EROTIEK IN DE KUNST VALERIE MAAS 2 Erotiek in de kunst Valerie Maas Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. Het begrip: Erotiek 3. De Tuin der Lusten, Jeroen Bosch, 1460-1466 4. De schommel, Jean-Honoré Fragonard, 1767 5. Olympia, Edouard Manet, 1862-1863 6. L’Origine du Monde, Gustave Courbet, 1866 7. Les Demoisselles d’Avignon, Pablo Picasso, 1907 8. Danaë, Gustave Klimt, 1907-1908 9. Vergelijking 10. Conclusie 11. Bronvermelding 12. Afbeeldingen 4 5 6 7 8 9 10 11 12 14 15 17 Omslag: Gustave Courbet, L’Origine du Monde, detail, 1866 3 INLEIDING Als onderwerp voor dit onderzoek heb ik gekozen voor de erotiek in de kunst. Ik heb deze keuze gemaakt, omdat ik erg geïnteresseerd ben in het tekenen en schilderen van naakte lichamen. Het leek me interessant om dit onderwerp verder uit te zoeken, maar dan in plaats van de praktische kant, de theoretische kant te onderzoeken. Ik heb gebruik gemaakt van verschillende literatuur, hieronder vallen een aantal boeken, te beginnen met Erotik in der Kunst van Volker Kahmen. Daarnaast heb ik twee woordenboeken gebruikt en Hall’s Iconografisch Handboek. Ook heb ik gebruik gemaakt van internet, hier heb ik ook een paar teksten gevonden, waaronder een scriptie. Al mijn gebruikte bronnen zijn te vinden in de bronnenlijst. Naast de bronnenlijst, staan enkele bronnen ook nog onder aan de pagina’s als voetnoot. Ik heb gekozen om als eerste het begrip erotiek voor mijzelf te definiëren. Een aantal van deze definities staan hieronder ook vermeld. Daarna ben ik op zoek gegaan naar voor mij interessante schilderijen, o.a. op de site http://www.eroti-cart.com kwam ik interessante schilderijen tegen. Daarnaast heeft Tijn Vaes in een hoorcollege nog verteld over De schommel van Fragonard. En zijn we met de excursie naar Parijs naar Musee D’Orsay geweest, waar L’Origine du monde van Courbet hangt. De voor mij interessante schilderijen heb ik op een rijtje gezet en hier ben ik informatie over gaan opzoeken en verwerken. Ik heb hierbij gedacht aan de opdrachtgever en de geschiedenis van het schilderij, een toelichting op wat er te zien is op het schilderij en de verdere betekenissen die het schilderij kan hebben. 4 Erotiek in de kunst Valerie Maas Het begrip: Erotiek Voordat ik zes schilderijen uit de 15e tot en met het begin van de 20e eeuw toe ga lichten, zal ik eerst het begrip erotiek toelichten. Het Nederlandse woordenboek uit 1976 defineert het begrip erotiek als volgt: “Het geheel der liefdegevoelens.”1 Het woordenboek uit 2011 defineert het begrip ongeveer hetzelfde, namelijk: “Het geheel van de verschijnselen en gevoelens van de lichamelijke liefde.”2 De encyclopedie voor seksonderzoek defineert Erotiek als volgt. “Een uitdrukking van de esthetische aspecten van het leven, die in staat zijn om de seksuele en sensuele verlangens in het effect op de totale ervaring te beperken, of ze te wijzigen. Erotiek komt overeen met het seksuele instinct als de eetlust met de voedsel aandrijving ... Het informeert u over de omvang van vrijheid die iemand heeft gecultiveerd, dat wil zeggen de aard van zijn soevereiniteit (spiritualiteit) tegen de instinctieve-emotionele ervaringen.”3 1 2 3 Koenen, M.J. (1976) Verklarend handwoordenboek der Nederlandse taal. Groningen: H.D. Tjeenk Willink bv (2011) Woordenboek Nederlands. Houten: Unieboek | Het Spectrum bv Kahmen, V. (1971) Erotik in der Kunst: Aspekte zur Kunst der Gegenwart. Tübingen: Ernst Wasmuth 5 De TUIN DER LUSTEN, JEROEN Bosch, 1460-1466 Olieverf op paneel 220 cm x 390 cm Prado Museum, Madrid1 De Tuin der Lusten is een drieluik van Jeroen Bosch (1450-1516). Het is niet duidelijk of de drieluik eerst een altaarstuk is geweest. Dit kan zijn, alleen dan weten we niet waar het gestaan heeft. Het werk werd pas in 1517 voor de eerste keer bekend. Dan bevind het zich in het Paleis van de Nassau in Brussel in de collectie van Hendrik III.2 Als het paneel dicht is (afb. 1) zie je een uitspansel van de hemel in een cirkel, met daarin de aarde. Linksboven is God afgebeeld. Hij is de schepping aan het dicteren uit een boek. Geopend (afb. 2) zie je op het linker paneel het paradijselijke en hemelse. Je ziet Adam en Eva voor de zondeval gehuwd worden door Christus. Adam en Eva willen zich graag vermenigvuldigen, en lust is wat ze drijft. Maar zoals het sacrament van de kerk, is niet toegestaan voor het heilige huwelijk. Je ziet hier eigenlijk de schepping van de mens.2 Het middenpaneel laat Jeroen de opdracht van God aan Adam en Eva zien.2 Genesis 1:28 : ‘28 En God zegende hen, en God zeide tot hen: Weest vruchtbaar, en vermenigvuldigt, en vervult de aarde, en onderwerpt haar, en hebt heerschappij over de vissen der zee, en over het gevogelte des hemels, en over al het gedierte, dat op de aarde kruipt!’3 Wat je in het middenpaneel ziet is dus de letterlijke vervulling van die opdracht. De vruchtbaarheid wordt uitgebeeld op een bijzondere manier, want mensen brengen vruchten voort. Je ziet eigenlijk allerlei mensen die bezig zijn met lust en verder met niets anders. Maar de echte iconografie en betekenis hiervan, achter dit schilderij is nog niet bekend. Het heeft geen eenduidige iconografie.2 Letterlijk zichtbaar op het middenpaneel is een poel. In het midden hierin zitten naakte vrouwen en daaromheen rijden mannen op wilde dieren. Een andere interpretatie is dat Bosch wilde uitdrukken dat verleiden dierlijk is. Op de voorgrond zijn vrijende en kussende stelletjes zichtbaar. Hieromheen zijn vruchten geschilderd. Wat letterlijk zichtbaar is, kan een ode aan de erotiek genoemd worden.4 Op het rechter paneel is de hel zichtbaar. Hetgene wat gebeurd als je te ver gaat in je lusten.2 De enorme erotiek die uit het schilderij spreekt is bewust shockerend geweest, daar is geen twijfel over.2 De functie van het geheel is duidelijk religieus en heeft niets met erotiek te maken.2 Maar het middenpaneel is duidelijk erotisch te noemen.4 1 http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jheronimus_Bosch_023.jpg (Geraadpleegd op 15 mei 2013) 2 http://www.geschiedenis24.nl/ovt/afleveringen/2010/Ovt-11-07-2010/De-tuin-der-Lusten-1480-1490-van-JeroenBosch.html (Geraadpleegd op 15 mei 2013) 3 http://www.biblestudytools.com/svv/genesis/passage.aspx?q=genesis+1:22;genesis+1:28;genesis+8:17;genesis+9:1;g enesis+9:7;genesis+17:6;genesis+17:20;genesis+26:22;genesis+28:3;genesis+35:11;genesis+41:52;genesis+47:27;genesis+48:4; genesis+49:22 (Geraadpleegd op 15 mei 2013) 4 http://erotiekindekunst.blogspot.nl/search?updated-max=2012-06-02T03:17:00-07:00&max-results=7 (Geraadpleegd op 15 mei 2013) 6 Erotiek in de kunst Valerie Maas De schommel, Jean-Honoré Fragonard, 1767 Olieverf op doek 81 cm x 64,2 cm Wallace Collection, Londen1 De schommel (afb. 3) is een schilderij uit de achttiende-eeuwse Franse rococco (ca. 1720-1770). Het voyeursmotief, een man verscholen achter iets, in dit geval struiken, kijkend naar een vrouw, komt in deze periode veel voor.2 Het schilderij is waarschijnlijk in opdracht gemaakt voor de baron Saint Julien (1713–1788). Hij heeft de opdracht in eerste instantie niet aan Jean-Honoré Fragonard (1732-1806) gegeven, maar aan GabrielFrançois Doyen. Doyen vond de opdracht niet passend bij zijn eigen werken en heeft de opdracht doorverwezen aan Fragonard. De opdracht was erg duidelijk. De opdrachtgever wilde afgebeeld worden met zijn maîtresse. De maîtresse zou op een schommel zitten, die in beweging werd gebracht door een bisschop. En hij zelf zou zo afgebeeld willen worden dat hij de benen van de maîtresse kon zien. Doyen zou nog toegevoegd hebben, dat uitvliegende pantoffels niet zouden misstaan.2 In een groene omgeving van rozenstruiken en bomen zien we een jonge vrouw op een schommel. Achter haar, rechtsonder in de schaduw is een man te zien.2 Dit zou eigenlijk de bisschop zijn, maar Fragonard heeft geen bisschop afgebeeld, maar een leek, ook wel omschreven als een tuinman.3 De schommel is afgebeeld op zijn hoogste punt, dit word benadrukt door de vrouw die achterover leunt en de opwaaiende rok. Een pantoffel is van haar voet gegleden en zweeft hoog in de lucht. Ook hier heeft Fragonard een verandering aangebracht. In plaats van beide pantoffels is er maar een uitgevlogen. Linksonder op de afbeelding is de opdrachtgever afgebeeld, hij ligt achter de struiken kijkend onder de rok van de vrouw. Hij houd zijn linkerarm omhoog met een hoed in zijn hand, hiermee benadrukt hij zijn kijkrichting. De vrouw richt zijn blik op de liggende man. Rechtsonder de vrouw is een standbeeld afgebeeld met twee putti. Een van deze twee putti kijkt net als de liggende man naar de vrouw.2 Een putti is een gevleugeld kindje dat als aankondiger van de wereldse liefde voorkomt.4 Aan de linkerrand van het schilderij is nog een standbeeld afgebeeld, hierop staat een mannetje met zijn wijsvinger tegen zijn mond. Dit word een ‘amour silencieux’ genoemd. Het lijkt of hij de vrouw en de liggende man vraagt stil te blijven over wat er zich afspeelt. Rechtsonder op de afbeelding zou nog een hondje zichtbaar zijn, deze heeft een geopend bekje.2 Een hond staat voor trouw,4 maar met zijn geopende bekje onttrekt hij zich tot stilzwijgen.2 Het voyeursmotief word in dit schilderij dus gecombineerd met andere elementen: de natuur, de putti en de schommel. Deze elementen zijn al eeuwenlang verbeeld in de kunst. Dit beeld is er een uit een beeldtraditie. De schommel is een van de vele schilderijen uit de Franse rococco, waarin het thema liefde, wellust en passie voorkomt. Overspel, intrige, wanorde van kleding en/ of het interieur, maar vooral de smachtende mannelijke blik vormen kenmerkende thema’s, symbolen en motieven. 1 http://wallacelive.wallacecollection.org/eMuseumPlus;jsessionid=362C46CBB552841F20F055B6764197EC. node1?service=direct/1/ResultLightboxView/result.t1.collection_lightbox.$TspTitleImageLink.link&sp=10&sp=Scollection&sp =SfilterDefinition&sp=3&sp=0&sp=4&sp=Slightbox_3x4&sp=0&sp=Sdetail&sp=0&sp=F&sp=T&sp=9 (Geraadpleegd op: 4 mei 2013) 2 http://theol.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/1988/119/5westen.pdf (Geraadpleegd op: 20 april 2013) 3 manuhelwegen.com/wp-content/uploads/2011/06/opdracht_manu_artikel_nouvelle_rococo.pdf (Geraadpleegd op 20 april 2013) 4 Hall J. (2011). Hall’s Iconografisch Handboek: onderwerpen, symbolen en motieven in de beeldende kunst. Leiden: Primavera Pers 7 OLYMPIA, EDOUARD MANET, 1862-1863 Olieverf op doek 130 x 190 cm Musée D’Orsay, Parijs1 Olympia (afb. 4) is een schilderij van Edouard Manet (1832-1883). Hij is een schilder die behoort tot het realisme.1 Op het schilderij is een vrouw te zien. Zij is op haar pantoffeltje, een armband en een ketting rond haar hals na volkomen naakt. Achter haar staat een zwarte vrouw met een boeket bloemen. En rechtsonder in het schilderij is nog een kat te zien met opgestoken staart.1 Manet schilderde hier een prostituee. Manets’ model was Victorine Meurent (1844-1927), ze stond niet bekend als een prostituee. Wel poseerde ze vaker voor Manet, ze is ook te zien in Déjeuner sur l’herbe (afb. 5).1 Een inspiratiebron van Manet is zeker de Venus van Urbino (afb. 6) van Titiaan (1490-1576) geweest. Maar daarnaast ook de odalisken (afb. 7) van Ingres1 (1780-1867).2 Beide schilders bewonderde hij. Olympia verschilt van deze hiervoor genoemde schilderijen. Zij kijkt met opgeheven hoofd de toeschouwer aan en ook de kat kijkt de toeschouwer aan. De blik van de kijker wordt net als bij Venus van Urbino naar haar linkerhand getrokken, die op haar schoot ligt. Het is een uitdagend gebaar, om de afwezigheid van de penis te verbergen.1 Naast deze vergelijking zie je ook duidelijk dat Olympia een slanke, jeugdige vrouw is. In die tijd hadden de vrouwen op de schilderijen volupteuze vormen, die de gangbare vorm van burgelijke vrouwelijkheid en seksualiteit vertegenwoordigden. Ook vrouwen op pornografische afbeeldingen uit die tijd waren welgedaan en rondborstig. De vrouwen werden vaak getransformeerd tot godinnen afgebeeld op de schilderijen in de Salon, bijvoorbeeld oprijzend uit het schuim. En niet gewoon als prostituee.1 Om nog een betere inkijk te geven in het schilderij, wil ik graag de iconografie nog naar voren brengen. De zwarte kat, de uitgetrokken pantoffel, de bos bloemen en de orchidee in haar haren verwijzen allemaal naar geslachtsverkeer.3 In 1865 kwam het schilderij in de Parijse Salon. Daarentegen was twee jaar eerder Déjeuner sur l’herbe niet toegelaten in de salon.3 De toeschouwers van Olympia in die tijd waren meestal ontsteld.4 Ze lachte, bespotte het en keurde het af.1 Ze werden geconfronteerd met een moderne prostituee. En het feit dat ze alleen een pantoffel, armband en ketting droeg benadrukte het nog meer dat ze verder naakt was.4 1 2 3 4 8 Honour, H. & Fleming, J. (2009). Algemene kunstgeschiedenis. Amsterdam: Meulenhoff. http://www.artcyclopedia.com/artists/ingres_jean-auguste-dominique.html (Geraadpleegd op 17 mei 2013) http://smarthistory.khanacademy.org/manet-olympia.html?q=manet-olympia.html (Geraadpleegd op 15 mei 2013) http://www.hanta.nl/hanta/2013/02/22/eens-aanstootgevend-manets-olympia/ (Geraadpleegd op 17 mei 2013) Erotiek in de kunst Valerie Maas L’Origine DU monde, Gustave Courbet, 1866 Olieverf op doek 46,3 cm x 55,4 cm Musée D’Orsay, Parijs1 L’Origine du monde (afb. 8) is een schilderij van Gustave Courbet (1819-1877), een Franse realist, net zoals de hiervoor beschreven Manet. Courbet schilderde regelmatig vrouwelijke naakten, een voorbeeld daarvan is Les dormeuses 1866 (afb. 9), een schilderij waarop twee vrouwelijke naakten zichtbaar zijn.1 Zij liggen slapend op een bed, innig verstrengeld. Khalil Bey (1831-1879), een toenmalig ambassadeur in het Ottomaanse Rijk in Athene en daarna in St. Petersburg, kocht dit schilderij van Courbet. Waarschijnlijk krijgt hij L’Origine du monde erbij, hier wordt officieel niet over gesproken. Het kan naast deze theorie ook in opdracht zijn gemaakt voor de ambassadeur.2 Hij verzamelde erotische werken en besteedde veel geld in de ateliers van Parijs. Hierna is het werk bij een baron in Boedapest terecht gekomen en nog later bij een psychoanalysticus Jacques Lacan (1901-1981). In 1995 werd het eigendom van Musée d’Orsay.3 Op het schilderij is een torso te zien van een naakte vrouw met haar benen wijd. De toeschouwer heeft een onbelemmerd zicht op haar geslachtsstreek. De vrouw leunt achterover en heeft lakens over haar heen, hierdoor is haar buik en één borst met tepel zichtbaar.2 Courbet liet volgens vele bewust het hoofd en de armen weg. Hij wilde de gewone mens laten zien.3 Hij tekende naar levend model, waarschijnlijk Joanna Hiffernan (1843-na 1903), de maîtresse van Courbet en Whistler. De vrouw die ook te zien is op Les dormeuses.2 Naast haar zou ook Jeanne de Tourbey het model kunnen zijn.4 Zij is de maîtresse van Khalil Bey.2 In L’Origine du monde ging hij verder dan bij Les dormeuses. Hij schilderde een bijna anatomische beschrijving van het vrouwelijke geslachtsorgaan. Door de extreme technische vaardigheid van Courbet en zijn kleurgebruik valt het schilderij buiten de pornografie.1 In de tijd dat dit schilderij gemaakt werd, werd het totaal niet gewaardeerd. Het mocht niet getoond worden, maar daarnaast mocht er ook niet over gesproken worden. Het schilderij is niet toonbaar en hing in die tijd niet voor niks in een privé-ruimte van Khalil Bey. L’Origine du monde is een groot taboe. In 1967 wordt voor het eerst een foto van het werk bekend. Hiervoor had niemand een beeld van de voorstelling, het werd ook niet gezien als kunst. In 1977 wordt het werk voor het eerst in een kunstcontext geplaatst.2 Het verstoppen van het schilderij, bij Khalil Bey, is een erotisch spel, een voyeuristisch ritueel.2 Hij is een stiekeme toeschouwer van het schilderij. In plaats van de voyeur in het schilderij, staat hij erbuiten. Op 7 februari 2013 is een nieuwe theorie gekomen. Dit beroemde werk zou maar een deel van het gehele werk zijn. Courbet zou een vrouw in het geheel geschilderd hebben en het werk daarna in vier delen gedeeld hebben. Maar als je hier vanuit gaat, klopt de gehele geschiedenis van het schilderij waarschijnlijk niet.3 1 http://www.musee-orsay.fr (Geraadpleegd op 4 mei 2013) 2 http://www.scriptiebank.be/sites/default/files/6006452f8c5d6522a4f08a7f62781391.pdf (Geraadpleegd op 4 mei 2013) 3 http://www.nrc.nl/nieuws/2013/02/08/heeft-courbet-zijn-beroemde-schilderij-met-naakt-vrouwenlijf-onthoofd/ (Geraadpleegd op 4 mei 2013) 4 http://www.pileface.com/sollers/article.php3?id_article=323 (Geraadpleegd op 4 mei 2013) 9 LES DEMOISELLES D’AVIGNON, PABLO PICASSO, 1907 Olieverf op doek1 243,9 × 233,7 cm2 The Museum of Modern Arts, New York1 Les Demoiselles D’Avignon (afb. 10) is een schilderij van Pablo Picasso (1881-1973)3, het schilderij behoort tot het kubisme. Op het werk zijn vijf vrouwelijke figuren te zien. Drie van hen, de meest linkse vrouw en de twee rechtse vrouwen, zijn afgebeeld met een soort masker voor hun gezichten. Op de voorgrond ligt fruit. En verder op de achtergrond is niet helemaal duidelijk wat er te zien is. De vijf vrouwen op het werk zijn prostituees.5 Pablo Picasso maakte het schilderij in 1907 in zijn aterlier. Op zijn schetsen stonden zeven personen, de vijf vrouwen en twee mannen.4 Picasso had een matroos en een geneesheer willen schilderen. De matroos als klant van de vrouwen en de geneesheer als waarschuwing tegen syfilis, een geslachtsziekte. Uiteindelijk zijn alleen de drie vrouwen op het schilderij zichtbaar.4 De vijf vrouwen staren naar de kijker, en hun gezichten zien er angstaanjagend gewaagd en bezorgd uit. Er is een sterke onderstroom van seksuele angst. De drie vrouwen aan de linkerkant zijn waarschijnlijk geïnspireerd door prehistorische sculpturen die Picasso gezien had.5 De gezichten van de twee vrouwen rechts zijn waarschijnlijk geinspireerd op de Afrikaanse maskers die Picasso in zijn verzameling had.6 Afrika werd gezien als symbool van de wreedheid door de meeste Europeanen. Anders dan zij, zag Picasso de wreedheid als een bron van vitaliteit en vernieuwing. Hij wilde deze inbrengen in de Europese schilderkunst. De gezichten van de twee vrouwen die op maskers lijken zijn waarschijniljk gebasseerd op het idee van de Afrikaanse barbaarsheid, de penseelstreken zijn onstuimig en gewelddadig. Het schilderij bleef in het bezit van Picasso tot hij het aan couturier Jacques Doucet (1853–1929)7 verkocht.4 Het schilderij had oorspronkelijk een andere naam dan het nu heeft. In eerste instantie had het totaal geen naam. Het schilderij verwees naar de Carrer d’Avinyó (Avignonstraat) in Barcelona. Een andere visie is dat het verwees naar Rue d’Avignon, een straat waarin de afgebeelde meisjes werkten. De eerste bekende naam van het schilderij is Le Bordel d’Avignon, het bordeel in Avignon. Maar Jacques Doucet wilde geen schilderij, met de naam Bordeel, in zijn huis hangen. Waarschijnlijk is het hierdoor gewijzigd.4 1 2 3 4 5 6 2013) 7 10 http://www.abcgallery.com/P/picasso/picasso188.html (Geraadpleegd op 15 mei 2013) http://nl.wikipedia.org/wiki/Les_Demoiselles_d’Avignon (Geraadpleegd op 15 mei 2013) Honour, H. & Fleming, J. (2009). Algemene kunstgeschiedenis. Amsterdam: Meulenhoff. http://www.kubisme.info/kt500.html (Geraadpleegd op 15 mei 2013) http://www.sparknotes.com/biography/picasso/section5.rhtml (Geraadpleegd op 15 mei 2013) http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/kunst/90963-pablo-picasso-les-demoiselles-davignon.html (geraadpleegd op 15 mei http://en.wikipedia.org/wiki/Jacques_Doucet_(fashion_designer) (Geraadpleegd op 15 mei 2013) Erotiek in de kunst Valerie Maas DANAË, GUSTAVE KLIMT, 1907-1908 Olieverf op doek 77 x 83 cm Galerie Wurthle, Wenen1 Danaë (afb. 11) is een schilderij van Gustave Klimt (1862-1918).2 Klimt schildert in de stijl van Art Nouveau.1 Dit kan je zien omdat hij werkte in een decoratieve stijl, met ornamentale kleurvlakken en goud.2 Op het werk is een vrouw te zien, liggend in de foetushouding. Ze ligt met opgetrokken knieën, met haar handen voor haar buik. De vrouw heeft lange, krullende haren en haar ogen dicht. Een doek bedekt haar lichaam een klein stukje. Links op het schilderij is een gouden regen zichtbaar, deze zal zo verder toegelicht worden. Het verhaal van Danaë is een mythologisch verhaal. Danaë is de dochter van Eurydike en koning Akrisios van Argos.3 Danaë word opgesloten door haar vader, omdat een orakel had verspeld dat hij gedood zou worden door zijn kleinzoon.2 Door Danaë op te sluiten, kon zij niet zwanger raken. Maar Zeus heeft haar zwanger gemaakt, door middel van gouden regen. De zoon die hieruit geboren werd heet Perseus. Later wordt de vader van Danaë, onopzettelijk door Perseus gedood, zoals het orakel voorspelde.3 Op het schilderij is dus verbeeld hoe Zeus, de oppergod, Danaë zwanger maakte met de gouden regen. Het mythologische verhaal van Danaë is in het verleden een populair onderwerp geweest. Soms ligt ze op een bed, zoals te zien is bij Titiaan (1490-1576)4 (afb. 13) en Rembrandt (1609-1669)4 (afb. 14).3 Deze schilderijen en de Danaë van Gossaert (1478-1532)5 (afb. 12) wil ik even vergelijken met Danaë van Klimt. Ten eerste valt op dat zoals al gezegd de Danaë van Titiaan en Rembrandt op een bed liggen. De Danaë van Gossaert zit daarentegen. De gouden regen, zoals afgebeeld bij Klimt is ook opvallend verschillend bij de andere schilderijen. Op het schilderij van Grossaert is ook een gouden regen te zien, die in de schoot van Danaë valt, vergelijkbaar met die van Klimt. Bij Titiaan is het voorgesteld als gouden munten uit een wolk.2 En bij Rembrandt is de gouden regen geabstraheert tot lichtval.3 De gloed om Danaë heen, zoals ook te zien bij Rembrandt, is bij Klimt terug te zien.2 Als laatste valt nog op dat alleen de Danaë van Grossaert een soort jurk draagt. Die van Rembrandt en Klimt hebben een doek over een gedeelte van het lichaam en de Danaë van Titiaan is volledig naakt. De foetushouding waarin Danaë ligt, staat voor onschuld. Klimt lijkt daarmee aan te sluiten bij de Middeleeuwse visie op Danaë.2 Ze is dan de personificatie van kuisheid en haar gemeenschap met Zeus, via de gouden regen, is een allegorie en prefiguratie van het maagdelijke moederschap van Maria.3 Deze visie is ook terug zien bij Gosseart. Hij schildert Danaë als een soort Maria. Klimt beeldt dit uit door haar slapend in de foetushouding weer te geven.2 Daarentegen kan de foetushouding ook staan voor een erotische lading. Net als bij de Danaë van Rembrandt is het niet duidelijk of ze de gouden regen afweert of wenkt. Klimt laat dit via haar lichaamstaal aan ons zien. Ze doet niet mee, en tegelijkertijd toch wel. Klimt verbeeld dus kuisheid en erotiek op hetzelfde moment.2 1 http://www.wikipaintings.org/en/gustav-klimt/danae-1908 2 http://www.dekunsten.net/dk-kunstschrijven-schuffel.html 3 Moormann, E. M. & Uitterhoeve, W. (2007) Van Alexander tot Zeus: Figuren uit de klassieke mythologie en geschiedenis, met hun voortleven na de oudheid. Amsterdam: Uitgeverij Sun. 4 Honour, H. & Fleming, J. (2009). Algemene kunstgeschiedenis. Amsterdam: Meulenhoff. 5 http://www.pinakothek.de/jan-gossaert-gen-mabuse (Geraadpleegd op 15 mei 2013) 11 VERGELIJKING Bij het vergelijken van de schilderijen is het eerste wat opvalt dat de erotiek onder andere duidelijk wordt gemaakt door een of meerdere naakte vrouwen. Alleen bij De schommel van Fragonard is dit niet zo. Deze vrouw is gekleed, maar zorgt er wel voor dat de man die naar haar kijkt, de voyeur, haar gedeeltelijk naakt kan zien, of in ieder geval onder haar rok kan kijken. Daarnaast valt het op dat de functie van De tuin der Lusten van Bosch religieus is. En dat is duidelijk anders bij de andere schilderijen. Alleen bij Danaë van Klimt komt dit een beetje terug. Hij verbeeldt namelijk het mythologische verhaal van Danaë. Maar of het nu om het verhaal draait of vooral om de naakte vrouw, dat is niet duidelijk. De tuin der Lusten gaat vooral om het verhaal. De naakte vrouwen (en mannen) zijn hier niet bewust aantrekkelijk geschilderd. De functie is zoals eerder genoemd ook niet als eerste de erotiek op te roepen, maar religieus. Het schilderij valt een beetje buiten de serie van de gekozen schilderijen hierdoor. De schommel is een romantisch schilderij. Het is in eerste instantie niet meteen een erotisch schilderij, onder andere omdat de vrouw gekleed is. Maar zodra je beter gaat kijken is het wel degelijk erotisch. De rest om de vrouw op de schommel en de man in de struiken krijgt ook veel aandacht. Het voyeursmotief komt in enkele schilderijen terug, waaronder dus bij De schommel. De man achter de struiken kijkt stiekem naar de schommelende vrouw. Daarnaast komt dit motief terug bij L’Origine du monde, maar dit komt meer door de manier van ophangen bij Khalil Bey. Hij hing het doek achter een gordijn in een privéruimte.1 Khalil Bey was de stiekeme toeschouwer van het schilderij. Bij De schommel zijn ook een aantal iconografische delen terug te vinden, zoals de cupido’s en het hondje. Dit zie je ook terug komen bij Olympia van Manet. Je kan beide schilderijen iconografisch beschrijven, zoals ik eerder al een stukje gedaan heb. In beide iconografieën komt de erotiek duidelijk naar voren. Ook het pantoffeltje van beide vrouwen is uit, een verwijzing naar geslachtsverkeer, dus erotiek. Ook Danaë van Klimt en De tuin der Lusten van Bosch kunnen iconografisch beschreven worden. Maar dit komt vooral doordat er bij de eerste een mythologisch verhaal is afgebeeld, en bij de tweede een religieus verhaal. Bij Olympia van Manet en Les demoiselles d’Avignon van Picasso kijken de vrouwen je direct aan. In beide schilderijen zijn de vrouwen ook afgebeeld als prostituee. Olympia kijkt je direct aan. Volgens sommige critici kijkt zij richting de deur naar een klant. In dat geval zouden de toeschouwers de rol van de klant vervullen.2 Het schilderij van Manet is net zoals L’Origine du monde van Courbet een realistisch schilderij. Persoonlijk vond ik dat ik beide schilderijen L’Origine du monde en Olympia beide in dit betoog moest toevoegen, ook al zijn ze beide uit dezelfde periode. Beide schilderijen waren erg shockerend in die tijd. Manets’ schilderij werd wel in de Salon opgehangen, zodat het publiek het kon zien. Daarentegen werd Courbets’ schilderij lang verborgen gehouden, niemand wist hoe het eruit zag. Maar wel duidelijk is dat het erg shockerend is geweest voor die tijd. De schilderijen hebben daarentegen wel grote verschillen. In het eerste opzicht is het schilderij van Courbet veel erotischer en shockerender dan het schilderij van Manet. Maar hoe langer je naar het schilderij van Manet kijkt, hoe shockerender het ook wordt. De vrouw kijkt je echt recht aan, terwijl je het hoofd van de vrouw bij L’Origine du monde niet eens ziet. Beide schilders wilden de gewone mens laten zien. Maar Courbet deed dat door een bijna anatomische beschrijving te maken van het geslachtsorgaan, terwijl Manet meer de wereld van de vrouw, prostituee, liet zien. Als je Olympia vergelijkt met de rest van de schilderijen wordt er een slanke, jeugdige vrouw geschilderd, in de eerdere schilderijen zoals de Venus van Urbino wordt er een volslanke vrouw geschilderd. Dit is al eerder in het betoog voor gekomen. Als je dit vergelijkt met de gekozen schilderijen valt vooral bij Courbet op dat dit geen slanke vrouw is, of in ieder geval niet zoals bij Manet. De vrouwen in De tuin der Lusten 1 2013) 2 12 http://www.scriptiebank.be/sites/default/files/6006452f8c5d6522a4f08a7f62781391.pdf (Geraadpleegd op 4 mei http://smarthistory.khanacademy.org/manet-olympia.html?q=manet-olympia.html (Geraadpleegd op 18 mei 2013) Erotiek in de kunst Valerie Maas zijn wel slank, maar roepen niet echt erotiek op, net zoals Olympia doet. L’Origine du monde is moeilijk te vergelijken met de andere schilderijen. Het enige wat duidelijk naar voren komt is dat de vrouw hier op een geheel andere manier verbeeld is. Haar hoofd is niet zichtbaar, zoals op de andere schilderijen. Het lijkt bijna een object te zijn. Wel komt een doek, die ook op L’Origine du monde zichtbaar is en een deel van het lichaam bedekt in verschillende schilderijen terug, zoals Olympia en Danaë. Op Les demoiselles d’Avignon van Picasso zijn de vrouwen totaal anders verbeeld dan op de andere schilderijen. De vrouwen zijn hier dan wel prostituees, maar ze zijn niet aantrekkelijk afgebeeld. Ze zijn afgebeeld met maskers voor hun gezicht en erg vierkant in plaats van rond. De vrouw op L’Origine du monde is bijvoorbeeld erg rond en zonder scherpe hoeken afgebeeld. Het schilderij zal ook minder lust oproepen dan de andere schilderijen, waarin de vrouw naar de werkelijkheid is geschilderd. In dit schilderij is ook niet duidelijk in welke context de vrouwen zich bevinden, terwijl dit bij de rest van de gekozen schilderijen wel duidelijk is, op Danaë na. Danaë van Klimt is afgebeeld terwijl ze geslachtsgemeenschap heeft met Zeus. Op De tuin der Lusten komt dit terug. Vooraan op het middenpaneel zijn stelletjes aan het vrijen met elkaar. Ook op het schilderij Les dormeuses van Courbet zie je twee vrijende mensen, in dit geval vrouwen. Deze behoort eigenlijk niet tot de gekozen schilderijen, maar is wel een schilderij van Courbet en komt al eerder voor in dit betoog. Danaë’s geslachtsgemeenschap is wel totaal anders afgebeeld. Het is afgebeeld zoals het verhaal het verteld, met een gouden regen. Nog meer opvallend aan dit schilderij is dat de vrouw haar ogen dicht heeft. Danaë doet mee aan de ene kant en aan de andere kant niet. Ditzelfde zie je terug bij De schommel, aan de ene kant doet de vrouw mee met de man, door haar pantoffel uit te slingeren en tegelijkertijd zo te gaan zitten dat de man onder haar rok kan kijken. Aan de andere kant doet ze net of er niks aan de hand is voor de man die de schommel in beweging houdt. Danaë doet ditzelfde door haar ogen dicht te houden en in de foetushouding te liggen. Danaë heeft een soort gloed om zich heen en buiten die gloed is het donker, ook de vrouw op L’Origine du monde ligt op een witte doek en daarom heen is het zwart. Dit zou je ook als een soort gloed kunnen zien. Olympia valt ook erg op. Zij is door Manet op een donkere achtergrond geschilderd, waardoor een beetje hetzelfde effect word bereikt. Gustave Klimt en Edouard Manet hebben beide Titiaan als voorbeeld gebruikt. Beide schilderijen van Titiaan zijn bij de afbeeldingen te zien (afb.6 en 13). 13 CONCLUSIE Het valt op dat het verbeelden van erotiek, dus naakte vrouwen, steeds gemakkelijker wordt. Op het schilderij van Bosch zijn de vrouwen naakt verbeeld in de functie van het verhaal. Dit zie je ook terug bij de benoemde, maar niet beschreven schilderijen van Titiaan en Rembrandt. De naakte vrouw op Titiaans’ Venus van Urbino wordt tot Venus gedoopt, omdat hij dan een vrouwelijk naakt kon verbeelden. Maar het mythologische verhaal van Venus zie je nergens in terug.1 Daarna, vanaf het realisme, worden er steeds meer erotische schilderijen gemaakt, al waren ze vaak in die tijd nog wel shockerend. Hierna wordt er ook geen excuus meer gezocht, zoals een mythologie. Het is gewoon een naakte vrouw, of zoals in het geval van Les demoiselles d’Avignon zijn het prostituees, zonder dat er meer verhaal achter zit. De taboe is zo goed als verdwenen. 1 14 http://www.oscar.mulderz.nl/titiaan/meerinfo.html (Geraadpleegd op 19 mei 2013) Erotiek in de kunst Valerie Maas BRONVERMELDING Boeken: • Honour, H. & Fleming, J. (2009). Algemene kunstgeschiedenis. Amsterdam: Meulenhoff. • Kahmen, V. (1971) Erotik in der Kunst: Aspekte zur Kunst der Gegenwart. Tübingen: Ernst Wasmuth • Hall J. (2011). Hall’s Iconografisch Handboek: onderwerpen, symbolen en motieven in de beeldende kunst. Leiden: Primavera Pers • Moormann, E. M. & Uitterhoeve, W. (2007) Van Alexander tot Zeus: Figuren uit de klassieke mythologie en geschiedenis, met hun voortleven na de oudheid. Amsterdam: Uitgeverij Sun. • Koenen, M.J. (1976) Verklarend handwoordenboek der Nederlandse taal. Groningen: H.D. Tjeenk Willink bv • (2011) Woordenboek Nederlands. Houten: Unieboek | Het Spectrum bv Internet: Geraadpleegd op 20 april 2013: • http://www.eroti-cart.com (geraadpleegd op 20 april 2013) • http://theol.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/1988/119/5westen.pdf (Geraadpleegd op 20 april 2013) • manuhelwegen.com/wp-content/uploads/2011/06/opdracht_manu_artikel_nouvelle_rococo.pdf (Geraadpleegd op 20 april 2013) Geraadpleegd op 4 mei 2013: • http://www.musee-orsay.fr (Geraadpleegd op 4 mei 2013) • http://wallacelive.wallacecollection.org/eMuseumPlus;jsessionid=362C46CBB552841F20F055B67641 97EC.node1?service=direct/1/ResultLightboxView/result.t1.collection_lightbox.$TspTitleImageLink.lin k&sp=10&sp=Scollection&sp=SfilterDefinition&sp=3&sp=0&sp=4&sp=Slightbox_3x4&sp=0&sp=Sdetai l&sp=0&sp=F&sp=T&sp=9 (Geraadpleegd op 4 mei 2013) • http://www.nrc.nl/nieuws/2013/02/08/heeft-courbet-zijn-beroemde-schilderij-met-naakt-vrouwenlijfonthoofd/ (Geraadpleegd op 4 mei 2013) • http://dewerelddraaitdoor.vara.nl/media/209887 (Geraadpleegd op 4 mei 2013) • http://www.pileface.com/sollers/article.php3?id_article=323 (Geraadpleegd op 4 mei 2013) • http://www.scriptiebank.be/sites/default/files/6006452f8c5d6522a4f08a7f62781391.pdf (Geraadpleegd op 4 mei 2013) Geraadpleegd op 15 mei 2013: • http://www.wikipaintings.org/en/gustav-klimt/danae-1908 (Geraadpleegd op 15 mei 2013) • http://www.dekunsten.net/dk-kunstschrijven-schuffel.html (Geraadpleegd op 15 mei 2013) • http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tizian_012.jpg (Geraadpleegd op 15 mei 2013) • http://www.pinakothek.de/jan-gossaert-gen-mabuse (Geraadpleegd op 15 mei 2013) • http://en.wikipedia.org/wiki/File:Courbet_Sleep.jpg (Geraadpleegd op 15 mei 2013) • http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jheronimus_Bosch_023.jpg (Geraadpleegd op 15 mei 2013) • http://www.geschiedenis24.nl/ovt/afleveringen/2010/Ovt-11-07-2010/De-tuin-der-Lusten-14801490-van-Jeroen-Bosch.html (Geraadpleegd op 15 mei 2013) • http://www.biblestudytools.com/svv/genesis/passage.aspx?q=genesis+1:22;genesis+1:28;genesis+8:1 7;genesis+9:1;genesis+9:7;genesis+17:6;genesis+17:20;genesis+26:22;genesis+28:3;genesis+35:11;ge nesis+41:52;genesis+47:27;genesis+48:4;genesis+49:22 (Geraadpleegd op 15 mei 2013) • http://erotiekindekunst.blogspot.nl/search?updated-max=2012-06-02T03:17:00-07:00&max-results=7 (Geraadpleegd op 15 mei 2013) • http://www.abcgallery.com/P/picasso/picasso188.html (Geraadpleegd op 15 mei 2013) • http://nl.wikipedia.org/wiki/Les_Demoiselles_d’Avignon (Geraadpleegd op 15 mei 2013) • http://www.kubisme.info/kt500.html (Geraadpleegd op 15 mei 2013) 15 • http://www.sparknotes.com/biography/picasso/section5.rhtml (Geraadpleegd op 15 mei 2013) • http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/kunst/90963-pablo-picasso-les-demoiselles-davignon.html (geraadpleegd op 15 mei 2013) • http://en.wikipedia.org/wiki/Jacques_Doucet_(fashion_designer) (Geraadpleegd op 15 mei 2013) • http://smarthistory.khanacademy.org/manet-olympia.html?q=manet-olympia.html (Geraadpleegd op 15 mei 2013) Geraadpleegd op 17 mei 2013: • http://www.hanta.nl/hanta/2013/02/22/eens-aanstootgevend-manets-olympia/ (Geraadpleegd op 17 mei 2013) • http://www.artcyclopedia.com/artists/ingres_jean-auguste-dominique.html (Geraadpleegd op 17 mei 2013) • http://en.wikipedia.org/wiki/The_Swing_(painting) (Geraadpleegd op 17 mei 2013) • http://fr.wikipedia.org/wiki/Khalil-Bey (Geraadpleegd op 17 mei 2013) • http://nl.wikipedia.org/wiki/Jacques_Lacan (Geraadpleegd op 17 mei 2013) • http://en.wikipedia.org/wiki/Joanna_Hiffernan (Geraadpleegd op 17 mei 2013) Geraadpleegd op 18 mei 2013: • http://smarthistory.khanacademy.org/manet-olympia.html?q=manet-olympia.html (Geraadpleegd op 18 mei 2013) Geraadpleegd op 19 mei 2013: • http://www.oscar.mulderz.nl/titiaan/meerinfo.html (Geraadpleegd op 19 mei 2013) 16 Erotiek in de kunst Valerie Maas AFBEELDINGEN 1. De tuin der lusten gesloten, Jeroen Bosch, 1460-1466 2. De tuin der lusten geopend, Jeroen Bosch, 1460-1466 3. De schommel, Jean-Honoré Fragonard, 1767 4. Olympia, Edouard Manet, 1862-1863 5. Le Déjeuner sur l’herbe, Edouard Manet, 1863 6. Venus van Urbino, Titiaan, 1538 7. Odalisk met de slaaf, Jean Auguste Dominique Ingres, 1842 8. L’Origine du monde, Gustave Courbet, 1866 9. Les dormeuses, Gustave Courbet, 1866 10.Les Demoiselles d’Avignon, Pablo Picasso, 1907 11.Danaë, Gustave Klimt, 1907-1908 12.Danaë, Jan Gosseart, 1527 13.Danaë receiving the golden rain, Titiaan, 1553 14.Danaë, Rembrandt Harmenszoon van Rijn, 1536 17 1. De TUIN DER LUSTEN, JEROEN Bosch, 1460-1466 Olieverf op paneel 220 cm x 390 cm (geopend) Prado Museum, Madrid1 Gesloten 1 18 http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jheronimus_Bosch_023.jpg (Geraadpleegd op 15 mei 2013) Erotiek in de kunst Valerie Maas 2. De TUIN DER LUSTEN, JEROEN Bosch, 1460-1466 Olieverf op paneel 220 cm x 390 cm (geopend) Prado Museum, Madrid1 Geopend 1 http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jheronimus_Bosch_023.jpg (Geraadpleegd op 15 mei 2013) 19 3. De schommel, Jean-Honoré Fragonard, 1767 Olieverf op doek 81 cm x 64,2 cm Wallace Collection, Londen1 1 http://wallacelive.wallacecollection.org/eMuseumPlus;jsessionid=362C46CBB552841F20F055B6764197EC. node1?service=direct/1/ResultLightboxView/result.t1.collection_lightbox.$TspTitleImageLink.link&sp=10&sp=Scollection&sp =SfilterDefinition&sp=3&sp=0&sp=4&sp=Slightbox_3x4&sp=0&sp=Sdetail&sp=0&sp=F&sp=T&sp=9 (Geraadpleegd op: 4 mei 2013) 20 Erotiek in de kunst Valerie Maas 4. OLYMPIA, EDOUARD MANET, 1862-1863 Olieverf op doek 130 x 190 cm Musée D’Orsay, Parijs1 1 Honour, H. & Fleming, J. (2009). Algemene kunstgeschiedenis. Amsterdam: Meulenhoff. 21 5. LE DeJEUNER SUR L’HERbE, EDOUARD MANET, 1863 Olieverf op doek 208 × 264 cm Musée D’Orsay, Parijs1 1 22 Honour, H. & Fleming, J. (2009). Algemene kunstgeschiedenis. Amsterdam: Meulenhoff. Erotiek in de kunst Valerie Maas 6. VENUS VAN URBINO, TITIAAN, 1538 Olieverf op doek 119,4 × 165,1 cm Uffizi Gallery, Florence1 1 Honour, H. & Fleming, J. (2009). Algemene kunstgeschiedenis. Amsterdam: Meulenhoff. 23 7. ODALISK MET DE SLAAF, JEAN AUGUSTE DOMINIQUE INGRES, 1842 Olieverf op doek 71 x 100 cm Walters Art Gallery, Baltimore1 1 24 Honour, H. & Fleming, J. (2009). Algemene kunstgeschiedenis. Amsterdam: Meulenhoff. Erotiek in de kunst Valerie Maas 8. L’Origine DU monde, Gustave Courbet, 1866 Olieverf op doek 46,3 cm x 55,4 cm Musée D’Orsay, Parijs1 1 http://www.musee-orsay.fr (Geraadpleegd op 4 mei 2013) 25 9. Les dormeuses, Gustave Courbet, 1866 Olieverf op doek 135 cm x 200 cm Petit Palais, Parijs1 1 26 http://en.wikipedia.org/wiki/File:Courbet_Sleep.jpg (Geraadpleegd op 15 mei 2013) Erotiek in de kunst Valerie Maas 10. LES DEMOISELLES D’AVIGNON, PABLO PICASSO, 1907 Olieverf op doek1 243,9 × 233,7 cm2 The Museum of Modern Arts, New York1 1 2 http://www.abcgallery.com/P/picasso/picasso188.html (Geraadpleegd op 15 mei 2013) http://nl.wikipedia.org/wiki/Les_Demoiselles_d’Avignon (Geraadpleegd op 15 mei 2013) 27 11. DANAË, GUSTAVE KLIMT, 1907-1908 Olieverf op doek 77 x 83 cm Galerie Wurthle, Wenen1 1 28 http://www.wikipaintings.org/en/gustav-klimt/danae-1908 Erotiek in de kunst Valerie Maas 12. DANAË, JAN GOSSAERT, 1527 Kleur op hout 114 x 95 cm Alte Pinakothek, München1 1 http://www.pinakothek.de/jan-gossaert-gen-mabuse (Geraadpleegd op 15 mei 2013) 29 13. DANAË RECEIVING THE GOLDEN RAIN, TITIAAN, 1553 Olieverf op doek 129,8 x 181,2 cm Prado Museum, Madrid1 1 30 http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tizian_012.jpg (Geraadpleegd op 15 mei 2013) Erotiek in de kunst Valerie Maas 14. DANAË, REMBRANDT HARMENSZOON VAN RIJN, 1636 Olieverf op doek 185 x 202,5 cm Hermitage Museum, Amsterdam1 1 http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Rembrandt_Harmensz._van_Rijn_026.jpg (Geraadpleegd op 15 mei 2013) 31 32
© Copyright 2024 ExpyDoc
