De foto op het voorblad is gemaakt door de heer Albert Joosen. In het kader van 70 jaar
Bevrijding verbindt de fotograaf Albert Joosen heden en verleden.
Wil je weten welke technieken dat de heer Joosen hiervoor gebruikt neem gerust contact met
hem op via [email protected] De heer Joosen kan je er alles over vertellen. Wie weet kan
hij wel een workshop organiseren voor je klas
Er komt een foto tentoonstelling ‘ 70 jaar Bevrijding heden en verleden’ in Bergen op Zoom.
Voorwoord
Hallo jongens en meisjes,
Als je naar het nieuws op de tv kijkt, achter je pc zit of in de krant kijkt, zie je elke dag beelden
over oorlog en geweld. In de afgelopen maanden was er veel nieuws over de gevechten in de
Oekraïne, over het geweld door IS, over de voortslepende strijd in Syrië. Al die gruwelijke
gebeurtenissen spelen zich ver van ons vandaan af, terwijl wij in een land leven waar het voor
ons gelukkig ondenkbaar is dat we in angst moeten leven.
Maar 75 jaar geleden begon bij ons ook de oorlog en waren de mensen in Nederland bang voor
hun toekomst, leefden mensen met angst, en waren er ook erge gruweldaden.
Gelukkig hebben toen heel veel landen er voor gezorgd dat we in 1945 weer vrij konden zijn,
dat we weer vrij op straat konden lopen, niet bang hoefden te zijn, geen honger hoefden te
lijden. Voor de bevrijding van Westelijk Noord Brabant, voor al die plaatsen die liggen tussen
Dinteloord en Putte, is de Slag om de Schelde heel belangrijk geweest. Dankzij deze slag,
waaraan vooral de Canadese soldaten, maar ook soldaten uit het Verenigd Koningrijk, Polen,
België, Nederland en Noorwegen, een heel belangrijke bijdrage hebben geleverd, konden wij al
in oktober en november 1944 worden bevrijd, terwijl Noord Nederland nog tot 5 mei 1945
moest wachten.
Wij zijn die soldaten nog steeds heel dankbaar en willen hun blijven bedanken voor alles wat ze
voor ons hebben gedaan. Velen van hen zijn gesneuveld en liggen begraven op de Canadese
begraafplaats en Britse begraafplaats in Bergen op Zoom.
Jullie krijgen nu een lesbrief waarin je heel veel kunt lezen over die Slag om de Schelde. Van
oktober 2014 tot mei 2015 gaan jullie actief met deze lesbrief aan de slag. Na die periode blijft
de lesbrief natuurlijk ook te gebruiken. Ik hoop dat jullie van deze lesbrief heel veel leren. Leren
dat oorlog zo verkeerd is, en dat vrijheid enorm belangrijk is. Om die vrijheid te behouden
moeten we daarom allemaal ons best voor doen.
Zorg er voor dat je heel veel leert van deze lesbrief en dat leven in vrijheid het mooiste is wat er
bestaat!
Vriendelijke groet,
Frans de Vos
Voorzitter burgercomité 70 jaar bevrijding Bergen op Zoom en omstreken.
Bijna alles uit deze lesbrief mag gebruikt worden
(uiteraard met bronvermelding) zonder toestemming van de
auteur zolang de
Slag om de Schelde herdacht en de Bevrijding gevierd
worden
Deze lesbrief is gemaakt naar een idee van het burgercomité 70 jaar Bevrijding Bergen op Zoom e.o.
en Caroline Raaijmakers-Teuns en heeft tot doel het blijven herdenken van de Slag om de Schelde en
het vieren van de Bevrijding.
Bij de samenstelling is uiterste zorgvuldigheid betracht. Het burgercomité 70 jaar Bevrijding
Bergen op Zoom e.o. kan echter geen verantwoordelijkheid dragen voor eventuele onjuistheden.
Bij onduidelijkheden kunt u altijd contact opnemen met Caroline Raaijmakers -Teuns
([email protected])
De Slag om de Schelde
Lesbrief voor het basisonderwijs groepen 6, 7 en 8
Lesbrief voor het middelbaar onderwijs
.
Deze lesbrief gaat over de Slag om de Schelde.
Inhoud
1.
2.
3.
4.
De Slag om de Schelde
Herdenken
Getuigenissen
Adoptie
De Slag om de Schelde vertelt het verhaal van een van de grootste operaties tijdens de Tweede
Wereldoorlog.
De verdieping van deze operatie, voor de leerkrachten, is opgetekend door Paul Versijp met
dank aan Piet Hoedelmans, het Bevrijdingsmuseum Zeeland en de Waterschans, het
tijdschrift van de Geschiedkundige Kring van Stad en Land van Bergen op Zoom. Is tevens
handleiding docenten.
Herdenken, waarom en hoe herdenken wij, uitgevoerd door middel van verschillende
opdrachten voor scholen op de gehele Brabantse Wal
In getuigenissen zijn veteranen aan het woord en kan er een educatief programma gedraaid
worden
Adoptie gaat over het ‘adopteren’ van een graf van een oorlogsslachtoffer en het verhaal
erachter.
1. De Slag om de Schelde
De Slag om de Schelde was een militaire operatie in het noorden van België en het
zuidwesten van Nederland gedurende de Tweede Wereldoorlog. De geallieerden wilden de
Scheldemonding vrij maken van strijdkrachten van nazi/Duitsland zodat Antwerpen de
belangrijke geallieerde aanvoerhaven zou worden voor de geallieerde legers. De stad
Antwerpen was al bevrijd voor Operatie Market Garden maar het gebied van de
Scheldemonding tot de stad nog niet. De bevrijding van de Scheldemonding werd opgedragen
aan het Canadese 1e Leger, en zou vitaal zijn voor de geplande doorbraak door de Siegfriedlinie,
aangezien de geallieerde bevoorradingslijnen nog steeds terugliepen tot aan de
landingsstranden in Normandië.
Na vijf weken met enkele van de moeilijkste gevechten uit de gehele oorlog, waaronder een
aantal amfibische landingen en aanvallen over open terrein, was de slag gewonnen door de
Canadezen, Polen en Britten van het Canadese 1e Leger.
Drie weken later werd de haven van Antwerpen geopend voor de geallieerde scheepvaart.
Hoewel deze slag niet erg bekend is, was hij essentieel om de geallieerde legers van voorraden
te voorzien waarmee de operatie op het front in West-Europa kon worden voortgezet.
Feiten
Datum:
2 oktober 1944 – 8 november 1944
Locatie:
Noord België en Zuid West Nederland (Brabantse Wal)
Resultaat:
Geallieerde overwinning
Strijdende partijen:
(onder Canadees bevel) België, Canada, Nederland, Noorwegen,
Polen en het Verenigd Koningrijk o.l.v. de commandanten
Guy Simond en Harry Crerar tegen
Duitsland onder leiding van de commandant
Gustav-Adolf von Zangen
Troepensterkte:
60.000 troepen tegen 90.000 troepen
Verliezen:
In totaal 12.873 doden, gewonden en vermisten (waarvan 6.367
Canadese) tegen ongeveer 11.000 doden, gewonden en vermisten +
41.043 krijgsgevangen
De Slag om de Schelde; een van de grootste operaties tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Canadese, Britse, en Poolse troepen hebben de opdracht de Westerschelde, de toegangsweg
naar Antwerpen, te veroveren op de Duitsers. De Antwerpse havens zijn voor de geallieerden
van heel groot belang voor de toevoer van troepen en materiaal. Zeeuws-Vlaanderen, ZuidBeveland, Walcheren en de Brabantse Wal vormen in het najaar van 1944 het toneel van een
ongekende strijd
De slag om de Schelde
waren - boven verwachting - succesvol verlopen.
De problemen ontstonden toen de geallieerden
wilden oprukken. Het landschap van Normandië,
dat vooral bestond uit kleine akkers, omzoomd
met dichte heggen en doorsneden met smalle
holle wegen, bemoeilijkte de opmars door dit
gebied. Ook de verovering van de Franse steden Caen en Falaise, strategisch gelegen in het
noordwesten van Normandië, verliep niet zonder
slag of stoot. Na een uiterst moeizame strijd
wisten de geallieerde legers begin augustus
1944 uit te breken. Het platteland van NoordFrankrijk lag open en Amerikaanse troepen
rukten op richting Parijs. Op 25 augustus 1944
trokken de Franse troepen van brigadegeneraal Philippe LeClercq, die deel uitmaakten van
het 1e Amerikaanse Leger, als bevrijders Parijs
binnen. De Britten en Canade-zen rukten op
naar het noorden. Het 1e Canadese leger trok
op langs de Kanaalkust en kreeg de opdracht
de Franse havensteden langs het Kanaal te
veroveren, in de hoop er gebruik van te kunnen
maken. Het 2e Britse leger rukte oostelijk van de
Canadezen op, richting Vlaanderen. De opmars
verliep dermate snel dat zich terugtrekkende
Duitse troepen regelmatig werden ingehaald en
voorbij gereden. Begin september 1944 overschreed het Britse leger de grens met België
en ontmoette nog steeds geen tegenstand van
betekenis. Op de avond van 3 september bereikten ze Brussel en een dag later Antwerpen. De
Britse staf was er van overtuigd dat de Duitsers
zo goed als verslagen waren. Veldmaarschalk
Bernard Montgomery, bevelhebber van de 21e
Legergroep – waarvan beide voornoemde legers
deel uitmaakten-, liet de Britten op die 4e september 1944 halt houden juist voor de Nederlandse grens. In Nederland was het nieuws van
de snelle opmars van de geallieerden doorgesijpeld en de geruchten werden versterkt door
Duitse eenheden die op de vlucht sloegen. Deze
dag staat bekend als Dolle Dinsdag. De geschiedenis heeft ons geleerd dat de vreugde onder
de Nederlandse bevolking van korte duur was.
Toen de geallieerden niet doorstootten, wisten de Duitsers zich te herstellen. De gevolgen
Dit jaar wordt er in onze streek aandacht
geschonken aan 70 jaar bevrijding, gecombineerd met de 70ste herdenking van de Slag om
de Schelde. Het activiteitenprogramma voor 70
jaar bevrijding is ontwikkeld in nauwe
samenwerking tussen de Brabantse Wal
gemeenten (Bergen op Zoom, Steenbergen en
Woensdrecht), de Provincie Zeeland, instellingen en particulieren op de Brabantse Wal en
in Zeeland en Canadese partners. Een van de
doelstellingen van het programma is de Slag
om de Schelde grotere bekendheid te geven,
want we moeten vaststellen dat het overgrote
deel van de Nederlandse bevolking nog nooit
van deze slag heeft gehoord. Dat geldt ook
voor veel mensen in onze eigen regio. Op zich is
dat merkwaardig, omdat het de grootste en
meest langdurige slag is geweest die tijdens de
Tweede Wereldoorlog op Nederlandse bodem
heeft plaatsgevonden. Ook het strijdgebied was
enorm. Het strekte zich uit van de Noordzee
tot voorbij Breda en van Brugge tot aan de
Oosterschelde. De slag duurde alles bij elkaar
85 dagen en er waren bij beide strijdende
partijen tienduizenden soldaten betrokken.
Daarnaast kostte deze slag veel militairen en
burgers het leven en was de materiële schade
enorm. Om recht te doen aan de omvang
maar vooral ook het belang van de Slag om de
Schelde binnen het hele oorlogstheater van de
Tweede Wereldoorlog in Noord-West Europa,
wordt het tijd het verhaal achter deze slag te
delen.
De Slag om de Schelde bestond uit verschillende
operaties. Deze operaties zullen in dit artikel
worden belicht. Ook de aanloop en de gevolgen
van de keuzes die bevelhebbers maakten komen
aan bod. Maar we beginnen in het westen van
Frankrijk.
De uitbraak uit Normandië
Na de landingen in Normandië op 6 juni 1944
wilden de geallieerden zo snel mogelijk richting
Berlijn, maar dat ging niet bepaald eenvoudig.
De landingen op de stranden tijdens D-day
91
De Water schans 3 - 2014
Kaart 1: Overzichtskaart Slag om de Schelde.
(bron wordt aangeleverd door auteur
hiervan reikten ver. De
oorlog duurde voort en
in Nederland boven de
rivieren kreeg men een
verschrikkelijke hongerwinter te verduren.
Antwerpen
De Britten hadden de
belangrijke havenstad
Antwerpen al op 4 september 1944 bevrijd.
Vooral dankzij het uitstekend georganiseerde
verzet in Antwerpen
waren de havenfaciliteiten ongeschonden in
handen gevallen van de
geallieerden. Dat was
anders met de havens
aan de kanaalkust. De
Canadezen hadden de
resterende Duitse garnizoenen nog niet uit deze
steden verdreven, maar
de Duitsers zouden in
geval van overgave de
havenfaciliteiten grondig vernielen. Daardoor
zouden die faciliteiten
niet kunnen worden
gebruikt voor de broodnodige bevoorrading van
de geallieerde troepen.
Ten opzichte van de
kanaalhavens was, met
zijn gemiddelde dagcapaciteit van 40.000 ton,
de overslagcapaciteit
van de Antwerpse haven
bovendien van een totaal
andere orde. Toentertijd
was Antwerpen de
grootste haven van
Europa, die beschikte
over de modernste
havenfaciliteiten, veel en
goed geschoold havenpersoneel en uitstekende
verbindingen per spoor en over het water met
het achterland. Het kunnen gebruiken van de
Antwerpse haven zou de geallieerden een doorslaggevend voordeel geven.
De Water schans 3 - 2014
94 94
De aanvoerlijnen vanaf Normandië, via kunstmatig aangelegde havens - de zogenaamde
Mulberries, waarvan er een al kort na de aanleg
werd vernield door een storm - waren veel te
De Water schans 3 - 2014
Kaart 2: Opmars Eerste Canadese Leger 6 juni-15
november 1944. (bron wordt aangeleverd door auteur)
lang. Met het nodige kunst- en vliegwerk werd
een vervoerssysteem opgezet van Normandië
naar het front. Vierentwintig uur per dag, zeven
dagen per week werden goederen, benodigd
om het front in beweging te houden, via een
De Water schans 3 - 2014
eenrichtingslus aangevoerd. Maar welke maatregelen de logistieke specialisten ook troffen,
de aanvoercapaciteit was met 5.000 ton per
dag absoluut onvoldoende. De schaarste aan
goederen bij de fronteenheden deed zich hoe
95 95
De Water schans 3 - 2014
langer hoe meer voelen en daardoor stokte ook
de snelle opmars. Op 12 september kwam de
frontlijn tot stilstand langs de oost-west lopende
waterwegen in Noord-België. Het gebruik van
een haven met voldoende overslagcapaciteit, in
dit geval Antwerpen, was de enige oplossing.
Antwerpen was bevrijd en de havenfaciliteiten
waren onbeschadigd, maar de achilleshiel van
de Antwerpse haven bleek de geallieerden op te
breken: de Westerschelde, die vanaf open zee
toegang geeft tot Antwerpen. Na de verloren
slag om Normandië, waarin de Duitsers enorme
verliezen hadden geleden en twee van hun
legers waren verslagen, vluchtten de restanten
ervan eind augustus/ begin september sneller
terug in de richting van hun veilige Siegfriedlinie
dan de geallieerden konden oprukken. Dit droeg
bij aan het beeld van een nagenoeg verslagen
Duitse krijgsmacht. Zoals gezegd raakten de
betrokken geallieerde legers in de achtervolging uitgeput en het materieel was dringend
aan onderhoud toe. De Britse leiding gaf na de
inname van Antwerpen opdracht drie dagen
halt te houden om de manschappen op adem
te laten komen en het materieel het dringend
noodzakelijke onderhoud te geven. Achteraf
beschouwd hadden de Britten nog zo'n twintig
kilometer kunnen doorrijden naar Woensdrecht,
waar de toegang tot Zuid-Beveland ligt. Gezien
het gebrek aan Duitse tegenstand was dit doel
zeker haalbaar geweest. Later in dit verhaal
wordt duidelijk wat de gevolgen waren door
niet te kiezen voor deze aanpak. Tot overmaat
van ramp verlegde Montgomery de aandacht in
een andere richting. Hoewel de opperbevelhebber van de invasiemacht, generaal Dwight D.
Eisenhower, aandrong op het openen van de
Antwerpse haven, wist Montgomery in Londen
politiek draagvlak te krijgen voor een andere
aanpak. Bovendien had hij de staffunctionarissen van zijn legergroep , alsmede die van het 2e
Britse Leger enthousiast gekregen en driftig aan
het werk gezet voor zijn plan.
De situatie aan Duitse zijde
Bij de Duitsers werd op 4 september al in de
namiddag vanuit Berlijn groot alarm geslagen.
De Kreekrakdam, die dicht bij de Antwerpse
haven lag, was plotseling een kritiek punt voor
hen geworden. Daarover liep namelijk de laatste vluchtroute voor hun 15e Leger dat langs de
Kanaal- en Noordzeekust was blijven hangen.
De Water schans 3 - 2014
96 96
Er dreigde een tweede Stalingrad (van kleiner
formaat, ca.125.000 man). Dat moest hals over
kop verhinderd worden en onmiddellijk werden
maatregelen getroffen. De voornaamste actie
was de evacuatie van zes divisies van het 15e
Leger over de Westerschelde. Later zouden
deze troepen goed van pas komen bij de strijd
in Noord-België en Noord-Brabant. Hitler eiste
echter dat een versterkte divisie in de noordwest hoek van België en in Zeeuws-Vlaanderen
zou achterblijven en zou worden opgeofferd om
de daar geïnstalleerde zware en andere artillerie - waaronder ook luchtdoelgeschut - te
beveiligen. Hierdoor zou de toegang tot de
Westerschelde zo lang als mogelijk worden
verhinderd, zodat de geduchte Britse marine
gedwongen werd op respectabele afstand te
blijven. Het marinepersoneel sprak daarom over
"Gibraltar at the Scheldt-estuary"(Gibraltar bij de
Scheldemonding). Voorts werd nabij eerder
genoemde dam het van nature uitstekend te verdedigen gebied nog verder versterkt door inundaties en de aanleg van de zogenaamde haaientanden en asperges, bunkers en stellingen. De
arbeidskrachten die daarvoor werden ingezet
waren voormalige werfarbeiders van een in de
Cort Heyligerskazerne gehuisvest Kriegsmarineonderdeel en of kwamen uit de burgerbevolking
van Bergen op Zoom en omgeving door het houden van razzia's.
Market Garden
Door het snelle oprukken en het decoderen van
Duitse rapportages over de enorme verliezen
aan Berlijn was Montgomery er van overtuigd
dat de Duitsers zo goed als verslagen waren.
Wat de Duitse oorlogsmachine de doodsteek
moest geven was - naar zijn overtuiging - een
snelle opmars over de grote rivieren in het oosten van Nederland. Daarna zou de opmars, om
de punt van de Siegfriedlinie heen, worden vervolgd over de Duitse laagvlakte rechtstreeks
naar Berlijn, het hart van nazi-Duitsland. Zijn
operationeel plan bestond uit een gecombineerde
actie van luchtlandingstroepen in het oosten van
Noord-Brabant en Gelderland om de noodzakelijke bruggen veilig te stellen en een opmars vanaf de Belgische grens richting Arnhem door het
2e Britse Leger. De aanval moest starten ter
hoogte van het Belgische Lommel en via Eindhoven richting Nijmegen gaan. Vervolgens zouden de troepen op moeten rukken naar Arnhem.
De Water schans 3 - 2014
Afb. 1: Canadese infanterie in Zeeland. (bron: aangeleverd door auteur)
In het plan was voorzien dat luchtlandingstroepen
de brug over de Rijn bij Arnhem zouden veiligstellen en de grondtroepen een corridor in vijandelijk gebied moesten creëren. In de hele operatie
draaide het om snelheid en strakke planning. In
krap een week tijd werd de hele operatie bedacht
en voorbereid. Vooruitlopend op een akkoord
van het opperbevel verplaatste Montgomery
alvast de troepen uit de Antwerpse sector naar
Limburg. Antwerpen kwam onder commando
van het 1e Canadese Leger, dat zijn handen nog
vol had in West- en Oost-Vlaanderen. En weer
kon het Antwerps verzet gedurende een goede
week aantreden ter verdediging van stad en
haven tegen Duitse acties. Op 12 september gaf
Eisenhouwer met tegenzin aan Montgomery
groen licht, echter onder voorwaarde dat de
Antwerpse haven zo gauw mogelijk in gebruik
zou kunnen worden genomen voor de dringend
noodzakelijke bevoorrading. Met die opdracht
zadelde hij terloops de Canadezen op, die heel
gevat en cynisch de hele Slag om de Schelde
omdoopten tot Operatie Cinderella (Assepoester).
Op 17 september ging Market Garden van start.
Deze gewaagde operatie vergde van de geallieerden een enorme krachtsinspanning en
De Water schans 3 - 2014
eiste alle beschikbare voorraden op. Daardoor
stokten de vorderingen in de rest van de frontlijn, dus ook in het zuidwesten van Nederland,
waar juist over de Belgische grens de haven
van Antwerpen klaar lag voor gebruik. De uitkomst van Market Garden is bekend. Deze slag
mislukte, wat Montgomery later ook heeft
toegegeven. Hij had de slagkracht van het
Duitse leger schromelijk onderschat en zich
vergist in de snelheid waarmee hij kon oprukken. Eisenhower, toch al geen voorstander van
Market Garden en zich juist zeer bewust van
het belang van de haven van Antwerpen was na
afloop duidelijk. Montgomery kreeg de opdracht
om de haven van Antwerpen in te kunnen zetten
voor de geallieerde zaak. Maar zo eenvoudig lag
dat inmiddels niet meer. De koppige Engelsman
bleef ook na het officieel beëindigen van Market
Garden op 28 september zijn troepen aansturen
richting noord-oost in plaats van noord-west.
Pas op 16 oktober werd hij daartoe gedwongen
onder dreiging van ontslag.
De aanloop naar de Slag om de Schelde
Dat de Britten na de bevrijding van Antwerpen
niet waren doorgestoten naar Zuid-Beveland
97 97
De Water schans 3 - 2014
was ronduit een blunder. Hierdoor kon het 15e
Duitse Leger, onder generaal Gustav-Adolf von
Zangen, zich terug trekken op Zeeland. In enkele
dagen tijd werden, zoals eerder vermeld, zes
inzetbare divisies de Westerschelde over gevaren. De verschuiving van de operationele inzet
had de Duitsers de gelegenheid gegeven een
formidabele verdediging in te richten langs de
Westerschelde. Vooral het gebied West-ZeeuwsVlaanderen en de noord-west hoek van België
vormden een enorm bolwerk.
De Duitsers waren, ogenschijnlijk meer dan
Montgomery, maar al te zeer doordrongen van
het belang van Antwerpen voor de geallieerden.
Ze wisten dat het gebruik van deze haven het
verdere verloop van de oorlog zou bepalen. Hitler
had in hoogst eigen persoon bevolen dat de
toegang tot de haven van Antwerpen ten koste
van alles in Duitse handen moest blijven. Al vrij
snel na de inname van Antwerpen waren Poolse
troepen er in geslaagd Oost-Zeeuws-Vlaanderen
te bevrijden. Dezelfde troepen, die onder leiding
stonden van generaal-majoor Stanislaw Mazcek,
zouden op 29 oktober1944 Breda en omgeving
bevrijden. Montgomery had opdracht aan het 1ste
Canadese Leger gegeven de Westerschelde te
zuiveren van Duitsers. De bevelhebber van dit
leger was aanvankelijk generaal Harry Crerar.
Wegens ziekte werd hij vervangen door de ambitieuze en doortastende generaal-majoor Guy
Simonds. Deze ontwikkelde een viertal plannen om de haven van Antwerpen te openen,
waarvan twee uit meerdere ondersteunende
acties waren samengesteld. Dit waren de operaties Ayntree, Switchback, Vitality en Infatuate
met als doel respectievelijk zuidwest-Brabant
met de Kreekrakdam, de hoek West-ZeeuwsVlaanderen en noordwest België, Zuid-Beveland
en Walcheren. Bovendien voorzag hij een extra
flankbeveiliging in West-Brabant, operatie
Suitcase met een doorbraak naar Bergen op
Zoom.
De Slag om de Schelde
De Slag om de Schelde bestond dus feitelijk
uit vijf operaties. De zware verdediging door
de Duitsers dwong de Canadezen behoedzaam maar trefzeker te werk te gaan. Naast
de enorme kracht van het Duitse leger in deze
sector van de frontlijn, waren vooral ook de terreinomstandigheden van grote invloed op het
De Water schans 3 - 2014
98 98
verloop van de strijd. Het getijdengebied van de
Westerschelde met droogvallende schorren en
slikken is onherbergzaam. De dammen tussen
de eilanden waren destijds smalle landengten waar je niet ongezien over heen kon. De
polders boden nauwelijks tot geen dekking en
grote gebieden waren onder water gezet. In het
oostelijke deel van het strijdtoneel hadden de
Duitsers het voordeel dat ze hun verdediging
op de hoge zandgronden van de Brabantse Wal
hadden ingericht en vanuit die positie de aanvallers gemakkelijk onder vuur konden nemen.
Begin oktober 1944 startten de Canadezen twee
operaties tegelijk: In het westen van ZeeuwsVlaanderen ging operatie Switchback van start.
Doel was het verdrijven van de Duitsers uit dit
gebied, waarmee het gebied ten zuiden van
de Westerschelde kon worden veiliggesteld.
De 4e Canadese Pantserdivisie en 3e Canadese
Infanteriedivisie kregen in deze operatie een
belangrijke rol. Ze ontmoetten de nodige uitdagingen. De kanalen in West-Vlaanderen vormden een groot obstakel. Nadat deze na felle
en bittere strijd konden worden overgestoken
wachtte een nieuwe uitdaging. Grote delen van
west Zeeuws-Vlaanderen waren onder water
gezet. Alleen een smalle strook grond tussen de toenmalige zeearm De Braakman en de
geïnundeerde gebieden juist over de Belgische
grens waren de enige toegang tot het gebied.
Een gecombineerde actie volgde. Troepen van
de 4e Canadese Pantserdivisie vielen aan over
deze landengte, terwijl vanaf zee amfibische
landingen plaatsvonden door troepen van de 3e
Canadese Infanteriedivisie.
In het zuidwestelijke deel van Noord-Brabant
startte tegelijk met Switchback operatie Ayntree.
Hier was de 2e Canadese Infanteriedivisie
aan zet. Opdracht: het veroveren van de
Kreekrakdam, om zo toegang tot Zuid-Beveland
te krijgen. De Duitsers zagen het gevaar
en per autobus werden vanuit de omgeving
Tilburg Duitse elitetroepen aangevoerd, die de
verdediging van het gebied ongekend fel ter
hand namen. Het gevolg was dat de strijd in
Woensdrecht achttien dagen op en neer golfde,
waarbij het gebied dan weer in Canadese dan
weer in Duitse handen was. De uitputtende strijd
leidde tot veel slachtoffers onder burgers en
militairen en de materiële schade was enorm.
De Water schans 3 - 2014
Afb. 2: Amfibische landingen tijdens de Slag om de Schelde (bron: aangeleverd door auteur)
Zo kent bijvoorbeeld het dorp Woensdrecht nauwelijks nog huizen van voor 1944.
te verdrijven was een opmars richting Bergen op
Zoom.
Vrijdag 13 oktober 1944 is een zwarte bladzijde
in de Canadese militaire geschiedenis. Die dag
staat te boek als Black Friday. Op die dag verloor
het infanteriebataljon Black Watch of Canada
183 manschappen. Van 15 op 16 oktober, tijdens een nachtelijke aanval op Woensdrecht,
leden de Rileys 167 verliezen en op 23 oktober
verloren de South Saskatchewans 96 manschappen. Oorzaak hiervan was dat deze troepen
moesten optrekken door de polders ten noorden van Woensdrecht, richting de Kreekrakdam.
De Duitsers hadden vrij schootsveld vanaf de
Brabantse Wal aan de noordkant van de polders
en de spoordijk die in het verlengde ligt van de
Brabantse Wal.
De slagkracht van de 2e Canadese Infanteriedivisie was te beperkt om een doorbraak richting
de Kreekrakdam te forceren. Van Huijbergen
over Brasschaat tot Turnhout keken de Canadezen tegen een open flank aan, waardoor een van
de drie infanteriebrigades moest aantreden ter
beveiliging van die flank. De enige manier om de
Duitsers aan de noordzijde van het strijdtoneel
De voorziene operatie Suitcase kwam vooralsnog niet van de grond. Pas op 28 oktober startte
het 1e Britse Legerkorps een operatie die eveneens Suitcase werd genoemd, maar dit was een
frontale aanval op de West-Brabantse steden,
waarbij Bergen op Zoom het primaire doel
was voor de 4e Canadese Pantserdivisie. Nadat
de 4e Canadese Pantserdivisie was ingezet in
West-Zeeuws-Vlaanderen, gingen de troepen op
transport richting Brasschaat. Van hier uit trok
deze divisie op naar het noorden, waarbij Bergen
op Zoom en het gebied noordelijk van deze stad
werden bevrijd. Door deze actie werd de flankbeveiliging van de 2e Canadese Infanteriedivisie
overbodig. Door de opmars van andere troepen (waaronder Engelsen, Amerikanen en
Polen) tussen Bergen op Zoom en Tilburg werd
West- Brabant, dat nog bezet was door de
Duitsers, bevrijd. De actie van de 4e Canadese
Pantserdivisie had effect. Bang om te worden
afgesneden van de andere Duitse troepen, verlieten de Duitse verdedigers op de Brabantse
Wal geruisloos het strijdtoneel en trokken zich
De Water schans 3 - 2014
99 99
De Water schans 3 - 2014
Afb. 3: Opmars Canadese tanks. (bron: aangeleverd door auteur)
terug op Bergen op Zoom. Een paar dagen later
trokken ze, vertragend vechtend, verder noordwaarts.
De opmars van de Canadezen van Brasschaat
naar Bergen op Zoom verliep bepaald niet
van een leien dakje. Vooral op de route van
Huijbergen naar Bergen op Zoom kregen de
Canadezen er flink van langs. Maar liefst 28
tanks en andere gepantserde voertuigen werden
op de ongeveer acht kilometer lange zandweg
naar Bergen op Zoom uitgeschakeld.
De bossen in dit gebied boden de Duitsers uitstekend dekking om de voertuigen uit te schakelen. In de middag van 27 oktober reden de eerste tanks de buitenwijken van Bergen op Zoom
binnen, om later in de middag, tegen de verwachting in, zonder slag of stoot door te kunnen
rijden naar het centrum van de stad. In de dagen
na de bevrijding van de stad werd in de regio fel
gevochten tussen terugtrekkende Duitse troepen
en oprukkende Canadezen. Vooral bij Welberg
vielen onder zowel militairen als burgers nog
veel slachtoffers.
Eind oktober start operatie Vitality met onder
meer een amfibische landing op de kust van
Zuid-Beveland.
Eenmaal over de Kreekrakdam en dankzij die
amfibische landing wisten de Canadezen ZuidBeveland snel te veroveren. De laatste fase
van de strijd is de verovering van Walcheren.
De verdediging van dit eiland stak geweldig in
elkaar. De Duitse troepen die daar verbleven,
waren vastbesloten dit eiland tegen elke prijs
te verdedigen. De enige toegang over land was
de Sloedam; toen nog een dijklichaam van
ongeveer 1 kilometer lang en 50 meter breed
met aan beide zijden van de dam uitgestrekte
schorren en slikken. Het was niet mogelijk deze
dam ongezien over te steken. Vandaar dat werd
gekozen voor wederom een amfibische aanpak
(operatie Mallard). Schotse troepen staken onder
de dekking van de duisternis Het Sloe over en
wisten de Duitsers in deze sector van het eiland
te verdrijven.
Om de verovering van Walcheren te bespoedigen, werd besloten het eiland onder water te
zetten. Deze beslissing leidde tot het bombarderen van de zeedijk bij West-Kapelle en later nog
de zeedijk bij Vlissingen en Veere. Een aantal
raids had uiteindelijk tot effect dat de zeewering werd vernield, waardoor een groot deel van
Walcheren onder water liep. Dit ging ten koste
Afb. 4: Amfibische landing op Zuid- Beveland (bron: aangeleverd door auteur)
van tientallen slachtoffers onder de burgerbevolking van West-Kapelle terwijl het effect van
de inundatie beperkt was. Het zo gevreesde
Duitse geschut was namelijk opgesteld in de
hoge delen van Walcheren: de duinen. Via landingen bij Vlissingen (operatie Infatuate 1) en op
het Noordzeestrand (Infatuate 2) moesten onder
meer Noorse commando's het Duitse geschut
uitschakelen.
nog drie weken in beslag en pas op 26 november
1944 meerden het eerste bevoorradingsschip en
twee coasters aan in de haven van Antwerpen.
Op 28 november liep een konvooi van maar liefst
achttien Libertyschepen binnen. Het voorste
schip luisterde naar de naam Fort Cataraqui en
voer onder Canadese vlag. Dit had een sterke
symboolwaarde, omdat de Slag om de Schelde
onder Canadees bevel had plaatsgehad.
Begin november 1944 was duidelijk geworden dat de Duitsers geen rol van betekenis meer konden spelen in de blokkade van
Antwerpen. Ondanks deze omstandigheid
moest er nog de nodige overredingskracht aan
te pas komen om de Duitse divisiecommandant tot overgave te bewegen. Op 9 november
was de Duitse weerstand definitief gebroken,
wat niet automatisch betekende dat per die
datum de haven van Antwerpen kon worden
gebruikt. De Westerschelde lag vol zeemijnen
(de Westerschelde werd in die dagen vijftien 15
maal geveegd) en afgezonken schepen in de
vaargeulen. Deze obstakels moesten eerst worden geruimd voordat het scheepvaartverkeer
op gang kon komen. Deze klus nam uiteindelijk
Zoals eerder aangegeven stond de Slag om de
Schelde onder Canadees commando. Onder
dit opperbevel opereerden verschillende nationaliteiten. Naast Canadezen waren dat onder
meer Polen, Engelsen, Schotten, Fransen,
Belgen, Noren, Australiërs en Nederlanders.
De Slag om de Schelde kostte aan geallieerde
zijde 12.873 slachtoffers, waarvan 6.367 met
de Canadese nationaliteit. Op de Canadese
Oorlogsbegraafplaats in Bergen op Zoom liggen bijna 1.200 soldaten die streden in de Slag
om de Schelde. Ruim 900 van hen zijn Canadees.
Het aantal slachtoffers aan Duitse kant is niet
bekend. Onder de burgerbevolking vielen duizenden slachtoffers. Alleen in Woensdrecht al
ruim 1.400.
Nabeschouwing
Nadat de Slag om de Schelde was gestreden en
de Westerschelde weer bevaarbaar was, waren
de logistieke problemen voor de geallieerden
voorbij. Daardoor konden de geallieerde voorraden opnieuw worden opgebouwd en op peil
worden gehouden, zodat in het voorjaar van 1945
het offensief kon worden hervat. In die zin zou je
kunnen stellen dat de uitkomst van de Slag om
de Schelde het verdere verloop van de oorlog in
Noord-West -Europa heeft bepaald of daarop ten
minste van grote invloed is geweest.
Hitler beschouwde de inzet van de Antwerpse
haven voor en door de geallieerden als een
catastrofe. En dat was het ook. Het verlies van
de haven was voor hem reden om in december
1944 het Ardennenoffensief te lanceren met als
hoofddoel de herovering van Antwerpen. Echter
voor de militairen in de Berlijnse staf was dit
een stap te ver. Daar zou men al blij zijn met
de herovering van alle gebied oostelijk van de
Maas.Tot aan het einde van de oorlog werden
duizenden V-wapens afgeschoten op Antwerpen
om de havens zoveel mogelijk te beschadigen
en de bevoorrading te ontwrichten. Enkele van
deze V-wapens vielen in februari en maart 1945
nog in het centrum van Bergen op Zoom, met
als gevolg 37 slachtoffers onder de bevolking en
grote materiële schade. Enkele maanden geleden werd in een polder onder Kruisland nog een
V-wapen gevonden en onschadelijk gemaakt.
Dit projectiel was destijds beslist bedoeld voor
Antwerpen.
De Slag om de Schelde is bij het grote publiek
onbekend. Als we kijken naar de omvang en
impact van deze slag lijkt dat vreemd, maar wel
verklaarbaar. Anders dan bijvoorbeeld Market
Garden of het Ardennenoffensief spreekt de strijd
om de haven van Antwerpen minder tot de verbeelding. De Slag om de Schelde was immers
een strijd in de modder, duurde vreselijk lang
en strekte zich uit over een enorm gebied.
Daarnaast was het opperbevel bij de geallieerden Anglo-Amerikaans. Juist ook vanuit die
invalshoek werden na de Tweede Wereldoorlog
onder meer speelfilms gemaakt over wapenfeiten waarin de Amerikanen en Engelsen een
hoofdrol speelden. De Slag om de Schelde hoort
daar niet bij.
Bij de Canadese overheid is inmiddels ook het
besef gegroeid dat de Slag om de Schelde beter
onder de aandacht moet worden gebracht bij
het grote publiek. Het relaas zoals u dat in dit
artikel heeft kunnen lezen toont duidelijk aan
dat de Canadese inzet en de offers die door
Canada werden gebracht die grotere aandacht
ook rechtvaardigen. De Canadese overheid
zal de komende jaren proberen de Slag om de
Schelde aan de vergetelheid te onttrekken. Ons
bewust van onze ereschuld aan Canada, helpen
we waar mogelijk om dat doel te bereiken. Een
mooi en actueel voorbeeld is het activiteitenprogramma 70 jaar Bevrijding zoals de gemeenten
Bergen op Zoom, Steenbergen en Woensdrecht
dat samen met Zeeuwse en Canadese partners organiseren. Binnen dit programma wordt
onder andere geïnvesteerd om kinderen van
basisscholen en voortgezet onderwijs bekend te
maken met de Slag om de Schelde, een en ander
passend binnen de reguliere geschiedenislessen
over de Tweede Wereldoorlog. Binnenkort wordt
gestart met de Canadese variant van Liberation
Route, waarmee de opmars van de Canadezen
en troepen onder hun bevel en de verhalen
daarachter voor het grote publiek beschikbaar
komen.
Literauurlijst
Anderson, D. : De Val van het Derde Rijk. Van D-Day tot de Val van
Berlijn 1944-1945, Deltas 2003
Copp, T. : Cinderella Army. The Canadians in Northwest Europe, 19441945, University of Toronto Press 2006
Graves, D.E. : South Albertas: A Canadian Regiment at War, Robin
Brass Studio Inc 2004.
Graves, D.E. : Century of Service; The History of the South Alberta
Light Horse, Jaguar Book group 2005.
Hoedelmans, P., Wagenaar, A. & Wolff, I. de: De Bevrijding van
West-Brabant: een streek en haar bewoners temidden van verwoesting en oorlogsgeweld september 1944 – mei 1945, gemeentearchief
Roosendaal en Nispen 1994
Hoedelmans, P. : Jeeps & Klaprozen: een relaas van de periode
1944-'45 in Bergen op Zoom en omgeving, Quist 1990
Stacey, Col. C.P. : The Victory Campaign. The Operations in NorthWest Europe, 1944-1945, Roger Duhamel FRSC 1966
Met veel dank aan het Bevrijdingsmuseum
Zeeland, Piet Hoedelmans,
Paul Versijp, en de Waterschans
Geschiedkundige Kring van Stad en Land van
Bergen op Zoom
2. Herdenken
70 jaar bevrijding Zeeland en de Brabantse Wal
“In Vlaanderens velden bloeien de klaprozen
Tussen de kruisen, rij aan rij
die onze plek aangeven; en in de lucht
vliegen leeuweriken, nog steeds dapper zingend
zelden gehoord te midden van het kanongebulder
aan de grond.
Wij zijn de doden. Enkele dagen geleden
leefden we nog, voelden de dageraad, zagen de zon ondergaan
beminden en werden bemind en nu liggen we
in Vlaanderens velden
Neem ons gevecht met de vijand weer op:
Tot u gooien wij, met falende hand
de toorts; aan u om haar hoog te houden
Als gij breekt met ons die sterven
zullen wij niet slapen, ook al bloeien de klaprozen
in Vlaanderens velden.”
John McCrae, 1872-1918
Het oorspronkelijke gedicht
In Flanders fields (luitenant-kolonel John McCrae, 1872-1918)
In Flanders fields the poppies blow
Between the crosses, row on row
That mark our place; and in the sky
The larks, still bravely singing, fly
Scarce heard amid the guns below.
We are the dead. Short days ago
We lived, felt dawn, saw sunset glow
Loved, and were loved, and now we
lie
In Flanders fields.
Take up our quarrel with the foe:
To you from failing hands we throw
The torch; be yours to hold it high.
If ye break faith with us who die
We shall not sleep, though poppies
grow
In Flanders fields.
In 1915 schreef de Canadese militair arts John McCrae het gedicht ‘In Flanders fields’ (In
Vlaamse velden). In dit gedicht speelt de klaproos de hoofdrol. De meeste klaprozen of poppies
vind je op plekken waar de grond omgewoeld is en slooppuin in de grond ligt.
De grond rond de loopgraven in de eerste Wereldoorlog was door de vele beschietingen
grondig omgewoeld. McCrae zag dan ook honderden klaprozen bloeien toen hij in 1915 het
gedicht schreef. In het gedicht heeft de klaproos meerdere betekenissen. Sommige
klaprozensoorten worden gebruikt om opium en morfine van te maken. Morfine is een sterk
verdovend middel dat werd gebruikt voor pijnbestrijding van de gewonde soldaten.
De poppie is vervuld van symboliek. De blaadjes zijn rood als het bloed van de omgekomen
soldaten en het binnenste is zwart, de kleur van de rouw. In het hart van de bloem is ook een
kruisvorm te zien. Het Christelijke symbool voor lijden.
Inmiddels is de poppie het symbool voor herdenking geworden.
Het zou daarom heel fijn zijn om langs de doorgaande weg van de Brabantse Wal, via
Dinteloord naar Putte, jaarlijks klaprozen te zien bloeien. Als symbool voor de herdenking aan
de Slag om de Schelde.
Dit project op de Brabantse Wal is een initiatief van de Stichting Bevrijdingsmonument Welberg
en de Agrarische Natuurvereniging Brabantse Wal, met medewerking van ondermeer
Burgercomité 70 jaar Bevrijding Bergen op Zoom e.o., Bevrijdingsmuseum Zeeland en de
Brabantse Wal gemeenten Bergen op Zoom, Steenbergen en Woensdrecht.
Je mag dus langs de doorgaande weg van Dinteloord tot en met Putte klaprozenzaad uitzaaien.
Zodat het een groot langwerpig herkenningspunt zal worden. Maar je vindt op de Brabantse
Wal nog meer herdenkingspunten. Rond die herdenkingspunten zijn een aantal opdrachten
gemaakt, die je terug vindt op de volgende pagina’s.
Alle opdrachten die in deze lesbrief te vinden zijn hebben een link naar De Slag om de Schelde,
de bevrijding en het herdenken. De opdrachten zijn voor alle scholen naar eigen inzicht te
maken te fietsen of te wandelen. Er zitten een drietal wandelingen/fietstochten bij die
verwijzen naar de gemeenten Steenbergen, Woensdrecht en Bergen op Zoom. Verder kun je
gebruiken maken van internet, verschillende websites, het fablab , je eigen fantasie,
veteranenverenigingen enz, enz.
Het burgercomité 70 jaar Bevrijding Bergen op Zoom e.o. zou het heel erg op
prijs stellen als jullie een opdracht (meerdere opdrachten is natuurlijk helemaal
geweldig) uit willen werken. Deze presentatie kun je dan indienen voor 15 april
2015 bij het burgercomité 70 jaar Bevrijding Bergen op Zoom e.o., t.a.v.
Caroline Raaijmakers.
Alle ingeleverde presentaties worden tentoongesteld. Maar voor de meest
indrukwekkende presentatie heeft het burgercomité 70 jaar Bevrijding Bergen
op Zoom e.o. iets speciaals in petto.
Dus wie weet winnen jullie voor de hele klas een bijzondere avond die zal
plaatsvinden in Stadsschouwburg de Maagd op 4 mei 2015, direct na de
Nationale Dodenherdenking in de Stenen Tuin in Bergen op Zoom.
Als je mailt dan komen wij je presentatie ophalen, [email protected]
Doe opdracht 1 algemeen
Het zaaien van klaprozen
Doel
Het vieren van de bevrijding
Het planten van klaprooszaadjes als teken van hoop en bevrijding.
Het is de bedoeling dat elke jaar de klaprozen bloeien langs de doorgaande weg van de
Brabantse Wal, bij jou in de tuin of op het grasveld bij je school. Ze mogen zelfs langs de
doorgaande route op de Brabantse Wal, dus van Dinteloord tot en met Putte, gezaaid worden.
Kern
Klaprozen zijn prachtige planten met opvallende bloemen in veel verschillende kleuren. De
natuurlijke en meest voorkomende kleur is rood. In het midden van de bloem zit het hartje, die
is in de meeste soorten rood met zwart.
Zaaien
Het zaaien van klaprozen is heel simpel: je strooit de zaadjes uit in de tuin op een stukje
geschoffelde grond. Je kunt ze ook op een veldje uitstrooien waar al gras groeit. Ook een randje
gras langs een sloot of weiland is heel geschikt om klaprozen in uit te zaaien. Je kunt zaaien in
maart – april zodat je hetzelfde jaar nog bloemen krijgt. Als je klaprozen in de zomer of herfst
zaait gaan ze volgend jaar bloeien.
Kies een plekje uit waar veel zon komt. Klaprozen groeien op bijna alle soorten grond, behalve
als het echt heel nat is. Zorg dus dat ze niet in een plek gezaaid worden waar wel eens een plas
water blijft staan.
Maar denk ook eens heel creatief. Plant ze in een blik of misschien heeft je opa nog wel een
oude helm liggen uit de oorlog. Zet je eigen gemaakte kunstwerk buiten rond 5 mei zodat
iedereen kan zien dat jij vrijheid viert.
Verzorging
Klaprozen hebben geen verzorging nodig na het zaaien. De bloemen ontwikkelen zelf weer
zaadjes als ze uitgebloeid zijn. Die kan je verzamelen om ergens anders weer uit te zaaien, of je
kan ze laten zitten zodat ze zich rond de planten verder uitzaaien. Je kan dus elk jaar nieuwe
klaprozen krijgen van één zakje.
Slot
Het is ontzettend fijn als er veel klaprozen bloeien, als zichtbare herdenking aan de bevrijding.
Doe opdracht 2 algemeen
Zelf een poppy maken.
Je kunt natuurlijk op zelf klaprozen maken. Van papier, van klei, van wol en zelfs van
Loom bandjes.
Patroon gehaakte poppies
Gebruikte afkortingen:
l: losse v: vaste hv: halve vaste st: stokje 2smh: 2 vaste samenhaken
Haak met zwart een ketting van 2 l. Rij1: 6 v in de eerste l.
Wissel naar rood. Rij2: 2 v in elke v (12). Rij3: 3 l, 1st in dezelfde steek als de 3 l, 1stokje in de 2
volg v, 3 l, hv in de volg v herhaal dit nog 3 keer en hecht af.
Papieren poppy
Teken op rood papier een poppie en op groen papier een blaadje, knip ze uit. Plak ze aan
elkaar. Voorzie de poppy van een zwart hart. Plak er een stokje achter. Ze kunt de poppy zo
groot maken als je zelf wilt.
Poppy van klei.
Maak twee rechthoekjes van klei, maak er een klein hart in. Plak aan de achterkant een speldje.
Verf het poppy mooi rood. En klaar is je broche.
Poppy van loom bandjes.
Zoek op you tube naar Rainbow Loom Charm: Poppy Flower from Made by Mommy
http://www.youtube.com/results?search_query=rainbow+loom+charms+poppy+flower
In dit filmpje laten ze zien precies zien hoe je een poppy maakt van loom elastiekjes.
Je hebt er ongeveer 25 rode en 2 zwarte elastiekjes voor nodig. Een haaknaald, een plankje en
de tekening. Verder volg je gewoon de aanwijzingen in het filmpje. Het is een eenvoudige
bloem om te maken. Als je er erg handig in bent doe je misschien maar 3 minuten over een
poppy flower. Natuurlijk mag je ook zelf verzinnen hoe je een poppy flower maakt, als de bloem
maar rood met een zwart hartje is.
Met dank aan Yaren , Ylja en Richard en alle andere kinderen uit groep 6 van OBS De Noordster.
We hopen dat je de poppy flower op de Bevrijdingsdag 5 mei zult dragen (in Bergen op Zoom
ook op 27 oktober). Maar raag hem zeker ook bij de Nationale dodenherdenking op 4 mei en
sta dan ook even stil bij de betekenis van de poppy.
Doe opdracht 3 algemeen
Doel
Het ervaren van de bevrijding.
Praten over bevrijding, na een periode van onvrijheid.
Ervaren hoe het is, om niet vrij te zijn, niet alles te hebben. Schrijf je ervaringen op
Inleiding
Op 10 mei 1940 werd Nederland door nazi-Duitsland aangevallen. Al snel bleek het slecht
bewapende Nederlandse leger hier niet tegen opgewassen. Nederland werd bezet. Pas in 1945
kwam de bevrijding. De oorlog was voor veel mensen een dramatische periode in hun leven,
een periode die zijn sporen zou achterlaten. Alle Nederlanders kregen in hun dagelijks
bestaan met de oorlog te maken. De bezetting was zichtbaar met marcherende Duitse
soldaten. En ’s-nachts hoorbaar als de vliegtuigen, eerst de Duitse en later de Geallieerden,
overvlogen. De bewegingsvrijheid van ieder wordt steeds meer ingeperkt: zo moesten fietsen
en radio's worden ingeleverd. Voedsel en kleding kwam op de bon.
Kern
Wat betekent vrijheid voor jou. Er wordt gezegd dat ‘vrijheid’ een werkwoord is. Denk hier
maar eens goed over na en praat hierover in de klas, op straat en thuis. Deze opdracht kun je
overal uitvoeren, bij alle dagelijkse dingen die je doet.
Wat betekent het NIET vrij te zijn, het niet mogen of kunnen doen wat je gewend bent, dus
beperkt zijn in je gewone dagelijkse dingen. Niet alles is altijd beschikbaar, soms is het er
helemaal niet.
De opdracht is jezelf een beperking opleggen voor een bepaalde tijd. Gebruik geen mobieltje,
speel geen games, kijk geen tv, drink geen frisdrank maar alleen water, snoepen niet en eet
geen snacks. Bedenk zelf nog meer, iets wat echt moeilijk is voor jou om niet te doen.
Schrijf op wat dit met je doet, hoe het voelt, wat je als alternatief doet of kunt doen.
Slot
Bespreek samen hoe je deze beperking hebt ervaren.
Hoe voelt het als je weer wel kunt/mag doen wat je wilt.
Sta stil bij de vrijheid die jij hebt en alle mogelijkheden waaruit je kunt kiezen.
Doe opdracht 4
Muziek
Muziek in de oorlog. Voor de een bood dat troost, voor de ander was het een manier om even
te ontsnappen aan de dagelijkse realiteit. Voor een aantal Joodse componisten betekende de
oorlog letterlijk het einde van een soms veelbelovende loopbaan. In de achtergelaten en
teruggevonden composities leeft de herinnering aan hen voort.
De componist Dick Kattenburg werd op 24-jarige leeftijd in Auschwitz vermoord. Lange tijd was
van hem maar één compositie bekend, de Sonate voor fluit en piano. Totdat een nichtje van
Kattenburg een aankondiging van een concert met deze compositie op internet zag. Op zolder
lagen nog allerlei documenten van haar overleden moeder, de zus van Dick. Ze besloot ze te
doorzoeken en vond een stapel bladmuziek, veelal in potlood opgetekend. Er bleken
verschillende composities tussen te zitten die Kattenburg tijdens zijn onderduik had
geschreven. Soms onder een schuilnaam, soms was de naam van het blad afgeknipt.
Hebreeuwse liederen gaf hij als schuiltitel ‘Roemeense’ of ‘Mexicaanse’ liederen mee. Bij
sommige stukken zijn aantekeningen gemaakt. Dat zijn de stille getuigen van schriftelijke
compositielessen onder moeilijke omstandigheden.
Ondergedoken luisterend naar radio Oranje.
Muziek heeft voor veel mensen een belangrijke betekenis. Muziek kan emoties overbrengen en
tot steun zijn, iets waaraan mensen in moeilijke tijden veel behoefte hebben. Muziek was, ook
in de oorlog, een middel om de draak te steken met de Duitse bezetter, zoals het cabaret van
Radio Oranje deed. Soms ging dat in bedekte termen. Het bekende lied Als op het Leidseplein
de lichtjes weer eens branden gaan werd door velen geïnterpreteerd als de wens dat op een
dag de Duitsers vertrokken zouden zijn, omdat dan de verduisteringsmaatregelen verdwenen
zouden zijn.
Luister ook eens naar Vera Lynn met We’ll Meet Again , Glenn Miller Orchestra met In The
Mood of naar het Lied In Flanders fields van Bekóór Bergen op Zoom en Vox Jubilans uit
Roosendaal.
Maak zelf of met jouw mede muzikanten een bevrijdingscompositie.
Wij komen luisteren hoor!! En wie weet mag je hem ten gehore brengen voor een groot gezelschap.
Doe opdracht
Steenbergen
In de gemeente Steenbergen is een wandelroute uitgezet met de naam ‘Dambusters Trail.
Vernoemd naar een missie die werd uitgevoerd op 19 september 1944, waarbij een vlieger en
zijn navigator om het leven kwamen. De vlieger was Guy Gibson, de navigator J.B. Warnick.
Zoek eens uit wat je over deze oorlogsslachtoffers terug kunt vinden op internet, en maak er
een presentatie over.
Zoals je op de foto’s ziet zijn er twee straten naar hen vernoemd. Zoek uit waar je deze straten
kunt vinden.
De wandeling Dambusters trail is in het Engels. Probeer hem met je klasgenoten te vertalen en
loop de route eens. De route is maar 2,9 km lang en je kunt hem op gewone schoenen lopen. Je
hoeft er dus geen kistjes (kistjes zijn gevechtslaarzen) voor aan te trekken. De route voert langs
de belangrijkste punten in Steenbergen welke met Gibson en Warwick te maken hebben.
Ergens langs de wandelroute vind je de onderstaande tekst. Wat is een mosquito?
MOSQUITO KB 267
BOTH OFFICERS LOST THEIR LIVES
IN THE SERVICE OF THEIR COUNTRY
OH I HAVE SLIPPED THE SURLY BONDS OF EARTH
REACHED OUT AND TOUCHED THE FACE OF GOD
Zie ook de bijgevoegde brochure/wandeling ‘Walking in Steenbergen’.
Doe opdracht
Dinteloord
Het oorlogsmonument in Dinteloord is bijzonder. Het monument bestaat uit een bronzen
beeldengroep van een staande man, een knielende vrouw en een liggend kind.
Weten jullie waar dit beeld symbool voor staat? En waarom het monument opgericht is.
Door oorlogsgeweld is er een bijzonder gebouw in Dinteloord vernietigd op 2 november 1944.
Wat voor gebouw was dat en kijk eens of er nog tekeningen van zijn. Misschien kun je er een
maquette van maken.
Misschien kan het fablab voor jullie iets betekenen http://www.fablabbergenopzoom.nl/
Er zijn in Dinteloord ook oorlogsgraven te vinden op de gemeentelijke begraafplaats. Ga er eens
kijken of je ze kunt vinden en wie er liggen. Wellicht kun je meer over deze mensen te weten
komen. Misschien hebben ze nog wel familie, die het op prijs stellen dat je hun graf bezoekt.
Maak er een ‘adoptieproject’ van. Meer informatie hierover vind je bij 4. Adoptie van een
oorlogsgraf.
Doe opdracht
Lepelstraat
Wist je dat: op de Rooms-Katholieke Begraafplaats Lepelstraat is een Nederlands oorlogsgraf
van een voormalige verzetsstrijder die actief was bij de Nederlandse Binnenlandse
Strijdkrachten. Het betreft het graf van Marinus Antonius Franciscus (Rini) Elling. Elling werd op
1 november 1944 gefusilleerd op de Rubeerdijk in Nieuw Vossemeer, niet ver van Lepelstraat.
Op de plaats waar hij is gefusilleerd staat een monument.
Wist je dat: op het einde van de Tweede Wereldoorlog blazen terugtrekkende Duitse troepen op 28
oktober 1944 de toren op, wat ook grote schade aanricht in het schip van de kerk.
Wist je dat: op 1 juni 1944 stortte rond 01.05 uur in Lepelstraat een geallieerde bommenwerper van
het type Handley Page Halifax V neer. het toestel van het 138 Squadron werd gevlogen door W/O H.F.G.
Murray.
Wist je dat: op 1 december 1944, stortte F/Sgt R.G. Parker met zijn Spitfire IX van het 222 Squadron
neer in de Auvergnepolder.
Wist je dat: wij niet veel meer weten van deze gebeurtenissen. Wat deed een verzetstrijder, was het
gevaarlijk werk? Ken je nog meer verzetsstrijders ? Hebben de bemanningen van de bommenwerpers
of de piloot van de Spitfire het overleefd? En zo ja, wat is er verder van hen geworden? Zijn er aan de
grond nog slachtoffers gevallen of gebouwen beschadigd? We hopen dat er in Lepelstraat nog mensen
zijn die hier meer van weten!
Maak er een studie van!
Doe opdracht
Kladde
In een weiland bij Kladde (Steenbergen) staan vier Duitse geschutsopstellingen van het model
612, Duitse benaming Schartenstand für Lande- und Sturmabwehrgeschutze ohne
Nebenräume.
De afmetingen van één bunker zijn: Breedte 10m, Hoogte 5m, Diepte 10m.
De muren zijn 3 meter dik, in totaal is er 385m3 beton gebruikt.
In totaal zijn er 649 bunkers van dit type gebouwd door Europa.
Maak een overzicht waar op de Brabantse Wal allemaal bunkers stonden. Dat kan een tekening
zijn maar ook een maquette. En waren het allemaal dezelfde bunkers of werden ze voor
verschillende doeleinden gebruikt?
Misschien kan het fablab voor jullie iets betekenen http://www.fablabbergenopzoom.nl/
Doe opdracht
Welberg
Ter herinnering aan de bevrijding door Canadese troepen heeft Welberg een
oorlogsmonument, een klokkenstoel
De 4e november is een datum die bij veel oudere Welbergenaren in het geheugen gegrift staat.
Op die datum, in 1944, werd de slag om Welberg geleverd. Een strijd waarbij ruim 50 Canadese
soldaten en 30 burgers het leven lieten. Welberg was één der bolwerken, die de geallieerden
nog moesten veroveren bij de Slag om de Schelde. De gevechten verliepen dramatisch.
Als eerbetoon aan de slachtoffers wordt ieder jaar, op de eerste zondag in november de ijzeren
klok aan de Canadezenweg geluid. Na afloop krijgt iedereen de mogelijkheid zelf de klok te
luiden en uiting te geven aan het herdenken en daarmee zijn of haar 'stem' voor vrede en
vrijheid echt te laten horen.
Wat is de betekenis van een klokkenstoel en kijk of er in Nederland nog meer klokkenstoelen te
vinden zijn. En denk je dat klokkenstoelen in het buitenland voorkomen.
Misschien kun je wel een klokkenstoel nabouwen, en in 3D uitvoering uitlaten printen. Denk
dan ook eens aan de ondersteuning van het fablab.
Doe opdracht
Dintelsas
Duitse Bunker Type 680
Achter het woonhuis Sasdijk 1 in Dintelsas ligt een Duitse bunker uit de Tweede Wereldoorlog,
type 680.
Deze bunker is gebouwd ter verdediging van het er vlakbij gelegen Sluiscomplex Dintelsas.
Deze opdracht sluit aan bij de opdracht voor Kladde. Verras ons en jezelf met een compleet
overzicht van alle bunkers op de Brabantse Wal.
Doe opdracht voor
Halsteren
Broers gearresteerd vanwege jagen met hond ………..Klein oorlogsleed in Halsteren in 1942
In de krantenarchieven uit 1942 kwamen we een paar korte berichten tegen die verhaal deden
over de gebeurtenissen in Halsteren. Ook de Duitse krant voor Nederland maakte er melding
van. We zouden graag nog wat meer details willen weten. Wie weet er nu nog iets over te
vertellen???? We denken dat dit er maar weinig of geen zullen zijn. Jullie kunnen vast veel
meer te weten komen.
Het was op 24 november 1942 tijdens de Duitse bezetting van ons land in de Tweede
Wereldoorlog dat Koos en Karel van Wezel werden gearresteerd door de Nederlandse
marechaussee vanwege “stroperij” in de Oude Beijmoerse polder in Halsteren. Ze werden
overgedragen aan het toen geldende Duitse rechtssysteem lokaal gevestigd in het
Markiezenhof te Bergen op Zoom. Het schijnt dat ze daarna neergeschoten zijn.
In de Tweede Wereldoorlog werd kapelaan Mol weggevoerd naar een concentratiekamp in
Duitsland. Hij overleed daar. Ook hier is weinig verder over bekend. Een uitdaging voor jullie
om meer over kapelaan Mol en de gebroeders van Wezel te weten te komen.
Doe opdracht
Hoogerheide - Woensdrecht
De fietsroute die je in Woensdrecht kunt maken voert je langs militaire verdedigingswerken.
De Slag om Woensdrecht speelde een heel belangrijke rol in de bevrijding van Nederland.
Woensdrecht en omgeving lagen op een strategische plek. Wie Woensdrecht in handen had,
had ook de toegangsweg naar Zeeland en de Schelde in handen.
Teken de omgeving van Woensdrecht na laat waarom Woensdrecht zo’n belangrijke positie in
nam tijdens de Bevrijding.
In het driehoekige gebiedje tussen de Oude Stee, Zandfort en de Aviolandalaan bevinden zich
een zevental Duitse bunkers uit 1942. Opvallend is dat de bunkers zijn opgetrokken uit
baksteen (van de lokale baksteenfabriek afkomstig) en aan de buitenzijde zijn gepleisterd. Over
het algemeen zijn bunkers uit de Tweede Wereldoorlog namelijk van beton. Oorspronkelijk
waren ze voorzien van een gronddekking, waarvan weinig meer resteert. Aan een zijde van de
rechthoekige bunkers bevindt zich de toegang middels een trap tussen grondkerende
vleugelmuren. De bunkers moeten een functie gehad hebben in de verdediging van het nabij
gelegen vliegveld Woensdrecht en dienden vermoedelijk tot stalling van luchtdoelgeschut en
als onderkomen voor manschappen
Maak samen met je klasgenoten een bunker na. En ga eens kijken bij een bunker. Er staan er
een paar langs de fietsroute die voor Woensdrecht is uitgezet. De fietsroute is ongeveer 30 km
lang.
Op de site van www.vvvbrabantsewal.nl kun je bestanden downloaden die nog meer informatie
geven.
Deze Duitse bunker is in 2010 uitgegraven door de groep "Bunkergravers Hoogerheide". De
bunker is gebouwd in de Tweede Wereldoorlog. Bovenop de bunker was een FLAKluchtafweergeschutopstelling. Je kunt contact opnemen met een van de bunkergravers Wie
weet kun jij er ook een worden.
Zie ook de bijgevoegde brochure/fietsroute ‘ Slag om Woensdrecht’
Doe opdracht
Bergen op Zoom
MONUMENT
Mien Proost, geboren 30 oktober 1919, uit Bergen op Zoom. Zij overleefde o.a. de kampen
Ravensbrück en Dachau. De naam van Proost wordt vermeld in het Gedenkboek van het
Oranjehotel van E.P. Weber. Haar oorlogsgeschiedenis wordt door haarzelf verteld onder deze
link.
De NU-speld. Zo heet de onderscheiding die uitgereikt is aan drie Bergse verzetsmensen: de
dames Mientje Houtman-Proost (90) en Corry van de Boom-Geers (93) en de heer Piet Huijgens
(94). Zij waren alle drie actief tijdens het verzet in de periode 1940-1945.
Kregen de speld vanwege de herdenking van de bevrijding én de onthulling van het
MoNUment.
Het MoNUment is een kunstwerk om de bevrijding van de stad en haar gesneuvelden te
herdenken. Een monument dat moet aanzetten tot bezinning op heden, verleden en toekomst.
Het is gemaakt door Jerome Symons en heeft als titel 'Deel dit moment' meegekregen. Het
heeft een symboolfunctie en zal uitgroeien tot een monument dat gebruikt worden voor
bijzondere vieringen en herdenkingen.
Weten jullie waar dit monument in Bergen op Zoom terug te vinden is?
Wat hebben Johannes Arnoldus van Bijnen, Cornelis Jacques Gerardus Becht, Johannes
Borghouts, Cornelis Wagtho, Jacob Everars, Petrus Juten, Harmen van Rossum, Jacob Hage,
Walther Süskind en Philip Soesan met elkaar te maken. Kun je hiermee een verbinding maken
naar het MONUment?
Maak hier een eigen herdenkingsdocument van en misschien kom je nog wel meer namen van
mensen tegen die een link hebben met dit onderwerp.
Doe opdracht algemeen
Bergen op Zoom
Garnizoensstad
Bergen op Zoom is een stad met een rijk verleden. Vroeger een bruisende handelsstad. Daarna
een langere periode met veel conflicten, de 80 jarige oorlog. In 1577 werd de stad een officiële
garnizoensstad, de stad was toen al enkele jaren de thuisbasis van vele militairen. Bergen op
zoom bleef garnizoensstad tot 1970 en in 2000 verlieten de laatste militairen de stad.
Het garnizoen drukt een belangrijke stempel op Bergen op Zoom. In de stad herinneren, ook nu
nog, talloze gebouwen aan het rijke militaire verleden. Ze hebben nu wel een andere
bestemming gekregen, als wooncomplex, opslaggebouw voor cultuurverenigingen, als winkels,
museum of als medisch centrum.
De wandeling ‘Voorwaarts… .. Mars’ voert je langs militairen monumenten in Bergen op Zoom.
Via het schietterrein Kijk-in-de-Pot langs de schoenmakerij van de garnizoenswerkplaats naar
het officierscasino. Of via het Hengstveulendepot naar het Militair Hospitaal. ’Halt! ….’h’op de
plaaaaats….rust!’
Het initiatief voor deze garnizoenswandeling komt af van dhr Jac Linders, oud militair. Wil je
tekst en uitleg bij de wandeling dan mag je altijd een beroep doen op dhr Linders.
[email protected]
Zie ook de bijgevoegde brochure ‘Voorwaarts …. Mars’, Garnizoenswandeling door Bergen op Zoom
Doe opdracht
Bergen op Zoom
CANADIAN WAR CEMETERY EN WAR CEMETERY
Op een tijdelijke begraafplaats op Plein XIII in Bergen op Zoom werden in november 1944
ongeveer 50 Canadese militairen begraven.
Op de foto van die tijdelijke begraafplaats zie je in het midden een hardstenen grafmonument,
bekroond met een kruis met in het centrum een zogenaamde maple leaf. De tekst op dit
monument luidt "AAN ONZE CANADEESCHE BEVRIJDERS". Dit monument heeft nu een plaatsje
gekregen op de Canadese begraafplaats aan de Ruytershoveweg te Bergen op Zoom.
Gescheiden door een smal bosperceel liggen hier de Canadian War Cemetery en de War
Cemetery direct naast elkaar.
De slachtoffers, bij elkaar bijna 2500 militairen, zijn afkomstig uit verschillende landen. Ze zijn
over het algemeen gesneuveld in de gevechten die in het najaar van 1944 in de omgeving
woeden om de noordelijke oever van de Schelde te bevrijden
.
Voor een compleet overzicht van oorlogsslachtoffers die begraven zijn op beide
begraafplaatsen, ga naar de site van CWGC : Canadian War Cemetery en War Cemetery
Zoek naar: searched for Noord-Brabant in Netherlands in Second World War with 1001-2000 casualties
Daar vind je hun namen, rangen, hun leeftijden, welke regiment ze dienden en waar hun graf is.
Struin internet af, misschien vind je een ‘gezicht’ bij de namen.
Zie ook hoofdstuk 4 Adoptie van een oorlogsgraf.
Doe opdracht
Woensdrecht / Hoogerheide
M4A4 Sherman Tank Woensdrecht
Deze Sherman tank van Amerikaanse makelij is in oktober 1944 uitgevallen tijdens de strijd op
de Woensdrechtse heide (vliegbasis). Hij behoorde toe aan de Canadese divisie "Fort Garry
Horse".
De Sherman tank die in Woensdrecht staat is een M4A1 of Sherman 2. Uit gegevens blijkt dat
de 'Ford Garry Horse' een Sherman 2 had die diende in B Squadron. De tank is in 2000 door
vrijwilligers geheel opnieuw beschilderd in de originele uitvoering. Het gele vierkant links en
rechts op de tank is het teken van B Squadron, het gouden eikenblad op zwart-blauw-zwart
achtergrond is het teken van de Canadese 2e infanterie divisie.
Weten jullie tijdens welke gelegenheid deze Sherman tank onthuld is en wanneer? Probeer
eens zo veel mogelijk over dit type tank te weten te komen en zijn er nog meer soorten tanks
gebruikt tijdens de Slag om de Schelde.
Maak er bijvoorbeeld een mooie collage van.
Misschien zijn er in Woensdrecht nog wel mensen die de oorlog meegemaakt hebben en die er
iets over willen vertellen.
Kijk ook eens naar de fietsroute ‘Slag om Woensdrecht’. Deze route komt niet alleen langs de
Sherman tank maar nog langs veel meer oorlogsmonumenten op de Brabantse Wal. Super
interessant.
Zie ook de bijgevoegde brochure/fietsroute ‘Slag om Woensdrecht’
Doe opdracht
Huijbergen
Deze foto is genomen in Huijbergen het is een detail van een monument. Weten jullie waar dit
monument staat.
Ga er met de klas eens naar toe. Kijk wat er te lezen is op de voor- en achterkant van het
monument. En als je namen tegen komt van oorlogsslachtoffers zoek ze eens op via internet.
Misschien liggen ze wel begraven op de Canadese en of Britse begraafplaats in Bergen op
Zoom. Met de fiets kun je daar gemakkelijk naar toe.
Weten jullie wie Huijbergen bevrijd heeft. Misschien zijn er nog wel mensen die de Tweede
Wereld oorlog en de bevrijding meegemaakt hebben. Maak een praatje met hen waarschijnlijk
hebben ze je veel te vertellen. Jullie kunnen die verhalen opnemen in een boek een soort
dagboek. Zodat de herinneringen altijd blijven bestaan.
Doe opdracht
Putte
Putte gedenkt hier haar burgers die het slachtoffer werden van de oorlogshandelingen
1940 – 1945. Het monument bestaat uit drie delen : rechts een plaquette met 24 namen van
slachtoffers en de tekst: Gedenk - Remember
De plaquette met de tekst:
The Essex Scottish Regiment of the 2nd Canadian Infantry Division
Op de plaquette links staat in het Engels een gedicht. Kun je het vertalen. Kijk eens goed naar
de tekst en geef aan waar jouw grenzen liggen.
Across the frontiers of countries
Across the frontier of fear
Across the frontier of occupation
Across the frontier of life
Led their path to our freedom
Doe opdracht
Ossendrecht
Een dorp met een eigen oorlogsmuseum, Ossendrecht. Ben je er al eens op bezoek geweest.
De collectie van verzamelaar en conservator Jan M. de Jonge mag uniek in Nederland worden
genoemd. Hij omvat veel complete uniformen (meer dan 200), radio- en zendapparatuur,
wapens, gebruiksvoorwerpen, surrogaten, munitie, mijnen, handgranaten en optische
apparatuur. Aan ieder stuk is een gedegen studie voorafgegaan om het te presenteren op de
authentieke manier.
Vanaf Bergen op Zoom, langs Ossendrecht, richting Putte (België) ligt het museum rechts van
de weg (in een voormalig Militair Tehuis) tussen de afslagen van het Politie Opleidingscentrum
en de vroegere Wilhelminakazerne. Maar dat wisten jullie vast wel.
Je kunt eerst een kijkje nemen op de website van het museum, zodat je nog beter voorbereid
een bezoekje kan brengen aan het museum. www.oorlogsmuseumossendrecht.nl
Kijk eens wat je thuis, bij je opa en oma of goede kennissen kunt vinden aan kleding en
spulletjes uit de oorlog. Richt op school een museum in en nodig ons maar uit. Wij komen wel!
Het avontuur ‘ Slag om de Schelde’
1. De experience.
Vanaf de experience (bezoekerscentrum) bij Natuurpoort Volksabdij in Ossendrecht begint je
Slag-om-de-Schelde-avontuur. Op interactieve wijze word je meegenomen in het gehele
verhaal van de strijd op de Brabantse Wal en in het omringende gebied. Deze experience sluit
mooi aan bij Bevrijdingsmuseum Zeeland, waar je terecht kunt voor de hele geschiedenis van
de Slag om de Schelde. Maar dan moet je auto’s of een bus regelen, want het
Bevrijdingsmusuem Zeeland staat in Nieuwdorp.
Voor middelbare scholieren wordt een speciaal educatieprogramma ontwikkeld met bezoek
aan beide locaties. NHTV studenten hebben hieraan gewerkt.
Natuurpoort Volksabdij Onze Lieve Vrouw ter Duinen
Onze Lieve Vrouw ter Duinenlaan 199
4641 RM Ossendrecht
0174-672546
www.devolksabdij.nl
Bevrijdingsmuseum Zeeland
Condorp 41
4455 AH Nieuwdorp
0113-671475
www.bevrijdingsmuseumzeeland.nl
2. De Liberation route
Naast de experience beleef je het landschap en de vergeten strijd met de Liberation route. Het
landschap van de Brabantse Wal heeft voor een belangrijk deel het verloop van de slag
bepaald.
De route Slag om de Schelde is onderdeel van Liberation Route Europe. Deze Europese route
maakt op locaties in het landschap zichtbaar waar grote en kleine gebeurtenissen tijdens de
bevrijding in 1944-1945 plaatsvonden. Op strategische locaties op de Brabantse Wal en in
West- en Midden Brabant kunt u de verhalen van mensen die de strijd hebben meegemaakt via
geluidfragmenten afspelen. Via een mobiele app is het ook mogelijk beeldfragmenten te
bekijken. De route kan aangevuld worden met locaties in Antwerpen en Zeeland.
Deze bevrijdingsroute vertelt over de Slag om de Schelde die als doel had de haven van
Antwerpen voor de geallieerden vrij te maken, zodat de geallieerde troepen bevoorraad
konden worden. De route laat zien hoe de - veelal Canadese en Poolse - bevrijders hebben
gestreden tijdens de bevrijding in 1944 en welke impact dit had op de lokale bevolking.
Liberation Route op de Brabantse Wal
Op de Brabantse Wal, dat grofweg het grondgebied van de gemeenten Bergen op Zoom,
Steenbergen en Woensdrecht omvat, ligt de nadruk van Liberation Route op de
troepenbewegingen van de 2de Canadese Infanterie divisie en de 4de Canadese Pantser divisie
en wat die inzet voor gevolgen heeft gehad. Eerstgenoemde divisie was onder meer actief
onder Woensdrecht en had als opdracht het innemen van de dam tussen West-Brabant en
Zuid-Beveland. Om deze dam werd ruim 14 dagen fel gevochten, met veel slachtoffers onder
militairen en burgers tot gevolg. Ook de materiële schade in dit gebied was enorm. De 4de
Canadese Pantser divisie rukte via Huijbergen op richting Bergen op Zoom. Tijdens die opmars
verloren de Canadezen veel manschappen en materieel. De inname van Bergen op Zoom
verliep vervolgens relatief gemakkelijk, maar in de dagen daarna werd nog fel gestreden aan de
noordkant van de stad. Later werd nog slag geleverd bij het dorpje Welberg onder Steenbergen,
waarbij veel militairen en burgers het leven lieten. Op strategische locaties op de Brabantse
Wal kunt u de verhalen van mensen die de strijd hebben meegemaakt via geluidsfragmenten
afspelen. Naast de hoorspelen (te beluisteren via de markering en de website) worden de
verhalen ook zichtbaar gemaakt door middel van animatiefilmpjes en ander (historisch)
beeldmateriaal.
Beleef de Liberation Route Europe
De Liberation Route Europe maakt een stukje belangrijke geschiedenis op een laagdrempelige
manier invoelbaar. Liberation Route Europe is de route die de geallieerden in 1944 en 1945
volgden tijdens de bevrijding van Europa. Hoewel de gevolgen van WOII tientallen jaren
merkbaar bleven in het dagelijks leven, zijn ze langzamerhand steeds minder zichtbaar
geworden. De betekenis is er echter niet minder om.
www.liberationroute.com. Op deze website vindt u ook meer informatie over de Liberation
Route Europe en de verhalen die rondom Operatie Market Garden zijn te beluisteren.
3.
Getuigenissen
Onlangs sprak ik een veteraan van het Veteranen Ontmoetings Centrum Woensdrecht (VOC
Woensdrecht) die mee gevochten had in de grote Slag om de Schelde. Toen ik hem vroeg of hij
er iets over kon vertellen raakte hij zeer geëmotioneerd. Het was voor hem onmogelijk om
hierover te spreken, zo veel leed en ellende had deze oud-militair meegemaakt.
Bij deze bijeenkomst was ook een jonge veteraan aanwezig, gediend in de oorlog in
Afghanistan. Hij wilde zijn verhaal vertellen, aan iedereen. Zodat iedereen eigenlijk denkt:
Waarom oorlog, waarom zoveel leed, WAAROM.
19 januari 2007
Tarin Kowt, Afghanistan
Vooruitgeschoven post POENTJAK
Het begon als een ‘normale’ dag op de vooruitgeschoven post POENTJAK, ongeveer 15 km ten
noorden van de basis Kamp Holland.
Wakker worden, wassen en gereedmaken voor een patrouille terwijl je de wacht houdt in jouw
groepssector. Nadat alle voorbereidingen zijn getroffen komen we met de club bijeen die met
de patrouille meegaan, dit is bedoeld om alles nog een keer door te spreken.
De opdracht was als volgt: Verplaats je naar het dorp Dehjawze Hasanzi en geef daar een brief
af aan de dorpsoudste. Daarna verplaats je richting Surkh-Murghab voor het tweede deel van
de opdracht, een gesprek met de dorpsoudste van dat dorp. Er is een melding binnengekomen
dat er 2 high value targets (belangrijke personen van de vijand) in het gebied zijn.
Met de patrouille verplaatsen wij ons naar het 1e dorp, Dehjawze-Hasanzi, om de brief af te
geven aan de dorpsoudste. Wanneer wij aankomen aan de rand van het dorp krijgen wij de
melding dat er via de andere zijde vrouwen en kinderen het dorp verlaten. Dit is geen goed
teken. Mijn groep en ik dalen af naar het dorp richting het huis van de dorpsoudste, deze is niet
thuis en we geven de brief aan de doodsbange zoon. Daarna lopen wij terug en gaan door met
het tweede deel van de opdracht.
Terwijl wij doorrijden naar ons volgende deel, zit ik
onderin het pantservoertuig een beetje weg te dromen.
Totdat er ineens een enorme knal te horen is en ik mijn
groepsgenoten vanuit het achterluik bijna weggeblazen
zie worden. Ons voertuig van 14ton wordt een aantal
meter naar links geschoven. Vanuit de meldingen krijg ik
mee dat er een auto gevuld met bommen is ontploft.
Mijn commandant voert precies de procedure uit die ons
geleerd is, vol gas uit de vuurzone en naar een hoger
gelegen punt. Wanneer het voertuig zijn positie inneemt
op een heuvel met de voorkant naar de ontplofte voertuigen toe. Onze groep stijgt uit en
neemt positie in zoals wij dit geleerd hebben. Na een paar spannende minuten gaat ons
voertuig terug om dekking te geven aan de achtergebleven kameraden. Even later komt de rest
van de patrouille ook naar onze kant toe en neemt zijn beveiligingspositie in.
Uit de berichten krijg ik mee dat de man in de auto zichzelf heeft opgeblazen naast het
pantservoertuig van de Genie, hierbij zijn meerdere gewonden gevallen en onze Luitenant die
in de jeep erachter reed heeft een stuk metaal door zijn kaak heen gekregen. Nadat mijn groep
is begonnen met vuren om onze collega’s dekking te geven komt uiteindelijk een Amerikaanse
Black Hawk helikopter om 5 gewonden op te halen. Deze wordt begeleid door 2 Apache
helikopters en de tegenstanders verdwijnen even vlug als dat ze opgedoken zijn. Wij besluiten
om met een omtrekkende beweging terug te rijden naar het kamp met de overige gewonden
en het beschadigde voertuig.
Eenmaal teruggekomen op de basis gaan we met zijn allen in een tent zitten om iedereen de
kans te geven deze gebeurtenis te bespreken, ook krijgen we te horen dat de gewonden veilig
zijn aangekomen. Helaas voor ons is onze Luitenant er zo erg aan toe dat hij terug moet naar
Nederland.
Na de zogenoemde HOT DEBRIEF krijgt iedereen de kans om met de satelliettelefoon naar huis
te bellen om te vertellen dat alles in orde is. De familie van de gewonden is inmiddels al op de
hoogte gesteld in Nederland.
Dit is een dag die ik nooit zal vergeten.
Robert Lansbergen
Secretaris Veteranen Ontmoetingscentrum Woensdrecht
[email protected]
Robert wil graag zijn verhaal vertellen en een PowerPoint presentatie over zijn uitzending laten
zien aan je. Heb je interesse neem gerust contact met hem op.
Wat is eigenlijk een veteraan?
Veteranen zijn alle (ex) militairen met de Nederlandse nationaliteit die het Koninkrijk dienden
in oorlogsomstandigheden of vredesmissies in internationaal verband.
Denk daarbij aan de Tweede Wereldoorlog en de oorlogen in voormalig Nederlands-Indië en
Nieuw Guinea. Maar ook aan de missies in bijvoorbeeld Afghanistan, Angola, Cambodja,
Ethiopië, Haïti, Syrië en voormalig Joegoslavië.
Hierna volgt nog een samenvatting (van een mogelijke presentatie) van een uitzending naar
Irak in kader van SFIR, juni tot half oktober 2004, van Aalmoezenier b.d. Rene Heinrich.
Irak, dat prachtige land met de Eufraat en de Tigris, met de restanten van hele culturen- o.a.
de Assyrische, de Babylonische en de woestijn Arabieren- de grond waar de Joods- ChristelijkeIslamitische religies hun oorsprong vinden in het roepingsverhaal van Abraham in Ur, maar
ongelukkigerwijze ook die zeer gewilde bodemschat olie in de grond heeft!
Dat prachtige land wordt begeerd door velen. Na de kolonisatie van Engeland werd het
zelfstandig en kreeg eind vijftiger jaren Sadam Hoessein( Soenniet afkomstig uit Tikrit) als
dictator. Deze werd door de Amerikanen van wapens voorzien om de oorlog tegen Iran ( 19801989) te kunnen uitvechten( eerste Irakese oorlog).
Maar hij bleef geen vriend van de Amerikanen. In eind jaren 80 en begin 90er jaren woedde de
Tweede Irakoorlog- nu door George Bush 1 uitgevochten maar niet geëindigd in de verdrijving
van Sadam Hoessein.
Pas in 2003 kregen de Amerikanen dit idee. Op basis van leugens over de aanwezigheid van
chemische wapens en op basis van het idee om Sadam te verdrijven want hij had behoorlijke
misdaden tegen de menselijkheid gepleegd-o.a. de gifgasaanvallen tegen de Koerden in Chatilla
en Halabja en de onderdrukking van de sjiitische meerderheid nam president George Bush 2
het besluit om een oorlog te starten tegen Sadam Hoessein. Zonder mandaat van de VN!
In deze oorlog werd Nederland meegesleept. Economische/ politieke belangen en misschien
ook wel personele belangen deden de Nederlandse regering besluiten mee te doen in deze
oorlog. Ethisch onverantwoord want gebaseerd op leugens over de niet aanwezige chemische
wapens! Minister van buitenlandse zaken van Amerika de vroegere generaal Colin Powel
gevolgd door de minister van buitenlandse Zaken uit Nederland Ben Bot hebben dit ruiterlijk
toegegeven! In deze oorlog gingen 2 jaar lang Nederlandse militairen!
Ik mocht als aalmoezenier bij een dergelijk uitzending zijn. Verantwoordelijk voor de geestelijke
verzorging van onze mensen in Koeweit, in Shaibah,in Basra, in Tallil, de vliegbasis binnen welk
terrein de Tempel- de Zigurat van Ur ligt, en in Bagdad heb ik heel wat gezien bij onze mensen
en ook heel wat gezien van het land.
Helaas hebben we tijdens mijn uitzending ook een militair van de Koninklijke Marechaussee
verloren: Jeroen Severs.
Wat dat met soldaten doet is aangrijpend. Het verandert je leven!
De uitzending heeft zeker ook mijn leven veranderd: o.a. het vertrouwen in het ethisch gehalte
van de politiek heeft een enorme knauw gekregen, ben nog politiek bewuster geworden maar
ik ben nog meer van het leven gaan houden!
Aalmoezenier b.d. Heinrich is beschikbaar voor Verhalen van Veteranen voor de klas. De
aalmoezenier is hiervoor ook aangesloten bij het Veteraneninstituut. De ‘aal’ (afkorting van
aalmoezenier) is zeker ook beschikbaar om over de Bevrijding van de Zuidwesthoek, Slag om
Woensdrecht en Slag om de Schelde verhalen voor de klas te vertellen.
[email protected]
Bij het Veteraneninstituut in Doorn kun je terecht voor meerdere gastsprekers.
Voor docenten/leerkrachten: Een veteraan voor de klas?
Een docent geschiedenis over het geslaagde bezoek van een veteraan: "De lessen waren een
groot succes, de leerlingen waren zeer enthousiast en hadden het gevoel dat ze nu beter
begrepen hoe het is om in een oorlogssituatie te zitten. Als sectie geschiedenis zouden we dan
ook graag vaker veteranen willen inzetten in onze lessen."
De gastbezoeken door veteranen vinden vaak plaats binnen een thema van de school. Het kan
bijvoorbeeld zijn in verband met 4 en 5 mei, een recente gebeurtenis in de wereld of de adoptie
van een oorlogsmonument door de school. Ook in verband met Veteranendag in juni worden
veteranen uitgenodigd om hun verhaal te vertellen. Nu het aantal lokale vieringen van
Veteranendag gegroeid is, neemt ook de plaatselijke belangstelling voor veteranen en daarmee
voor het scholenproject toe.
De leerling staat altijd centraal, dat wil zeggen dat de docent met de veteraan overlegt
wanneer, hoe lang, en vanuit welke invalshoek het verhaal van de veteraan ingepast wordt.
Maatwerk is dan ook het motto.
Het Veteraneninstituut vervult in het onderwijsproject twee rollen. Allereerst beheert het de
gegevens van de veteranen die zich hebben aangemeld als gastspreker. Daarnaast treedt het
Veteraneninstituut op als bemiddelaar tussen de scholen en die veteranen.
Als bemiddelaar ontvangt het Veteraneninstituut de aanvragen van de scholen. Aan de hand
van de specifieke wensen van de school en de geografische ligging wordt vervolgens gekeken
welke veteraan de meest geschikte is. Hierbij wordt bijvoorbeeld gelet op het thema van de
school waarvoor de aanvraag is ingediend, de uitzendperiode en het krijgsmachtonderdeel van
de veteraan, maar soms wordt ook specifiek gevraagd om een jonge of oudere veteraan.
Vervolgens wordt de veteraan benaderd om, indien hij of zij beschikbaar is, contact op te
nemen met de school (het Veteraneninstituut verstrekt nooit gegevens van veteranen aan
derden!). De school en de veteraan stemmen het vervolgtraject in onderling overleg verder af.
Nadat de veteraan de school heeft bezocht, wordt door het Veteraneninstituut met hem of
haar een evaluatie gehouden. Ook de scholen ontvangen een evaluatieformulier. Door middel
van deze evaluaties kunnen we in de toekomst nog beter inspelen op de wensen van scholen.
Er zijn geen kosten verbonden aan het bezoek van een veteraan op school.
Geïnteresseerd geraakt en wilt u een afspraak maken voor een scholenbezoek door een
veteraan?
Neem dan contact op via de mail op [email protected], telefonisch op 0343474150 of per post: Veteraneninstituut t.a.v. Verhalen van Veteranen, Postbus 125, 3940 AC
Doorn.
“Hij vertelde ook over zijn uniform. Zelfs de medailles kwamen aan bod. Wat ik zelf het leukste
vond, was dat hij tekende op het bord hoe je mijnen moest opruimen. Mijnen zijn bommetjes die
ontploffen als je er op stapt. Ik vond het erg interessant en ik ben veel meer te weten gekomen.”
Kim uit groep 7
www.veteraneninstituut.nl/projecten
4. Adoptie van een oorlogsgraf
Mijn eigen oorlogsherinneringen door de heer Geert Polak, 75 jaar, uit Bergen op Zoom.
‘Ik weet nog dat wij op een gegeven moment zwaar beschoten werden door de Duitsers. Wij,
mijn vader en moeder met zeven broertjes en zusjes kropen in de kelder van ons dijkhuis. Het
was nacht en angstig mede door de vele granaten die in de buurt insloegen.
De andere dag zijn we met heel de buurt gevlucht naar een klein fort in de buurt. Na twee
dagen was het ook daar niet veilig meer en zijn we ’s nachts naar een groter en veiliger fort
gevlucht terwijl de beschietingen doorgingen. Daar hebben we nog twee weken gezeten tot de
bevrijding. Wat mij daar van bijgebleven is dat we chocolade kregen van de Engelsen en
kauwgom. De smaak van die echte chocolade kan ik me nog steeds herinneren!’
Met Canadese families ben ik in contact gekomen nadat er in 2000 twee Canadese militairen
werden begraven op het Canadese kerkhof in Bergen op Zoom. Deze militairen werden pas 55
jaar na de bevrijding gevonden bij Capelsche Veer tijdens werkzaamheden aan de dijken. Ik had
in de krant gelezen dat de vrouw van één van de militairen, Victor Howey, nog leefde maar dat
zij te ziek was om naar de begrafenis van haar man te komen. Ik dacht, dat is toch wel heel erg.
Toen heb ik contact gezocht met haar en gezegd dat wij voor het graf van haar man wilden
zorgen als zij dat goed vond. Zij was zeer verheugd, wetende dat er iemand is die het graf van
haar man wilde verzorgen. Zij heeft altijd gezegd, zolang er geen zekerheid is waar mijn man is,
zal ik nooit hertrouwen. Wij hebben een goede band met haar opgebouwd en zij is ons zeer
dankbaar. We schreven regelmatig en met Kerstmis belden we haar. Meestal zetten wij dan
ook een kaarsje op het graf en zij heeft ons verteld dat dat haar veel goed heeft gedaan.
Enkele weken geleden kregen we het bericht dat zij is overleden op de leeftijd van 92 jaar
(2014).
Ook verzorgen we het graf van een militair die gelijk met Howey is gesneuveld bij Capelsche
Veer. Zij behoorden ook tot de bevrijders van Bergen op Zoom en zijn later verder getrokken
om uiteindelijk te sneuvelen bij Capelsche Veer. Familie van die militair heeft ons al een paar
keer bezocht en daar hebben we ook vriendschappelijke banden mee. Verder zorgen we nog
voor een graf van een Canadese militair die in de Slag om Woensdrecht is gesneuveld op de
beruchte “Black Friday” 13 oktober 1944, waar 53 Canadezen sneuvelden. Familie van hem
heeft ons al een paar keer bezocht en daar houden we ook contact mee. Met hen hebben we
ook heel het gebied bezocht wat met De Slag om de Schelde te maken heeft gehad.
Omdat er zodoende in Canada meerdere mensen weten wat wij doen, kreeg ik een paar jaar
geleden het verzoek van een mevrouw uit Canada of ik wat onderzoek wilde doen op de plaats
waar op 23 april 1944 in Herkingen (op het Zuid Hollandse eiland Goeree Overflakkee) een
vliegtuig is neergestort. Van de 7 bemanningsleden kwamen er 3 om, 1 werd vermist en 3 zijn
krijgsgevangen gemaakt. De piloot van het vliegtuig, Francis Fennesey, ligt in Bergen op Zoom
begraven en ook voor dat graf zorgen wij.
Ik heb nog ooggetuigen gesproken en hun verhalen doorgestuurd naar Canada. Met een
Canadese journalist ben ik naar de plaats van de crash geweest en die heeft daar een groot
artikel over geschreven Daarna zijn ze zeer actief geworden in Canada en 2 jaar geleden is er in
samenwerking met de Stichting Goeree-Overflakkee WO 2 een grote herdenking geweest in
Herkingen.
Ter gelegenheid daarvan zijn er toen ongeveer 45 Canadezen, allemaal familie van de 7
bemanningsleden naar Nederland gekomen om de plaatsen te bezoeken die voor hen van
belang waren. Ook dus op het Canadese kerkhof in Bergen op Zoom.
Zolang mijn vrouw en ik het kunnen, blijven we voor de graven van onze bevrijders zorgen maar
het zou wel fijn zijn als er bv. scholen zouden zijn die dat over wilden nemen.
WE MOETEN BLIJVEN GEDENKEN!!!
Dit is een aangrijpende oproep van dhr. en mevr. Polak aan alle scholen van de Brabantse Wal.
Wij moeten blijven gedenken. Wij mogen nooit vergeten hoe erg de oorlog geweest is en
hoeveel slachtoffers er zijn gevallen. Zeker hier op de Brabantse Wal tijdens de Slag om de
Schelde. Deze oorlogsslachtoffers hebben bijna allemaal hier hun laatste rustplaats gekregen.
Als je het verhaal van meneer Polak zelf wilt horen. Kun je vragen of de leerkracht contact met
hem wilt opnemen. Meneer Polak komt dan naar school om te vertellen over het belangrijke
werk dat hij samen met zijn vrouw doet voor de familieleden van de omgekomen militairen.
Misschien ben jij wel degene die het belangrijke werk van dhr. en mevr. Polak over kan
nemen.
[email protected]
Commonwealth War Graves Commission (CWGC) en Oorlogsgraven stichting (ogs)
De graven en gedenktekens voor deze mannen en vrouwen bevinden zich in zo’n 153 landen
over de hele wereld. Ook in Nederland. In Bergen op Zoom heb je de Canadese
Oorlogsbegraafplaats en de Britse begraafplaats. Beide liggen aan de Ruytershoveweg in
Bergen op Zoom. Het grootste gedeelte van de gesneuvelden die hier begraven liggen zijn
omgekomen tijdens de gevechten rondom de Slag om de Schelde en bij de bevrijding van het
zuidwesten van Nederland.
Graven van o.a. de Canadese oorlogsslachtoffers worden onderhouden door de
Commonwealth War Graves Commission (CWGC). Deze commissie is verantwoordelijk voor het
herdenken van bijna 1.700.000 militairen die hun leven lieten tijdens beide wereldoorlogen. De
CWGC kan rekenen op een team van tuinmannen, steenkappers, smeden en andere
traditionele ambachtslieden, die alles in het werk stellen, om de begraafplaatsen zorgvuldig te
onderhouden. De inrichting van de erevelden is in alle landen, waar de CWGC verantwoordelijk
voor is, gelijk.
Kijk maar eens op de heel uitgebreide site van de Commonwealth War Graves Commission.
Het is niet mogelijk om een graf van de CWGC te adopteren en te onderhouden maar er kan
wel uitgezocht worden wie er begraven ligt. Je kunt via de site van de CWGC heel veel te weten
komen; wie is het, wat is zijn leeftijd, welk onderdeel heeft hij gediend en waar komt hij
vandaan. En als je nog verder wilt gaan kun je misschien nog wel achterhalen of hij nog familie
heeft. Helemaal fijn zou het zijn als je dan contact kunt leggen met familie. Net zoals dhr. en
mevr. Polak gedaan hebben.
Oorlogsgraven Stichting
De graven van Nederlandse oorlogsslachtoffers, van wie er geen nabestaande meer bekend
zijn, komen wel in aanmerking voor adoptie.
Het gaat dan om oorlogsgraven op reguliere begraafplaatsen. Wil je meer weten over de
mogelijkheden om een oorlogsgraf te adopteren Stuur dan een e-mail naar [email protected].
Vergeet nooit De Slag om de Schelde en
vier de Bevrijding van de
Brabantse Wal.
ZUIDWESTTV brengt het drieluik; Slag om de Schelde, over de bevrijding van onze regio door de
Canadezen, nu precies 70 jaar geleden (2014)
Peter de Kok is samen met zijn broer Hans afgereisd naar Juno Beach om de landing en
bevrijdingsroute van de Canadese strijdkrachten in beeld te brengen.
In de eerste aflevering geven zijn een indrukwekkende weergave van de invasie op de standen,
met bezoeken aan o.a. Aromanche en Longues sur Mer. Ze volgen de route langs, het in de
oorlog totaal verwoeste, Caen. Ze eindigen in Falaise, waar zich de bekende militaire operation
Totalise en Tractable ofwel de “Falaise Gap” afspeelde, waarbij maar liefst 200.000 Duitsers
ingesloten werden door de geallieerden. Drs. Irene van Kemenade geeft als militair deskundige
een analyse van deze belangrijke operatie.
In deel 2 volgt de bevrijding van België, gevolgd door de intensieve Slag om Woensdrecht en de
bevrijding van Zeeland. Ze bezoeken het bevrijdingsmuseum in Nieuwdorp én staan stil bij de
bevrijding van West Brabant tot aan Steenbergen/Welberg. Deskundigen Robert Catsburg, Wot
Mathijs en Hans Sakkers vertellen hier in detail over de diverse militaire operaties, voorzien van
authentiek foto- en filmmateriaal.
Deel 3 gaat specifiek over de bevrijding van Bergen op Zoom. Met een imposante intocht in de
Canadalaan werd de tocht vervolgd naar de Grote Markt. Ook de Slag om rivier de Zoom wordt
deskundig toegelicht door Burthy Mathijs. Aangevuld met diverse interviews met ooggetuigen
en de beroemde Danny McLoad, wie als eerste bevrijder de Grote Markt in Bergen op Zoom om
reedt.
Het drieluik wordt uitgezonden op de woensdag 8, 15 en 22 oktober 2014 bij ZuidWest TV en
alle delen worden herhaald in het weekend net voor 27 oktober 2014. De documentaire is ook
te bekijken via deze site.
http://www.zuidwesttv.nl/video/3515/slag-om-de-schelde-1 (deel 1)
http://www.zuidwesttv.nl/video/3530/slag-om-de-schelde-2 (deel 2)
deel 3 kunt je zoeken bij uitzending gemist op de site van Zuid West TV (bij het uitbrengen van
de lesbrief nog niet bekend, ons excuus hiervoor)
“Een documentaire gemaakt als eerbetoon voor de Canadese bevrijders en hen die direct of
indirect hieraan bijgedragen hebben” zegt Peter de Kok, “maar tevens met een educatief
karakter, om een bewustwording los te maken onder de huidige generaties, dat vrijheid nooit
vanzelfsprekend is”.
Met dank aan
Ella Adriaansen
Agrarische natuurvereniging
Bakx Reclamestudio V.O.F.
De Brabantse Wal
Mia van den Berg
Bevrijdingsmuseumzeeland.nl
Stichting Bevrijdingsmonument Welberg
Burgercomité 70 Bevrijding Bergen op Zoom e.o.
Canadays
vvvbrabantsewal.nl
Ties van den Broek
Commonwealth War Graves Commission: www.cwgc.org
Arie Dekker
Fablab: www.fablabbergenopzoom.nl ; ontwerpen, 3D printen, lasersnijden -graveren,
Gemeente Bergen op Zoom
Gemeente Steenbergen
Gemeente Woensdrecht
Bart van Gemert
Anton van Gemert
Nick van Gemert
Geschiedkundige Kring van stad en land van Bergen op Zoom
Rene Heinrich
Piet Hoedelmans
M. Hooyschuur-Houtman
M. Houtman-Proost,
Jan M de Jonge
Albert Joosen
Robert Lansbergen
Liberation route www.liberationroute.com.
Anneke Moerenhout
Paul Moerenhout
NHTV studenten
Eefje Nuijten
Yaren, Ylja, Richard, leerlingen groep 6, meneer Wim en meneer Kees OBS De Noordster
Oorlogsgraven Stichting: www.ogs.nl
oorlogsmuseumossendrecht.
René Pelkmans
Geert Polak
Mientje Polak
Daan Quaden
Caroline Raaijmakers-Teuns
Re-anactmentgroep Maple Leaf Bergen op Zoom
Ferry Stam
Meneer Sjef, BS Sancta Maria
Ad Smulders
Hans Stumpel
Veteranen Ontmoetings Centrum Woensdrecht
Veteranen Instituut http://www.veteraneninstituut.nl/projecten
Paul Versijp
De Volksabdij Ossendrecht: devolksabdij.nl
Frans de Vos
VBE Vriendschap Bergen op Zoom Edmonton
De Waterschans kwartaaltijdschrift van de Geschiedkundige Kring van Stad en Land van Bergen op Zoom.
Werkgroep Jeugd & Educatie
Verdere informatie kunt u altijd verkrijgen via de site www.canadays.nl en www.vvvbrabantsewal.nl
De Slag om de Schelde Een 16-delige serie over de Tweede Wereldoorlog in Zeeland. Een coproductie van het
Bevrijdingsmuseum Zeeland, Omroep Zeeland en PZC.
Zuid West TV Documentaire in 3 delen over de Slag om de Schelde
Dank aan alle overige die vrijwillig aan deze lesbrief hebben meegewerkt.

3 september 2014 pagina 46

mountainbikeroutes

Gazet Bergen op Zoom - 29 oktober 2014 pagina 3

Kalei - Kalk - Stuc

De Markiezaten 4e wijzigingsplan Zuidelijke Stadsrand ontwerp NL

Bergen op Zoom Betreft: advies Warandeflat Bergen op

De 3D Touch BFB 3000 3D Deze printer is al vanaf de opening van

Sportvereniging G.E.N.I.E.

5 km heren - A.C. Olympia Halsteren

NIEUWSBRIEF #6