HET KRUIS TE HOOGEVEEN

Het afvaren van turf begon met brandschuiten, kleine
pramen. Daarna kwamen de iets grotere pramen waar voor
die tijd al een dubbele lading op kon. De pramen voeren af
en aan in vloten. Anders werkte het systeem van de oude
Hoogeveensche Vaart niet, met zijn verlaten en stijgende
en dalende panden. (de vaart tussen de verlaten, een
simpel soort sluizen met valdeuren). Eens of tweemaal in
de maand, afhankelijk van weer en hoe de turfhandel verliep, voer men op en neer
naar Zwartsluis, of ging verder de IJssel op. Naar de turfmarkt, naar de kalkbranderijen en de steenfabrieken. De kleine Hoogeveense pramen lagen tussendoor in de wijken naast de hoofdkanalen, naast de boerderijen in de velden. Maar
wanneer er weer een vloot zou vertrekken, dan lag het hier rond het Kruis helemaal
vol met hoog opgeladen turfpramen. Nadat de vaart was verbreed en verdiept (na
1852) lag het hier ook regelmatig vol met de nieuwe, grotere schepen. Vooral in de
winter, als het varen stil kwam te liggen. Tussentijds groeide het dorp Hoogeveen
rondom dit Kruis. De hele ontwikkeling is een lang verhaal, maar voor wie de korte
versie wil en geïnteresseerd is in hoe het hier toeging in de Gouden Eeuw:
<http://members.home.nl/albertmetselaar/flyer%20dorpsgroei.pdf>
In 1948 werd de Hoofdstraat gedempt en bestraat. In het begin van de 70’er jaren
verdwenen de bruggen van Schutstraat en Haagje en werden deze vaarten en het
kanaal naar Alteveer gedempt en bestraat. Sindsdien zien we de gemeente Hoogeveen regelmatig zoeken naar een nieuwe invulling van dit geboortepunt van Hoogeveen. De renovatie van het Kruis, zoals dat januari 2014 werd afgerond met het
plaatsen van een fotowand bij een ondergrondse garage, werd voorbereid in 2009.
Toen konden scholieren meedenken. Irmo van der Berge, Koen ter Horst, Arjan
Burema en Robin Bethlehem wonnen prijzen met hun plan, waaronder de Albert ten
Heuvel-prijs. Onderdeel van hun plan was een punt waarop de geschiedenis van
Hoogeveen en de positie daarin van dit Kruis in herinnering werd gehouden.
Tussentijds plaatste het Albert ten Heuvel-fonds een plaquette op het Schippershuus, onthuld door burgemeester Loohuis. Zo zijn we deze tekst begonnen. De
fotowand is zijn eigen leven gaan leiden. De foto’s komen overal uit de gemeente
Hoogeveen. Jammer, want er was nog zoveel van het Kruis te vertellen. Het
e
specifieke, dat het Kruis zijn centrale functie gaf vanaf de 17 eeuw. We missen de
woning van waaruit Hoogeveen werd bestuurd, andere speciale gebouwen, de
peilbalk, onze eerste schippers, de brandschuiten en kleine pramen, de eerste
rondlopende houten bruggen, verlaten……………het Kruis……
KORTE GESCHIEDENIS VAN
HET KRUIS TE HOOGEVEEN
©Albert Metselaar, Hoogeveen 2014
Fotocollage:<http://members.home.nl/albertmetselaar/fotoskruis.pdf>
Het kloppend hart van Hoogeveen, dat is het Kruis geweest, waar het vaarwater
van diverse verveningsmaatschappijen bij elkaar kwam. Waar aan het begin van
de huidige Hoofdstraat de veenkolonie is ontstaan. De plaquette op het Schippershuus herinnert er nog aan. We lezen:
In 1633 werd dit pand in zijn oorspronkelijke vorm gebouwd als woning en
kantoor van de rentmeester van de Compagnie van 5000 Morgen. Toen het
grondgebied van die Compagnie uiteen viel, werd van hieruit het beheer van
de Hoogeveensche Vaart geregeld. De eerste bewoners van dit pand waren
het echtpaar Carst Peters en Trientien Bartels en hun kinderen. De nazaten in
rechte lijn heten Carsten. Via zijlijnen, de dochters van de familie, stammen
nog heel wat Hoogeveners van hen af. Pand en latere gebruikers bleven een
centrale rol vervullen. Tegenover dit pand bouwden de Hollandse heren de
woning voor hun eigen rentmeester. Ten noorden daarvan stonden enkele
dubbele arbeiders-woningen. In 1636 werd dit de kern van de kolonie Hoogeveen. De kolonie ontstond voornamelijk op het gebied van de Hollandse
Compagnie, door toedoen van Pieter Joostens Warmont en Johan van der
Meer. Tussen de beide rentmeesterswoningen lag de zogenaamde Hollandse
e
Brug. In de 18 eeuw verzamelde de Hoogeveense bevolking zich jaarlijks op
2 februari rondom deze brug. Men besprak de zaken waar de bevolking zelf
zeggenschap over had. We staan hier dus op een deel van de geboortegrond
van het dorp, bij een onderdeel van het eerste bestuurlijke centrum en op de
oefengrond van onze democratie.
Het Schippershuus was ooit de rentmeesterswoning van de Algemene Compagnie
van 5000 Morgen. Het pand was al na een paar jaar alleen nog het kantoor van
waaruit het kanaal werd beheerd, en enkele jaren later een patriciërswoning met
een middenstandsfunctie. Zie:
http://members.home.nl/albertmetselaar/flyer%20schippershuus2.pdf
Het Kruis kreeg en hield zijn centrale functie door de rentmeesterswoning van de
Hollandse Compagnie. Van daaruit werd Hoogeveen in de Gouden Eeuw bestuurd.
http://members.home.nl/albertmetselaar/flyer%20woning%20hollcomp.pdf
Van daaruit werd jarenlang de vaart naar Meppel beheerd. Later stond hier de
woning van Albert Steenbergen, de auteur van de novelle Nevelhekse..
http://members.home.nl/albertmetselaar/flyer%20albertsteenbergen.pdf
http://members.home.nl/albertmetselaar/flyer%20Cilie.pdf
Na de afbraak in 1905 werd hier de eiermarkt gehouden.
Tussen deze beide woningen in lag vroeger de Hollandse brug. Nu staat er een
e
monument voor de Hoogeveense schippers. Meneer is gekleed op zijn vroeg 20
eeuws en lijkt te dromen van de tijd dat hier nog de kleine Hoogeveense pramen
langs voeren. Dat leven, van die schippers, van die kleine pramen, zie daarvoor:
http://members.home.nl/albertmetselaar/flyer%20praamschipper.pdf
Aan de andere kant van het water stonden twee grote panden. Een is er afgebroken. Dat was jarenlang een bekende brouwerij in Hoogeveen, die vanwege de tapperij ook letterlijk leven in de brouwerij bracht. Had de vorm van een hoefijzer en is
daarom goed te herkennen op luchtfoto’s. Het was het laatste pand van het Hollandscheveld, dat hier aan het Kruis begon. De woning ernaast, de eerste van de
venen van Zuidwolde, die staat er nog. Het Huis met de Duivengaten. Anders dan
vaak verteld is het pand al zo rond 1660 gebouwd. De duiven gaven spelenderwijs
aan dat de eigenaren van het pand buiten het rechtssysteem van EchtensHoogeveen vielen. Vogels wezen ook op …. losse vrouwen. Zie:
http://members.home.nl/albertmetselaar/flyer%20duivegaten.pdf
En hier, midden over de foto, ietsje links van het verkeersbord naar de winkel toe,
daar liep de peilbalk. Alle schepen moesten erover. Eerst afvaartsgeld betalen.
Wie de balk raakte, was te zwaar beladen en werd beboet. Wie erover was, zat op
de navelstreng tussen Hoogeveen en Zwartsluis, en het is maar net hoe je bekijkt
wie wie heeft groot gemaakt in die dagen. Het pand links is een verhaal apart, zie:
http://members.home.nl/albertmetselaar/flyer%201703.pdf
Terwijl we hier staan denken we nog even terug aan de tijd dat er geen trein was,
geen auto, alleen je benenwagen, als je niet veel geld had. En voor wie het wat
beter had: de trekschuit. Het eerste openbare vervoer van onze plaats, dat kwam
hier aan, een paar meter vanaf de peilbalk. We kennen slechts 1 afbeelding…..
Het begin van de huidige Alteveerstraat maakte het Kruis compleet. Daarvoor was
het een kanaal met een zijvaart, de huidige Hoofdstraat, zoals er zovele waren. Die
vaart en zijvaart waren er al in 1633, net na het begin van de vervening in
Hoogeveen. Op 31 maart 1650 was er voor het eerst sprake van de ‘Zuidwoldiger
Sloot’, op een vergadering van de Algemene Compagnie van 5000 Morgen. De
vraag was of men hoger zou schutten dan gewoonlijk, of men dus het waterpeil zou
laten stijgen, om de Zuidwoldiger Sloot voor pramen beter bevaarbaar te maken.
Men besloot dat niet te doen. Vanaf 1650 werd er dus gewerkt aan een nieuwe
zijvaart van de vaart, en was er voor het eerst een Kruis. Deze vaart was wat betreft
het beginstuk klaar in 1653. De nieuwe vaart werd ook wel het Zuidwoldiger -,
Alteveerse - of Sloodse Opgaande genoemd. Eindelijk konden de boeren van
Steenbergen en Ten Arlo ook beginnen aan hun eigen veenderijen. Over de vaart:
http://members.home.nl/albertmetselaar/flyer%20hoogeveenschevaart.pdf
1

Download Report