“Visualisatie” van vrouwen en mannen/meisjes en jongens in

Deel 3: “Visualisatie” van vrouwen en mannen/meisjes en jongens
in Europese leerboeken voor vreemdetalenonderwijs - resultaten
van enkele leerboekanalyses
Renate Seebauer (AT), Herbert Zoglowek (NO), Małgorzata Żyluk (PL),
Nesrin Oruc (TR), Fiona Shelton (UK)
1. Achtergrond van het onderzoek en de onderliggende problemen
Renate Seebauer (AT)
Leerboeken zijn een belangrijk medium voor de schoolse socialisatie; ze bieden niet alleen
technische kennis, maar vertegenwoordigen (of verbergen) zeer specifieke domeinen uit
de werkelijkheid en construeren zo dus de realiteit. Door middel van tekst en afbeeldingen
worden expliciet of impliciet uitspraken gemaakt over genderverhoudingen.
Vaak gebruikte schoolboeken voor het vreemdetalenonderwijs in het Engels, Duits en
Spaans uit vijf Europese landen werden aan een analyse onderworpen. Aangezien vooral in een vreemde taal, de verwerving van tot dusver onbekend
communicatief gedrag makkelijker is dan in de moedertaal, zijn de sprekers in staat om,
juist door de afstand van de vreemde taal, als het ware een rol aan te nemen en iets nieuws
of ongewoons uit te proberen, waardoor leerboeken voor het aanleren van een vreemde
taal zich eerder voor deze analyse aanboden dan het geval zou zijn geweest met
geschiedenisleerboeken.
Vier handboeken voor de 8ste graad uit vijf Europese landen werden geanalyseerd aan de
hand van volgende vragen:
•
In welke getalverhouding verschijnen mannen en vrouwen/jongens en meisjes in de
door het handboek gepresenteerde afbeeldingen?
•
In welke context zijn afbeeldingen die een overschot aan mannelijke en vrouwelijke
actoren hebben, verankerd?
•
Heeft het handboek een hoofdstuk over het thema “beroepen” / “arbeidswereld”? En zo ja, in welke beroepen worden mannen en vrouwen afgeschilderd?
In een tweede analyse worden geselecteerde teksten onderzocht welk werkwoord (soms
adjectief) volgt op een mannelijke of vrouwelijke actor.
Deze tekst richt zich tot leraren in opleiding, docenten en studenten wiens potentieel om
kritisch om te gaan met leerboeken en de daarin gevoerde rolmodellen, geprikkeld moet
worden.
1
2. Analyse van leerboeken voor het onderwijs van Engels als vreemde taal
2.1 “… nog belangrijker dan de leerboeken zelf zijn de leerkrachten, die met de
leerboeken werken!”
Herbert Zoglowek (NO)
“Enda om lærebøkene er viktig, anser jeg læreren som viktigere.” – Vrije vertaling van een
citaat van Helga Stene (1904-1983), misschien wel de belangrijkste voorvechtster van
gendergelijkheid in leerboeken in Noorwegen. In 1956 legde ze een studie voor over de
geslachtsdiscriminatie in leerboeken. Twintig jaar later zag ze haar werk succesvol
bevestigd in de formulering van de Equality Act dat enkel schoolboeken die gebaseerd zijn
op de gelijkheid van de seksen in de klas gebruikt kunnen worden. Sedert 1972, was ze
raadgeefster in de commissie voor de erkenning van schoolboeken met de belangrijkste
taak om problemen van gendergelijkheid en genderrollen waar te nemen.
Het geanalyseerde leerboek is het in Gyldendal, Oslo, gepubliceerde “Search 8”, van de
auteurs ANNE-BRIT NAUSTDAL FENNER en GEIR NORDAL-PEDERSEN. Het leerboek dat voor de
achtste graad van de Noorse basisschool werd geschreven, verscheen al in 1997 en werd in
hetzelfde jaar erkend voor toelating tot gebruik in scholen door het bevoegde nationale
Leermiddelencentrum.
De verordening voor de erkenning van schoolboeken gebruikt in de Noorse Unified School,
dat
meer
dan
100
jaar
in
Noorwegen
bestond,
werd
in
2000
afgeschaft
(http://www.stortinget.no/otid/1999/o000613-11.html, p. 1-14). In plaats van een
centrale goedkeuring van lesmateriaal, moeten scholen, leerkrachten en ouders meer
vrijheid en verantwoordelijkheid krijgen, waardoor ze de selectie van schoolboeken in de
klas te gebruiken ,zelf bepalen. Tekstboekauteurs worden slechts gevraagd om
schoolboeken in overeenstemming met de relevante curricula te ontwikkelen.
Ondertussen is er een nieuwe herziene versie van dit boek, dat multimediaal werd
opgepept, nu “Searching 8” heet en dat op het web een schat biedt aan extra materialen
zoals interactieve oefeningen, audiovoorbeelden, quizzes ter leercontrole en tal van andere
links. Hoewel de oudere versie nog steeds gebruikt wordt door veel scholen als het
belangrijkste leerboek. De website van de uitgever illustreert deze serie leerboeken,
getiteld Searching 8-10, in groot detail:
http://web2. gyldendal.no/searching/html/les_mer_om.html
Het leerboek is in 11 hoofdstukken onderverdeeld. Daarnaast zijn er nog 30 bladzijden
lesmateriaal voor verdiepende studie (Individual Reading), 8 bladzijden facts over de
landen Noorwegen, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten van Amerika en
Australië; alsook 24 bladzijden herhaling van algemeen taalonderwijs en Engels
Grammatica (Focus on Language) en tenslotte een 20 pagina tellende woordenlijst (Word
List).
Search 8 heeft een totaal van 301 pagina's en wordt continu met foto's (109), tekeningen/
cartoons (85) en kaarten (14) geïllustreerd. Tekeningen zijn meestal monochroom, foto's
bijna allemaal meerkleurig. In een verhouding van 2:1, in het voordeel van mensen,
worden in deze afbeeldingen mensen of andere dingen die de teksten illustreren of
verklaren afgebeeld. Voornamelijk dienen de foto's en tekeningen ter illustratie, in enkele
gevallen echter, worden hiermee ook vragen of verdiepende studie geassocieerd.
2
De in deze menselijke beelden weergegeven numerieke verhouding jongens/mannen en
meisjes/vrouwen geeft de volgende resultaten: Algemeen, bevat het boek 120
afbeeldingen van mensen, waarbij 278 mensen worden gezien. Werden niet geteld en
opgenomen in de analyse:
•
“Wemelfoto’s”, dit zijn foto's waar massa's mensen kunnen worden gezien, echter
zo klein dat ze ontelbaar en in relatie tot geslacht ook moeilijk te onderscheiden zijn
(vb. p.110 foto: Piccadilly Circus, tekening op p. 166: Toeschouwers in een
theater);
•
Tekeningen waarin “mensen” eerder genderneutraal worden (bijv. p. 43: Illustratie
bij het verhaal “als varkens konden vliegen”);
•
Cartoonfiguren, waarbij dieren (vermoedelijk) als mannelijk of vrouwelijk worden
afgebeeld (vb. p. 131: Donald Duck).
In zeven van de elf hoofdstukken, met betrekking tot de illustraties, kan een verdeling van
de vertegenwoordiging van de geslachten in het voordeel van jongens/mannen worden
waargenomen. Enkel in vier hoofdstukken worden meisjes/vrouwen gezien:
Hoofdstuk
Context
1: What are they
like?
What is Norwegian, what is British
2: School
3: Travel
4: Story-telling
5: Through the
Year
6: London
7: Comics and
Cartoons
8: Marathon
9: Being a Teenager
10: The Land
Down Under
11: Holy Island
and the Vikings
Totaal:
Roald Dahl’s childhood in school –
the English school system
Interrailing – Travellers guide – Gulliver’s Travels
Fairy Tales – Aesop’s Fables –
The Canterbury Tales – Robin Hood
Different Celebration Days – Different Countries,
different Customs – Zlata’s Diary
History – Sight-Seeing –Dossers – Oliver Twist
History of Comics – Superhero –
The Cartoonist
The First Marathon– The Marathon Queen – Poetry
in Motion – Skyscrapers
Problems – Music – Love
Australian History – Climate – The Aboriginal People
– Wildlife – Travelling Impressions
Lindisfarne – The Vikings – Hallgerd’s Diary – Holy
Island Diary – Story of Grace Darling
Aantal afgebeelde
mannen : vrouwen
18 : 6
50 : 8
4:6
18 : 10
16 : 17
17 : 4
24 : 23
0:5
4 : 13
20 : 1
12 : 2
183 : 95
Ondanks de objectief berekende 2:1 ratio, al snel bladerend door het boek, lijken beide
geslachten relatief even sterk vertegenwoordigd, en dit kan zijn omdat kleurenfoto's
duidelijk zijn en meer in het oog springen dan zwart-wit tekeningen meestal doen. Sterker
nog, als men alleen de foto’s telt, tonen de resultaten een verhouding van 37: 35 in het
voordeel van meisjes/vrouwen.
De opvallende wanverhoudingen in de bovenstaande tabel (bijv. hoofdstuk 2: 50: 8,
hoofdstuk 6: 17: 4, hoofdstuk 10: 20: 1) zijn voornamelijk te wijten aan de geselecteerde
inhoud: Als Roald Dahl vertelt over zijn jeugd aan een klas van jongens of als er een verslag
volgt over Oliver Twists schooltijd, dan tonen de foto's of afbeeldingen hoofdzakelijk of
uitsluitend jongens. Dit argument is echter niet van toepassing op de hoofdstukken 10
(bezetting van Australië) of 11 (de oude tijden van Groot-Brittannië en Noorwegen), dat
3
deze feiten meestal door mannen werden genomen of gepleegd – wat gemakkelijk kan
worden vermoed op grond van de foto's - is niet heel geloofwaardig.
Sommige hoofdstukken zijn als volgt:
Hoofdstuk 1: Dit toont drie Britse jongens en drie Britse meisjes die worden geïnterviewd
over hun kennis van Noorwegen. Bovendien tonen de illustratieve tekeningen hoofdzakelijk
mannelijke Noren of andere mannelijke wezens.
Hoofdstuk 2: Een foto aan het begin toont drie collegeboys. De jeugdherinneringen van
Roald Dahl's worden aangevuld met drie familiefoto's en een klasfoto, op dewelke met
uitzondering van zijn drie zussen slechts jongens en een mannelijke leerkracht te zien zijn.
Bij andere teksten, zijn er tekeningen met zes mannelijke en vijf vrouwelijke personen.
Hoofdstuk 4: Op uitzondering van een foto (Kevin Costner als Robin Hood) na, slechts
tekeningen ter illustratie van de
geselecteerde stories. Door de keuze van de verhalen, is
de mannelijke meerderheid in de tekeningen tot op zekere hoogte consistent.
Hoofdstuk 7: In dit hoofdstuk verschijnt de meest evenwichtige vertegenwoordiging van
mannen en vrouwen. Beeldinhoudelijk komen hier echter genderstereotypen het
duidelijkst tot uitdrukking, niet in het minst omdat juist cartoons situaties of gedragingen
graag willen overdrijven (bijv. de werkende huisvrouw en de opvoedende moeder en de
uitrustende, krant lezende vader, p. 139).
Hoofdstuk 8: Dit hoofdstuk wordt beeldmatig door vrouwen gedomineerd en concentreert
zich op de Noorse marathonkoningin Grete Waitz. Twee andere marathonteksten gaan over
mannen, maar worden beeldmatig niet ondersteund.
Hoofdstuk 9: De tekst “A busy day” wordt geïllustreerd met tekeningen van de dagelijkse
routine van een meisje, vandaar het vrouwelijke overwicht in het beeldmateriaal. - Voor dit
thema anders nauwelijks illustraties, en niet een enkele foto.
Hoofdstuk 10: De geschiedenis van Australië wordt voornamelijk door “mannen
gedomineerd”, nochtans komt in de geschiedenis van de Aboriginals er ook een vrouw
voor. Foto’s en tekeningen tonen echter alleen jongens/mannen. Het enige vrouwelijke
beeldmateriaal is de foto van een Engels schoolmeisje dat over haar reis naar Australië
verteld.
Hoofdstuk 11: Eveneens lijkt het ontstaan van Groot-Brittannië en Noorwegen bijna uitsluitend
te wijten aan een mannelijke hand. Uitzondering: Grace Darling, wiens verhaal ook met een
beeld van haar verduidelijkt wordt.
Wanneer bepaalde inhouden verdiept worden in de verschillende hoofdstukken, worden de
volgende personen (mannen en vrouwen) betrokken: een Engelse kunstenaar presenteert
zijn visie op Noorwegen: Graham Clark; een Engels jeugd en schooljaren: Roald Dahl; een
InterRail reiziger vertelt : Christian (illustratiefoto echter: twee meisjes en een jongen);
gezinsvakantie in Engeland: ouders met twee “tienermeisjes”; sprookjes en verhalen: De
nieuwe kleren van de keizer, Assepoester, Hans en Grietje, Jaak en de bonenstaak, Sinbad
de Zeeman, variaties op “Roodkapje”, De Kikker en de Os (Aesop), Canterbury Tales, De
Melkweg (Indiaanse mythe), Robin Hood; Zlata 's Diary - Dagboek van een meisje uit
Sarajevo, die naar Frankrijk en Ierland gevlucht; Trip naar Londen, Plakboek van de
15-jarige Ingjerd uit Noorwegen, Een zwerver uit Londen, de 64-jarige Bill; Een jeugd in
Londen: Oliver Twist; verschillende afbeeldingen en beknopte informatie over de meest
4
populaire strips en cartoons: Donald Duck en Oma Duck en Tick, Trick en Track, Lucky
Luke, Asterix, Phantom Man, Malfalda, Peanuts, Mickey en Minnie Mouse, De gele jongen,
And Capp, Calvin en Hobbes - een pagina over Superman; De eerste marathon: een
Griekse soldaat; De marathon koningin: Grete Waitz; Mijn eerste marathon: verteld door
een man; Ontdekking en bezetting van Australië: geschiedenis en verhalen van mannen;
Eerste indrukken van Australië: vertelt het verhaal van Emily; Geschiedenis en verhalen
van de Vikingen: door mannen; Het verhaal van Grace Darling (over een heldhaftige
redding van schipbreukelingen).
De verhalen en sprookjes, evenals de stripverhalen en cartoons worden niet in aanmerking
genomen, in deze analyse worden 9 mannelijke en 6 vrouwelijke hoofdpersonages gebruikt
ter vergelijking.
Als er fragmenten van andere auteurs worden gebruikt, worden sommige schrijvers
gedetailleerder voorgesteld in een speciale tekstvak. In totaal worden er teksten 13 min of
meer bekende auteurs overgenomen, maar slechts zeven worden gedetailleerder
uitgewerkt. Dit is een duidelijk overwicht (6: 1) opvallend in het voordeel van mannelijke
auteurs: Jonathan Swift (p. 54), Geoffrey Chaucer (p. 73), William Shakespeare (p. 89),
Christina Georgina Rossetti (p. 92), Charles John Huffam Dickens (p. 123), Walter Elias
Disney (p. 132), James Cook (p. 182).
Zonder verdere voorstelling zijn er vier schrijfsters en twee schrijvers: Judith Kerr (p.
35-38 en p. 217-223), Gina Davidson (p. 170-171), Mark Twain (p. 173-175), Nina Bawden
(p. 230-233), Anne Fine (p. 234-242), Ted Hughes (p. 242-245).
Het thema “beroepen”/“werkomgeving” komt niet expliciet aan bod in dit boek. Het
hoofdstuk, waarvan men zou verwachten qua inhoud het meest verhelderend of
interessant
te
zijn
over
het
onderwerp
van
gender
(identiteit)
ontwikkeling/
genderstereotypen, is zeker hoofdstuk 9 “Being a Teenager” (p. 166-178).
Dit hoofdstuk wordt alleen met tekeningen geïllustreerd, maar niet met foto's, en begint
met het beeld “Before the date” (Voor het afspraakje) (p. 166) van Norman Rockwell uit
1949(!), waarop twee “typische Amerikaanse tieners” uit de jaren 1940-50(!) die langs
achter werden getekend, zich voorbereiden op een “date”. Daarna wordt dit hoofdstuk
vrijwel door meisjes gedomineerd: een gedicht over het kleine zusje dat door het huis
“ijsschaatst” op haar slippers en droomt van een succesvolle carrière (de illustrerende
tekening toont een meisje op een ijsbaan die overgoten wordt met prijsrozen; blz. 168),
gevolgd door een brief van een 12-jarig meisje uit de “probleem pagina” van een tiener
tijdschrift, vervolgens een fragment uit een boek waarin een moeder vertelt over het leven
met een tienermeisje (met een cartoonachtige tekening van een meisje; blz. 170),
vervolgens een brief van een 12-jarig meisje over de huidige muziek, uiteindelijk een
fragment uit Tom Sawyer: “in Love” waar aan het einde het “liefde is ... – koppel” is
getekend, en ten slotte een Pop gedicht “A busy Day”: een beschrijving van de dagelijkse
routine van een vrouwelijke Teenager, omgeven door negen tekeningen van een meisje
tijdens de verschillende activiteiten van de dag.
In verband met de kwestie van gender oriëntatie, laat dit hoofdstuk een nogal gemengde
5
indruk na: “Being a Teenager” is tekstueel bijna volledig door of over meisjes
(tienermeisjes), maar beeldmatig is dit hoofdstuk in wezen “geslachtsloos”.
Voor de analyse van de werkwoorden die volgen op mannelijke en vrouwelijke actoren,
werd hoofdstuk 8 (Marathon) gebruikt, in het bijzonder de korte tekst over Grete Waitz en
het eerste deel van de volgende tekst over een man die zijn eerste marathon loopt. Aldus
teksten die dezelfde sportieve activiteiten beschrijven vanuit verschillende perspectieven.
Persoon
(Grete
Waitz) I
I
I
Grete
Waitz
She
She
She
Grete
Waitz
She
She
She
I
Grete
Waitz
With
Grete
Waitz
I
I
Werkwoord in
context
had do pik the oen
gevent….
was unknown
outside Norway
won in New York in
1978
said in an interview
Bladzijde
was a full-time
schoolteacher
had decided not to
run races
said
had never run more
than 20 km
saw her first
marathon as…
won
set a world record
Persoon
Werkwoord in
context
New dat having
spent…
had to start moving
Bladzijde
p. 148
I
p. 150
p. 148
I
p. 148
I
p. 148
I
p. 148
I
p. 148
I
p. 148
p. 149
I
I
had done some
sports
had even given
up….
felt that I didn’t
have the time
began to consider
jogging
don’t mean…
am thinking…
p. 149
I
used to make jokes
p. 150
p. 149
p. 149
I
I
p. 150
p. 150
ended up with a
World Champion...
won
p. 149
I
once asked my wife
decide to change
my lifestyle
had got the idea
p. 149
I
couldn’t let it go
p. 150
began a new era of
female running
p. 149
I
wanted to run the
New York City
Marathon
p. 150
don’t know how I
got the idea
knew that having
spent…
p. 150
p. 150
p. 150
p. 150
p. 150
p. 150
p. 150
p. 150
p. 150
p. 150
Een algemene beoordeling hier gaat in die richting dat in termen van status en
persoonlijkheid er geen grote verschillen worden waargenomen. Mannen, net als vrouwen,
worden weergegeven als zelfbeschikkend, zelfverzekerd en succesvol.
Een van de conclusies van de analyse van dit leerboek inzake gendertyperingen en gender
oriëntaties blijkt helemaal nogal ambivalent te zijn: Het Engels handboek “Search 8” aan
beantwoordt aan zijn doel om een leerboek voor de verwerving van het Engels te zijn.
Onderwijskundig, is het goed gestructureerd. Het is methodisch gevarieerd en op een
6
gedifferentieerde manier raken de studenten vertrouwd met het Engels. De inhoud en
thematische selectie van elk hoofdstuk zal ook waarschijnlijk de studenten dichter bij de
Engels geschiedenis en cultuur brengen.
Met betrekking tot genderspecifieke representaties of accenten – kan over het algemeen
een evenwicht dat bijna enigszins fungeert als te sekseneutraal worden opgemerkt, of - om
het negatief uit te drukken – als maar al te egalitair-vormloos. Toch worden consequent de
Noorse traditie en de huidige overwegende Noorse inzicht hierin weerspiegeld: binnen
historische thema's zijn meisjes/vrouwen ondervertegenwoordigd, maar in actuele
onderwerpen zijn de seksen in evenwicht. In de meeste inhoudsopgaven van elk hoofdstuk,
kunnen jongens worden vervangen door meisjes en vice versa, zonder dat dit leidt tot
significante veranderingen in de inhoud. Er worden echter nauwelijks genderspecifieke
identificatiemogelijkheden uiteengezet of aangeboden. Naar mijn mening een belangrijke
oorzaak met betrekking tot de representaties is dat meestal tekeningen, vaak karikaturen
en overdrijvingen ter illustratie worden gebruikt, die eerder een psycho-emotionele afstand
of onverschilligheid oproepen en die minder geschikt zijn om een identificatie op te bouwen.
Echter, worden er concrete, levende mensen beschreven en aangetoond, dan gebeurt dit wat jongens/mannen en meisjes/vrouwen betreft - op een kwantitatief nogal evenwichtige
manier.
Terugblikkend op de titel van deze paper en in overeenstemming met de bedoelingen van
het ministerie van Onderwijs - bij het ontbreken van een algemeen, nationaal geregelde
goedkeuring van leerboeken en in plaats daarvan het toevertrouwen van de selectie en het
gebruik van schoolboeken aan scholen en leerkrachten – dan is het ook bijgevolg de
verantwoordelijk van docenten om te zorgen voor lesinhouden die genderidentiteit
opbouwen en vormgeven. Bij de behandeling van andere pedagogische inhouden en
thema's, leiden de illustraties in dit boek in geen geval tot irritatie of genderstereotiepe
twijfelachtigheid
2.2 Leerboeken geschreven door vrouwen maken het verschil
Nesrin Oruc (TR)
Het geanalyseerde handboek is voorzien van de titel “Spot on” (8ste graad) (2011) en werd
geschreven door een Turks team van mannelijke en vrouwelijke auteurs (Kurt, CB, Sayıner,
İ., Sarandal, M., Çoban, Ö., Buldur, P. Ü., & Tekir, S.), gepubliceerd door het ministerie van
Onderwijs in Ankara. Het werd geschreven voor studenten aan Turkse middelbare scholen
die Engels als vreemde taal leren. Het boek bevat 199 pagina's en bestaat uit 16 units variërend van “Vriendschap” tot “Dromen”. Hierna wordt het cursusboek geanalyseerd
volgens de eerdergenoemde criteria.
Bekijkt men de getalmatige verhouding tussen mannen en vrouwen / jongens en meisjes in
dit Course Book, dan zijn er 71 afbeeldingen, waarop uitsluitend vrouwen en/of
vrouwengroepen afgebeeld worden. Mannen worden in 59 afbeeldingen weergegeven;
daarentegen zijn er slechts 46 afbeeldingen waarop zowel meisjes als jongens te zien zijn.
Deze aantallen zijn in die zin veelzeggend, dat vrouwen in dit boek kwantitatief vaker als
mannen aantreden.
De volgende tabel toont de getalmatige verhouding dan de afgebeelde mannelijke en
7
vrouwelijke personen aan in de respectievelijke units:
Unit
Context
Bladzijde
Friendship Rules
Aantal afgebeelde
mannen : vrouwen
12:18
Unit 1: Friendship
Unit 2:
Road To Success
Study Skills
2:4
21
Body Care
0:3
35
Sweet Dreams
12:12
45
The Independence War
8:7
55
The Story of the Stolen Necklace
6:5
65
Unit 7:
Personal Experiences
Places
6:5
79
Unit 8:
Cooperation in the Family
Running Errands
4:16
89
A Living Scientist
4:2
101
A Modern Short Story
2:2
111
Knowing What You Want
6:6
121
Identifying Strengths and
Weaknesses
2:2
131
Unit 13:
Language Learning
A Good Language Learner
6:10
143
Unit 14:
Precautionary Measures
Sensible Precautions
3:2
153
Unit 15: Preferences
Unit 16: Empathy
Holiday Activities
Understanding Others
1:6
3:3
163
173
Unit 3:
Improving One’s Look
Unit 4: Dreams
Unit 5:
Atatürk: The Founder of
Turkish Republic
Unit 6:
Detective Stories
Unit 9:
Success Stories
Unit 10:
Reading for Entertainment
Unit 11:
Personal Goals
Unit 12:
Personality Types
11
Een analyse volgens units laat zien dat in "Spot" de man-vrouw vertegenwoordiging in het
beeldmateriaal numeriek ongeveer gelijk is. Hoewel in sommige eenheden mannen meer
vertegenwoordigd zijn in het beeldmateriaal, is er in het algemeen een eerlijke verdeling.
Een meer gedetailleerde analyse van deze beelden of eenheden, echter, toont enkele
interessante resultaten, zoals Unit 3 – “Improving One’s Looks” (het uiterlijk verbeteren) waarin geen mannen worden getoond. Op alle afbeeldingen staan vrouwen. Dit
ondersteunt indirect de opvatting dat er in deze maatschappij alleen vrouwen, die
voortdurend mooi en aantrekkelijk zouden moeten zijn.
Vrouwen staan in het maatschappelijke leven, in het beroepsleven enz. permanent onder
druk om er goed uit te zien. Mannen hebben het gemakkelijk: het volstaat dat ze er
gemiddeld uitzien. Helaas, blijkt deze dubbelzinnigheid in bijna alle levensgebieden van
onze samenleving. Als het gaat om het uiterlijk, ook onder invloed van mediabeelden,
moeten vrouwen altijd streven naar perfectie, maar is het OK voor mannen om net boven
het gemiddelde te zijn. Helaas, wordt dit ook door deze analyse bewezen. Omdat in deze
unit
geen mannelijke wezens worden weergegeven, is de mening ondersteund dat
8
persoonlijke zorg louter een kwestie voor meisjes is maar niet voor jongens.
Een andere eenheid, in dit opzicht, is getiteld “Samenwerking in het Gezin” (Unit 8
Cooperation in the Family), dat op zijn beurt - niet verrassend - vrouwen toont als
hoofdverantwoordelijke voor het huishouden en de woning.
Bij de 28 afbeeldingen in deze unit, zijn er 16, die vrouwen tonen, die ofwel afwassen, het
ontbijt/avondeten klaarmaken, of tijdens het winkelen de hond uitlaten.
Op geen enkele afbeelding staat er een man, want de mannen in deze maatschappij worden
gezien als de machthebbers.
Mannen verschijnen daarentegen in andere Units. In bijvoorbeeld Unit 9, getiteld “Success
Stories”, worden er drie voorbeelden gegeven (twee uit Turkije en een internationaal),
maar geen enkel voorbeeld gaat over een vrouw. In datzelfde deel is er een verdere
leestekst over een mannelijke psycholoog genaamd Daniel Goleman, maar er zijn geen
voorbeelden in deze unit van “vrouwelijke Succes Stories” - noch uit Turkije noch uit het
buitenland.
In een volgende Unit – “Road to Success” – krijgen leerlingen tips over leertechnieken. In het
gedeelte over luistervaardigheid geven drie succesvolle studenten hun vrienden insider
informatie om Frans te leren. Twee van deze succesvollen zijn meisjes - en dat is verheugend
in de zin dat meisjes worden voorgesteld als succesvolle leden van de samenleving.
Een verdere analyse werd uitgevoerd met werkwoorden: mannelijke of vrouwelijke actoren
gevolgd door een werkwoord (hij / zij werkwoord +).
Aangezien het niet mogelijk is om deze analyse uit te voeren voor het gehele boek, wordt
er slechts een eenheid geanalyseerd. De eerste eenheid van het boek is getiteld
“Vriendschap” en begint met een allocatieopdracht waarbij de leerlingen worden gevraagd
om bijvoeglijke naamwoorden toe te wijzen aan de respectievelijke afbeeldingen. Bekijkt
men de juiste antwoorden, dan ontstaan als bijvoeglijke naamwoorden die in verband
worden gebracht met mannelijke actoren “grappig”, “grof”, “vriendelijk”, “gul” en “gierig”
- dwz adjectieven die zowel positieve als negatieve betekenissen en connotaties omvatten.
De volgende Tabel geeft een gedetailleerde analyse van deze Unit:
Persoon
Werkwoord in
context
He is funny.
He
He
He
She
He
is
is
is
is
is
rude.
polite.
stingy.
helpful.
generous.
She is friendly.
Pagina
Persoon
12
He
12
12
12
12
12
Trevor
Trevor
He
Trevor
Trevor
Werkwoord in
Pagina
context
has a good sense of
13
humour.
is good at making jokes.
13
is honest.
13
always tells the truth.
13
is reliable.
13
is always there when
13
you need him.
12
De enige adjectieven die met vrouwelijke actoren gebruikt worden, zijn “hulpvaardig” en
“vriendelijk”. “Betrouwbaar”, “eerlijk” en “grappig” zijn, worden in dit boek consistent
geassocieerd met mannelijke personages.
In het algemeen kan men stellen dat “Spot On” - op het gebied van de visualisatie van de
9
geslachten geen onevenwicht aanduidt. Integendeel, vrouwelijke personages zijn zelfs
vaker zichtbaar (zie bijgaande tabel) en het leek alsof ze een even actieve rol als hun
mannelijke partners in het boek hadden.
Echter, een aantal genderstereotypen werden ontdekt in dit boek.
Het leek erop dat deze stereotypen zich vooral onderwerpgebonden voordeden.
Vrouwelijke personages zijn voornamelijk te vinden in verband met activiteiten in het
huishouden, terwijl mannelijke personages gebruikt worden als voorbeelden van
succesverhalen.
Een algemene opmerking over dit boek heeft betrekking op de auteurs: het boek werd door
zes vrouwen geschreven en bewerkt door nog een andere vrouw. Dit is belangrijk omwille
van het effect - met uitzondering van de eenheid “Cooperation in the Family” - dat vrouwen
in dit boek algemeen als “actief” en niet als “huishoudelijk” personages worden opgetekend.
Dit zou het gevolg kunnen zijn van een “vrouwelijk schrijversteam” en een vrouwelijke
redacteur.
Het zou interessant zijn om een ander leerboek, een slechts geschreven door mannen, te
analyseren.
3. Analyse van leerboeken voor het onderricht van Spaans en Duits als vreemde
taal
3.1 Een Spaans leerboek: neutraal en uitgebalanceerd
Fiona Shelton (UK)
Bij het geanalyseerde boek, gaat het over het werk “Mira Express 8”, Essex: Pearson
(2008), van de auteur A. McLachlan.
De volgende tabel vat de resultaten van de analyse samen:
Unit
Unit 1:
Vamos
[Let’s go]
Context
In the class
Introducing yourself & counting
Alphabet
Verhouding
Mannen :
vrouwen
4:1
Bladzijde(n)
10:10
2:2
6-11
12-13
5
Talking about the classroom
5:3
14-15
Op pagina 5 bevinden zich een leraar, drie mannelijke leerlingen en een vrouwelijke leerling. Het
meisje verschijnt maar een keer, de jongens daarentegen worden getoond terwijl ze boeken bekijken
in de klas en terwijl ze vragen stellen.
De andere jongens en meisjes worden simpelweg met een “pasfoto” (Headshot) afgebeeld – zonder
context.
Talking about school subjects
1:2
24-25
Unit 2:
What do you study?
Saying what you do in lessons
Talking about school teachers
1:3
9:9
26-27
28-29
Giving opinions
2:3
30-31
De meeste kinderen worden – zoals hierboven – evenzeer ahv “Headshots” weergegeven.
Op bladzijden 28-29 worden leraars en leraressen als cartoons weergegeven met verschillende
onderwerpen en kenmerken:
Leraar:
Lerares:
Engels: streng
Fysica/Chemie: streng
10
ICT: saai
Spaans: grappig
Rollenspel: vriendelijk
Religie: onsympathiek
Frans: saai
Muziek: grappig
Geografie: vriendelijk
Kunst: onsympathiek
Talking about your brothers and
sisters
6:9
Unit 3 :
My family
Counting to 100 Talking about your
7:16
family
Talking about appearance and
21:21
character
De afbeeldingen zijn “Headshots”, Families (moeder, vader, broer en zus)
Unit 4:
Living in Europe
Talking about where you live
Talking about your bedroom
16:11
8:5
42-43
44-45
48-51
60-65
68-69
Hier vinden we “Headshots van jonge mensen – een gelijk aantal jongens en meisjes die tonen hoe
ze wonen. Jongens en meisjes tijdens het sporten: 5:5.
Op bladzijde 63 staat een vrouw voor een huis; een man met een veiligheidshelm staat voor een
bouwwerf.
Op bladzijde 65 staat er een mannelijke tweeling (cartoons): slapend, lezend en etend samen met
hun moeder die voor hen heeft gekookt.
Unit 5:
Freetime
Talking about what you do in your
freetime
9:7
78-79
Talking about sports
10:6
82-83
Op bladzijde 78 staan er cartoons van jongens in de bioscoop, tijdens het winkelen, op fietsen, tijdens
het luisteren naar muziek en bij computerspellen. Meisjes zijn samen met hun vriendinnen, maken
hun huiswerk en kijken televisie.
Pagina 82 toont jongens tijdens de volgende activiteiten: Atletiek, fietsen, skien, tijdens basketbal,
voetbal, volleybal; Meisjes zijn te zien tijdens volgende activiteiten: paardrijden, zwemmen, op
skateboards, tijdens tennis en hockey.
Pagina 83 toont vijf foto’s van beroemde athleten: vier daarvan zijn mannen, eentje is een vrouw..
Unit 6:
Your Town
Talking about your town
3:3
96-98
Hier vinden we “Headshots” van jonge mensen niet ingebed in een specifieke context, maar geen
beelden van jongens of meisjes in een specifieke inhoudelijke verwijzing.
Het boek bevat geen hoofdstuk over Jobs/Beroepen.
De volgende tabel illustreert de “persoon-werkwoord context”:
Persoon
Werkwoord in context
studeert Spaans, wiskunde,
Engels, geschiedenis,
Luz (f)
technologie, aardrijkskunde,
Frans, geen drama
studeert Spaans, wiskunde ,
natuurwetenschappen, Engels,
Sergio (m)
geschiedenis, technologie, ICT,
geen Frans
studeert Spaans, Engels en
Luis Miguel
Frans
Hij is streng
Hij is saai
Pagina
Persoon
Werkwoord in
context
Pagina
25
Zij stuurt SMS-berichten.
68
25
Hij luistert naar muziek.
68
27
Hij drinkt.
68
28
Hij slaapt.
68
28
Zij kijkt televisie.
68
11
Hij is vriendelijk
28
speelt een
computerspel.
Zij leert.
Hij is onplezierig/onaangenaam
Zij is streng
28
28
Zij telefoneert.
Zij leest.
Zij is saai
28
Zij is grappig
28
Zij is vriendelijk
28
Hij
Zij is onplezierig/onaangenaam
28
…hij
33
…hij
Hij is grappig
eet een broodje en drinkt een
cola.
houdt van geschiedenis maar
Hij
niet van fysica.
Hij
28
33
Hij
Hij eet een broodje.
luistert elke dag naar
Norberto
muziek
68
68
68
68
68
79
schrijft een huistaak in
de eetkamer.
79
gaat naar het
zwembad.
79
gaat met vrienden naar
de bioscoop.
gaat een keer per week
Hij
winkelen.
79
79
Het boek heeft een goed evenwicht op het gebied van afbeeldingen, die mannen en
vrouwen vertegenwoordigen. Er waren weinig foto's, die jongens en meisjes in stereotiepe
rolpatronen weergaven. Het merendeel van de foto's toonden jongens en meisjes dmv
“Headshot”, wat betekende dat de context over het algemeen neutraal was en jongeren
niet op een speciale manier gereflecteerd werden.
Vele foto’s vertoonden – doorheen het hele boek – een gelijk aantal jongens en meisjes; er
waren geen beduidende thema’s in dewelke een bepaald geslacht vaker vertegenwoordigd
werd dan het andere.
Het boek was in het algemeen genderneutraal en nergens was het opvallend, dat een jonge
persoon een specifieke beroepsmatige activiteit of een hobby werd toegeschreven, dat als
stereotyperend of geslachtsrol-typisch uitgelegd zou kunnen worden. Als voorbeeld werd
een meisje tijdens het skateboarden getoond – een activiteit, die normaal gezien als
stereotypisch voor jongens wordt gezien. Volgens mij is het boek neutraal en goed
uitgebalanceerd.
3.2 Een Pools leerboek voor Duits: “studenten” in het algemeen, maar geen
individuen
Małgozata Żyluk (PL)
Geanalyseerd werd het in het Wydawnictwo Szkolne (Schulverlag) PWN Warszawa
(Warschau) verschenen leerboek “der, die, das NEU” kurs kontynuacyjny“ (Vervolgkoers)
van het auteursteam Kozubska M., Krawczyk E., Zastąpiło L., ondersteund door Josef
Tholen. Het leerboek is goedgekeurd voor de 8ste klas (2de graad van het Gymnasium).
Het geanalyseerde leerboek is verdeeld in zeven hoofdstukken, elk hoofdstuk heeft 11
leseenheden. Het geeft een beschrijving van de didactische spellen, een lijst van
onregelmatige en regelmatige werkwoorden alsook een woordenschatlijst. Het leerboek
“der, die, das NEU” is heel kleurrijk, bevat heel wat afbeeldingen, illustraties en foto’s.
Het numerieke aandeel van mannen en vrouwen/jongens en meisjes in beeldmateriaal
gepresenteerd in het leerboek. De referenties voor het relevante beeldmateriaal bevinden
zich tussen pagina's 7 en 73.
12
Unit
Context
Hoofdstuk 1:
Plagen is liefde vragen
Titelpagina – Schoolreis
In de herberg
Bij het vuur
Hoofdstuk 2:
Niemand is te oud om
te leren
Aantal afgebeelde
mannen : vrouwen
5:3
5:2
4:2
3:2
Referentie
p. 7
p. 8
p. 9
p. 10-11
Titelpagina
Leerkracht
Leerlingen
Titelpagina
Werkgroepen
hobby (Sport, extreme sport)
13:11
8:3
2:6
2:12
9:10
14:3
p. 17
p. 22
p. 22-23
p. 27
p. 28
p. 31,33
Mode
0:12
p. 38-39
Titelpagina
Jongeren en hun problemen
2:2
5:8
p. 47
p. 48-55
Hoofdstuk 6
Wie reist, heeft wat te
vertellen
Reizen
9:4
p. 60-61
Hoofdstuk 7
Gewoontes en tradities
in de Duitstalige landen
Titelpagina
Gewoontes en tradities
4:0
12:2
p. 67
p. 71-73
Hoofdstuk 3
Wie rust, die roest
Hoofdstuk 4
Kleren maken de man
Hoofdstuk 5
Liefde en verstand,
gaan zelden hand in
hand
De inhoud. Zoals blijkt uit de bovenstaande tabel, presenteren de beelden/foto's meestal
een bijna gelijk aantal meisjes en jongens. De meeste beelden/foto's die een surplus aan
mannelijke actoren weergeven, zijn foto's van extreme sporten. Een surplus aan
vrouwelijke actoren treden voornamelijk op in de beelden/foto's rond het thema “Mode”.
Inzake “Beroepen”/“Werkomgeving”. Het boek bevat geen hoofdstuk over het onderwerp
“Beroepen”/“Werkomgeving”. Deze twee onderwerpen zijn voorzien voor de 9de graad.
Wat betreft de analyse van werkwoorden die mannelijke en vrouwelijke actoren volgen.
Aangezien de meeste hoofdstukken en oefeningen moeten leiden tot communicatieve
mogelijkheden, zijn er tal van dialogen in het geanalyseerde leerboek. Daarom is de
analyse van “persoon en daaropvolgend werkwoord” slechts gebaseerd op een aantal
secties:
Persoon Werkwoord in context
Meisjes wilden tenten opzetten
Pagina
p. 10
Jongens moeten koken voor allen
p. 10
Meisjes zijn altijd saai
Persoon Werkwoord in context
Hij veranderde zijn voornaam in
Levi
Hij kocht een groot stuk katoenen
stof
Pagina
p. 41
p. 41
p. 11
Levi naaide daaruit broeken
Strauss
p. 41
Jongens zijn zo ongehoorzaam
p. 11
p. 41
Mijn leidt de filmcommissie
vriendin
Martin is leider van de
sportcommissie
p. 21
Hij verkocht die aan de
goudgravers
Levi werd miljonair
Strauss
Hij merkt me niet op
p. 21
13
p. 41
p. 49
Meisjes trokken zich terug
p. 23
Hij is verliefd op een meisje
p. 49
Loeb was uit Buttenheim in
Strauss Beieren
p. 41
Hij is te oud voor hem
p. 49
Hij kwam naar Amerika
p. 41
Zij had helaas geen schoen
verloren
p. 53
Hij was kleermaker van beroep
p. 41
Uit de analyse van afbeeldingen en foto's/tekeningen, blijkt dat beide seksen relatief in
dezelfde verhoudingen worden weergegeven. Het grootste deel van de teksten en dialogen
gaat over leerlingen in het algemeen en benoemen niet in het bijzonder meisjes en jongens
of mannelijke of vrouwelijke leerlingen. Dit kan de indruk wekken dat het Poolse leerboek
louter geschreven is voor “onbepaalde individuen”.
Hoewel er in Polen in het schooltoezicht geen genderfunctionarissen zijn, worden
leerboeken meestal neutraal geconstrueerd. Deze neutraliteit is ook te merken in de
schoolprogramma's en curricula die niet spreken over “vrouwelijke” en “mannelijke
leerlingen”, maar slechts over “leerlingen”. In dit verband vind ik het boek genderneutraal.
4. Afsluitende opmerkingen – Samenvatting van de resultaten
Renate Seebauer (AT)
Het voor dit project door SEEBAUER (2012) geanalyseerde leerboek (“MORE Student’s Book
4 – Enriched Course”; Auteurs: Puchta, H., Gerngross, G. en Holzmann, Ch., ondersteund
door Jeff Stranks en Peter Lewis-Jones), wiens analyse uit plaatsoverwegingen hier niet in
detail kan weergegeven worden, geeft volgende resultaten:
Het beeldmateriaal toont in totaal ca. 485 personen: tegenover 283 mannen staan 136
vrouwen; 37 jongens tegenover 39 meisjes. Unit 5 (p. 38 ff.) is gewijd aan het thema
“Beroepen en Werkomgeving” en begint met 20 opgelijste beroepen, waartoe 20
afbeeldingen moeten toegedicht worden (p. 38, 39). In deze foto’s treffen we een
evenwicht van 11 mannen en 12 vrouwen. Bij de medische beroepen, is de dokter
vrouwelijk, de tandarts mannelijk en de verpleegster vrouwelijk. De kok is mannelijk, de
arbeidster in de conservenfabriek is vrouwelijk, de boekhouder is mannelijk, de
secretaresse is vrouwelijk: hij controleert, zij straalt omdat ze een dictee mag opnemen...
– nochtans zitten beiden aan een bureau en achter een PC. Vrouwen verschijnen niet in
natuurwetenschappelijke/technische beroepen, het eerste beeld is dat van een soldaat
(p.38)...
Conclusie: Het boek toont sterke, succesvolle mannen (winnaars in gevechten, mannen in
de rechtszaal, die rechtspreken over vrouwen, supermannen, chef-koks...) en zwakke,
timide vrouwen, die echter in staat waren hun problemen te overwinnen...
•
In het algemeen, vertonen de hier geanalyseerde leerboeken de bekommernis om tot
een relatief evenwicht tussen de uitbeeldingen van vrouwen/meisjes en
mannen/jongens te komen.
•
Dit evenwicht zou tijdens een oppervlakkige reflectie het feit kunnen verbergen dat
mannelijke en vrouwelijke figuren zo goed als “uitwisselbaar” waren, zelfs tot in de
mate van genderloosheid, zoals duidelijk aangetoond werd in de Noorse bijdrage.
14
•
In het algemeen, kan men het ontbreken van een aanbod aan
identificatiemogelijkheden voor meisjes en jongens inzake een gewijzigd rollenbeeld
vaststellen, net zoals het oplijsten van prestaties door vrouwen op basis van
historische feiten en/of actuele omstandigheden (bijvoorbeeld in sport).
•
Niet in alle leerboeken wordt het onderwerp “Beroepen”/“Werkomgeving”
behandeld; in het Oostenrijkse leerboek Engels, waar dat wel het geval was, werden
eerder traditionele beroepsrollen afgebeeld, dan dat leerlingen nieuwe
mogelijkheden in de keuze van hun loopbaan werden onthuld (Vb. meisjes in
natuurwetenschappelijke – technische gebieden).
•
Wat Johanna Dohnal, de eerste vrouwelijke minister van Buitenlandse Zaken in
Oostenrijk, reeds in 1984 begon met de actie “Dochters kunnen meer - Carrière
Planning is Life Planning”, zou nog steeds “een thema” moeten zijn - en niet alleen
met betrekking tot het ontwerp van het onderwijs!
•
Voor verdere analyse, rijst de vraag (zie ook de bijdrage van Turkije) of vrouwelijke
en mannelijke schrijvers bij de voorbereiding van schoolboeken uitgaan van
verschillende benaderingen van de genderproblematiek. ... - Maar niettemin zijn
het nog steeds de leraren, die moeten streven om kritisch de inhoud van
handboeken te benaderen, en deze te bevragen..
Als suggestie ter analyse van geschiedenishandboeken gelden nog steeds - Bertholt Brechts
(Kalenderverhalen, 1928) – “Vragen van een lezende arbeider”:
“Wie bouwde Thebe met de zeven torens? - In de boeken staan de namen van
koningen. - Hebben de koningen de brokken steen aangesleept? - En het vele malen
gesloopte Babylon, wie bouwde het zo vaak hierop? - In welke huizen van het met goud
glinsterende Lima woonden de metselaars? - Waar zijn de metselaars heengegaan de
avond dat de Chinese muur klaar was? Het grote Rome staat vol met triomfbogen. Over
wie triomfeerden de Caesaren? - Had het veel geprezen Byzantium enkel paleizen voor
zijn inwoners? - Zelfs in het legendarische Atlantis, in de nacht dat de oceaan het
overspoelde, brulde de verzuipenden nog steeds om hun slaven. - De jonge Alexander
veroverde India. Hij alleen? - Caesar versloeg de Galliërs. Had hij op het minst niet een
kok bij zich? - Philips van Spanje huilde als de zijne ten onder gingen. Weende er ook
nog iemand anders? - Frederik de Tweede won de Zevenjarige Oorlog. Wie won er
samen met hem? Elke pagina een overwinning. Wie kookt het feestmaal voor de
overwinnaars? - Elke tien jaar een groot man - Wie betaalde de rekening? Zoveel
verhalen, zoveel vragen.”
15

Download Report