Preventie- en Handhavingsplan Breda voor de uitvoering van de Drank- en Horecawet 2014 - 2015 Preventie- en Handhavingsplan Breda voor de uitvoering van de Drank- en Horecawet 2014-2015 > Inhoudsopgave Inleiding.............................................................................................................................. 3 1 Probleemschets alcoholgebruik Breda............................................................................. 5 1.1 Gegevens uit onderzoek 5 1.2 Gegevens van informanten 6 2Doelstellingen.................................................................................................................... 9 2.1 Uitgangspunten 9 2.2 Doelstellingen van beleid 10 3 Maatregelen per pijler .................................................................................................... 13 4 Acties in 2014 en 2015 .................................................................................................... 23 5Uitvoering ........................................................................................................................ 27 5.1 Integraal expertteam 27 6Begroting.......................................................................................................................... 29 0419_14 Preventie en handhavingplan Breda_v3 Literatuurlijst ................................................................................................................... 31 Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 1 Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 2 Inleiding De Gemeente Breda heeft een belangrijke taak in de uitvoering van de Drank- en Horecawet (DHW). Een van de voornaamste doelen van de DHW is het beschermen van onze jeugd tegen de schadelijke effecten die alcohol kan hebben op de gezondheid en de veiligheid. En elk kind heeft het recht om op een gezonde en veilige manier op te groeien. Nadat de afgelopen jaren veel aandacht was voor het feit dat Nederlandse tieners op jonge leeftijd begonnen met het drinken van alcohol, wijst actueel onderzoek uit dat de trend is gekeerd en jeugd inmiddels later een eerste glas alcohol nuttigt en dat ouders strenger zijn geworden in de afspraken over wanneer hun kinderen alcohol mogen drinken. De Gemeente Breda is blij met deze kentering en zal de komende jaren ouders, horeca en verenigingen steunen in hun omgang met jeugd tot 18 jaar waar het gaat om alcoholgebruik. Overal in de stad worden succesvolle initiatieven ontplooid waar wij met onze partners bij zullen aansluiten. Gemeenten zijn sinds 2014 de belangrijkste uitvoerder van de DHW geworden. Zowel op juridisch, handhavings, en educatief vlak is de gemeente de regisseur van het Nederlandse alcoholbeleid. Het verplichte PenH-plan, geregeld in artikel 43a van de DHW, is in feite de wettelijke bekrachtiging van dit gegeven. De DHW schrijft de gemeente voor iedere vier jaar een door de raad vastgesteld Preventie en handhavingplan alcohol te maken, dat in ieder geval voldoet aan de volgende wettelijke minimale eisen (DHW art 43a lid 2 en 3): Het plan bevat de hoofdzaken van het beleid betreffende de preventie van alcoholgebruik, met name onder jongeren, en de handhaving van de wet. In het plan wordt in ieder geval aangegeven: a. wat de doelstellingen zijn van het preventie- en handhavingsbeleid alcohol; b. welke acties worden ondernomen om alcoholgebruik, met name onder jongeren, te voorkomen, al dan niet in samenhang met andere preventieprogramma’s als bedoeld in artikel 2, tweede lid, onderdeel d, van de wet Publieke gezondheid; c. de wijze waarop het handhavingsbeleid wordt uitgevoerd en welke handhavingacties in de door het plan bestreken periode worden ondernomen; Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 3 d. welke resultaten in de door het plan bestreken periode minimaal behaald dienen te worden. Dit eerste preventie- en handhavingplan voor Breda staat op zichzelf als nota. Vanaf 2016 wordt preventie en handhaving van de DHW gelijktijdig met de Nota Lokaal Gezondheidsbeleid vastgesteld. De Gemeente Breda en haar partners, waaronder de horeca, hebben de uitvoering van de nieuwe Drank- en Horecawet voortvarend ter hand genomen. De handhaving is regionaal ingericht en loopt inmiddels naar tevredenheid. In het uitgaansgebied van Breda wordt de nieuwe leeftijdgrens goed nageleefd en vindt de horeca nieuwe manieren om jeugd aan te spreken. Met dit eerste preventie- en handhavingplan wil de Gemeente Breda nadrukkelijk alle partijen betrekken die te maken hebben met jeugd en het in acht nemen van de leeftijdgrens een verantwoordelijkheid maken van iedereen, te beginnen bij ouders en jeugd zelf. Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 4 Probleemschets alcoholgebruik Breda 1 1.1 Gegevens uit onderzoek Sinds 1988 is onder Nederlandse jongeren het alcoholgebruik flink toegenomen. Jongeren gingen in de loop van de afgelopen decennia meer, vaker én op jongere leeftijd drinken. In 2003 waren Nederlandse jongeren zelfs koploper in Europa als het ging om bingedrinken, oftewel het op een avond meer dan vijf drankjes drinken. Afgelopen decennium werd sterk ingezet op het voorkomen van drinken door jongeren onder de 16. Gevolg was dat drankgebruik onder jonge pubers sterk afnam, vooral onder de jongste groep: in 2003 had 36% van de 12-jarige jongens de afgelopen maand gedronken, in 2011 was dat geslonken tot 9,4%. Bij 12-jarige meisjes daalde het aandeel actuele drinkers van 25,4 naar 5,8% (Verdurmen e.a., 2012). In geen ander Europees land nam drankgebruik onder jonge drinkers zo spectaculair af. Onder jongeren van 16 jaar en ouder veranderde er echter weinig. Zij verminderden hun alcoholgebruik niet. Bijna de helft van de jongeren van 16 jaar was de afgelopen maand een keer dronken of aangeschoten, zo blijkt uit de cijfers van 2011 (Verdurmen e.a., 2012). Als jongeren aan drank willen komen is dat relatief makkelijk in Nederland. Meer dan de helft van de verkooppunten (53%) leefde de oude leeftijdgrens van 16 jaar niet na in 2013 (Roodbeen, e.a., 2014). Als jongeren in hun puberjaren veel drinken, neemt de kans toe dat ze later problemen met hun drankgebruik krijgen. Alcoholgebruik kan ongunstig zijn voor de ontwikkeling van de hersenstructuren. Alcohol en jongeren in Breda 12- tot en met 15-jarigen: • een kwart van de Bredase jongeren heeft wel eens alcohol gedronken; • 16% is actueel drinker (dat wil zeggen dat zij alcohol dronken in de vier weken voorafgaand aan de gezondheidsenquête van de GGD). Bij 29% vinden hun ouders dat goed; • 8% is bingedrinker. Dat wil zeggen dat zij in de vier weken voorafgaand aan de enquête bij minstens één gelegenheid 5 glazen of meer gebruikten. Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 5 16- tot en met 18-jarigen: • bijna 8 op de tien van de Bredase jongeren (78%) is actueel drinker; • 55% van de jongeren is bingedrinker; • ruim een derde (36%) zegt in de vier weken voorafgaand aan de gezondheidsenquête dronken of aangeschoten te zijn geweest. Eén op de drie van de 12 tot 18-jarigen was 14 of 15 jaar toen hij/zij voor het eerst alcohol dronk. Verstrekking De resultaten van het nalevingonderzoek in de regio West-Brabant (STAP, 2013) laten zien dat • bij in totaal 12% van de aankooppogingen de verkopers de wettelijke leeftijdsgrens naleven; • In Breda was het nalevingpercentage nog iets lager dan in de regio als geheel: 8%; • de naleving bij supermarkten en slijterijen in West-Brabant het hoogste is. In supermarkten is de naleving 48% en bij slijterijen 24%; • de naleving in de cafetaria’s (0%), horeca (3%) en sportkantines (10%) is het laagst; ! Let wel op: dit is nog onderzocht met de leeftijdsgrens voor het drinken van alcohol van 16 jaar. In 2015 wordt dit onderzoek in de regio herhaald. Volwassenen Ouders dragen verantwoordelijkheid voor het gezond opvoeden en opgroeien van kinderen. Uit onderzoek blijkt dat duidelijke en strikte regels van ouders een positieve invloed hebben op het beginnen met alcohol drinken. Ouders onderschatten systematisch hoeveel hun kinderen drinken. Ze denken bovendien vaak dat het gedrag van hun puber volledig wordt bepaald door leeftijdsgenoten, terwijl zij wel degelijk ook zelf invloed kunnen hebben op het alcoholgebruik van hun kinderen (van der Vorst, 2006). De beschikbaarheid van alcohol in huis, het stellen van regels en het hanteren van een leeftijdsgrens zijn geschikte instrumenten om alcoholgebruik tegen te gaan. Vanuit de kennis dat ouders zelf grote invloed hebben op het gedrag van hun kinderen op het gebied van alcohol, is het goed om het alcoholgebruik van volwassenen in Breda (19 tot en met 64 jaar) te schetsen (op basis van de GGD enquête in 2011): • 87% van de Bredase volwassenen drinkt alcohol; • 45% voldoet niet aan de norm voor verantwoord alcohol drinken (ten tijde van de enquête: voor mannen maximaal 21 glazen/week of maximaal 5 glazen/drinkdag of maximaal 5 drinkdagen per week; voor vrouwen maximaal 14 glazen/week of maximaal 3 glazen/drinkdag of maximaal 5 drinkdagen/week); • van alle volwassenen drinkt 10% overmatig (ten tijde van de enquête: mannen > 21 glazen / week; vrouwen > 14 glazen / week). Alcoholgebruik onder het uitgaanspubliek in Breda in 2013 De Gemeente Breda heeft Novadic-Kentron in 2013 opdracht gegeven onderzoek te doen naar alcohol en drugsgebruik in het uitgaansgebied van de stad Breda (Onderzoeksrapportage veldonderzoek, Novadic-Kentron, febr 2014). Dit ter voorbereiding op de invoering van de nieuwe wet en voor het aanscherpen van de afspraken in het nieuwe convenant Veilig Uitgaan in Breda. • De uitgaanders in Breda drinken vaak en veel. Bijna alle uitgaanders drinken alcohol en op een uitgaansavond drinken zij gemiddeld veertien standaardglazen alcohol; • de uitgaanders in Breda (een derde) geven vaker aan dagelijks, of bijna dagelijks, alcohol te drinken dan uitgaanders in Amsterdam (een vijfde); • bijna 80% van de uitgaanders heeft al alcohol gedronken voordat zij een uitgaansgebied betreden. Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 6 1.2 Gegevens van informanten In twee expertmeetings met medewerkers van de GGD, Novadic-Kentron, Horeca Nederland, CJG, politie en van de gemeentelijke afdelingen toezicht en handhaving en gezondheidbeleid, werd gewenst gedrag benoemd bij partijen waar jongeren mee in aanraking kunnen komen. Ouders Geven in hun eigen alcoholconsumptie het goede voorbeeld Voorkomen thuis indrinken Weten dat het stellen van duidelijke grenzen door hen nog steeds bijdraagt aan verantwoord drinkgedrag van hun kinderen Starten op tijd met een alcoholverbod Scholen Alcoholgebruik tijdens schoolkampen en schoolfeesten wordt niet getolereerd Leerkrachten drinken zelf geen alcohol tijdens schoolfeest Sportverenigingen Schenken geen alcohol terwijl de jeugd nog sport Staan drankgebruik niet toe op het veld Vinden alternatieven voor sponsoring door alcoholproducenten Jongeren Drinken met mate alcohol vanaf 18 jaar Verstrekken geen drank aan jeugd onder de 18 Horeca (cafe’s, grote zalen, discotheken, cafetaria) Verkopen geen drank aan jongeren onder de 18 jaar Voorkomen doorverstrekking Avondwinkels Verkopen niet aan jongeren/voorkomen doorverstrekking Evenementen Maken minder (gebruik van) alcoholreclame Verkopen niet aan jongeren/voorkomen doorverstrekken Supermarkten Verkopen niet aan jongeren/voorkomen doorverstrekken Voorkomen het kopen in grote hoeveelheden van gekoelde drank Hebben een taak met betrekking tot alert zijn op doorverstrekking. Openbare ruimte Meer controle op indrinken en alcohol doorverstrekken door oudere jeugd aan jeugd tot 18 jaar Ervaringen van eerste helft 2014 in uitgaansgebied Breda Het toezicht op de naleving van de leeftijdsgrenzen is van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) naar de gemeente gegaan. In 2013 is een begin gemaakt met het opleiden van BOA’s (Bijzondere Opsporingsambtenaren) voor de controles. Samen met de jongerenpool van de NVWA zijn deze BOA’s de binnenstad van Breda ingegaan. De jongerenpool bestaat uit aangewezen controleurs die door hun jeugdige voorkomen onopvallend kunnen opereren. In 2013 zijn acht acties gehouden. Hierbij was het doel om informatie te verkrijgen over het feitelijke naleefgedrag, hotspots (plaatsen met een verhoogd risico) te herkennen en preventie. De bevindingen van de Boa’s kwamen er destijds op neer dat het naleefgedrag en de bekendheid met de leeftijdsgrenzen op zichzelf redelijk was, maar dat wanneer er sprake was van een overtreding het ook direct om grote overtredingen ging. Men kan dan denken aan het schenken aan 15-jarigen en aan jongeren die al onder invloed waren. Men is toen begonnen met dossieropbouw en kennisoverdracht. Vanuit de politiek is de wens kenbaar gemaakt om ‘geen heksenjacht’ te voeren en terughoudend op te treden. De nadruk moest op preventie liggen. Parallel aan deze ontwikkelingen liep de oprichting van een regiopool. Boa’s van verschillende gemeenten bundelden hun expertise en gingen experimenteren met controles op elkaars grondgebied. Regionale verschillen werden inzichtelijk. In de eerste twee maanden van 2014 nam het uitgaan van met name de jongeren in Breda af. Door de leeftijdverhoging naar 18 kwamen grote groepen niet meer naar de stad. Zowel ondernemers als de politie constateerden dit. Ondernemers geven aan bang te zijn voor boetes en daardoor het zekere voor het onzekere te nemen. Handhaving voert een voort durende dialoog met de horeca. Dit in een geïnstitutionaliseerde vorm, maar ook op straat. Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 7 Wel bestaat er de verplichting en ook de wens om bij grove excessen of herhaaldelijk niet naleven op te treden. Er zijn in de loop van 2014 met de hulp van de politie en jongeren zelf enkele locaties in beeld gekomen waar sprake is van zeer slecht naleefgedrag. Hiervan is de afdeling Handhaving dossiers aan het opbouwen en gaat bij herhaling optreden. Dat kan bestaan uit boetes, dwangsom of sluiting van de inrichting. Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 8 2 Doelstellingen 2.1Uitgangspunten Integrale benadering is een cruciaal kenmerk van effectief alcoholbeleid Wetenschappelijke studies laten zien dat een integrale benadering van de problematiek rondom alcohol een cruciaal kenmerk is van effectief alcoholbeleid (Reynolds, 2003). De belangrijkste pijlers waarop ons alcoholbeleid is gebaseerd, zijn regelgeving (grenzen stellen), handhaving (grenzen bewaken) en publiek draagvlak (grenzen overdragen) (Figuur 1). Regelgeving Handhaving Preventie Educatie Figuur 1: Preventiemodel Reynolds Het creëren van bewustwording bij alcoholverstrekkers en ouders is een noodzakelijke voorwaarde voor gedragsverandering, die ingegeven wordt door een helder beleid over alcoholpreventie bij jongeren. Door het versterken van de handhaving via de mogelijkheden in de Drank- en Horecawet kunnen er aanvullende effecten bereikt worden op het terugdringen van de beschikbaarheid van alcohol voor jongeren. In onze werkwijze werken medewerkers van de drie pijlers als vanzelfsprekend samen Medewerkers die vergunningen verlenen hebben contact met de BOA’s en de medewerkers van de verslavingszorg. Vertegenwoordigers van de drie pijlers komen één maal per half jaar samen om ervaringen over voorgaande periode uit te wisselen, aandachtspunten/hotspots te benoemen en de interventiestrategie aan te scherpen. In onze aanpak sluiten wij aan bij wat jeugd en ouders aanspreekt Informatie over regelgeving en handhaving laten wij aansluiten bij de leefwereld van ouders, jeugd, verenigingen, horeca, ondernemers en andere actoren in de stad. We streven naar draagvlak in de stad door aan te sluiten bij bestaande of nieuw te vormen netwerken. De succesvolle initiatieven die wij en onze partners vinden in de stad vormen goede voorbeelden waar we van leren en bij aansluiten. Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 9 2.2 Doelstellingen van beleid Gezond@Breda (2012-2015) Dit plan voor preventie en handhaving van de Drank- en Horecawet is een uitwerking van de nota Gezond@Breda, die geldig is tot en met 2015. Vanuit onze wettelijke taak op het gebied van de publieke gezondheid formuleren wij onze algemene doelstelling als volgt: De Gemeente Breda stelt zich ten doel de gezondheid van de Bredase burgers zo optimaal mogelijk te beschermen, te bewaken en te bevorderen. Zorgen voor jezelf begint met zorgen voor de eigen gezondheid. Juist hier geldt dat burgers eerst en vooral zelf verantwoordelijk zijn voor de eigen gezondheid. Daar waar burgers die verantwoordelijkheid niet of onvoldoende nemen, zal de gemeente zoeken naar mogelijkheden om hen te stimuleren de zorg voor de eigen gezondheid (weer) te nemen. We zullen in een zo vroeg mogelijk stadium de ondersteuning bieden waar die nodig is gericht op het bevorderen van gezond gedrag. Naast het gezondheidsbeleid gelden de uitgangspunten van andere beleidskaders. Jong@Breda (2011-2015) We leggen als gemeente de focus op het stimuleren van een goed opgroeiklimaat en goede basisvoorzieningen voor álle Bredase jeugd. We zetten in op ontwikkeling van talenten en competenties in de breedste zin van het woord. Uiteraard verliezen wij niet degenen uit het oog die het op eigen kracht (nog) niet kunnen. Hen bieden wij tijdig - en waar mogelijk tijdelijk - de juiste hulp. Veiligheidsbeleid In het Bredase veiligheidsbeleid is en blijft jeugd de aandacht hebben. Met name waar het gaat om het terugdringen van de jeugdcriminaliteit en –overlast, maar vooral ook het voorkomen van jeugdcriminaliteit. Veel aandacht zal er zijn voor het aanpakken van hinderlijke en overlastgevende groepen, waarbij zowel de groepsaanpak, als de gebiedsgerichte en persoonsgerichte aanpak worden ingezet. Hoewel jeugd en alcohol met name een volksgezondheidproblematiek is, is het maken van goede afspraken ook van belang voor veiligheid. Overmatig alcoholgebruik kan overlast veroorzaken in wijken en buurten en in het uitgaansgebied. Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 10 Ambitie en doelen preventie en handhavingplan DHW (2014- 2015) De ambitie van dit plan preventie en handhaving DHW is dat jongeren op een zo gezonde en veilig mogelijke wijze kunnen opgroeien, zodat hun talenten zo optimaal mogelijk tot ontwikkeling kunnen komen. Dit plan geldt voor 2014 en 2015. Vervolgens wordt het onderdeel van het nieuwe gezondheidbeleid. In de looptijd van dit plan leggen we de focus op de tijd die nodig is voor de aanpassing van het normbesef bij de jeugd, hun ouders en verstrekkers. In 2016 is de groep 16 en 17-jarigen die eerst wel mocht drinken en vanaf 1 januari 2014 niet meer, ook 18 jaar. Omdat ouders en jongeren zelf verantwoordelijk zijn voor keuzes voor hun leefstijl en we ervan uitgaan dat informatie over de schadelijke effecten van alcoholgebruik door jeugd die keuzes positief beïnvloedt, formuleert de Gemeente Breda de volgende doelen: 1.Jongeren en hun ouders kennen de gevolgen van te vroeg (vóór 18 jaar) en te veel alcohol drinken en zijn zelf in staat een gezonde keuze te maken/ gezond op te voeden. Ouders zijn in staat heldere regels omtrent alcoholgebruik te stellen en zijn zich bewust van hun voorbeeldfunctie. 2.Verstrekkers van alcohol kennen de gevolgen van te vroeg (vóór 18 jaar) en te veel alcohol drinken, werken mee aan preventieve activiteiten en houden zich aan de wettelijke regels met betrekking tot de leeftijdsgrens, doorschenken en toelaten van dronken personen. 3.Alcoholpreventie, regelgeving en handhaving worden in verbinding met elkaar uitgevoerd. 4.Interventies die de afgelopen jaren zijn ontwikkeld met de leeftijdgrens van 16 jaar als richtlijn, worden aangevuld dan wel uitgebreid met interventies voor de leeftijdgrens van 18 jaar. Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 11 Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 12 Maatregelen per pijler 3 De volgende tabel schetst een overzicht van de maatregelen per beleidspijler. Uitgangspunt van dit plan is dat per setting zoveel mogelijk combinaties worden gemaakt van elementen in de verschillende pijlers die elkaar versterken. Idealiter wordt er per setting een geschikte maatregelenmix opgesteld. Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 13 Doelstelling Setting: waar kom Preventie je jongeren tegen? ALGEMEEN Think before you drink (TBYD) – regionaal alcoholmatigingsproject (2009 – 2013: ontwikkelen interventies; 2014 – 2015: implementatie en borging) Binnen Think before you drink werken alle 18 gemeenten uit West-Brabant samen met GGD West-Brabant, Novadic-Kentron, de politie, bureau Halt en andere samenwerkingspartners om het alcoholgebruik onder jongeren terug te dringen. Er wordt zoveel mogelijk een integrale benadering gehanteerd, gericht op de beleidsterreinen Volksgezondheid, Jeugd, Onderwijs en Openbare Orde & Veiligheid. De website www.thinkbeforeyoudrink.nl biedt een banner voor ouders en opvoeders, een banner voor gemeenten, scholen en sportclubs met een online ‘interventiekoffer’ met documenten, activiteiten en tools en een banner met Youtube-filmpjes. Tussen 2007 en 2009 heeft de Gemeente Breda aanpak Jeugd en Alcohol uitgevoerd, gericht op verbinden van Voorlichting en Educatie, Wet- en regelgeving en Handhaving. Dat is de basis waarop we in 2014 en 2015 voortbouwen. Jeugd en ouders kennen de gevolgen van te vroeg en te veel alcohol drinken en kunnen gezonde keuzes maken (normverschuiving) Thuis Campagne Nix18 Gewenst resultaat: Ondersteunen landelijke campagne mbt de wetswijziging Trekker: GGD en Novadic-Kentron Centrum voor Jeugd en Gezin Breda CJG Breda werkt aan het versterken van eigen kracht en vraaggericht. Professionals zijn zichtbaar aanwezig op plaatsen waar ouders en jeugd komen, zoals kinderdagverblijven en basisscholen en scholen voor voortgezet onderwijs. We komen in gezinnen waar opvoedvragen spelen. Als er vragen zijn over alcoholgebruik dan zijn de professionals in staat om deze te beantwoorden, ouders en / of jeugd hierin te ondersteunen en zo nodig door te verwijzen. Hiervoor hebben we de volgende middelen tot onze beschikking: • peer-to-peer voorlichting op scholen door jongeren die getraind zijn in het geven van voorlichting over alcohol- en drugsgebruik • opvoedstrips over het thema alcoholgebruik • informatie op de website • ook zijn professionals op de hoogte van preventieve campagnes van netwerkpartners als GGD en Novadic-Kentron. Gewenst resultaat: Versterken eigen kracht van ouders en jeugd. Door tijdig te signaleren en in te spelen op de vraag zetten we ouders en jeugd in hun eigen kracht. Trekker: CJG Ism Netwerkpartners Novadic-Kentron en GGD TBYD: alcoholcontract; homeparty N-K Verzorgen van bijeenkomsten voor ouders. Gewenst resultaat: Ouders bewust maken van de norm die voortvloeit uit de wetswijziging. Trekker: Novadic-Kentron. Happy Ouders (Novadic Kentron) Ouders van kids die 16 worden, werden 2 x pjr benaderd voor een voorlichting in 2 avonden. Gewenst resultaat: Bereiken van ouders in setting horeca met norm NIX 18. Verantwoordelijkheid uitgaande pubers delen horeca, ouders en gemeente Trekker: Novadic-Kentron, horeca, gemeente Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 14 Regelgeving Handhaving Acties Preventie en Handhavingplan DHW 2014-2015 Art 20 DHW, 8 EVRM en 10 Grondwet (persoonlijke levenssfeer), Tussen 6.00-21.00 uur mogen tv en radio geen reclame voor alcohol aanbieden. Dit staat in de Mediawet. Controles vals ID-bewijs (3 maal), jeugdige stappers (30 keer) en niet voldoen ID-bewijs tijdens uitschrijven boete (tevens 3 boetes) van 1 januari 2014 tot 13 april 2014. Breda implementeert relevante onderdelen TBYD. Art. 20 DHW Privésfeer De vanuit landelijk campagne vormgegeven banners, spotjes, gadgets e.d. worden zoveel mogelijk ingezet (of wanneer gewenst op maat aangeboden) op vindplaatsen van jongeren en opvoeders en via websites van gemeente, wijk, instelling of sportvereniging en tijdens evenementen. Privésfeer / wel overleg in Preventie Team in verband met signaleren problematiek Hulpmiddel is de toolkit op de website www.thinkbeforeyoudrink.nl De actuele ontwikkelingen en het aanbod vanuit TBYD sluiten aan bij de landelijkje campagne Nix18 • peer-to-peer voorlichting op scholen door jongeren die getraind zijn in het geven van voorlichting over alcohol- en drugsgebruik. • opvoedstrips over het thema alcoholgebruik • informatie op de website • ook zijn professionals op de hoogte van preventieve campagnes van netwerkpartners als GGD en Novadic-Kentron. Uitvoering onderdelen uit TBYD opnemen in beschikking GGD en Novadic-Kentron voor 2015 Opstarten na aanpassing aan de nieuwe DHW Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 15 Doelstelling Setting: waar kom Preventie je jongeren tegen? Jeugd en ouders kennen de gevolgen van te vroeg en te veel alcohol drinken en kunnen gezonde keuzes maken (normverschuiving) School Gezonde school 1. Voorlichtinglessen De gezonde school en genotmiddelen (DGSG) heeft lesmateriaal voor het basisonderwijs, voortgezet onderwijs, speciaal voortgezet onderwijs en praktijkonderwijs en lesmateriaal voor het middelbaar beroepsonderwijs (MBO). 2. Ouderbetrokkenheid Bij de opvoeding rondom alcohol, roken en drugs spelen ouders een grote rol. DGSG betrekt daarom ook ouders bij het programma. 3. Signaleren en begeleiden Soms gaan leerlingen zich anders gedragen. En wat kun je doen om de jongere te helpen als blijkt dat er alcohol of drugs in het spel is? Het onderdeel ‘signaleren en begeleiden’ gaat op deze vragen in. 4. Regels Het onderdeel ‘Regels’ bestaat uit het opstellen en communiceren van een goed reglement over alcohol, tabak en drugs. Een reglement dat duidelijk aangeeft welke regels er zijn, voor wie de regels gelden en welke uitzonderingen er zijn. Gewenst resultaat: Effectieve preventie in het Onderwijs Trekker: Novadic/GGD School Sportverenigingen Horeca Watercampagne vanuit JOGG (Jongeren Op Gezond Gewicht) Gewenst resultaat: Meer water drinken als alternatief voor alcohol. Verbinding met JOGG aanpak. Trekker: GGD Op middelbare scholen Project ikv nul-verkeersdoden Jeugd bewust maken gebruik alcohol, de gevolgen van overmatig gebruik alcohol bij je zelf en voor anderen, vervalsen van identiteitsbewijs strafbaar feit gevolgen, groepsdruk. Er wordt een verhaal verteld door een ouder die een dochter heeft verloren door iemand die alcohol had gedronken. De gevolgen die het heeft voor ouders, familie, jezelf en vrienden. Gewenst resultaat: Bewustwording en gedragsverandering Trekker: gemeente ism Halt Alcohol acties In samenwerking met politie diverse controles in de stad. Preventief, maar ook verbaliserend Gewenst resultaat: Bewustwording Trekker: gemeente Alcohol voorlichting via VVN bebording in de stad Gewenst resultaat: Bewustwording Trekker: gemeente Geen alcohol op schoolfeesten <18 jr. schoolfeesten Happy Drinks.nl Gewenst resultaat: Bevorderen alcoholvrije consumpties als alternatief Trekker: School Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 16 Regelgeving Handhaving Acties Preventie en Handhavingplan DHW 2014-2015 Controle op schoolfeesten na duidelijke aanwijzingen tevens verbinding met preventieteam door onderling signaleren van problematiek, • Leerlingen van de tweede klas (± 14 jaar) voortgezet onderwijs vullen het screeningsinstrument van de GGD WB in met daarin 3 vragen over alcoholgebruik. De uitkomsten hiervan zijn bepalend voor een uitnodiging voor een face-to-face contact door de jeugdverpleegkundige met de jongere. Voor de hele school worden de uitkomsten opgenomen in het collectieve gezondheidsprofiel dat nabesproken wordt met de contactpersoon/zorgcoördinator van de school. Dit kan aanleiding zijn voor een school om alcoholpreventie aan te scherpen binnen het schoolbeleid. • Op vraag van scholen wordt thematische ouderavond verzorgd. • Op verzoek van school wordt N-K uitgenodigd voor gesprek met gesignaleerde jongere. • Op vraag van school wordt ondersteuning geboden bij opstellen van regels en afspraken/alcoholbeleid op school; ook gericht op buitenschoolse activiteiten, schoolkamp en schoolfeesten. • Promotie van Happy Drinks (alcoholvrije drankjes die er uitnodigend uitzien én lekker zijn) bij activiteiten op school.in relatie tot Nix18 en TBYD. • Verbinding met watercampagne JOGG Breda. • Promoten en uitdelen waterflesjes ism Brabant water. • Aandacht vanuit vergunningen gemeente tbv evenementen; toestaan en daarna promoten water bij evenementen. Continuering project ikv nul-verkeersdoden Artikel 8, van de wegenverkeerswet 1994 Continuering Continuering Er vinden incidenteel en op concrete aanwijzing controles plaats bij schoolfeesten Opnemen in project gezonde school Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 17 Doelstelling Setting: waar kom Preventie je jongeren tegen? In alle gelegenheden met een horecavergunning drinken jongeren t/m 18 jaar niet en overige bezoekers niet te veel Sportverenigingen (evt. buurthuizen) Sport en alcohol loskoppelen Gezonde sportkantine Via het project ‘De Gezonde Sportkantine’, opgenomen in de JOGG-aanpak 2014-2015, adviseren Breda Actief en GGD sportverenigingen op het gebied van sport en gezondheid. Breda Actief doet dit vraaggericht, dus alleen met sportverenigingen die kansen zien en graag aan de slag willen met dit onderwerp. Hierbij wordt ook advies gegeven over alcohol en sport. Sportverenigingen zijn zelf verantwoordelijk voor de keuzes die zij hierin maken. Gewenst resultaat: eind 2015 hebben in totaal 15 verenigingen meegedaan, waarvan minimaal 10 hockey- of voetbalverenigingen. Trekker: Breda Actief/ sportvereniging en GGD TBYD: beleid, alcohol, sport / IVA Gewenst resultaat: bewustwording Trekker: verantwoordelijkheid bestuur, vrijwilligers en barmedewerkers Brief burgemeester over nieuwe wet en boodschap gemeente Gewenst resultaat: informatie overdragen, bewustwording Trekker: gemeente NB. t/m 2013 heeft Breda Actief project ‘Fris omgaan met alcohol’ gedaan, gestart in 2009, met o.a. Convenant en Keurmerk; 20 verenigingen hebben meegedaan Jongeren tot 18 jaar zijn niet in staat alcohol te verkrijgen; geen wederverstrekking; geen prijsacties voor alcohol. Supermarkten Op straat is contact met de jongeren over hun drinkgedrag (te vroeg, te veel) en wordt desgewenst ook contact met hun ouders gezocht Openbare ruimte Jeugdwerk en veldwerk Novadic-Kentron Gewenst resultaat: informatie verstrekken om risico gebruik te reduceren. Contact met jongere doelgroepen op straat. Trekker: Jeugdwerk en veldwerk N-K In alle gelegenheden met een horecavergunning drinken jongeren t/m 18 jaar niet en overige bezoekers niet te veel; Vergunningen op orde en voldoen aan de voorwaarden. Toezien op prijsacties. Horeca (cafés, grote zalen, disco’s, cafetaria) Halt verwijzing < 18 jaar wegens alcoholgebruik Gewenst resultaat: excessen voorkomen, vroegsignalering Trekker: Novadic-Kentron, Halt Intoxicatiegesprek bij Novadic-Kentron na aanleiding van ziekenhuisopname Gewenst resultaat: exces in vervolg voorkomen, vroegsignalering Trekker: Novadic-Kentron, ziekenhuis Project Jeugdige stappers Gewenst resultaat: sluitend netwerk, ism preventieactiviteiten uitvoeren/uitzetten Trekker: Gemeente Breda Handhaving door Boa’s Gewenst resultaat: naleefgedrag Trekker: Gemeente Breda Toezicht en Handhaving Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 18 Regelgeving Handhaving Acties Preventie en Handhavingplan DHW 2014-2015 • Trainingsprogramma’s • Barcode • op schijnbeheer • schenken aan minderjarigen • sluitingstijden en schenktijden • voldoen aan vergunning • wederverstrekking • deelname preventieteam en signaleren problematiek • actieve informatieverstrekking controleurs en handhaving. Brief die ondersteuning bij ontwikkelen alcoholbeleid onder de aandacht brengt ikv het project Gezonde Sportkantine. Verbinding met JOGG-aanpak. Art.3 e.v. en artikel 20 DHW / Artikel 13 Drank- en Horecaverordening voor de sluitingstijden. Tevens APV Bij tweede overtreding worden barvrijwilligers en bestuur verplicht training barcode/IVA te doen, volgens methodiek Novadic of NOC/ NSF en de gemeente controleert Bij eerste of tweede overtreding worden barvrijwilligers en bestuur verplicht training barcode/IVA te doen DHW en Drank- en horecaverordening m.n. ivm leeftijden en prijsacties en inrichtingseisen • schenken aan minderjarigen • inrichtingseisen • prijsacties APV, artikel 45 DHW, Wetboek van Strafrecht (artikel 453 en 426). De Wegenverkeerswet bepaalt dat bestuurders niet meer dan 0,5 promille alcohol in het bloed mogen hebben. Voor beginnende bestuurders ligt deze grens lager, op 0,2 promille. • op verstoring openbare orde, bezit alcohol minderjarigen en openbare dronkenschap. Tevens rijden onder invloed. • wederverstrekking Van 1 januari 2014 tot 13 april 2014 waren er 25 controles alcohol voorhanden. Dit leidde tot 8 waarschuwingen en 17 boetes. Werkgroep rondom horeca, uitgaan (met BOA’s, politie, NovadicKentron), brengt in kaart waar hangplekken zijn om in te drinken Trainingsprogramma’s Zie onder handhaving algemeen. Verder 5 controles schijnbeheer, 7 controles sluitingstijden in dezelfde periode. Tevens preventieve waarschuwingsbrieven verzonden in verband met prijsacties • deelname preventieteam en signaleren problematiek • Convenant Horeca • Regionale controles en informatie-uitwisseling • Nieuwe handhavingmatrix voorziet in sancties HALT-verwijzing wordt opgenomen in BOA-convenant DHW en met name artikel 3. APV en exploitatievergunningenstelsel. Drank en horecaverordening (ivm prijsacties) • schijnbeheer • schenken aan minderjarigen • sluitingstijden en handhaving • voldoen aan vergunning • prijsacties Horeca wordt betrokken bij project jeugdige stappers Artikel 20 DHW, Handhavingsmatrix, Convenant Horeca, Regiopool • dossieropbouw • versterken inzet • uitwisselen informatie • sanctioneren (repressief) • Mogelijkheden verkoop alcohol afstemmen met horeca/evenementen, specifiek voor supermarkten in horecagebieden • supermarkten in centrum uitnodigen in werkgroep jeugdige stappers om indrinkproblematiek aan te pakken D&H Verordening wordt aangepast en gericht op de prijsacties (i.p.v. Happy Hours) Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 19 Doelstelling Setting: waar kom Preventie je jongeren tegen? Convenant Horeca (2014- 2018) jaarlijks geactualiseerd In het convenant worden afspraken gemaakt over veilig uitgaan, inzet politie, afspraken met de horeca. Gewenst resultaat: Trekker: gemeente (met politie, horeca, OM ea) Tijdens evenementen drinken jongeren t/m 18 jaar niet en jongeren van 18 t/m 23 jaar niet te veel. Evenementen TBYD Verantwoord alcoholgebruik tijdens evenementen: tips en documenten voor organisatoren Gewenst resultaat: Bewustwording bij organisatoren en voorkomen van alcoholhgebruik door jongeren onder de 18 jaar en overmatig alcoholgebruik Trekker: GGD Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 20 Regelgeving Handhaving Trainingsprogramma’s Artikel 35 DHW, beleidsregeling evenementen, APV, Acties Preventie en Handhavingplan DHW 2014-2015 Aandacht voor de promotie van alcohol, sponsorbeleid • vergunning • minderjarigen Opnemen zgn. alcoholmodule (hoe gaan ze controleren op leeftijd en dronkenschap); wanneer blijkt dat het niet heeft gewerkt dan volgende keer ontheffing voor andere ondernemer Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 21 Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 22 Acties in 2014 en 2015 4 De Gemeente Breda schenkt in dit eerste preventie en handhavingplan DHW bijzondere aandacht aan het in staat stellen van ouders een heldere en strikte boodschap aan hun opgroeiende kinderen te geven als het gaat om het uitstellen van alcoholgebruik tot het 18e jaar. Daarnaast wordt er extra ingezet op naleving van de nieuwe leeftijdgrens in de gehele horeca en bij evenementen in Breda. Een groot deel van de horeca heeft inmiddels al veel geïnvesteerd in het werken met de nieuwe wet. Ouders Ouders van opgroeiende kinderen zijn zich misschien niet altijd bewust van de nieuwe leeftijdgrens voor alcoholgebruik, of ze weten niet precies waarom er voor die leeftijdgrens is gekozen. Ouders kunnen zich afvragen in hoeverre ze nog invloed kunnen uitoefenen op het alcoholgebruik van hun kind en hoe andere ouders het doen. Tenslotte zijn ze zich misschien niet altijd bewust van het voorbeeld dat hun eigen gedrag vormt voor kinderen. De Gemeente Breda kiest er in dit plan voor de leeftijdgrens nog eens te benoemen en de achtergrond hiervan toe te lichten. Daarnaast stelt de gemeente ouders in staat met elkaar en hun kinderen manieren te vinden om te spreken over opvoeding en alcohol. Dat kan thuis, op school, maar ook in het verenigingsleven. In sportkantines komen veel ouders en jeugd. De gemeente vindt het belangrijk dat daar de wet wordt gerespecteerd en dat bestuur en leden met elkaar nadenken over welk gedrag zij naar elkaar en naar buiten willen laten zien wat betreft het gebruik van alcohol door volwassenen en jeugd. Thuis • het project Happy Ouders wordt toegesneden op de nieuwe leeftijdgrens en weer opgestart. Voor dit project worden ouders van kinderen in de leeftijd van 15 en 16 jaar uitgenodigd voor een voorlichting over alcohol en jeugd; • CJG, GGD, Novadic-Kentron en de BOA’s (Bijzondere Opsporing Ambtenaren) werken samen in het bereiken van zoveel mogelijk ouders, in het uitwisselen van signalen en het gericht inzetten van interventies als het verzorgen van een ‘homeparty’, het deelnemen aan Happy Ouders of het sluiten van een alcoholcontract; • intoxicatiegesprekken door Novadic-Kentron: wanneer een jongere in het ziekenhuis wordt opgenomen als gevolg van een overdosis alcohol, geeft de kinderarts de gegevens van de betreffende jongeren door aan Novadic-Kentron. Die biedt zowel de jongere als de ouders een gesprek aan. Dit gesprek is informatief en signalerend en wanneer nodig wordt er een vervolg aangeboden. School • project Gezonde School en Genotmiddelen (DGSG) en Preventie Alcoholgebruik Scholieren (PAS). De GGD en/of Novadic-Kentron kunnen een school ondersteunen bij het uitwerken van het eigen beleid rondom alcohol. De aanpak bestaat uit activiteiten voor ouders en leerlingen (met digitale lessen), duidelijke regels stellen en de juiste zorg bieden aan leerlingen met problematisch gebruik. De school kan daarbij ondersteunen; • alcohol en verkeer is een thema dat jeugd in het voortgezet onderwijs aan het denken zet. Het project in het kader van nul-verkeersdoden wordt gecontinueerd. Sportverenigingen • de Gemeente Breda benadert sportverenigingen en wijkcentra. Hen wordt ondersteuning aangeboden in het opstellen van een alcoholbeleid voor volwassenen en jeugd, om in te spelen op de nieuwe wet (het project Gezonde Sportkantine); Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 23 • het project Gezonde Sportkantine biedt handvaten voor het formuleren van eigen alcoholbeleid. Naast Breda Actief werken Novadic-Kentron, GGD en de BOA’s hierin mee. Voorbeeld van een maatregel kan zijn dat sportverenigingen afspreken geen alcohol te schenken wanneer jeugd onder de 18 jaar wedstrijden speelt. • bij een tweede overtreding van de DHW worden barvrijwilligers verplicht een IVA Novadic-Kentron of NOC/NSF te doen. Dit wordt door de gemeente gecontroleerd. Handhaving en preventie Na een half jaar is de praktijk van de nieuwe DHW wat duidelijker. Er is een verschuiving van controles ‘van schenken aan minderjarigen’ naar integrale acties in de horeca. In Breda zal er ook weer wat strenger gecontroleerd gaan worden en wordt een nadrukkelijker link gelegd tussen handhaving en preventie. Conform de nieuwe handhavingmatrix, die uitdrukkelijk voorziet in handhaving bij schenken aan minderjarigen, zal handhavend worden opgetreden bij schenken aan minderjarigen. Dit kan bestaan uit boetes maar ook uit sluiting van een inrichting. Bij herhaalde overtredingen zal dossieropbouw plaatsvinden. Ook de schorsing van de vergunning zal als een instrument kunnen worden ingezet. Kennis kan en zal worden ontsloten met partners zoals Novadic- Kentron en de politie, zodat preventie en handhaving elkaar ook daadwerkelijk kunnen versterken. Bij vergunningverlening en bij ontheffingen voor evenementen zal uitdrukkelijk aandacht zijn voor het schenken aan minderjarigen. Horeca • halt-verwijzing wordt opgenomen in BOA-convenant; • regelgeving strenger op prijsacties (in plaats van de Happy Hours); • Novadic-Kentron blijft onverminderd actief in bijvoorbeeld intoxicatiegesprekken met jeugd en ouders na ziekenhuisopname, Halt doorverwijzing na overtreding en het project Jeugdige Stappers; • dossieropbouw bij notoire overtreders en zwaardere sancties bij niet naleven; • in gesprek blijven met de horeca en op convenantniveau afspraken maken over preventie; • regionale samenwerking voortzetten en opleiden nieuwe toezichthouders; • tevens mogelijkheden open houden voor controles met onopvallende controleurs. Hetzij jong ogende eigen boa’s of een regionale jongerenpool; Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 24 • samenwerking bij handhaving versterken met andere partners zoals politie en NovadicKentron. Tevens actieve informatie-uitwisseling en deelname aan een Preventieteam om de verbinding tussen handhaving en preventie structureel te borgen; • onderzoek naar digitale informatie-uitwisseling tussen regionale toezichthouders; • medewerkers bij Toezicht en Handhaving volgen in 2014 de Opleiding Conflicthantering; • onderzoek bij partners in de horeca naar invoering van Europees kwaliteitslabel voor veilig uitgaan ‘Quality Nights’. Evenementen • bij vergunningverlening wordt een alcoholmodule opgenomen, waarin de aanvrager aangeeft hoe wordt gecontroleerd op leeftijd en dronkenschap. Wanneer achteraf blijkt dat het niet heeft gewerkt, dan krijgt de aanvrager volgende keer geen ontheffing; • voor het evenementenseizoen 2015 wordt door de afdeling vergunningen van de gemeente, de BOA’s en Novadic-Kentron een actieplan gemaakt waarin preventie, handhaving en nazorg worden verbonden. Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 25 Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 26 5 Uitvoering 5.1 Integraal expertteam Dit preventie en handhavingplan is ontwikkeld met de inbreng van externe partners (GGD, Novadic-Kentron, CJG, Politie en Horeca Nederland) en is een coproductie van de gemeentelijke afdelingen die zich bezig houden met preventie, toezicht en handhaving en regelgeving. Na vaststelling van dit plan komt dit integrale team minstens twee keer per jaar bijeen, onder leiding van de gemeente (directie Ontwikkeling, Wonen en Samenleven), om • de voortgang van het plan te bewaken; • de acties te evalueren; • de risicoanalyse voorafgaand aan acties te maken; • trends in beeld te brengen; • te bepalen waar aanvullende acties moeten worden ingezet. Het integrale team nodigt jeugd en ouders uit om mee te denken en mee te doen. Op uitnodiging van de gemeente (trainees) ontwikkelen jongeren op dit moment ideeën voor de promotie van leuk uitgaan zonder alcohol. Rondom twee thema’s zullen twee werkgroepen actief zijn: • alcohol in sportverenigingen (Gezonde sportkantine) onder leiding van de gemeente (Ontwikkeling - Wonen en Samenleven); • werkgroep jeugdige stappers, uitgebreid met medewerkers van vergunningen en handhaving. Het gaat hier om de regelmatige uitwisseling tussen handhaving en preventie onder leiding van de gemeente. Er is aandacht voor vertegenwoordiging van de horeca en de supermarkten in het centrum van Breda. Deze werkgroepen zullen nadrukkelijk aandacht schenken aan succesvolle initiatieven van de doelgroep zelf, aansluiten bij bestaande netwerken en hun digitale kanalen (websites van verenigingen bijvoorbeeld) en ingangen zoeken via social media. De cijfers in hoofdstuk 1 vormen de nulmeting. Aan de hand van cijfers die gedurende de looptijd van dit plan beschikbaar komen en aan de hand van gesprekken met jongeren, ouders, verstrekkers en partners wordt het effect van de maatregelen van dit plan getoetst en bijgesteld. Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 27 Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 28 6 Begroting De inventarisatie van de maatregelen die de Gemeente Breda ter beschikking staan voor de uitvoering van dit preventie en handhavingplan, leert dat de partners voldoende interventies in hun aanbod hebben. De doelstellingen worden voornamelijk bereikt door het in samenhang voorbereiden en uitvoeren. De afspraken met de GGD en Novadic-Kentron worden vastgelegd in de subsidiebeschikking 2015. Voor eventuele extra inzet kan een beroep gedaan worden op • budget lokaal gezondheidbeleid € 7.500 in 2014; € 10.000 in 2015; • budget integraal veiligheidbeleid € 10.000. Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 29 Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 30 Literatuurlijst Babor e.a. (2010). Alcohol no ordinary commodity. Oxford: University press. Bieleman, B., Kruize, A. & Zimmerman, C. (2011). Monitor alcoholverstrekking jongeren 2011. Groningen: Intraval. Crews, F.T., Braun, C.J., Hoplight, B., Switzer, R.C. 3rd, & Knapp, D.J. (2000). Binge ethanol consumption causes differential brain damage in young adolescent rats compared with adult rats. Alcohol: clinical and experimental research, 24(11), 1712-1723. Dalen, W.E. van, Franken, F., de Greeff, J., Mulder, J., van Straten, P. & van der Wulp, N.Y. (2013). Het perspectief voor de Alcoholvrije School in Nederland. Utrecht: STAP Dijck, D. van, & Knibbe, R.A. (2005). De prevalentie van probleemdrinken in Nederland: Een algemeen bevolkingsonderzoek. Maastricht: Universiteit van Maastricht. Hibell, B., Guttormsson, U., Ahlström, S., Balakireva, O., Bjarnason, T., Kokkevi, A., & Kraus, L. (2012). The 2011 ESPAD report: Substance use among students in 36 European countries. Stockholm: The Swedish Council for Information and Alcohol and Other Drugs (CAN). Holder, H. D. (1998). Alcohol and the Community: A Systems Approach to Prevention. Cambridge: Cambridge University Press. Reynolds, R.I. (2003). Building Confidence in Our Communities. London: London Drug Policy Forum. Roodbeen, R., Lie, K.J. & Schelleman-Offermans, K. (2014). Alcoholverkoop aan jongeren 2013. Nuchter, kenniscentrum leeftijdsgrenzen. Van der Vorst, H., Engels, R.C.M.E., Meeus, W., & Dekovic, M. (2006). Parental Attachment, Parental Control, and Early Development of Alcohol Use: A Longitudinal Study. Psychology of Addictive Behaviors , Vol. 20, No. 2, 107–116 Verdurmen, J., Monshouwer, K., Dorsselear, S. van, Lokman, S., Vermeulen-Smit, E., & Vollebergh, W. (2012). Jeugd en riskant gedrag 2011: Kerngegevens uit het peilstationsonderzoek scholieren. Utrecht: Trimbos-instituut. Wagenaar, A.C., Toomey, T.L. & Erickson, D.J. (2005). Complying With the Minimum Drinking Age: Effects of Enforcement and Training interventions. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 29, 2, 255-262 Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 31 Preventie- en Handhavingsplan 2014-2015 32
© Copyright 2024 ExpyDoc
