Download de bezoekersgids

25.09.2014 > 04.01.2015
Sensatie
en Sensualiteit
Rubens en zijn erfenis
Bezoekersgids NL
¤ 2 - € 1 voor BOZARfriends
Gratis te downloaden op www.bozar.be
1
BOZAR
Centre for Fine Arts, Brussels
25 September – 4 January 2015
Under the Patronage of Their Majesties The King and Queen of the Belgians
and of Mr Kris Peeters, former Minister-President of the Flemish Government;
with the support of the Flemish Government
Exhibition Organised by the Royal Museum of Fine Arts Antwerp (KMSKA),
the Royal Academy of Arts, London, and BOZAR (Centre for Fine Arts), Brussels
Exhibition Curators
Royal Museum Of Fine Arts Antwerp: Nico Van Hout, Curator
Royal Academy Of Arts, London: Arturo Galansino, Exhibitions Curator
with Katia Pisvin, Curatorial Assistant
BOZAR
Chief Executive Officer - Artistic Director
Paul Dujardin
Director Artistic Policy
Adinda Van Geystelen
Deputy Director Exhibitions
Sophie Lauwers
Exhibition Coordinator
Rocío del Casar Ximénez
Assistant to the Deputy Director Exhibitions
Axelle Ancion
Publication Coordinator
Gunther De Wit
ROYAL MUSEUM
OF FINE ARTS ANTWERP
Secretary General,
Christine Claus
Administrator General
(until 31-07-2014)
Paul Huvenne
25.09.2014 > 04.01.2015
Sensatie en sensualiteit
Rubens en zijn erfenis
Registrar
Nathalie Monteyne
Exhibitions Coordinator
Veerle De Meester,
Exhibitions Registrar
Karen Wulgaert
Scenography: Kris Kimpe
Graphic Design: Joris Kritis
Construction Exhibition Architecture: CMVD Christoph Van Damme. Chloroform Pieter Blondé
Technical and Art Handling Coordination: Nicolas Bernus
Lighting: Colin Fincoeur
BOZAR and KMSKA wish to express their sincere thanks to the many institutions
and individuals who have generously contributed to the exhibition, and to all those,
who have dedicated their time and expertise to this project.
Tickets: ¤ 14 - 12 (BOZARfriends)
Bezoekersgids: ¤ 2 (¤ 1 voor BOZARfriends)
Gratis te downloaden op www.bozar.be
Inleiding
Elke goede kunstenaar creëert zijn eigen wereld. In het geval van Rubens kan je zonder overdrijven spreken van een eigen universum. Rubens’ kunst roept een beeld op van
kracht, levensvreugde en overvloed, van saters die nymfen achtervolgen in ongerepte landschappen. Zijn weelde aan vormen en kleuren staat in schril contrast met de ingetogen
esthetiek die we vandaag op een voetstuk plaatsen: Caravaggio – De la Tour – Zurbarán
– Vermeer – Hammershøi – Hopper – Morandi – Borremans – Tuymans. Bovendien schildert Rubens geen melkmeiden of zonnebloemen, maar snijdt hij veel onderwerpen aan die
we nog nauwelijks begrijpen. Je kan je afvragen of Rubens nog relevant is.
Het is een vraag die kunstliefhebbers en kunstenaars zich al vier eeuwen stellen. Niemand
kan ontkennen dat Rubens de kunstgeschiedenis een ander aanzien heeft gegeven. Daarin
slagen maar weinig kunstenaars. Zonder Rubens geen rococo en romantiek, geen oriëntalisme of impressionisme. Redenen genoeg om een tentoonstelling op te zetten over
Rubens als bron van inspiratie: hoe keken andere kunstenaars naar zijn werk?
De belangstelling voor Rubens is vaak selectief. Franse schilders voelden zich vooral aangetrokken door Rubens’ erotiek en poëzie, en Duitse door zijn levenskracht. Spanjaarden
verkozen zijn religieuze stukken, terwijl Engelsen zich spiegelden aan zijn portretten en
landschappen. Heel wat getalenteerde kunstenaars lieten zich verleiden door Rubens’ gebruik van compositie, kleur of techniek en kwamen op die rijke voedingsbodem tot rijpheid en bloei. Niet zelden wordt hun werk omschreven als ‘Rubensiaans’.
Sommige tentoonstellingen besteden vooral aandacht aan de persoon Rubens of aan
de context waarin hij leefde. Geschiedenis staat dan centraal en niet zijn kunst. Maar
Rubens’ meesterwerken zijn zo veel meer dan plaatjes bij een betoog. Het zijn schitterende objecten die verlangen om grondig bekeken te worden. Deze tentoonstelling nodigt
je uit Rubens te herontdekken. Je komt te weten waarom hij zo’n invloedrijke schilder
was. Kijken en genieten is dus de boodschap! De tentoonstelling deelt Rubens’ artistieke
erfenis in volgens zes thema’s: Geweld, Macht, Wellust, Compassie, Elegantie en Poëzie.
Het zijn onderwerpen die Rubens en zijn bewonderaars bezighielden en ons evenzeer.
Behalve schilderijen en tekeningen tonen we ook prenten die Rubens’ kunst over de vier
windstreken verspreidden.
Peter Paul Rubens, The Rape of the Daughters of Leucippus, (detail) 1610-11. The National Museum of Art, Architecture and
Design, Oslo. Photo Børre Høstland
2
3
Geweld
Weinig oude meesters brachten agressie, strijd, gruwel of horror overtuigender in beeld dan Rubens. Hij was
de Quentin Tarantino van zijn tijd.
Gruwelijke details in Rubens’ jachten,
martelingen van heiligen en kindermoorden bezorgen ons nog altijd kippenvel. Het jachtinstinct van roofdieren en de strijd van krijgers op leven en
dood fascineerden hem mateloos. Zulke
onderwerpen stelden hem in staat lichamen in beweging te schilderen en ontredderde gezichtsuitdrukkingen weer
te geven.
tergrondpartijen juist minder nauw aaneensluiten en liet hij de grondlaag op die plaats
aan de oppervlakte komen. Zo ontstaat een
effect van slow motion dat het gevoel van
beweging versterkt.
Rubens’ indrukwekkende Jacht op tijger,
leeuw en luipaard is een schoolvoorbeeld van
een diagonaal geritmeerde, dynamische
compositie. De oriëntaalse en gehelmde
krijgers volgen dezelfde richting als het
steigerende paard en de tijger, alsof ze een
synchroon ballet uitvoeren. De slachtoffers en de man die de kaken van de leeuw
breekt, bewegen zich in een richting die
daar haaks op staat. Met een tijgervel, een
leeuwenvel en een grondig anatomisch inzicht weet Rubens de roofdieren met zijn
penseel tot leven te wekken. Nooit eerder werden tijgers met meer overtuigingskracht weergegeven. Het oriëntalisme en
het hoge adrenalinegehalte van deze uit de
hand gelopen safari deden de harten van romantische kunstenaars sneller slaan.
In Griekse en Romeinse sagen en mythen worden vrouwen bij bosjes ontvoerd. Zulke schakingen duiken in
Rubens’ oeuvre meermaals op. Het
kunnen passionele overrompelingen
zijn of brutale aanrandingen. Misschien
bedekte Rubens geweld met de mantel
der liefde, in ieder geval vormde de interactie van ruiters en tegenspartelende
vrouwen een dankbaar thema voor de
schilder.
Peter Paul Rubens, Jacht op tijger, leeuw en luipaard, ca. 1617, Rennes, Musée des Beaux-Arts
Als antwoord op Rubens’ Wolven- en vossenjacht realiseerde de Brit sir Edwin Landseer
zijn Jacht van Chevy Chase. De hoornblazer
is zelfs een letterlijk citaat. Het jachttafereel is gebaseerd op een Schotse ballade
uit de middeleeuwen. Omwille van de dynamiek gebruikte hij Rubens’ beproefde
recept van een compositie met diagonalen.
De heldere kleuren lijken sprekend op het
palet dat de Vlaamse meester in de jaren
voor 1620 hanteerde. Let ook op het bijtende realisme waarmee Landseer de jachthonden weergeeft.
Rubens was ook een meester van de speciale effecten. Soms zuigt hij je op in een
duizelingwekkende draaikolk van lichamen in vrije val, verdoemde zielen die
het voorwerp zijn van goddelijke wraak.
Op hun gezichten lees je de angst voor
het eeuwige vuur.
Dynamiek
Rubens’ kunst gaat over dynamiek. Hij
deed niets liever dan een stuwende kracht
of een snelle actie vastleggen. Dat deed hij
door zijn compositie op te bouwen met
behulp van diagonale assen waardoor beweging ontstaat. In vroege werken schilderde
Rubens vrij scherpe omtreklijnen, waardoor ze eruitzien als momentopnames. In
latere schilderijen liet hij contouren en ach-
De jachtpartijen van Delacroix spelen zich
niet in de Highlands af, maar in het stoffige
Atlasgebergte. Ze ademen een oriëntalisme dat je al terugvindt in Rubens’ jachten.
Die kende Delacroix voornamelijk door
de prenten van Soutman. Bovendien had
Delacroix tijdens een reis in 1832 doorheen
4
Eugène Delacroix, Leeuwenjacht, 1855, Stockholm,
Sir Edwin Landseer, De jacht van Chevy Chase, ca. 1825-26,
Nationalmuseum
Birmingham, Birmingham Museums Trust
Marokko met bewondering naar de vaardigheden van plaatselijke ruiters gekeken.
In tegenstelling tot zijn tijdgenoten geeft
Delacroix mens en dieren vorm met behulp van felle en getemperde kleurvlakken.
Omtreklijnen blijven bewust onscherp.
Door die manier van werken creëert hij een
gevoel van samenhang, diepte en snelheid.
Die les heeft hij van Rubens geleerd.
5
Macht
Rubens was een onovertroffen propagandaschilder. Sommigen beschouwen
hem zelfs als een voorloper van ideologische cineasten uit de twintigste eeuw als
Sergej Eisenstein of Leni Riefenstahl.
Geëngageerd voor vrede was hij zeker.
Maar of de kunstenaar werkelijk begaan
was met de levenswandel van Maria de’
Medici, met de politieke strijd van Henri
IV of met de vereniging van Engeland
en Schotland door James I, zullen we
nooit met zekerheid weten. Rubens was
een meester van de dubbele bodem. Hij
creëerde politieke allegorieën met een
gelaagde betekenis die alleen door insiders werd begrepen. Voor kunstenaars
die zich met propaganda inlieten, gold
Rubens lang als lichtend voorbeeld.
ook de reden waarom politieke kunst zelden goede kunst is – Rubens is een uitzondering die deze regel bevestigt. Overigens
bleef veel politieke kunst door het snelle
wisselen van de macht onvoltooid. Bij de
vormgeving van propaganda lieten kunstenaars zich leiden door geldgewin of door
ideologisch engagement. Maar tijden veranderen. Wat gisteren moreel juist werd
geacht, is vandaag misschien fout. Politieke
kunst is beperkt houdbaar.
Oskar Kokoschka, Loreley, 1942, London, Tate
In januari 1622 vroeg de Franse koningin-moeder Maria de’ Medici Rubens voor
haar Palais du Luxembourg in Parijs twee
grote reeksen van elk 48 schilderijen te
schilderen. Een eerste reeks zou ‘het zeer
roemrijke leven en de heroïsche daden van
de koningin’ voorstellen. Rubens mocht
het programma uitwerken, maar de koningin behield het recht om tot op het laatste
moment wijzigingen door te voeren – wat
ook gebeurde – en zelfs voltooide stukken te weigeren. Het leven van de koningin-moeder was een banale soap-opera vol
persoonlijke en politieke conflicten. De
opdracht was voor Rubens een ware beproeving, maar ook een triomf, een diplomatiek huzarenstuk zonder voorgaande.
Uit deze catalogus van schilderachtige motieven plukken generaties kunstenaars later
de mooiste details.
Doorheen de tijd stuitte de mix van mythologie en realiteit in politieke schilderijen op een groeiend onbegrip. Het
publiek vroeg een eenduidige en klare
boodschap. Met het wegvallen van de
historische context en het ontluiken
van de democratie deemsterden de allegorieën langzaam weg als relicten van
het ancien régime. Latere kunstenaars
plukten uit Rubens’ politieke werken
slechts schilderachtige figuren. Zij waren niet in de Franse koningin-moeder
geïnteresseerd, maar wel in de sexy waternimfen aan haar voeten.
In 1621 benaderde koning James I Rubens
met de vraag om het Banqueting House
in Londen te voorzien van negen ovale en
rechthoekige plafondschilderingen. De opdracht kreeg pas gestalte onder James’ opvolger Charles I. In augustus 1634 waren
de reusachtige doeken klaar.
De hier getoonde ontwerpschets in grisaille toont de vijf ovale plafondstukken en
twee guirlandes met putti in grisaille. Het
centrale ovaal stelt de verheerlijking van
James I voor, geflankeerd door deugden die
ondeugden overwinnen. Britse aristocraten
Propaganda
Van oudsher proberen regimes zichzelf in
stand te houden met behulp van propaganda. Vandaag laten machthebbers zich voor
hun imago bijstaan door spindoctors, reclamebureaus en mediaspecialisten. Vroeger
deden vorsten voor de manipulatie van de
publieke perceptie een beroep op bekwame kunstenaars. Bij propaganda is van artistieke vrijheid geen sprake en is het altijd
dansen op een slappe koord. Dat is meteen
6
Peter Paul Rubens, Schets voor een plafondschildering.
Jean-Baptiste en Jean-Marc Nattier, De kroning van Maria de’
De apotheose van Jacobus I en andere studies, 1628-30,
Medici, 1703. London, the Royal Academy of Arts
London, Tate
de kikker in haar hand weigert hetzelfde
lot te ondergaan: hij stelt Ierland voor, waar
geen andere reptielen dan kikkers leven.’
Niet toevallig en met veel ironie verwijst
Kokoschka’s compositie naar Rubens’
Neptunus die de storm kalmeert.
vonden het plafond prachtig. Bij andere
kunstenaars bestelden ze ovale plafondstukken in eenzelfde trant waarop zijzelf in
antieke outfit konden pronken.
Oskar Kokoschka schilderde deze politieke allegorie tijdens zijn oorlogsjaren in
Londen. Loreley verwijst naar de mythische Rijnmaagd die schippers met haar
gezang de dood injaagt. Het schilderij spot
met de maritieme heerschappij van het
Britse rijk. ‘Britannia no longer rules the
waves’, legt de kunstenaar uit. ‘Het gebrek
aan actie heeft te lang geduurd. Een octopus zwemt weg met een drietand, symbool
van maritieme kracht. Koningin Victoria,
die de Britse vloot in een dominante positie
bracht, zit op een haai en voedert die met
witte, bruine en zwarte zeelieden. Alleen
7
Wellust
Rubens hield ervan volslanke naakte
vrouwen uit te beelden, dat is bekend.
Ze zien er altijd zinnenprikkelend, lief
en blozend uit en vervullen in het verhaal
meestal een passieve rol. Rubens wordt
daarom wel verweten dat hij vrouwen
als lustobjecten uitbeeldt en dat hij de
toeschouwer dwingt in de rol van een
voyeur. Alsof hij de enige kunstenaar is
die je van geilheid kan verdenken! Het
onderscheid tussen sensualiteit, erotiek
en pornografie was in Rubens’ tijd misschien wel minder uitgesproken dan in
onze maatschappij, die vaagheid steeds
minder tolereert.
suggereert kwetsbaarheid en aaibaarheid.
Andere kunstenaars proberen die picturale
kwaliteit met wisselend succes te imiteren.
Het geheim schuilt in Rubens’ virtuoze
schildertechniek. Door roze en ivoorkleurige verf transparant en dekkend op een
grijze grondlaag aan te brengen, ontstaan
optische mengkleuren van een oneindige
subtiliteit.
In een wilde vlucht probeert de nimf Syrinx
aan de wellust van Pan te ontsnappen. Zij
heeft de oever van de rivier Ladon bereikt,
waar ze watervogels en een kikker doet
opschrikken. Pan grijpt al naar de witte schort, waarmee ze zich bedekt. Maar
zijn verlangen zal niet worden bevredigd,
want ze verandert ter plekke in een bosje
rietstengels.
Dit is slechts een van de vele verhalen uit
de Metamorfosen van Ovidius, waarin vrouwen door middel van een gedaanteverwisseling op het nippertje aan de ongebreidelde driften van goden en saters weten te
ontkomen. Rubens gaf Syrinx weer in fijn
geschakeerde en lichte huidtinten die contrasteren met het zongebruinde vel van de
vruchtbaarheidsgod.
Het uitdagende van Rubens’ naakten
ligt vooral in de wonderlijke imitatie
van de huid. Die lijkt haast levensecht.
Paradoxaal genoeg stellen Rubens’
naakte vrouwen en meisjes meestal godinnen voor of allegorische begrippen
die niemand ooit zag. Daarmee weten
veel toeschouwers zich geen raad. Sluit
bloot het verhevene niet uit?
Al van in de achttiende eeuw werden de
weelderige Rubensnaakten onthaald op
snerende opmerkingen. Opulent werd
al vlug corpulent. Schoonheidsidealen
zijn tijdgebonden. Actrices uit de fifties
ogen in vergelijking met onze huidige
sterretjes eerder mollig. De meest terechte kritiek aan Rubens’ adres is misschien wel het feit dat hij te weinig aan
onze verbeelding overlaat.
De pikanterieën uit de rococo vinden hun
oorsprong in kabinetstukken als Rubens’
Angelica en de heremijt. Boucher transformeert Rubens’ naakten in speelse popjes met blozende billetjes en onschuldige
ogen. Bouchers Pan en Syrinx is nauwelijks
meer dan een onderbroken stoeipartij. De
meisjes beantwoorden aan het sexappeal
van de pruikentijd. Zijn schilderijtjes verwijzen slechts oppervlakkig naar een lang
vervlogen mythologie, maar zijn in overeenstemming met de libertijnse opvattingen van Franse aristocraten. Markies de
Sade is nooit veraf. Met dank aan Rubens
overleven nimfen, baadsters en odalisken alle omwentelingen in de Franse
kunstgeschiedenis.
Huidtinten
Rubens bezat een bijzonder talent om
menselijke huid bijna tastbaar weer te geven zodat we het bloed door de aderen zien
stromen. In tegenstelling met het getaande vel van zijn mannen lichten de delicate,
parelmoeren tinten van zijn vrouwenlichamen op in hun omgeving. Hun weke huid
8
Peter Paul Rubens en Jan Breughel I, Pan en Syrinx, 1617, Kassel, Museumslandshaft Hessen Kassel, Gemäldegalerie Alte Meister
François Boucher, Pan en Syrinx, 1759, London, National
Gallery
Met reden omschreven de broers Goncourt
Honoré Daumier als een ‘verloren zoon van
Rubens’. Het karikaturale en wilde aspect
van Rubens’ bacchanalen trok de tegendraadse kunstenaar erg aan, zoals blijkt uit
de Dronken Silenus en de Nimfen, achtervolgd
door Saters die hij beide op de Parijse Salon
van 1850 exposeerde. In het laatste werk
bundelt Daumier tal van Rubensiaanse eigenschappen, zonder dat hij slaafs navolgde.
Honoré Daumier, Nimfen, achternagezeten door saters, 1850,
Montréal, Musée des Beaux-Arts de Montréal
Hij interpreteerde, gaf een impressie van
Rubens’ warme koloriet en gebruikte sterk
omfloerste contouren die geleidelijk in elkaar overvloeien. Daardoor is het doek een
en al beweging en een lust voor het oog.
9
Compassie
In België kennen we Rubens vooral als
schilder van religieuze taferelen. Dat
komt omdat Rubens’ atelier vanaf 1616
een niet aflatende stroom van altaarstukken produceerde voor Vlaamse
en Noord-Franse kerken. Die werken
maken de kerkelijke dogma’s aanschouwelijk. Aangrijpende passietaferelen
moesten bij de gelovigen emotie opwekken, empathie en medelijden oproepen.
geschikte motieven die hij dan naadloos
tot een ‘nieuw’ geheel verwerkte. Voor de
duizenden personages die zijn werken bevolken, maakte hij een casting uit tientallen
karakterkoppen. Daardoor krijg je tijdens
het bekijken van Rubens’ werken soms
een déjà-vugevoel. Toch slaagt Rubens er
meestal in om die achterliggende systematiek met zijn uitzonderlijke metier te
verhullen en lijkt het alsof zijn composities
organisch zijn gegroeid.
Een aantal van Rubens’ religieuze voorstellingen bevonden zich in kerken en
kloosters op het Iberisch schiereiland en
hadden een grote impact op de Spaanse
barokschilderkunst. Bovendien kenden
Rubens’ composities een wereldwijde
verspreiding door middel van prenten.
Die reproducties betekenden voor bekeringsijverige kolonisten in Mexico,
Peru en de Filipijnen nuttig lesmateriaal. Daardoor is Rubens tot in de meest
afgelegen dorpskerken present.
Bartolomé Esteban Murillo, De bekering van de heilige Paulus,
1675-82, Madrid, Museo Nacional del Prado
In een brief van 14 december 1885 uit
Antwerpen aan zijn broer Theo schrijft
Vincent van Gogh: ‘Rubens maakt wel een
sterken indruk op mij, ik vind zijn teekenen
kolosaal goed, ik bedoel hier de teekening
van koppen en handen op zich zelf. – Ik
word geheel medegesleept door bij voorbeeld zijn manier om in een gezigt met veegen puur rood de trekken te teekenen of in
de handen de vingers door soortgelijke veegen te modeleeren. Ik ga nog al eens naar
’t museum en zie dan maar weinig anders
dan enkele koppen en handen van hem &
Jordaens. Ik weet dat hij niet zoo intiem is
als Hals & Rembrandt. Maar het leeft zoo,
die koppen op zich zelf. Waarschijnlijk kijk
ik niet naar die welke ’t meest algemeen bewonderd worden. Ik zoek zulke brokken
als bij voorbeeld die blonde koppen in St.
Thérèse au purgatoire. Ik ben ook juist ter
wille van Rubens zoekende naar een blond
model’.
Als trofeeën van de napoleontische
plunderingen stonden de belangrijkste
Rubensaltaarstukken van 1794 tot 1815
in Parijs opgesteld. Door de cultusvoorwerpen in het Louvre onder te brengen,
werden ze plots ‘schone kunsten’, net als
landschappen, portretten of stillevens.
Rubens’ grote composities nodigden
de romantische schilders uit om zich
op een even monumentale schaal uit te
leven.
Over plagiaat deden ze in de zeventiende
eeuw niet moeilijk. Toen hij aan het einde
van zijn leven een bekering van de heilige
Paulus moest schilderen, nam Murillo een
prent van Schelte Adamsz. Bolswert naar
Rubens ter hand met hetzelfde onderwerp.
Vervolgens haspelde hij de onderdelen van
Rubens’ compositie door elkaar tot een
eigen creatie, net zoals wij een foto met
Photoshop bewerken. De Spaanse schilder
nam de houdingen van de gevallen heilige
Compositie
Rubens vond inspiratie in zijn omvangrijke
beeldarchief. Dit ‘cantoor’ bestond vooral
uit tekeningen naar antieke sculpturen en
Italiaanse meesterwerken uit de renaissance. Daarenboven bewaarde hij honderden
olieverfschetsen die hij als voorbereiding
voor schilderijen had gemaakt. Uit dit materiaal recycleerde de efficiënte kunstenaar
10
Peter Paul Rubens, De heilige Theresia van Ávila verkrijgt
door Christus’ tussenkomst de verlossing van Bernardinus
van Mendoza uit het vagevuur, 1630-35, Antwerpen, Koninklijk
Museum voor Schone Kunsten
Porseleinen schotel met een kopie naar De lanssteek, ca.
1720-30, Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten
het bord gedecoreerd met een afbeelding
van Rubens’ Lanssteek. Daarvoor gebruikte
hij de gravure die Bote Adamsz. Bolswert
in 1631 naar de compositie had gesneden.
De schilder nam sommige kruisarceringen
van de prent over, maar verzon de kleuren
zelf. Vermoedelijk was de prent naar China
meegebracht door jezuïeten die aan het
keizerlijke hof wetenschap bedreven. Het
is zeer waarschijnlijk dat het bord voor een
Europees publiek was bedoeld.
en de man die hem ondersteunt haast letterlijk over. Het paard, de opkijkende man
en de vaandeldrager gaf hij in spiegelbeeld
weer. Toch is het resultaat een geslaagde
Murillo. Dit is zeker geen alleenstaand
geval. Rubens behoort tot de meest geplagieerde, gekopieerde en gereproduceerde
schilders uit de kunstgeschiedenis.
Dit porseleinen bord dateert uit de Qingdynastie, uit de regeertijd van keizer Kangxi
(1661-1722). Een schilder in China heeft
11
Elegantie
Rubens was misschien wel de ware uitvinder van de Italiaanse diva. Hij flatteerde de Genuese jetset in levensgrote
portretten. De schatrijke bankiersvrouwen hulden zich in zijden stoffen,
kanten kragen en kostbare juwelen.
Dress to impress was hun motto. Zoveel
glamour en elegantie moesten wel indruk maken op de verfijnde Antoon van
Dyck, toen ook hij de vooraanstaande families van de havenstad bezocht.
In navolging van Rubens schilderde
hij modellen die wel uit Vogue lijken
weggelopen.
van het model bleef evenwel netjes achter
de façade verborgen.
Een dwerg trekt een roodfluwelen gordijn
weg. Een beeldschone jonge vrouw kijkt
ons minzaam aan. Een bruine mopshond
liefkoost haar been. Haar blanke, stralende gezicht staat in schril contrast met het
grote, afgeleefde hoofd van de dienaar –
zo’n contrast vond men toen nodig om de
schoonheid nog sterker te beklemtonen.
Zonlicht valt binnen in een fijn geornamenteerde portiek. Op een reliëf vechten
twee huwelijkskandidaten om de hand van
een prinses. Dit tafereel kan een verwijzing
zijn naar de beschikbaarheid van de edelvrouw, een portret als huwelijksinvitatie.
Dochters van Genuese havenbaronnen
stonden garant voor riante bruidsschatten. De bruidegom was alleszins verzekerd
van een toekomst. Dat perspectief zette
Rubens flink in de verf.
De intiemere portretten die Rubens van
zijn familieleden schilderde, vonden al
vlug een weg naar prinselijke collecties,
waar kunstenaars ze konden bestuderen. Rubens’ Chapeau de Paille (National
Gallery, Londen) zette Elisabeth VigéeLebrun aan tot het schilderen van een
charmant en informeel zelfportret.
Met die ‘herderinnenlook’ beïnvloedde ze de mode aan het hof van MarieAntoinette. In Engeland werd Rubens’
beroemde schilderij door portrettisten
als Reynolds en Lawrence opgemerkt.
Zij probeerden de warme gloed van de
oude meester in hun scheppingen te
verwerken.
Op een terras van haar stadspaleis neemt
een adellijke dame haar jonge zoon bij de
hand. Zij kijkt afwezig weg, terwijl hij ons
juist zelfverzekerd aankijkt. We veronderstellen dat het model weduwe zou zijn
en de zoon het nieuwe familiehoofd, maar
dat blijft gissen. Hoe anders dan Rubens
geeft Van Dyck zijn portret gestalte: glamour, kleur en beweging worden vervangen
door ingetogenheid en een sober palet. In
de achttiende eeuw hing het schilderij in
Warwick Castle, waar sir Joshua Reynolds
het zag. Hij gebruikte het opspringende
hondje voor zijn portret van Mrs. Mathews
uit 1777 (MFA Houston).
Portret
Portretten schilderen stond lang op de
laagste trede van de kunstladder. In het
naschilderen van de werkelijkheid konden ambitieuze schilders hun creativiteit
en verbeelding maar moeilijk kwijt. Het
uitbeelden van heldendaden was veel
boeiender. Het is niet verwonderlijk dat
Rubens aristocraten ten tonele voerde in
een regie, waarin stijlvolle architectuur,
dure accessoires, personeel, huisdieren
en een aantrekkelijk voorkomen elk een
belangrijke rol spelen. De persoonlijkheid
Met een lieflijke blik staart een jonge
vrouw ons aan. Een strooien hoedje met
veldbloemen werpt een schaduw op haar
voorhoofd. Haar losjes geknoopte hemd en
de zwarte sjaal komen enigszins sjofel over.
Ze lijkt wel een herderinnetje. In werkelijkheid is dit Yolande de Polastron, hertogin
12
Peter Paul Rubens, Portret van Maria
Antoon van Dyck, Een Genuese edelvrouw en haar zoon, ca.
Grimaldi (?) en haar dwerg, ca. 1606, Dorset,
1626, Washington, National Gallery of Art
Kingston Lacy, The National Trust
Fig.1. Peter Paul Rubens,
Portret van Susanna Lunden
(?) (“Le Chapeau de
Paille”), ca. 1625, London,
The National Gallery, Photo
© Copyright The National
Gallery, London 2014
van Polignac, de intiemste vriendin van koningin Marie-Antoinette. Elisabeth VigéeLebrun baseerde zich voor dit portret op
Rubens’ Chapeau de paille (Fig.1). De schilderes verleende haar model een wat sentimentele en naïeve natuurlijkheid. Niets aan
dit portret verraadt dat la Polignac door de
hofhouding in Versailles werd uitgespuwd
als een koude, geld verspillende intrigante.
Elisabeth Vigée-Lebrun, Yolande-Martine-Gabrielle de
Polastron, hertogin van Polignac, 1782, Versailles, Musée
national des châteaux de Versailles et de Trianon
13
Poëzie
In 1635 kocht Rubens een groot buitenverblijf in de buurt van Mechelen,
Het Steen. Op dat ogenblik bezat hij
al land en boerderijen in Ekeren en
Zwijndrecht, waaruit hij inkomsten
putte. Doorheen zijn loopbaan liet de
kunstenaar zich door de idyllische weiden en boomgaarden van zijn domeinen
inspireren. Hij bestudeerde natuurfenomenen: waterreflecties, het ochtendgloren en het avondrood, regenbuien en
regenbogen. Vooral op Britse schilders
oefenden Rubens’ landschappen een onweerstaanbare aantrekkingskracht uit.
bestaat uit bedrijventerreinen, lintbebouwing en shopping malls.
Gekroond met eikenblad en heggenrank
zingen, dansen en drinken de Andriërs op
hun eiland. Zij maken flink gebruik van de
wijnrivier die Bacchus op hun eiland deed
ontspringen. Rubens hernam de voorstelling wellicht van een kopie die Van Dyck
naar een beroemd werk van Titiaan (Fig.2)
had geschilderd. Door die omweg ontstonden heel wat verschillen en van een letterlijke kopie is dus geen sprake. Rubens’
compositie is groter dan het origineel.
Omdat de compositie vastlag, kon Rubens
zich verlustigen in het aanbrengen van levendige, frisse penseeltoetsen. Onderaan
benutte hij de extra ruimte om prachtige
waterreflecties te schilderen. Dergelijke
partijen in het œuvre van Rubens bezorgden impressionisten inspiratie.
In de herfst van zijn leven schilderde Rubens boerenkermissen en wilde
danspartijen die een weelde aan liederlijke details opleverden. Met die vrijetijdstaferelen knoopte hij aan bij het
werk van Bruegel de Oude. In galante
gezelschappen idealiseerde hij de beschaafde omgangsvormen van de hogere klassen. De lichtheid van het bestaan
en de joie de vivre die je in deze werken
aantreft, worden voort gecultiveerd
door Antoine Watteau.
Rubens nam het Bacchanaal op Andros als
uitgangspunt bij het schilderen van een
eigentijdse lusthof, waarin vijf modieus
geklede koppels bij een Venusfontein
verwijlen. Deze Conversatie à la Mode of
Liefdestuin is een ode aan de verliefdheid,
het flirten en de Franse mode. Het doek
weerspiegelt ook de galante omgangsvormen en de etiquette die je in liefdesliederen
uit die tijd terugvindt. Met zachte dwang
begeleiden Cupido’s met tortelduifjes de
liefdespaartjes naar de huwelijkse staat.
In het schilderij verwijst Rubens naar de
heerlijke tijd die hij in die jaren beleefde
met zijn jonge vrouw Hélène Fourment, de
dochter van een zijdehandelaar. Hij ruilde
het woelige diplomatieke leven in voor een
verblijf in ‘Club Geluk’!
Landschap
In zijn atelier stelde Rubens landschappen
samen op basis van getekende impressies.
Zonder dat we het beseffen, zet hij natuurfenomenen vol overtuiging naar zijn
hand. In de schilderachtige rotspartijen,
boomstronken, knotwilgen en woekerende boompartijen voel je de hartslag van de
seizoenen kloppen. De natuur wordt door
de mens volop geëxploiteerd en toont zich
van haar lieflijkste, haar gulste kant. Er
wordt hooi geoogst, vee gehoed en op eenden gejaagd. Een man met paard en kar ondervindt hinder bij het oversteken van een
beek. Zulke idyllische natuurvoorstellingen
hebben ons collectief geheugen ingekleurd,
terwijl het echte platteland ondertussen
‘Kijk naar Rubens, inspireer je op Rubens,
kopieer Rubens’, gaf Delacroix mee als
advies aan de jonge Manet. Op basis van
een reproductie van Rubens’ Kasteelpark
bewaard in Wenen schilderde Manet een
14
Peter Paul Rubens, De liefdestuin, 1635, Madrid, Museo Nacional del Prado
Édouard Manet, De visvangst, ca. 1862-63, New York,
The Metropolitan Museum of Art
Fig.2. Titiaan [Vecellio di Gregorio Tiziano],
Bacchanaal op Andros, 1523-1526, Madrid,
Museo Nacional del Prado. © Photographic
Archive. Museo Nacional del Prado. Madrid
pastiche met Rubens-onderdelen: rechts
onderaan beeldde hij zichzelf met zijn verloofde Suzanne Leenhoff uit als Rubens en
Hélène Fourment. Ze worden vergezeld
door een jachthond die uit de zeventiende
eeuw lijkt weggerend. In de achtergrond
verschijnt een regenboog. Het resultaat van
dit experiment oogt als een mooie, vreemde luchtspiegeling, maar echt sprankelen
doet het niet. Voortaan zoekt Manet zijn
heil in de zwarten en grijzen van Velázquez.
Peter Paul Rubens naar Tiziano, De Andriërs,
1635, Stockholm, Nationalmuseum
15
Tot slot
Elk op hun manier keken kunstenaars naar Rubens en trokken ze hun conclusie. Sommigen
bestudeerden Rubens’ werkwijze om een ingewikkeld thema uit te drukken in een dynamische vorm met een dramatische belichting. Kunstenaars verbaasden zich over het
symfonische bereik van Rubens’ kleurenpalet en gingen zelf met kleur experimenteren.
Ze werden aangetrokken door de levendigheid van Rubens’ personages, door de sexappeal
van de Rubensiaanse vrouwen. Kunstenaars bewonderden de getrouwheid van Rubens’
natuurobservaties. Bovenal stonden ze versteld van Rubens’ zelfvertrouwen, van zijn tomeloze scheppingsdrang. Wat voor anderen hard labeur was, kwam bij Rubens tot stand
in enkele trefzekere penseeltoetsen. Van Gogh vond het de moeite waard om Rubens te
bestuderen, ‘juist omdat hij in zijn techniek zoo bij uitstek eenvoudig is, of liever schijnt.
Het met zoo weinig doet, en met zoo vlugge hand en zonder eenige aarzeling schildert – en
vooral ook teekent. […] En wat zijn zijn schilderijen frisch gebleven juist door den eenvoud
der techniek.’ Zo werd Rubens een kunstenaar voor kunstenaars.
Het hoeft geen betoog dat de universaliteit van Rubens veel kunstenaars confronteerde
met hun eigen beperkingen en zelfs met het eigen falen. Het is begrijpelijk dat Rubens
niet alleen omwille van zijn talent werd benijd, maar ook gehaat. Men poogde te ontsnappen aan de lange schaduw die zijn aura over de kunstgeschiedenis had geworpen. Zij zetten
zich van de oude meester af door te wijzen op zijn zwakke plekken. Voor protestanten
was Rubens’ katholiek engagement onoverkomelijk. Preutse kunstenaars stoorden zich
aan zijn vermeend gebrek aan welvoeglijkheid. Lijnpuristen lieten zich negatief uit over
Rubens’ tekenvaardigheid. Ze scholden zijn kunst uit voor luid, hol en onoprecht. Nog
vandaag spreken vooraanstaande schilders met dédain over Rubens als een ‘decorateur’,
gekweld als ze zijn door de onzekere toekomst van hun scheppingen.
Zij staan beter even stil bij de mening van de Victoriaanse criticus John Ruskin, nochtans
geen groot barokliefhebber: ‘Over Rubens heb ik nooit gesproken en zal ik ook nooit spreken behalve met de grootste bewondering, en welke imperfecties in zijn kunst ook het
resultaat mogen zijn geweest van zijn jammerlijk gebrek aan ernst en onvermogen tot ware
passie, het kaliber van zijn geest was in oorsprong dusdanig, dat ik geloof dat de wereld
eerder een nieuwe Titiaan en een nieuwe Rafaël zal zien, dan een nieuwe Rubens.’
Jacob Jordaens, Boating Party; A Man Playing a Lute and Two Couples in a Boat, Another Couple Standing on the Landing,
(detail) 1630-35. London, The British Museum. Photo © The Trustees of the British Museum
16
17
Rond Rubens
S E N SATI E E N S E N S UA LITE IT
RUBENS EN ZIJN ERFENIS
Peter Paul Rubens (1577–1640) was zonder enige twijfel
de invloedrijkste Vlaamse schilder aller tijden. Dankzij de prenten
die – onder zijn toezicht – naar zijn schilderijen werden gemaakt,
hadden zijn composities een onvergelijkelijke impact, zowel tijdens zijn
leven als daarna. Rubens, die zelf veel verschuldigd was aan Titiaan,
ontpopte zich als een rolmodel voor tijdgenoten als Van Dyck,
Rembrandt en Velázquez. Maar – en vooral daarover gaat dit boek –
zijn oeuvre liet ook overduidelijke sporen na in
het werk van toonaangevende kunstenaars uit latere eeuwen als
Gainsborough, Turner, Delacroix, Renoir en Cézanne. Soms vond
Rubens’ artistieke nalatenschap zelfs de weg naar minder voor
de hand liggende erfgenamen, onder wie Arnold Böcklin,
Lovis Corinth en Gustav Klimt.
In Sensatie en Sensualiteit. Rubens en zijn erfenis zijn heel
wat beroemde werken van de meester te bewonderen in het gezelschap
van schilderijen die onder zijn invloed ontstonden. Hoofdstukken
gewijd aan de thema’s Geweld, Macht, Wellust, Compassie, Elegantie
en Poëzie leggen verbanden bloot tussen Rubens en de vele generaties
schilders die hij inspireerde: van Watteau tot Picasso,
van Reynolds tot Constable en van Sandrart tot Kokoschka.
RUBENS EN ZIJN ERFENIS
09.09.2014 – 19:00, 20:30, 22:00
Solistenensemble Kaleidoskop, Nussbaumer, Marini, Pincombe,
Xenakis, Frescobaldi, Dillon, Philips, Nicolaus a Kempis
02.10.2014 – 20:30
Vox Luminis, Lionel Meunier (leiding) Rimonte, Cornet,
Bull, Philips, De Ghersem
16.10.2014 – 20:30
La Fenice, Jean Tubéry (leiding) De muzikanten van Rubens
20.11.2014 – 21:00
Arnaud van de Cauter (orgel), Peeter Cornet
28.11.2014 – 20:00
A 2 Violes Esgales & Reinoud Van Mechelen, A Musicall Dreame
06.12.2014 – 20:30
Huelgas Ensemble, Paul Van Nevel (leiding)
13.12.2014 – 20:30
Ricercar Consort, Philippe Pierlot (leiding)
SE NSATIE E N SE NSUALITEIT
The Musicall Humors of Rubens
De tentoonstelling Sensatie en Sensualiteit. Rubens en zijn erfenis is voor BOZAR MUSIC de
aanleiding om dieper in te gaan op de muziek uit de roemrijke periode waarin de meester leefde. Je krijgt een overzicht van de ‘Musicall Humors’ van deze grote reiziger die
Delacroix “de vader van de warmte en het enthousiasme” noemde.
SENSATIE
EN SENSUALITEIT
RU B E N S E N Z IJ N ERF E N I S
M E RC ATO R FO N D S
B OZ A R B O O K S
M E R C AT O R FO N D S
BOZ AR BOOK S | ME RC ATORFONDS
MF_Rubens cover DUTCH FINAL.indd 1
CD RUBENS
BOZAR produceert ook een cd, in samenwerking met het label Ricercar: Les Musiciens
de Rubens. Bedoeling is een muzikale dimensie toe te voegen aan de schilderkunst van de
Vlaamse meester.
30.10.2014 – 20:00. Rubens - Henri Storck
Deze didactische film over Peter Paul Rubens was heel nieuw in zijn tijd. Met oog voor detail brengt hij de belangrijke momenten uit het leven van de schilder in beeld, zijn werken
en de evolutie van zijn kunst.
Henri Storck & Paul Haesaerts, België, 1948, 64’.
Gerestaureerd door CINEMATEK - Inleiding: Nico Van Hout (NL)
Breng een bezoek aan Antwerpen!
Rubens privé. De meester portreteert zijn familie
Deze tentoonstelling toont de meester als portretschilder van zijn familie. De allermooiste en meest intieme portretten die Rubens gemaakt heeft, keren voor het eerst terug naar
zijn voormalige woning in Antwerpen.
28.03.2015 > 28.06.2015 - Rubenshuis Antwerpen - www.rubenshuis.be
Rubenswandeling
Wie Rubens zegt, zegt Antwerpen. De thuisstad van Rubens pakt uit met een wandelgids
over de succesvolle selfmade man. Maak kennis met zijn vrienden, familie, zijn opvallende
deugden en beheerste ondeugden.
Wandelbrochure te koop in de BOZARBOUTIK!
18
18/08/2014 12:50
CATALOGUS
Peter Paul Rubens (1577–1640) was zonder enige twijfel
de invloedrijkste Vlaamse schilder aller tijden. Dankzij
de prenten die – onder zijn toezicht – naar zijn schilderijen werden gemaakt, hadden zijn composities een
overgelijkelijke impact, zowel tijdens zijn leven als daarna. Rubens, die zelf veel verschuldigd was aan Titiaan,
ontpopte zich tot een rolmodel voor tijdgenoten als Van
Dyck, Rembrandt en Velázquez. Maar – en vooral daarover gaat dit boek – zijn oeuvre liet ook overduidelijke
sporen na in het werk van toonaangevende kunstenaars
uit latere eeuwen als Gainsborough, Turner, Delacroix,
Renoir en Cézanne. Soms vond Rubens’ artistieke nalatenschap zelfs de weg naar minder voor de hand liggende
erfgenamen, onder wie Arnold Böcklin, Lovis Corinth en
Gustav Klimt.
49.95¤ (360p.)
Uitgever: Mercatorfonds, Royal Academy Enterprises,
Seemann
19
Combitickets
Sensatie
en Sensualiteit
+
Schilderkunst
uit Siena
¤ 20 - € 18 (BOZARfriends)
SIENA + RUBENS + Tardi and The Great War =
22 € (20€ BOZARfriends)
BO
ZAR
EX
PO
This is a publication by BOZAR COMMUNICATION
Texts: Nico Van Hout
Editing: Olivier Boruchowich, Helena Bussers, Rocío Del Casar, Frederic Eelbode,
Xavier Verbeke & Karen Wulgaert
Lay-out: Olivier Rouxhet
BOZAR / Chief Executive Officer - Artistic Director: Paul Dujardin / Director
10.09.2014 > 18.01.2015
Artistic Policy: Adinda Van Geystelen / BOZAR EXPO - Deputy Director Exhibitions: Sophie Lauwers
Siena
Paintings from
/ BOZAR MUSIC - Director: Ulrich Hauschild / BOZAR CINEMA - Head: Juliette Duret / BOZAR COM Director Marketing, Communication & Sales: Filip Stuer / BOZAR FUNDING - Head: Elke Kristoffersen /
BOZAR TECHNICS - Director Technics, IT, Investments, Safety & Security: Stéphane Vanreppelen / BOZAR
PRODUCTION & PLANNING - Director: Jean-François D’hondt / BOZAR FINANCES - Director: Jérémie
Ars Narrandi in
Europe’s Gothic Age
Leroy / GENERAL ADMINISTRATION - Director: Didier Verboomen / HUMAN RESOURCES - Director:
Marleen Spileers
PHOTO CREDITS : MBA, Rennes, Dist. RMN-Grand Palais / Jean Manuel Salingue / Birmingham Museums
Trust / Hans Thorwid, Nationalmuseum, Sweden / Royal Academy of Arts, London / Tate, London 2013 /
Fondation Oskar Kokoschka - DACS 2013 / ©Museumslandschaft Hessen Kassel / Ute Brunzel / The National
Gallery, London 2014 / Musée des beaux-arts de Montréal, Brian Merrett / Royal Museum for Fine Arts Antwerp
© Lukas-Art in Flanders vzw, photo Hugo Maertens and Dominique Provost / Madrid, Museo Nacional del Prado
Giovanni di Paolo, Madonna dell’Umiltà, ca 1450, Siena, Pinacoteca Nazionale
Samen met de prestigieuze Pinacoteca Nazionale di Siena en het
Musée des Beaux-Arts de Rouen brengt BOZAR hulde aan Siena,
een stad met een grote schildertraditie. De evolutie van de figuraDS_EXPO Siena_200x142Q.indd 1
09/09/14
tieve schilderkunst kende er een heel eigen verloop: van de statische
laat-Byzantijnse iconografie naar meer verhalende kunstwerken.
We tonen een zestigtal verfijnde meesterwerken die getuigen van
de revolutionaire kunst die tussen de 13e en de 15e eeuw beoefend
werd. De meesters uit Siena toonden een toenemende interesse in
de voorstelling van ruimte alsook menselijke emoties en kozen voor
een innoverend kleurenpalet. Ze fascineerden ook de andere centra
in Italië en drukten uiteindelijk hun stempel in heel Europa. Een
unieke kans om deze belangrijke werken in België te zien!
/ National Trust Images / Derrick E. Witty / National Gallery of Art, Washington / RMN-Grand Palais (Château
KINGDOM OF BELGIUM
EENDRA
CH
T
20
www.diplomatie.belgium.be
M
AA
KT
MA
CHT
L’ U N I O N
FA
IT
LA
F ORC E
de Versailles) / Gérard Blot / Madrid, Museo Nacional del Prado / Erik Cornelius, Nationalmuseum, Sweden / The
16:05
Metropolitain Museum of Art - Art Resource - Scala, Florence
V.u. | E.r. Paul Dujardin, rue Ravensteinstraat 23 - 1000 Brussel | Bruxelles
Paper offered by Paperlinx
Cover printed on Garda 170g - Inside pages on Garda 135g
V.u. | E.r. Paul Dujardin, rue Ravensteinstraat 23 - 1000 Brussel | Bruxelles

Download Report