Hoe de publieke sfeer dingen maakt en breekt

Gepubliceerd op Esthetica (http://www.estheticatijdschrift.nl)
Hoe de publieke sfeer dingen maakt en
breekt
Pauline van der Zee
Het verzamelen van etnografica is een typisch westerse aangelegenheid. Objecten die een
specifieke functie in de eigen samenleving hebben; krijgen zo een nieuwe rol toebedeeld, ze
worden ‘handelswaar’. De kunst van de Asmat en Kamoro die in West Papua op Nieuw
Guinea leven, is ooit door druk vanuit de kunstwereld ‘gered’. In hoeverre werd esthetische
kwaliteit voor de handel in etnografica belangrijker dan authenticiteit? Dit laatste begrip wordt
hier in eerste instantie opgevat in de zin van de definitie van Rubin (1984) in zijn introductie
van het boek ‘”Primitivism” in 20th Century Art’. Hij meent dat authentieke objecten voor eigen
gebruik zijn gemaakt en niet voor verkoop aan buitenstaanders. 1 Echter, in deze definitie
klinkt het ideaal van het ‘pure’ en ‘ongerepte’ door. 2 Tijs Goldschmidt, een verzamelaar van
Asmat houtsnijwerk, merkt niet onterechte op dat het een immateriële kwestie is of een object
al dan niet ‘gebruikt’ werd (Corbey 2000,191). 3 Een goede reden om deze problematiek
verder te onderzoeken.
In 2001 verbleef ik een tiental dagen in het dorp Sawa-Erma in het Asmatgebied. Dagelijks
kregen we continu bezoekers over de vloer die ons allerlei objecten te koop aanboden (fig.
1a).
fig. 1a. Bezoekers die objecten te koop aanbieden (Sawa-Erma 2001)
Foto Pauline van der Zee
Omdat onze reisgenoot van plan was om een groot aantal zaken aan te schaffen om met de
opbrengst ervan weer Papoea’s te kunnen bijstaan, organiseerden we een tweetal
koopsessies. Deze bijeenkomsten werden gehouden in één van de mannenhuizen van de
nederzetting. Telkens waren voorwerpen bij elkaar gelegd. Aan beide uiteinden van het
gemeenschapshuis en in het midden stond een groep op ons te wachten (fig. 1b).
fig. 1b. Bezoekers die objecten te koop aanbieden (Sawa-Erma 2001).
Foto Pauline van der Zee
We selecteerden en lieten ons leiden door onze eigen esthetische voorkeuren. Later kregen
we kritiek te horen dat sommige mensen zich benadeeld voelden. We hadden van één groep
het meest aangekocht en beduidend veel minder van de twee andere en dus geen rekening
gehouden met het sacrale principe van evenwicht dat voor de Asmat zo essentiëel van belang
is.
Dat gaf me te denken. Op welke manier is er verzameld? In hoeverre hebben westerse
verzamelaars zich daarbij laten leiden door eigen maatstaven? Vandaar dat we eerst de
geschiedenis van het verzamelen schetsen, om vervolgens de invloed van de verzamelaars
op de kunstproductie na te gaan. Het verzamelen van etnografica is altijd een typisch
westerse aangelegenheid geweest. De exploraties luiden de eerste fase in van het
verzamelen van ‘curiosa’ voor privé-collecties en musea. 4 De objecten geven aan waar men
vroeger de wereldzeeën verkende en markeren tevens koloniale periodes. In de 19e eeuw
raken de meeste gebieden gekoloniseerd en hierdoor wordt er steeds systematischer
verzameld. De artefacten in Europese musea wekken de belangstelling van het publiek en
worden daarom ingezet bij de promotie van het koloniale beleid. Aan de hand ervan kan men
zelfbewust de eigen verworven plek op de ladder van de beschaving tonen. 5 Het is duidelijk
dat de westerse bevolking zelf op een hoge sport thuishoort, terwijl de natuurvolken onderaan
staan. In reisverslagen komt naar voren dat westerse bezoekers menen te maken te hebben
met een laatste fase van de oorspronkelijke cultuur. 6 Het wordt een motivatie voor het
verzamelen, want de reizigers zijn zich maar al te bewust van de invloed van het
cultuurcontact op de inheemse bevolking. Verzamelaars beschouwen zichzelf als
archivarissen van culturen op de grens van hun bestaan. 7 De ‘rariteiten’ zijn niet alleen
exotisch maar zullen ook zeldzaam en daardoor waardevol worden. Een economische
afweging speelt zeker mee in dit verzamelen.
Ook in Oceanië maakt verzamelen van artefacten al bij de eerste kennismaking deel uit van
het cultuurcontact. Dit geldt eveneens voor het eerste contact met de Kamoro en de Asmat,
twee volken die in deze paper centraal zullen staan. Zo worden in 1828 in het Mimikagebied
in zuidwest Nieuw-Guinea onder meer hoofdtooien, gordels en dansschorten van de Kamoro
verworven (Kooijman 1984,XIV, XV, 99, 156; Smidt 2003, 74-6). Bij het oostelijke buurvolk de
Asmat worden bij de eerste ontmoetingen aan het begin van de twintigste eeuw onder andere
pagaaien, pijlen, speren, schilden en tassen – hetgeen men op het moment bij zich heeft –
geruild tegen westerse goederen (Hoogerbrugge, Kooijman 1976, 6). De eerste reizigers
hebben echter geen kennis van de taal en zo ruilt men met gebarentaal etnografica tegen
messen, lege blikken en flessen, tabak, metalen bijlen en vermoedelijk ook tegen rode textiel,
spiegeltjes en kleurige kralen. Er is dan ook nauwelijks informatie over de context van de
objecten buiten het zichtbare gebruik (Hoogerbrugge 1973, 26). Op die manier verwerven
verkenners aanvankelijk collecties die een algemeen beeld geven van de functionele
materiële cultuur. Later worden ook rituele objecten, die voorheen veelal na de ceremonie
werden vernietigd als afsluiting van het feest, nu voor ruildoeleinden bewaard. Hoewel de
motivatie van de eerste verzamelaars conservatie van de materiële cultuur is, leiden hun
aankopen paradoxaal genoeg tot verandering van die materiële cultuur. Wat ook steeds meer
een rol gaat spelen, zijn de ruilgoederen. Door de eerder genoemde introductie van metalen
gereedschap zoals bijlen en messen kunnen houtsnijders sneller en gedetailleerder werken
en neemt ook de kwantiteit van de productie toe.
Mogelijk heeft het ‘bewaren’ omwille van het vooruitzicht om de een voorwerp eventueel te
kunnen verkopen, niet alleen gezorgd voor een wijziging in de afsluiting van de rite. In dit
opzicht is de grote geestenpaal, mbitoro, van de Kamoro in het Tropenmuseum een
fascinerend voorwerp. Deze mbitoro die in 1930 werd verzameld, is uit hardhout gemaakt in
plaats van het zachte hout van de wilde nootmuskaatboom zoals gebruikelijk. Wat zouden de
redenen kunnen zijn om voor een andere dan de traditionele houtsoort te kiezen? 8 Waren de
Kamoro van plan deze geestenpaal te verkopen in plaats van hem – zoals de religieuze
traditie het voorschrijft – in het woud te laten vergaan? Men is immers nooit zeker van het
tijdstip waarop eventueel een geïnteresseerde reiziger langskomt of van mogelijk vervoer. De
keuze voor hardhout heeft dus vermoedelijk te maken met contacten met verzamelaars. Dat
wil zeggen dat, ondanks de vroege verzameldatum, zij toch al impact zullen hebben op de
kunstproductie. Deze paal mag dan – naar het zich laat aanzien – voor eigen gebruik
gemaakt zijn, kennelijk hadden de maker(s) tevens de verkoop ervan aan buitenstaanders
voor ogen. Het is dan moeilijk om vast te houden aan het geloof in het ‘ongerepte’ en
‘authentieke’ artefact.
Door de koloniale situatie zijn het in eerste instantie vooral Nederlanders die objecten uit het
Mimika- en Asmatgebied meebrengen. Zeevaarders, kooplieden, bestuursmensen,
missionarissen, wetenschappers en reizigers verzamelen en laten zich in hun selectie leiden
door esthetische beweegredenen. Zij blijken vooral voorkeur te geven aan esthetische
objecten die nauw aansluiten bij sculptuur of voorwerpen met duidelijk herkenbare
voorstellingen (Philips, Steiner 1999,7). In de jaren vijftig stimuleren de Nederlandse
volkenkundige musea dat er systematisch wordt aangeworven. 9 Nederlandse musea hebben
op die manier min of meer het monopolie op de voorwerpen uit deze gebieden. Ook komt er
vanuit het buitenland belangstelling voor de tentoonstellingen van de nieuwe aanwinsten.
Geleidelijk aan wordt etnografica gewaardeerd en gepresenteerd als ‘primitieve kunst’. 10 In
westerse context is de intentie van beeldende kunst niet ‘nuttig’ maar dient zij tot esthetische
contemplatie. Etnische objecten zijn niet gemaakt als ‘kunst’ maar worden vanaf een bepaald
moment in de geschiedenis als kunst gewaardeerd en gepresenteerd.
Door het tentoonstellen van rituele- en gebruiksvoorwerpen als ‘kunst’, worden deze objecten
onderworpen aan westerse classificaties van beeldende kunst. Men past er dezelfde criteria
op toe die men voor de beoordeling van westerse kunst gebruikt, hoewel deze objecten in de
eigen context niet als kunst bedoeld zijn. Er wordt wel beweerd dat de metamorfose van
etnografische objecten in ‘kunst’ een gevolg is van het ‘verzamelen’. Westerse esthetische
waardering en smaakoordelen bepalen immers grotendeels de economische waarde van het
object als handelsartikel. Kunstwerken, esthetische waardering en smaakoordelen zijn
immers grotendeels afhankelijk van het object als handelsartikel en de economische waarde
ervan (Phillips & Steiner 1999, 15). De antropologe Shelley Errington (1998, 79) meent zelfs
dat kunst en verzamelen tegelijkertijd wordt ‘uitgevonden’ en dat het één niet zonder het
ander kan. Zij spreekt hier over ‘art by appropriation’ in tegenstelling tot ‘art by intention’ en
merkt op dat er door verzamelaars voor de keuze van objecten wordt gekeken naar de
afbeelding, naar de afwerking, naar het formaat, en naar de duurzaamheid van het materiaal
waaruit de voorwerpen gemaakt zijn. Aan welke esthetische, conceptuele en materiële
voorwaarden dienen voorwerpen te voldoen om als kunst geselecteerd te worden?
André Malraux (1949) geeft in zijn Museum without Walls aan dat het formaat een belangrijk
criterium is. Een klein voorwerp wordt ‘onbetekenend’ en een object dat te groot is om in een
museum op te stellen, wordt problematisch en dus is ‘relatieve draagbaarheid’ een norm
(Errington 1998, 78). Met de praktische maatstaf van ‘relatieve draagbaarheid’ werd ik ook
zelf geconfronteerd in Sawa-Erma in het noordwestelijke Asmatgebied. Ik filmde er het
sculpteerproces van een antropomorf beeld en vervolgens besloot ik te betalen voor de film
en niet voor de sculptuur (fig. 3).
fig. 3. Het antropomorfe beeld waarvan het ontstaan gefilmd werd (Sawa-Erma 2001)
Foto Pauline van der Zee
De levensgrote figuur was naar mijn normen niet echt geslaagd en moeilijk te vervoeren.
Trouwens waar moest ik hem laten, eenmaal thuisgekomen? Ik liet het beeld achter. Ook de
‘relatieve draagbaarheid’ van de eerder genoemde monumentale geestenpaal van de Kamoro
die in het Tropenmuseum in Amsterdam staat opgesteld, was zeker ooit ook een probleem. 11
Deze mbitoro is namelijk 7 meter 80 centimeter hoog (fig. 4).
13.
12.
11.
10.
9.
8.
7.
6.
5.
4.
3.
2.
1.
Aan
Steven
Phillips
Al
Etnografie
Dat
Hoewel
Het
Serie
De
Vanaf
in
interesse
voorwerpen
arts
de
onderscheid
deze
de
573
1981
Kamoro
Pinker
en
Van
de
zeventiende
invulling
Nr
Steiner
in
academische
Amelsvoort
64
van
de
(2003,
en
in
verzameld
late
tussen
de
etnografische
tijdens
(1999,19)
Asmat
van
eerste
negentiende
eeuw
21
het
kunstwerk
(1964,
en
interesse
het
traditioneel
worden
begrip
01.1930
verzamelende
44)
merken
jaarlijkse
53,
geeft
collecties
en
authenticiteit
voor
er
en
56,
in
de
op
in
kiezen
objecten
artefact
Ternate.
festival
140)
zijn
de
vroege
dat
werden
verkenners
materiële
boek
elke
geeft
voor
in
is
verzameld
kleven
twintigste
een
Agats,
generatie
‘Het
het
aan
gezien
cultuur
kwestie
zachte
onbeschreven
gaat
dat
tegenwoordig
de
eeuw
als
voor
in
hoofdplaats
opnieuw
uit
de
in
hout
waardevolle
van
naar
overzeese
Europese
jaren
betekent
interpretatie.
van
het
etnische
een
blad’
‘60
de
langzame
van
er
aantal
voornamelijk
rariteitenkabinetten
geurende
documenten
koloniale
aan
het
bij
kunst
de
In
dat
Asmatgebied,
bezwaren.
koloniale
Asmat
proces
de
indeelt
gebieden
wilde
culturele
de
van
nog
van
en
natuurlijke
en
tijden
De
inheemse
snelgroeiende
veel
en
diffusie,
na
volgens
een
definitie
constructie
‘kunstkammern’
de
worden
onbegrip
wedstrijd
Tweede
historie
levenswijzen
dat
nieuwe
die
categorieën
hun
Rubin
het
bestaat
nootmuskaatboom
georganiseerd
van
Wereldoorlog
inzichten
concept
‘pure’
van
hier
die
over
en
rijke
gehanteerd
geeft
van
binnen
‘authentiek’
het
de
burgers
afneemt
evolutionaire
waarbij
gebruiken,
is
‘ongerepte’
esthetische
gebaseerd
afzienbare
voor
als
en
verschil
en
plaatst
hun
‘rarite
aan
over
er
geb
crit
res
ve
op
m
tiT
h
Gedownload
van
de
pagina’s
van
http://www.estheticatijdschrift.nl
13
12
bewaard
Ook
hiërarchie
arts
wordt
mbitoro,
Zoals
naar
mbitoro
Innovatie
Voor
masker
mbanembarOp
van
ook
Er
in
secuurder
Vanuit
De
Tegelijkertijd
Is
nog
revival
Het
native
Hoe
fig.8.
Dergelijke
blijft
fig.
Asmat
Foto
dat
Ongepubliceerde
Bibliografie
Gepubliceerde
Corbey,
Errington,
Gerbrands,
Gosden,Chris
Graburn,
Hollander,
Hoogerbrugge,
Knauft,
Konrad,
Kooijman,
Malraux,
O’Hanlon,
Phillips,
Rubin,
Smidt,
Svasek,
Van
Mondelinge
Virgil
Vince
©
lijken
met
Bij
Deze
zijn
sculptuur
(Agats
Estheticatijdschrift.nl
plaats
‘authenticiteit’
bestaan
sacrale
4.
5.
6.
deze
7.
9.
de
hier
is
verschil
belangrijkste
belang
and
wel
verzameld
voor
Amelsvoort,
der
de
dan
het
vrijstaande
K.I.T.
Pauline
de
Hoofdtooi
Pietermeyer,
ook
oorspronkelijke
Geestenpaal
Een
Mythisch
Jongen
Cole,
dan
de
scènes
Asmat
Museum
Dirk
commercieel
William
2001).
Bruce
antropoloog
zoals
met
tussen
Ruth
een
Raymond
verkoop
Ursula
Zee,
Maruska
oog
crafts,
van
wijze
ook,
André
gebleven.
voorouderfiguren
Nelson
de
iswordt
overgebracht
Shelley
te
die
van
vernieuwingen
Simon
M.
worden
ook
gesculpteerde
Hanneke
(Tropenmuseum
mythe
sterke
A.
zijn.
Adriaan
de
Sawa
bijbehorende
tussen
bevolking.
criterium?
stimuleren
informatie
op
vormen
het
van
Pauline
en
B.
dat
bestaat
de
voor
in
voldoen
M.
&
de
ontstaan
(1984).
te
motor
de
en
tafereel:
Jac.
met
(1949).
of
bronnen
een
Knowles,
&
het
antropomorfe
zoals
Welsh,
gangbare
V.
H.H.
zijn
artistieke
argument
(ed.)
begrijpen
der
tegenwoordig
&
(1984).
(1997).
kunst
(1993).
wordt
verhalen
1998.
Erma
sculptuur
bewerkt
Steiner,
het
Culture
(2000).
Gunter
Agats
bronnen
de
van
beide
Door
Jac.
F.
stukjes
(1967).
oogmerk
(1973).
Adriaan
(1998).
(2007).
museale
deze
deze
Zee
van
(2005).
(2007).
onbegrip
(1999).
westerse
is
P.
eerder
‘Primitivism’
(2003)
aan
Objecten
De
Hun
Museum
de
is
hoger
vrije
naar
herleid
R.
West
de
Hoogerbrugge
The
in
de
M.
Art,
schildpadbekroning
Identity
vallen
casussen
de
South
West
maskerkostuum
dat
Chantal
&
Tribal
and
anderhalve
geest
objecten
Kamoro
dynamiek
Christopher
die
en
nu
de
zachte
(ed.)
dat
echter
over
cultuurheld
wit
Wow-ipits.
An
Amsterdam)
cultuur
Van
Een
adaptatie
in
(1963).
Alphonse
sculpturen
Gerbrands
westerse
death
de
Art
Kunst
Bisj-palen,
omschreven
wordt
presentatie
Kamoro
daardoor
‘Epilogue:
Papua
bovendien
meer
staat
behoefte
sculpturen
het
zin
Progress
plasticfolie
er
over
evaluation
tot
Papua
in
kunst
onder
Coast
etnische
(2000).
de
Art
without
die
verzamelvisie
man
bloeit
Objects,
and
in
het
dat
om
Asmat
hout.
(2001).
een
in
of
is
op
aangeschreven
ook
is
als
–
op
Culture,
de
Traffic.
deze
in
van
okt.
20th
het
springlevend
conform
geldt,
dorp
met
Style
Authentic
authenticiteit
dat
nog
van
Art.
meter
Sowada,
kunstgeschiedenis.
de
zijn
New
okt.
westerse
en
Eight
sprookje.
Fumeripitsj
beeldhouwwerk
B.
jaren
contact
(1976).
de
het
uit
(1967,
Door
gezocht
Hunting
Ethnic
Walls.
een
is
kunst.
Museum
verandering
2001.
zijn
Tropenmuseum
worden
noemer
ambachtelijke
and
de
(red.)
er
van
een
Collecting
of
de
Tradition
uit
dan
steeds
Century
authentieke
traditionele
veranda
Pupis
2001.
etnische
het
in
A
Guinea
ook
Stone-Age
zijn
Asmat
hoge
dertig
present-day
antropomorfe
woud
een
van
‘losgemaakt’
de
chronicle
Ghanaian
Ritual
wegwerptassen
westerse
speurdersneus.
164-5,167)
tot
Asmat
hout
met
New
and
(ed.)
Primitive
(1999).
Men
hier
verzamelingen
naar
the
meer
dichte
Om
als
getransformeerd,
de
een
cilindervormige
van
verzamelrealiteit.
maskerkostuums
of
(Agats
van
Art.
en
als
gezeten
de
Woodcarvers
Tourist
Cultures.
dan
and
zeer
Gatherers.
object
York:
in
is
zelfstandig
Colonialism.
vervaardiging
plaatst
(2002).
de
Culture
mogelijkheden
en
hedendaagse
kunst,
geen
gebruiksvoorwerpen
sculpteurs
criterium
voorouders.
toegepast.
cultuur
the
New
magische
structuur
dan
de
of
Unpacking
and
esthetische
toegepaste
innovation
esthetica
aandacht
Artistic
continuïteit
Art
duurzaam.
Asmat
2001)
in
Taste,
In
Pantheon
vorige
is
uit
Mimika
figuren
toe
Art
op
fossiel
Pater
Modern
Amsterdam
dan
York,
and
Asmat
deze
gevoelig
70
and
History,
de
behouden
(Sawa-Erma
Revisited,
Carel
te
cultusobjecten.
Discourse,
terecht
geldt.
jaar
object
Oxford:
woodcarving.
sacralevan
geestenpaal,
Trade
Other
dan
eeuw
lichten
Progress
beelden
rotankorf
of
Material
–
De
van
Boston:
situatie
Culture.
van
Culture.
van
overblijfsel.
in
De
worden
een
Perception
Verzamelen
kunst.
die
New
norm
houtsnijkunst.
Medicine.
Van
‘etnografica’
Books
is
Groenevelt
voor
de
a
twee
Comparison,
ooit
voor
De
het
Pey,
de
wordt
plastische
een
kwamen,
Tales
delen
and
New
uit
harde
integraal
Berghahn
aan
zou
Pey
Guinea.
in:
tegenover
opleving
nieuwe
die
te
wordt
publiek
Amsterdam:KIT
culture
Museum
Deze
een
esthetische
in:
geestenpalen
Leiden:
van
met
door
uitdaging
aanvankelijk
(Bollingen
Art
die
Desire
2001)
Unpacking
voren.
Guinea
de
gemaakt,
blijven.
of
van
westerse
zette
J.
Irian
terwijl
soort
Volledige
The
De
and
cilindervormige
of
steeds
Agats
aansluitende
Progress,
hand
innovatie
MacClancy
aan
(1889-1973),
tegenstelling
in
zijn
en
deel
kunst
kunstuitingen.
Life
deze
and
Den
te
dynamiek
van
Books.
Breda:
Nieuw-Guinea
in
Dialectic.
E.
de
Early
2(1):24-35.
Zij
Commodity
of
seculiere
kan
culture.
trekken
worden
Gerbrands
westerse
Maar
veelal
voor
Colonial
van
staat,
J.
in
colonial
Series,
Modern
van
beseffen
Asmat
wanneer
Haag
zonder
normen.
de
verzamelaars
paal
van
Culture.
Brill.
Art.
het
ook
geestenpalen
Introduction
werden
van
‘een
kunst
Rijksmuseum
hedendaagse
Berkeley,
Publishers.
het
isinheemse
niet
de
maar
(red.):
zijn
materiaal
Amsterdam:
The
moeten
daardoor
:van
stevens
New
dat
vezelrok
(Mededelingen
sculpteurs
sculptuur
tussen
Mouton
24
beroepsverzamela
and
buitenaf
het
universele
change.
esthetische
Art
verhaal
rotankorf
Kamoro
in
dat
gedocumenteerd
Hij
een
(1967,
Art
in
afgezaagd
Zo
wel
A).
verandering
collection
vervormd
ook
door
Colonial
York,
and
bijbehorende
Postcolonial
dit
Contesting
doet
het
bezorgde
and
Asmat
Los
er
zo?
van
hanteren
gebied
of
voor
(Sawa-Erm
&
veel
meestal
Little,
blijken
gestimule
als
het
167)
Oxford,
belangrijk
verhalen
en
Oakleigh
Commo
Integrate
in
Co.
voor
ertoe
en
kunsten
Angeles
Door
KIT
kunstb
oude
verkla
1960/
overw
rituele
de
and
Muse
de
of
naar
hem
en
aans
dez
Bro
van
in
Vo
Pu
en
ee
the
ec
As
ve
aa
Ar
he
ke
w
b
P
p
N
d

Download Report