanning en vrije tijd
93
Gedaan met dansen en drinken
93
Kermis in het puin
95
1.
2.
Goed en slecht100
Inleiding103
2. De oorlogspropaganda en beeldvorming
103
3. De relaties tussen Dendermondenaars en Duitsers
105
Het verraad van een vriend?
107
Schön Sie kennen zu lernen: de eerste indrukken
108
De houding keert
115
Samenleven
120
Parallelle werelden, parallelle levens?
122
Vriend of vijand? Samenleven tijdens de bezetting
123
Het doek valt
130
4. Besluit133
1.
Binnen en buiten134
Inleiding137
2. De blik van een buitenstaander: de pers in het Land van Dendermonde 137
De verwoesting van Dendermonde: situatieschets
137
Binnenlandse pers: eerste berichten
138
Berichtgeving in de Britse en Amerikaanse pers
142
Mythevorming of serene verslaggeving?
146
3. Dendermondenaren die de oorlog elders beleefden
149
Vluchtelingen naar veiliger oorden
149
De grens over 150
Terugkeren of blijven?
152
Tussen liefdadigheid en onverschilligheid
154
Onbegrip en wantrouwen
157
TEGEN-ST RIJD
1.
6
Weggevoerden en verplicht tewerkgestelden
Tussen hoop en wanhoop
Herinneringen aan het thuisland
158
164
166
Toekomst en verleden168
Verder gaan of herinneren
Bevrijding
Gesneuvelden
Het verleden verdringen?
Herdenkingsmomenten
2. De wederopbouw: onmiddellijke nood lenigen
of bouwen voor de eeuwigheid?
Stad in Puin
Stadsvernieuwing als prioriteit
‘Behoorlijke huisvesting voor werklieden’
1.
172
172
174
186
187
187
187
190
197
Besluit200
Bibliografie204
Literatuur204
Websites204
3. Uitgegeven bronnen
205
4. Pers205
5. Onuitgegeven bronnen
205
1.
2.
Woord van dank208
Inhoud
Angst en hoop72
7
Voorwoord
Buiten de frontstreek heeft de Eerste Wereldoorlog ook op andere plaatsen in
Vlaanderen een diep litteken nagelaten. Duitsland viel om strategische redenen
het neutrale België binnen. Zoals elke oorlog ging deze invasie gepaard met brutaliteit, plunderingen en brandstichtingen, waarvan vooral de burgerbevolking
het slachtoffer was. Dat gebeurde bijna systematisch op plaatsen waar het Duitse leger op onverwachte tegenstand botste. Visé, Dinant, Aarschot, Leuven en
Dendermonde ondergingen een hele reeks gruweldaden, waarvan duizenden
onschuldige burgers het slachtoffer werden. Het gaf deze steden de bedenkelijke bijnaam van martelaarssteden. In september 1914 werden in Dendermonde
meer dan 1200 woningen en openbare gebouwen verwoest. Nog eens 900 gebouwen werden ernstig beschadigd. Ook in de omringende gemeenten van het
Land van Dendermonde heeft de oorlog een grote impact gehad.
Vo o r wo o r d
Maartje van der Laak,
Erfgoedcoördinator Erfgoedcel Land van Dendermonde
TEGEN-ST RIJD
Om dat oorlogserfgoed in kaart te brengen nam de Erfgoedcel Land van Dendermonde het initiatief voor een inventarisatieonderzoek. De Erfgoedcel Land
van Dendermonde is een intergemeentelijk samenwerkingsverband tussen de
gemeenten Berlare, Buggenhout, Dendermonde, Laarne, Lebbeke, Hamme,
Wetteren, Wichelen en Zele. Naast doorgedreven onderzoek van de bekende
archieven was er ook aandacht voor de gemeentearchieven en de verzamelingen van verenigingen en privépersonen. Dat was nodig omdat in het verleden
veel onderzoek naar de Eerste Wereldoorlog werd herkauwd, waarbij originele
archiefstukken soms uit het oog werden verloren. Het historisch onderzoeksbureau Geheugen Collectief vzw onderzocht al die bronnen en schreef een uitgebreid onderzoeksrapport. Dat rapport is de basis voor deze publicatie.
De focus van het onderzoek is de beleving van de plaatselijke bevolking in het
Land van Dendermonde. We willen het verhaal van onderaf vertellen: niet het
militaire verhaal, niet enkel het martelarenverhaal van Dendermonde, maar het
verhaal van de gewone mensen tijdens de bezetting. Hoe beleefden zij de Eerste Wereldoorlog? Aan de hand van originele getuigenissen en oorspronkelijk
beeldmateriaal wordt het verhaal van het leven in het bezette gebied van het
Land van Dendermonde rijk geïllustreerd. Veel beeldmateriaal werd verzameld
tijdens scansessies waarbij iedereen oorlogsmateriaal kon laten digitaliseren. Op
die manier wordt het verhaal van de Eerste Wereldoorlog in het Land van Dendermonde mee vormgegeven door de inwoners van vandaag. Omdat niemand
wil dat dit verhaal vergeten wordt. Omdat zij willen getuigen van het leed dat
oorlog veroorzaakt.
8
9
Orde
en
chaos
Vrouwen op de vlucht van Dendermonde naar Wichelen
De eerste oorlogsdagen werden gekenmerkt door angst en chaos: de chaos van
de mobilisatie, de angst voor de Duitsers, de vluchtelingen, de beschietingen…
In die chaos probeerden heel wat mensen en groepen ook de orde te bewaren.
De stad werd in paraatheid gebracht voor de naderende vijand en dat moest militair zo ordelijk mogelijk gebeuren. Ook tijdens de bezetting trachtten de Duitsers orde tot stand te brengen en te handhaven door middel van een uitgebreide
regelgeving. Omdat het Land van Dendermonde in het Etappengebiet lag, waren
die regels strenger dan in de rest van het bezette land. In dit hoofdstuk bekijken
we op welke manier de oorlog chaos veroorzaakte, maar ook waarom en op welke manier verschillende mensen, groepen en instellingen probeerden om weer
orde te brengen in die chaos en of die orde wel door iedereen aanvaard werd. We
belichten bovendien de specificiteit van het Etappengebiet: de moeilijkheden en
tegenstrijdigheden die dat met zich meebracht, zowel voor de bewoners als voor
de bezetter.
Nog voor de Duitsers België binnenvielen op 4 augustus 1914 werden Dendermonde en de omliggende streken overspoeld door soldaten. Vanaf eind juli zakten
Belgische militairen uit heel Vlaanderen af naar Dendermonde, dat dienstdeed
als mobilisatiecentrum. Na hun mobilisatie kwamen soldaten hun uitrusting ophalen om zich daarna bij het leger aan te sluiten. Kort na de Duitse inval meldden
zich nog eens 6000 vrijwilligers uit de streek om het Belgische leger te vervoegen.
Dendermonde kreeg zijn oude functie als vestingstadje terug. In de stad werden
20.000 manschappen gekazerneerd, niet alleen in scholen, fabrieken en openbare gebouwen, maar ook bij de bevolking thuis.2 Met de soldaten kwam ook de militaire tucht. Bakkerijen, slagerijen en voertuigen werden opgevorderd door het
leger.3 Het stadsbestuur kwam handen te kort om de toevloed aan soldaten onder
controle te kunnen houden. De burgerwacht werd gemobiliseerd en belast met
ordehandhaving en bewakingsdiensten. Deze mannen maakten geen deel uit van
2
3
Vluchtende familie uit Dendermonde, in de kruiwagen een dode zoon
SADendermonde, AB 10 D 68, VÉWEZ (pseud. VAN WESEMAEL), De stad Dendermonde en hare helden, 7.
STROOBANTS, A. en A. GALLAND, 1914. Dendermonde aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, 40 en GAWetteren,
Archief Duitse bezetting, augustus 1914, 14, bericht, dd. 11/8/1914.
O r d e e n c haos
1. Het Land van Dendermonde zet zich schrap
17
TEGEN-ST RIJD
2. De Duitsers komen! De chaos van de eerste dagen
18
De pogingen van de legerleiding en het stadsbestuur om de mobilisatie en de kazernering van de troepen in Dendermonde zo ordelijk mogelijk te laten verlopen,
werden in de war gestuurd door de vele vluchtelingen die de stad en de omliggende gemeenten overspoelden. Een paniekgolf van bange mannen, vrouwen en
kinderen die hun hele hebben en houden op karren en koetsen hadden gestapeld
en hun dieren voor zich uit dreven, ging het oprukkende Duitse leger vooraf. Ze
brachten verhalen mee van brandende dorpen, plunderingen en Duitse gruweldaden. De gemeentelijke en provinciale overheden probeerden met alle macht
om de geruchten te ontkrachten en de bevolking5 tot rust en orde aan te manen.
Via posters, krantenartikels en andere kanalen werd opgeroepen om kalm te blijven, niet te vluchten en na tien uur ’s avonds niet meer op straat te komen.
De bevolking van het Land van Dendermonde wist niet wie ze moest geloven en wat ze moest doen: wachten of vluchten? De huiveringwekkende verhalen van de vluchtelingen veroorzaakten angst, twijfel en chaos, maar de Duitse
verkenners die al dagen door de streek reden, gedroegen zich correct. Een groot
deel van de inwoners bleek echter niet immuun voor de horrorverhalen van de
vluchtelingen en besloot om zelf ook veiliger oorden op te zoeken. Heel wat
mensen verlieten hun geboortedorp en gingen op weg, zonder te weten waar
naartoe en zonder te weten wanneer en of ze nog zouden terugkeren. Ze namen
mee wat ze konden dragen en volgden de vluchtelingenstromen naar het Land
van Waas of naar West-Vlaanderen, om van daaruit naar Nederland, Frankrijk of
zelfs het Verenigd Koninkrijk te trekken. De chaos die de vluchtelingenstromen
teweegbrachten, was enorm. Toen op 24 augustus Duitse ulanen, verkenners te
paard, werden gesignaleerd, sloeg de paniek toe. In Lebbeke kwamen vluchtelingen aan uit Aalst en Opwijk die de Lebbeekse bevolking met hun verhalen de
stuipen op het lijf joegen. Ook heel wat Lebbekenaars namen daarop de benen.
In Dendermonde wilde iedereen zo snel mogelijk over de Scheldebrug, de enige
doorgang naar het nog veilige Waasland. De duizenden vluchtelingen vormden
een kluwen waaraan geen doorkomen meer was. Mensen werden vertrappeld
of kwamen onder voertuigen terecht. Sommigen waagden zich niet in de chaos
4
5
STROOBANTS, A. en A. GALLAND, 1914. Dendermonde aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, 40.
GAWetteren, Archief Duitse bezetting, augustus 1914, 63, verzoek gouverneur, dd. 25/8/1914.
en keerden onverrichter zake terug.6 Zonder welbepaald doel of plan doolden
mensen rond op zoek naar een veilig onderkomen. In die chaos kwam het vaak
voor dat kinderen verloren liepen of paartjes en familieleden elkaar uit het oog
verloren. Ook achtergebleven familieleden bleven in het ongewisse over het lot
van hun gevluchte broers, zussen, vaders, moeders, ooms en tantes. In kranten
werden massaal zoekertjes gepubliceerd met namen van mensen die door hun
familieleden gezocht werden.7
Niet alleen de gewone burgerbevolking raakte overstuur door de gruwelverhalen, ook ambtenaren werden door paniek getroffen. In Buggenhout vluchtten
de burgemeester, de gemeentesecretaris en de schepenen. Het was Arthur Blindenbergh, de politiecommissaris van Buggenhout, die de leiding over de stuurloze gemeente moest overnemen.8 Nochtans had minister van Binnenlandse
Zaken Paul Berryer alle gemeentelijke en andere overheden opgeroepen om op
post te blijven, de ambtenaren hadden namelijk de plicht om de orde te blijven
handhaven.9
Toch was de angst voor Duitse gruwel niet geheel onterecht. Er heerste onder de Duitse troepen een francs-tireurs psychose. Officieren en propaganda
hadden de Duitse soldaten achterdochtig gemaakt tegenover burgers die het op
hen gemunt hadden. Uit elk raam, achter elke deur en in elke straat verwachtten
ze de zogenaamde francs-tireurs of vrijschutters. De zenuwachtige en bange soldaten schoten op alles wat bewoog en ontzagen de burgers niet.10
In een poging om het brutale optreden van de Duitsers te temperen, werden
burgers door de Belgische overheid aangemaand zich vooral niet in de gevechten te mengen. De gemeente Wetteren drukte erop dat de bevolking zich ‘kalm
en koelbloedig’ diende te houden. ‘Indien er zich Duitsche troepen in de gemeente vertoonen, dat iedereen in zijn huis blijve en zijne vensterluiken sluiten, zoo
handelende zullen de vijandelijke soldaten geen voorwendsel vinden om te beweren door de burgers aangevallen te zijn en geene wederwraak kunnen uitoefenen.’11
Om dezelfde reden werden ook alle vuurwapens van burgers geconfisqueerd.12
Dat de burgerwacht, die door de Duitsers niet als reguliere eenheid maar als
burgers werd aanzien, ook aan gewapende gevechten deelnam, maakte de achterdocht van de Duitsers tegenover burgers enkel groter.
De Duitse legerleiding en de officieren te velde gebruikten de zogenaamde
francs-tireurs aanvallen als rechtvaardiging voor hun brutale optreden tegenover de Belgische bevolking. De al dan niet vermeende francs-tireurs zorgden
6
7
8
9
10
11
12
STROOBANTS, A. en A. GALLAND, 1914. Dendermonde aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, 44.
‘Zoeken vluchtelingen en vermisten’, Gazet van Antwerpen, dd. 19/9/1914.
PA Oost-Vlaanderen, 0/333/16.
GAWetteren, Archief Duitse bezetting, augustus 1914, 4, brief aan de burgemeesters, dd. 1/8/1914.
LIKPES, J., Rehearsals: The German Army in Belgium, August 1914, passim.
GAWetteren, Archief Duitse bezetting, augustus 1914, 6, bestuurlijk bericht, dd. 19/8/1914.
GAWetteren, Archief Duitse bezetting, augustus 1914, 27, bericht, dd. 16/8/1914.
O r d e e n c haos
het leger en hadden slechts een beperkte opleiding gehad, maar waren wel gewapend. Alles werd in gereedheid gebracht voor de naderende oorlog. Er werden
veldhospitalen opgericht in het Sint-Vincentiusinstituut, in het Heilige-Maagdcollege en in de fabrieken van Philips-Glazer en Vertongen-Goens.4
19
Ruïnes na de brandstichtingen in Dendermonde
dus voor een angstpsychose onder de Duitse troepen, waardoor die brutaal optraden. Dat optreden werd door de legerleiding gerechtvaardigd door te zeggen
dat er voortdurend op de troepen geschoten werd, waardoor de angst bij de
soldaten nog meer toenam, wat dan weer voor nog meer brutaliteit zorgde. Een
neerwaartse spiraal.
TEGEN-ST RIJD
3. Dendermonde brandt!13
20
Begin september hadden de Belgische troepen zich teruggetrokken in de fortengordel rond Antwerpen. De Duitsers probeerden via een omtrekkende beweging aan te vallen. Daarvoor moesten ze de Schelde oversteken. Dendermonde
versperde de weg. De hoop van de lokale overheden dat de Duitsers zonder al
te veel geweldplegingen voorbij Dendermonde zouden trekken als de bevolking
zich maar kalm hield, was dus ijdel.
Op vrijdag 4 september werd Dendermonde vanuit twee Duitse stellingen
onder vuur genomen. Toen de Duitse troepen naar de stad oprukten, verlieten
de Belgische soldaten die de stad moesten beschermen en de meeste burgers de
stad. Ze trokken de Schelde over in noordelijke richting en lieten Dendermonde
aan de Duitsers.
Straat voor straat kamden de Duitse troepen de stad uit. Daarbij gebruikten
ze burgers die voor hen uit liepen als schild, bevreesd dat er vanuit de verlaten
huizen toch nog op hen geschoten zou worden. Ze zochten naar de burgemeester, die gevlucht was naar Sint-Niklaas, en pakten alle mannen die ze nog in de
stad aantroffen, als gijzelaars op. Een voor een werden alle gebouwen gecontroleerd. De Duitsers waren doodsbenauwd dat er ook na het vertrek van de Belgische troepen burgers op hen zouden schieten. Ze waren zenuwachtig en voelden
zich niet veilig. De burgers werden verzameld en kregen het bevel de stad te
verlaten, de zieken in het ziekenhuis werden door soldaten naar buiten de stad
gebracht en achtergelaten. Ondertussen plunderden Duitse soldaten de huizen.
Ook in de omliggende gemeenten speelden zich gelijkaardige taferelen af. Tegen
de avond werden de gijzelaars in kleine groepjes vrijgelaten.
De volgende ochtend deed het gerucht de ronde dat de Duitsers de stad zouden platbranden, zogezegd omdat de bevolking op de troepen had geschoten.
Een voor een werden alle huizen in brand gestoken, het plunderen ging door. De
mannelijke inwoners die nog ter plaatse waren, werden opgeleid, naar Lebbeke
gebracht en vandaar naar Duitse krijgsgevangenkampen gedeporteerd.
13
Voor een meer gedetailleerde behandeling van Dendermonde als martelaarsstad, zie onder andere STROOBANTS, A. en
A. GALLAND, 1914. Dendermonde aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, Dendermonde, 1989 en STROOBANTS, A.,
Dendermonde in puin, Ooggetuigenverslagen over de verwoesting van Dendermonde in september 1914, Dendermonde,
2004.
Ruïnes na de brandstichtingen in Dendermonde
TEGEN-ST RIJD
De volgende dagen en weken bleven Dendermonde en de omliggende gemeenten het decor van kat-en-muisspelletjes tussen Belgische en Duitse troepen. Dan
was de stad in Belgische handen, dan weer in Duitse. Schermutselingen en beschietingen wisselden elkaar af. Op 29 september heroverden de Duitsers Dendermonde voor de laatste keer. De gevechten verplaatsten zich naar Zele, Berlare en andere omliggende gemeenten. Ook daar vluchtten de burgers in paniek
weg. Ondertussen waren de Belgische troepen begonnen met het evacueren van
de forten. De Duitse poging om dat te verhinderen zorgde voor heel wat schade
in de streek.
Als een donkere onweerswolk trok het front voorbij. Dendermonde en vele
andere gemeenten lagen in puin. Huizen en historische gebouwen waren afgebrand. Vanaf 12 oktober mochten de burgers van de Duitse bezetter terugkeren. Midden oktober keerde ook de stadsadministratie terug. De meeste burgers
vonden slechts puinhopen en afgebrande resten terug van hun huis. Sommigen
konden blij zijn als alleen hun bezittingen waren geplunderd. Langzaamaan probeerden de burgers weer wat orde op zaken te stellen. De gemeentelijke overheden probeerden zo goed en zo kwaad als het kon het openbare leven weer op
gang te trekken en de nood van hun bevolking te lenigen. Voedselbevoorrading
was een van de meest prangende problemen. Ook de scholen moesten weer zo
snel mogelijk opengaan en de post diende weer op gang te komen.
Begin november was de grootste chaos geluwd.
‘Het leven in de stad heeft zijnen normalen gang aangenomen; alle huizen die
nog staan zijn bijna allen bewoond. Vele anderen wonen op kamers en anderen
wonen ook op het Begijnhof. Er wordt reeds mis gedaan in het pensionaat van
Vincent de Paul. Daar wordt aan de behoeftigen soep uitgedeeld. Etenvoorraad
is hier genoeg, uitgenomen wat het brood betreft; er is bloem te kort en daarmee
stijgt de prijs. Daar er geen brood is in de stad, buiten de boerenbakkers het volk
uit; zoo geven wij daareven voor een brood van 800 grammen 0,52 centiemen,
oprecht wraakroepend. Schuld: geene politie op den buiten,’ zo schreef Gustaaf
Burssens in november 1914.14
Dat er geen politie was om de zaken te controleren, zou snel veranderen. De
Duitse bezettingsmacht was vastbesloten om het hele leven onder controle te
krijgen en te houden.
22
14
STROOBANTS, A. en A. GALLAND, 1914. Dendermonde aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, 67.

Download Report