KLEIPIJPEN - Aviculture Europe

KLEIPIJPEN
Door: Kees Moerings, Gouda.
Met dank aan onderzoeker/verzamelaar/publicist Freek Mayenburg,
P.J. Boon en het Amsterdams Pijpenmuseum voor het beschikbaar
stellen van gegevens en foto’s.
Vanaf het 1e kwart van de 17e eeuw werden in de Noordelijke Nederlanden
kleipijpen vervaardigd. Deze kleipijpen werden gebruikt om er tabak in te roken.
Tabak was in de 17e eeuw erg duur, dus de pijpinhoud was toen nog erg gering.
Soms werden er ook bijzondere gebeurtenissen op de pijpen afgebeeld.
De Hollandsche kleipijp wordt ook wel de Goudsche pijp genoemd omdat de stad
Gouda de belangrijkste en langste geschiedenis kent van het ambachtelijk
vervaardigen van kleipijpen.
De pijpen werden allereerst geperst uit een ijzeren of messing mal, maar vanaf
de 20e eeuw werden pijpen gegoten in gipsen mallen. Dat zijn de zogenaamde
doorrokers.
Productie
Je bewust zijn van het productie proces is van belang voor het begrijpen van sommige
details op kleipijp fragmenten. Daarom zal hierna een korte introducerend beschrijving
van de opeenvolgende stappen gegeven die doorlopen worden bij de kleipijp productie.
1. Nadat de klei tot een rol is gevormd wordt een lange naald (wijerdraad) in het dunne
deel van de kleirol gestoken dat later de steel van de kleipijp gaat vormen.
2. De kleirol wordt dan in de messing mal geplaatst, waarna deze gesloten wordt door
de twee delen stevig samen te persen.
3. Door de ijzeren stopper in de opening van de mal te duwen en vervolgens op en neer
te bewegen wordt de ketel van de kleipijp gevormd.
4. Als de stopper uit de mal word gehaald kan de draad verder de mal ingeduwd worden
om zo de ketel met het rookkanaal de verbinden. De mal wordt dan geopend en de
kleipijp er uit gehaald. Overtollige klei bij de persnaden word verwijderd, het zogenaamde trimmen.
De kleipijp kan dan worden afgewerkt door de ketelrand af te ronden en ook kan de
kleipijp nog glad gewreven (geglaasd) worden. Verdere decoratie is het aanbrengen van
een kartelrand (radering) om de ketel en het plaatsen van een hielmerk. Als laatste
wordt de kleipijp gedroogd en dan gebakken in de oven.
Met dank aan: P.J.Boon http://www.goudapipes.nl/production/
Veel 17e t/m 19e eeuwse pijpen zijn vervaardigd ter ere van, of nagedachtenis
aan een huwelijk, een kroning, een oorlog of bij de geboorte van een jonge telg.
In de 19e en 20e eeuw maakte men ook speciale pijpen bij het jubileum van een
vereniging of als persoonlijk aandenken bij het beëindigen van een dienstverband of functie in een vereniging. Er werden allerlei afbeeldingen op de
kleipijpen aangebracht. Soms werd er prentje in wit op een witte doorroker
aangebracht. Door het roken wordt de scherf van de pijpenkop bruin en het
prentje in wit zichtbaar.
De afbeeldingen op kleipijpen betroffen dus vaak wapens van families of
overheden. Op diverse kleipijpen staan voorstellingen van Koninklijke personen
afgebeeld zoals de Oranjes. Ook recent is nog bij de troonswisseling en de
Kroning van Willem Alexander en Maxima een pijp gemaakt met hun voorstelling.
Maar er werden ook kleipijpen gemaakt met tal van andere voorstellingen. Er zijn
ook nogal wat pijpen vervaardigd met de afbeelding van pluimvee, zoals kippen
en duiven.
De afbeelding in de kop van dit artikel
is van een complete en gave kleipijp
gemaakt door de Goudse pijpenmaker
Van Duin. De kip mist zijn snavel.
Datering: 1e helft 20e eeuw.
De naam Van Duin staat in de steel
van de pijp.
Hieronder een ‘doorroker’ van pijpenmakerij Koninklijke Goedewaagen in
Gouda, met afbeelding van een haan
en hen. Op de linker foto nog niet
voldoende doorgerookt, zodat de
afbeelding nog niet goed zichtbaar is.
Op de rechter foto is dat wel zo.
Links: Nog een doorroker
van Goedewaagen, nu met
afbeelding van een duif.
Onder: Nog een doorroker
met afbeelding van een
duif. Deze is uit 1910.
Goudse kleipijpen met de afbeeldingen van een duivin en doffer waren in de 18e
eeuw blijkbaar erg gewild bij het rokende publiek, want ze worden als
bodemvondst vrij veel gevonden. Zoals bijv. onderstaand Parelnaadpijpje, met
links de doffer en rechts de duivin. 1e helft 18e eeuw.
Op het pijpje met de duiven, afgebeeld op de vorige pagina, staat het initiaal van
de pijpenmaker met de letters HP. Er komen twee Goudse pijpenmakers in
aanmerking als maker n.l. Harmen Boot (1686-1713) of Passchier van Zon
(1730-1746)
Het succesvol uitbrengen van zo'n kleipijp viel natuurlijk ook de andere Goudse
pijpenmakers op, die dit type niet in hun assortiment hadden. Het is aannemelijk
dat ze dan snel een mal lieten (na)maken die sprekend op de kleipijp leek die zo
succesvol was. Misschien lieten ze die mal wel maken bij de dezelfde graveur die
de bron van zo'n succesvolle pijp was.
Soms staat de doffer op de linkerhelft
van de mal en soms op de rechterhelft.
Bij nauwkeurige bestudering van de
kleipijpen met de bloemomlijsting
vallen kleine verschillen op, hetgeen er
op duidt dat het om verschillende
mallen moet gaan. Er zijn ook parelnaadkleipijpjes met duiven gemaakt
waarbij de bloemversiering achterwege
is gebleven.
Rechts: Parelnaadpijpje met rechts
doffer en links duivin. Geen omlijsting
met bloemetjes. 1e helft 18e eeuw.
Duivin links en doffer rechts.
Een mal die erg veel gebruikt werd, moest na verloop van tijd opnieuw
‘opgehaald’ worden waarbij vanwege de hernieuwde gravering verschillen
ontstonden in de afbeelding.
Boven: Bewerkte en zeldzame pijpenkop met een kip die een mand op de rug
draagt. De kip mist zijn staart. Datering: 18e eeuw. Maker: de Goudse
pijpenmaker Jan Boot. Bodemvondst: Polder Bloemendaal Waddinxveen.
Meer afbeeldingen van pijpen met kippen, doffers en duivinnen uit de 18e eeuw
vindt u op
http://www.groenehartvertellingen.nl/Pagina/vertellingen-kleipijpenbodemvondsten.htm
Een aantal van deze pijpen en pijpenkoppen zijn te koop.
Het is mijn hobby om ook nu nog kleipijpen te maken; dat zijn dan voornamelijk
herinneringspijpen. Zo ook pijpen in opdracht, met bijvoorbeeld een afbeelding
van een duif erop.
Zelf houd ik ook duiven. Ik ben in het bezit van 9 Duitse meeuwtjes en 2 zwarte
nonduiven. Vriendelijke duiven en ze zijn erg mak.
De duiven vliegen een paar keer per dag los en de buren genieten er net zo van
als ik.
Heeft u interesse in een kleipijpje als ereprijs op een
tentoonstelling, of bijvoorbeeld voor een jubilaris, neem
dan eens vrijblijvend contact met mij op, via
[email protected]
Mijn website: http://goudschepijpenmakerij.nl/
De foto’s op de volgende pagina zijn geplaatst met toestemming van het
Amsterdamse Pijpen Museum. Wilt u nog meer pijpjes met duiven of kippen
zien, dan kunt u zelf zoeken in de online collectie van het museum op
http://www.pipemuseum.nl/index.php?hm=4&sm=3&th=0&dbm=1&fi=0&p=0
(Vul daar de zoekterm in: duif, haan en/of kip.)
Amsterdam Pipe Museum
Prinsengracht 488
1017 KH Amsterdam
T. 020 - 42 11 779
E. [email protected]
www.pipemuseum.nl
Boven: Pijp met kippenkop met rode
geglazuurde lel. Datering: 1860-1880.
kam
en
Onder: Steel met zittende duif. Datering: 1915 –
1935.
Boven:
Staande
haan,
gekroond.
Datering: 1770 – 1790.
Onder: Voorzijde pijpenkop met doorrokerplaatje
zittende duif. Datering:
1940 – 1950.
Onder: Staande haan. Datering 1909 – 1915.
Copyright ©2014
All rights reserved by the
Aviculture-Europe Foundation.
Dit is een publicatie uit het online
tijdschrift www.aviculture-europe.nl
Nederlandse uitgave
ISSN: 1871-6865
U mag deze tekst / foto’s niet
kopiëren, distribueren, zenden of
publiceren zonder schriftelijke
toestemming.
Aanbevolen website, met filmpjes, http://dutchpipesmoker.wordpress.com/2014/01/18/dutch-clay-pipes/

Download Report