Download - Centraal Bureau voor Genealogie

dossier
Famillement
inleiding
Famillement
Leiden 2014
Op 8 oktober 2014 vindt in Leiden in de Hooglandse Kerk het tweede Famillement
plaats. Het Famillement is een gratis toegankelijk publieksevenement waar
familiegeschiedenis en erfgoed centraal staan. Organisaties op het gebied van
erfgoed en wetenschap laten zien wat ze leken en gevorderde genealogen te
bieden hebben. Het Famillement wordt georganiseerd door Erfgoed Leiden en
Omstreken en het CBG. tekst Ruud Straatman
Voorgeschiedenis
In september 2012 vond in Maastricht
het 30ste Internationale Congres voor
Genealogische en Heraldische Wetenschappen plaats. Het was voor het eerst
in bijna vijftig jaar dat het congres in
Nederland werd georganiseerd. Het trok
zoals gebruikelijk specialisten van over
de hele wereld. De traditie wil dat parallel aan het congres een gratis publieksevenement wordt georganiseerd, waar
specialisten zich kunnen presenteren aan
het grote publiek. Dat evenement werd in
Maastricht Famillement gedoopt, en was
georganiseerd in samenwerking met het
Regionaal Historisch Centrum Limburg
(RHCL) en lokale genealogische organisaties. Het Famillement trok meer dan
duizend bezoekers en leidde tot zoveel
enthousiasme bij de deelnemende organisaties dat al snel werd geopperd om er
een reizende traditie van te maken. Erfgoed Leiden meldde zich al spoedig als
20 gen.
DOSSIER FAMILLEMENT
mogelijke medeorganisator. Erfgoed Leiden en Omstreken is een kenniscentrum,
ontstaan uit een fusie van het Regionaal
Archief Leiden en de unit Monumentenzorg en Archeologie van de gemeente
Leiden. Erfgoed Leiden beheert historische en archeologische voorwerpen en
documenten en stelt deze beschikbaar
voor onderzoek op studiezaal en via de
website www.erfgoedleiden.nl.
Hooglandse Kerk
Een deel van het succes van het eerste
Famillement in Maastricht was te danken aan de gekozen locatie. Met name
de prachtige studiezaal van het RHCL
in het middenschip van de voormalige
Minderbroederskerk droeg veel bij aan
de sfeer en historische sensatie. Voor
het CBG was al gauw duidelijk dat bij de
keuze van een partner voor de organisatie
van een eventueel volgend Famillement,
de mogelijke beschikbaarheid van een
aansprekende locatie van groot belang
zou zijn. Leiden heeft wat dat betreft
veel te bieden, en we zijn erg blij met het
gebruik van de Hooglandse Kerk. Niet
alleen is de historische sfeer gegarandeerd, ook is de kerk zo groot dat we het
hele Famillement deze keer op één locatie
kunnen organiseren, wat weer een verbetering is ten opzichte van de vorige keer.
De Hooglandse Kerk ligt in het hart van
het centrum van Leiden, waardoor een
bezoek aan het Famillement zich goed
laat combineren met een stadswandeling
en een bezoek aan een museum of een
van de vele prachtige historische monumenten in Leiden. Denk bijvoorbeeld aan
de Burcht, de Pieterskerk, Museum De
Lakenhal, Rijksmuseum Volkenkunde,
Rijksmuseum van Oudheden, Museum
Boerhaave, Molenmuseum De Valk of het
Leiden American Pilgrim Museum in de
Beschuitsteeg naast de Hooglandse Kerk.
DOSSIER
Het Steenschuur
omstr. 1960,
ansichtkaart, part. coll.
‘Verborgen Verleden’ en veiling
Opzet
In grote lijnen is de opzet van het Famillement hetzelfde gebleven als vorige keer.
De poorten gaan open om 13.00 uur en
sluiten om 21.00 uur.
Enerzijds wordt een bonte verzameling
van organisaties en projecten uit binnenen buitenland in staat gesteld zich te
presenteren aan het grote publiek tijdens
de zogenaamde Famillementmarkt; anderzijds is er een groot aantal activiteiten,
waaronder lezingen, rondleidingen, een
quiz, een veiling en een prijsuitreiking.
Door het grote aanbod valt er veel te
kiezen, en is kiezen zelfs noodzakelijk
omdat veel activiteiten tegelijkertijd
plaatsvinden.
In de Winterkerk, een afgescheiden gedeelte van de Hooglandse Kerk, zijn er
‘Door het grote
aanbod valt er veel te
kiezen, en is kiezen
zelfs noodzakelijk’
verschillende activiteiten, waarbij veel
deelnemers of belangstellenden worden
verwacht. Tegelijkertijd vinden in drie
kleinere zalen lezingencarrousels plaats,
waar gespecialiseerde sprekers elkaar
non-stop afwisselen met lezingen die 45
minuten tot een uur duren. Op het plattegrondje is te zien waar in de kerk welke
activiteiten zijn te vinden.
In de Winterkerk is er onder andere
een openbaar interview met schrijfstercolumniste Aaf Brandt Corstius over haar
ervaringen als deelneemster aan Verborgen Verleden. Interviewer is Ben Kolster,
presentator van de NTR-radioprogramma’s ‘Helden van toen’ en ‘Familie
Nederland’. ‘Verborgen Verleden’ met
Aaf Brandt Corstius wordt op zaterdag
4 oktober uitgezonden.
Daarna vervolgt het programma in de
Winterkerk met een speciale Famillementveiling. Geveild worden dubbele
boeken en prenten van Erfgoed Leiden
en CBG. Zo’n honderd lots, soms met
wel vijftien boeken of meer per lot, zullen
worden verkocht. De lots zijn voornamelijk thematisch samengesteld. Bij de boeken zitten gebruikte exemplaren, compleet met collectiestickers en -stempels,
en nieuwe exemplaren. De hele veiling is
onder de bezielende leiding van veilingmeester Arne Steenkamp van het Leidse
Antiquariaat en Veilinghuis Burgersdijk
en Niermans. De medewerking van Burgersdijk en Niermans is geheel belangeloos en de opbrengst komt ten goede aan
de organisatie van het Famillement. Bijzondere lots zijn een achttiende-eeuwse
kaart, een bundel negentiende-eeuwse
kranten, een complete set van de nieuwe
DOSSIER FAMILLEMENT
gen. 21
Historische Reeks van Nederland’s
Adelsboek (twintig delen) en een complete set Leidse Jaarboekjes van 1904 tot
2013. Alleen al de professionele manier
waarop Arne Steenkamp de veilinghamer
hanteert is een bezoek aan deze veiling
waard. Maar aarzel vooral niet om te
bieden. De richtprijzen zijn historisch
laag en er wordt geen opgeld in rekening
gebracht! Na aﬂoop moeten alle aankopen direct worden betaald en meegenomen (pinnen mogelijk). Op de website
www.famillement.nl staat een compleet
overzicht van alle te veilen lots.
Vanuit de
Hooglandse kerk
worden door
Gilde Leiden stadsrondwandelingen
verzorgd
Prijzen
Tijdens het Famillement vindt in de
Winterkerk ook de door Suzanna Jansen
gepresenteerde ﬁnale van de zogenaamde
4G-quiz plaats. Dit is een quiz waar
teams van drie generaties vragen over geschiedenis beantwoorden. Scholieren uit
Leiden en omgeving hebben zich, samen
met twee familieleden uit verschillende
generaties, tijdens voorrondes kunnen
plaatsen voor de ﬁnale. Het thema van
de 4G-quiz is het erfgoed van de Leidse
regio. De vragen kunnen gaan over ge-
beurtenissen, gebouwen, voorwerpen
en archiefstukken en beslaan de hele
geschiedenis, van de prehistorie tot gisteren. De quiz wordt afgesloten met een
prijsuitreiking.
En nu het toch over prijzen gaat: tijdens
het Famillement wordt ook de winnaar
van de Nederlandse Prijs voor de Genealogie bekend gemaakt en de bijbehorende
prijs uitgereikt. Deze prijs is ingesteld
door de gelijknamige onafhankelijke
stichting en heeft tot doel om de kwaliteit
en innovatie van genealogisch onderzoek
en onderzoek naar familiegeschiedenis te
bevorderen. Ook wordt tijdens het Famillement een nieuwe website gelanceerd.
Wat lokaal gebeurt op het gebied van
geschiedenis en erfgoed is vaak ook interessant voor streekgenoten, maar is soms
moeilijk in een bredere kring bekend te
maken. Daarom lanceert de Stichting
Historische Publicaties Holland op het
Famillement de website Rijnlandse
Geschiedenis. Deze website heeft een
agenda, nieuws, informatie over verenigingen en instellingen en artikelen, en
biedt mogelijkheden om ervaringen uit te
wisselen.
Vanuit de Hooglandse kerk worden door
Gilde Leiden stadsrondleidingen verzorgd. Gilde Leiden kan bogen op een
enorme ervaring met historische rondleidingen. Een betere introductie op Leiden
kan men zich niet wensen. De rondleidingen vertrekken om 14.00 en 15.30
uur bij de ingang van de kerk (€ 3 p.p).
Catering, kunst & theater
noord
catering
lezingen
stands deelnemers
hoofdsponsor
winterkerk
10 m
Plattegrond
entree
22 gen.
DOSSIER FAMILLEMENT
Hooglandse kerk
Tijdens het vorige Famillement bleek dat
er behoefte was aan cateringmogelijkheden op het Famillement zelf. Hoewel
er natuurlijk in het stadscentrum veel
mogelijkheden zijn om iets te eten of te
drinken, leek het passend om nu catering op het evenement te laten verzorgen
door lokale bedrijven die al zeker drie
generaties in handen van dezelfde familie
zijn. Vijf familiebedrijven werden bereid
gevonden tijdens het Famillement acte de
presence te geven: de slagerij van Piet van
Vooren, zuivelboerderij de Sophiahoeve,
lunchroom Snijers, drogisterij Boerhaave
en Chinees restaurant Woo Ping.
In de kerk wordt tijdens het Famillement
werk geëxposeerd van Leidse kunstenaars van het KunstenaarsCollectief
KuCo. Dat is een samenwerkingsverband
tussen diverse (amateur-) kunstenaars,
kunstvormen en kunststromingen. De
kunstenaars hebben zich tijdens een speciale bijeenkomst laten inspireren door
de collectie van Erfgoed Leiden.
DOSSIER
Beeld uit de Leidse vierschaar:
de winnende partij,
Pieter Xavery, 1673,
coll. stedelijk museum
De Lakenhal, Leiden
grammeerd in de Winterkerk, waar veel
meer zitplaatsen beschikbaar zijn.
Famillementmarkt
Ook PS|theater geeft kleur aan het Famillement. PS|theater is een professioneel
Leids gezelschap van theatermakers, dat
veelvuldig de stad in trekt. Het creëren
van ontmoetingen staat centraal, vaak in
de vorm van theater op locatie. In een tot
theater omgebouwde bouwkeet die voor
de kerk komt te staan presenteren zij
kleine theatrale, muzikale portretten van
Leidse familiebedrijven.
Lezingen
We hebben ervoor gekozen om de sprekers voor de lezingencarrousel van het
Famillement voor een belangrijk deel te
werven onder specialisten die werkzaam
zijn bij wetenschappelijke organisaties en
overheidsinstellingen. Het Famillement
kan zo optimaal fungeren als een schakel
tussen de deskundige voorhoede en het
geïnteresseerde publiek. We zijn op zoek
gegaan naar historici, taalkundigen, demografen, genetici, ict’ers, archeologen
en schrijvers die het leuk vinden om
bredere bekendheid te geven aan hun
werkzaamheden. De respons was zo
groot dat we deze keer drie lezingencarrousels kunnen vullen. ‘Hoﬂeverancier’
is uiteraard de Leidse Universiteit. Maar
ook wetenschappers van onder andere
de Universiteiten van Utrecht, Rotterdam en Leuven en het Internationaal
Instituut voor Sociale Geschiedenis zullen hun verhaal doen. Reserveren voor
speciﬁeke lezingen is niet mogelijk, vol
is vol. Door het grote aantal lezingen
zijn er voldoende mogelijkheden om er
één of meer bij te wonen. Elders in dit
dossier wordt aangegeven wanneer en
in welke zaal de verschillende lezingen
plaatsvinden. Eén lezing halen we hier
naar voren omdat daarvoor extra belangstelling wordt verwacht, en dat is
de lezing van Suzanna Jansen over de
totstandkoming van haar bekende boek
Het Pauperparadijs. Deze lezing is gepro-
Voor veel bezoekers vormt de Famillementmarkt de voornaamste attractie van
het evenement. En voor veel organisaties
en projecten is deze markt ook juist de
reden om hun medewerking aan het
Famillement te verlenen. Dat de markt
populair is blijkt wel uit het feit dat het
aantal deelnemers met meer dan 60% is
gestegen ten opzichte van 2012. Naast
nationale en regionale deelnemers zijn er
verschillende internationale organisaties
met deelnemers uit België, Duitsland en
Frankrijk. De variatie is groot: genealogische organisaties, commerciële bedrijven,
organisaties uit de erfgoedwereld en de
wetenschap en diverse samenwerkingsprojecten. Op de volgende pagina’s vindt
u een gedetailleerd overzicht van alle
deelnemers. •
Ruud Straatman is hoofd collectie en uitgeverij van het CBG
Alle gegevens in dit artikel zijn onder
voorbehoud van wijzigingen. Zie voor
de actuele stand van zaken betreffende
het programma, de deelnemers en het
volledige overzicht van te veilen lots de
speciale website www.famillement.nl.
Het Famillement wordt mede mogelijk gemaakt door sponsors. Hoofdsponsor is Geneanet. Subsponsors
zijn softwarehuis Deventit en de
Leidse bouwonderneming Du Prie.
DOSSIER FAMILLEMENT
gen. 23
Famillement deelnemers
Regionaal
ERFGOED LEIDEN EN OMSTREKEN
Erfgoed Leiden en omstreken
is een kenniscentrum, ontstaan
uit een fusie van het Regionaal
Archief Leiden en de unit
Monumentenzorg en Archeologie
van de gemeente Leiden. Erfgoed
Leiden is samen met het CBG
organisator van het Famillement.
erfgoedleiden.nl
BPLUSC
Het Historisch Informatiepunt
(HIP) is een onderdeel van
BplusC, waar bezoekers
informatie kunnen vinden over de
geschiedenis van Leiden e.o.
bplusc.nl/bibliotheek/
Historisch-Informatie-Punt.html
BURGERSDIJK & NIERMANS
Burgersdijk & Niermans (B&N),
antiquariaat en veilinghuis van
boeken, graﬁek en manuscripten,
al 120 jaar gevestigd in het hart
van Leiden (sinds 1894). Tijdens
het Famillement houdt B&N een
veiling waarvan de opbrengst ten
goede komt aan het Famillement.
b-n.nl
CULTUURHISTORISCH
GENOOTSCHAP
DUIN- EN BOLLENSTREEK
Behoud en bescherming van
alle cultuurhistorische waarden
en elementen, die kenmerkend
zijn voor het wereldwijd unieke
karakter van de Duin- en
Bollenstreek.
chg-duinenbollenstreek.nl
24 gen.
DOSSIER FAMILLEMENT
HISTORISCH GENOOTSCHAP
NOORTUKS ANSICHTKAARTENHUIS
WARMELDA
HET NOORTUKS
Historisch Genootschap
Warmelda houdt zich sinds 1966
bezig met de bevordering van de
kennis van en de belangstelling
voor de geschiedenis van
Warmond.
warmelda.nl
Ansichtkaartenhuis biedt
u een ruime collectie oude
prentbriefkaarten van Nederland
en buitenland, vorstenhuizen,
schepen, ﬁlmsterren, diverse
militaire onderwerpen en fantasie.
jan-vieveen.nl
HISTORISCHE KRING VOORHOUT
ONS VOORGESLACHT
(HKV)
Ons Voorgeslacht houdt
zich voornamelijk bezig met
genealogiebeoefening in het
gebied van het voormalig
Graafschap Holland. Veel
bewerkte bronnen zijn
raadpleegbaar op Hogenda.nl.
onsvoorgeslacht.nl
De HKV is het geheugen van
Voorhout en houdt zich bezig met
de geschiedenis van Voorhout in
al zijn geledingen.
hkv-voorhout.nl
HISTORISCHE VERENIGING
OUD LEIDEN
De Historische Vereniging Oud
Leiden houdt zich in woord en
daad bezig met de geschiedenis
van Leiden en directe omgeving.
oudleiden.nl
HWL ANSICHTKAARTEN
Verzamelaar van ansichtkaarten
van Leiden, ‘vogelijnkaarten’,
munt- en vlaggenkaarten, en Sint
Nicolaas- en paaskaarten.
hwl-ansichtkaarten.nl
NGV AFDELING DELFLAND
De NGV afdeling Delﬂand biedt,
met haar variatie aan lezingen
op de afdelingsavonden, menig
genealoog een leerzame en
gezellige avond.
ngv.nl/wwwDFL
NGV AFDELING RIJNLAND
De NGV afdeling Rijnland is actief
in het noordelijk deel van ZuidHolland en heeft circa 420 leden.
ngv.nl/wwwRYN
STICHTING INDUSTRIEEL ERFGOED
LEIDEN (STIEL)
STIEL probeert het industriële
erfgoed van Leiden en omgeving
te behouden door het zoveel
mogelijk onder de aandacht te
brengen.
stiel-leiden.nl
STICHTING PRIMAVERA PERS
STICHTING NOORDWIJKERHOUT
VAN TOEN (NOVATO)
NoVaTo wil de geschiedenis van
Noordwijkerhout graag levend
houden én vooral ook laten
zien aan iedereen die hierin
geïnteresseerd is.
noordwijkerhoutvantoen.nl
Stichting Primavera Pers is een
Leidse uitgeverij op het gebied van
(regionale) geschiedenis en kunst.
primaverapers.nl
Nationaal
CENTRAAL BUREAU VOOR
STICHTING OUD ZOETERWOUDE
GENEALOGIE (CBG)
De Stichting Oud Zoeterwoude
verzamelt, onderzoekt, legt vast
en deelt kennis en informatie
over de geschiedenis van
Zoeterwoude.
oudzoeterwoude.nl
Het CBG is als centrum voor
familiegeschiedenis hét landelijk
kennis- en documentatiecentrum
voor stamboomonderzoek en
verwante wetenschappen. Het
CBG is samen met Erfgoed Leiden
organisator van het Famillement.
cbg.nl
DOSSIER
Gezicht op de Hooglandse
Kerk, C. Hagen, gravure omstr.
1675 (detail), coll. Erfgoed
Leiden en Omstreken
DUTCH ARCHIVES
Historisch onderzoeksbureau
gespecialiseerd in het doen van
genealogisch en ander historisch
onderzoek in archieven en
bibliotheken.
dutcharchives.com
FAMILIEARCHIEVEN.NL
Familiearchieven, dat zijn tastbare
herinneringen en persoonlijke
documenten van vorige generaties.
Wie bewaart ze...?
Wij berichten er over!
familiearchieven.nl
FAMILIE IN BEELD
Online nieuwsbrief-magazine over
stamboomonderzoek en met name
de creatieve presentatie van de
onderzoeksresultaten.
familieinbeeld.nl
FILMSCANNING.NL
ANTIQUARIAAT A.G. VAN DER STEUR
COLLEGE HERALDIEK VOOR
DELPHER (KONINKLIJKE
Antiquariaat A.G. van der Steur
is gespecialiseerd in boeken,
prenten en manuscripten over
lokale en regionale geschiedenis,
Nederlandse geschiedenis,
genealogie en heraldiek.
vandersteur.nl
WAPENREGISTRATIE (NGV)
BIBLIOTHEEK)
Het College Heraldiek registreert,
controleert en ontwerpt wapens
van Nederlandse families en presenteert deze met een stijlvolle
wapenbrief.
heraldiek.net
Delpher.nl, ontwikkeld door de
Koninklijke Bibliotheek, geeft fulltext toegang tot ruim 1 miljoen
gedigitaliseerde Nederlandse
historische boeken, kranten en
tijdschriften.
delpher.nl
BAS LEMS ARCHIEFONDERZOEK
CORET GENEALOGIE
Bij Bas Lems Archiefonderzoek
ziet u via een quickscan of uw
voorouder gediend heeft in het
leger van Napoleon.
baslems.com
Aanbieder van de diensten
Genealogie Online, Stamboom
Forum, Familie Archivaris,
Stamboom Gids, Genealogie
Gazet, Genealogie Werkbalk en
Open Archieven.
genealogie.coret.org
DNAGEZOCHT & WOERTMAN
GENEALOGIE
DNAgezocht geeft informatie
over DNA-tests voor genealogisch
onderzoek; Woertman Genealogie
biedt hulp bij genealogische
vastlopers en Wo*rd/t*manfamilies.
dnagezocht.com
Filmscanning.nl is specialist in het
digitaliseren van uw ﬁlmspoelen,
videotapes, bandrecorder spoelen,
cassettebandjes, dia’s, foto’s, negatieven en foto albums.
filmscanning.nl
GEZINSBOOM
Gezinsboom maakt publicaties
over een gezin of hele familie.
We onderscheiden ons door
zorgvuldigheid met respect voor
heden en verleden.
gezinsboom.nl
GROETEN UIT
Postcardshop Groeten Uit biedt
een ruime keuze uit meer dan één
miljoen ansichtkaarten! Daarnaast is
er bijna alles denkbaar te koop, mits
oud, plat en van papier.
www.megacarta.com
DOSSIER FAMILLEMENT
gen. 25
HCC!GENEALOGIE
KONINKLIJK NEDERLANDSCH
NEDERLANDSE PRIJS VOOR
HCC!genealogie legt en
bevordert contacten tussen
genealogen die tijdens onderzoek
en gegevensvastlegging een
computer gebruiken, wisselt
gegevens uit en verstrekt
informatie.
computergenealogie.org
GENOOTSCHAP VOOR GESLACHT
EN WAPENKUNDE (KNGGW)
DE GENEALOGIE
Het KNGGW (opgericht
1883) geeft het tijdschrift De
Nederlandsche Leeuw uit en
verzorgt diverse activiteiten op
het gebied van genealogie en
heraldiek.
knggw.nl
HERALDISCHE DATABANK (HDB)
De HDB is een databank van het
CBG die moderne en historische
wapenafbeeldingen op naam en
beschrijving toegankelijk gemaakt.
heraldischedatabank.nl
HERALDISCH TIJDSCHRIFT - NGV
HERALDIEK
Het Heraldisch Tijdschrift
(kwartaalblad in kleur) levert een
bijdrage aan de ontwikkeling en
uitwisseling van kennis op dit
specialistisch gebied.
heraldiek-ngv.nl
INDISCHE GENEALOGISCHE
Prijs voor het bevorderen van
de kwaliteit en innovatie van
genealogisch onderzoek en
onderzoek naar familiegeschiedenis. Tijdens het Famillement
wordt de prijs van 2014 uitgereikt.
genealogieprijs.blogspot.nl
NETHERLANDS Y PROJECT
Aanbieder van uitgebreid pakket
aan diensten op het gebied van
genealogisch onderzoek, opsporing van levende familieleden en
afwikkeling van nalatenschappen.
lineage.nu
Het Netherlands Y Project heeft
tot doel om op wetenschappelijk
niveau de Y-chromosomale DNAvariatie van Nederlanders in kaart
te brengen.
familytreedna.com/public/
NetherlandsY
LINKS-PROJECT
NGV DIENST COMPUTERGENEALOGIE
Het LINKS-project maakt op
geautomatiseerde wijze gebruik
van gegevens van WieWasWie
voor de vervaardiging van
kwartierstaten en families t.b.v.
wetenschappelijk onderzoek.
iisg.nl/hsn/projects/links.html
De Dienst ComputerGenealogie
promoot het stamboomprogramma
GensDataPro en ondersteunt
NGV-leden bij het computergebruik ten behoeve van hun
genealogisch onderzoek.
ngv.nl/wwwCGE
MEIJERINK – HERALDIEK
NTR- VERBORGEN VERLEDEN
In- en verkoop van nieuwe en
oude (antiquarische) heraldische
en genealogische boeken uit de
hele wereld.
Oranjelaan 7, 7437 XX Bathmen,
tel. 0570-619438
De NTR is de publieke omroep
voor informatie, educatie en
cultuur, met jeugd en diversiteit
als speciale aandachtsgebieden.
De NTR is onder meer bekend van
Verborgen Verleden.
ntr.nl
LINEAGE
VERENIGING (IGV)
De IGV geeft richting aan
genealogisch onderzoek naar
Europese families in NederlandsIndië, het Caraïbisch gebied en
Zuid-Amerika.
igv.nl
INTERNATIONAAL MUSEUM
VOOR FAMILIEGESCHIEDENIS
(FAMILIEMUSEUM)
Het Familiemuseum is gevestigd in
het Limburgse Eijsden en belicht
het onderwerp in de breedst
mogelijke zin: van paleologie en
DNA tot klassieke genealogie.
hetfamiliemuseum.nl
KLERKS GENEALOGY &
MOLOSSUS GENEALOGIE
Klerks Genealogy & Molossus
Genealogie traceren erfgenamen
voor notarissen en advocaten in
binnen- en buitenland in het kader
van erfenissen.
klerksgenealogy.nl & molossus.nl
26 gen.
DOSSIER FAMILLEMENT
NEDERLANDSE FAMILIENAMENBANK (NFB)
De NFB is een databank van het
CBG die informatie geeft over de
bijna 300.000 familienamen in
Nederland.
meertens.knaw.nl/nfb
NEDERLANDSE KRING VOOR
JOODSE GENEALOGIE
De Nederlandse Kring voor
Joodse Genealogie publiceert
het kwartaalblad Misjpoge
en staat open voor iedereen
met belangstelling voor dit
onderwerp.
nljewgen.org
PHILGENE
PhilGene is de NederlandsFranse genealogische,
genetische en historische
verbinding voor stamboom- en
verwantschapsonderzoek.
philgene.com
PICTURAE
Picturae demonstreert twee
bijzondere initiatieven:
VeleHanden, instrument voor
crowdsourcing, en Het Bewaren
Waard, bewaarplatform voor
familiedocumenten
velehanden.nl en
hetbewarenwaard.nl
POPULATIEGENEALOGIE
Omdat we allemaal familie zijn van
elkaar brengt populatiegenealogie
verwantschap en afstamming van
zoveel mogelijk personen onder in
één geheel.
[email protected]
PROBOOK
Pro-book.nl maakt genaaide
gebonden boeken, al sinds 1892.
Bestellen kan vanaf 1 exemplaar.
Download de gratis ‘handleiding
boek maken’ in Word.
pro-book.nl
RKD, NEDERLANDS INSTITUUT
VOOR KUNSTGESCHIEDENIS
Het RKD maakt kennis en
informatie over kunst van
de Nederlanden wereldwijd
toegankelijk voor wetenschap,
kunsthandel en publiek.
rkd.nl
DOSSIER
Famillement Maastricht 2012,
de stand van de Nederlandse
Familienamenbank
WGOD
De Werkgroep Genealogisch
Onderzoek Duitsland helpt
leden en geïnteresseerden met
Duitstalige voorouders via lezingen
van Duitse en Nederlandse
sprekers/publicisten.
wgod.nl
WIEWASWIE
Voor iedere familiegeschiedenis is
WieWasWie een goed startpunt. In
WieWasWie werkt een groot aantal
erfgoedorganisaties samen om
bronnen toegankelijk te maken.
wiewaswie.nl
Internationaal
GENEANET
STAMBOOMVRAGENFORUM (SVF)
STICHTING ELLEN DE BRUIJN-TER
UNIVERSITEIT UTRECHT,
& MIJNGENEA
DENGE MEMORIAL FUND
ONDERZOEKSTEAM INSTITUTIES
Het SVF is een gezellig
genealogisch forum waar men
elkaar graag helpt. Op MijnGenea
kunnen stambomen worden
ingevoerd, beheerd en eventueel
gepubliceerd.
stamboomvragenforum.nl &
mijn-genea.nl
De Stichting Ellen de Bruijn-ter
Denge Memorial Fund stimuleert
genealogisch onderzoek met
betrekking tot Nederlands-Indië.
ter-denge.nl
VOOR COLLECTIEVE ACTIE
STICHTING BIOWETENSCHAPPEN EN
MAATSCHAPPIJ
Meer weten over wat DNA-tests
voor jou kunnen betekenen?
Bekijk dan ons boekje Genen en
gezondheid in onze stand.
biomaatschappij.nl
Het onderzoeksteam Instituties
voor Collectieve Actie van de
Universiteit Utrecht ontsluit
in unieke samenwerking met
genealogen genealogische data
STICHTING INDISCH FAMILIE ARCHIEF voor wetenschappelijk onderzoek.
Het Indisch Familie Archief
collective-action.info/Ja-ik-wil
verzamelt en beheert gegevens
VDH-MEDIA
van Nederlands-Indische families.
VDH-media is een full-service
De gegevens zijn toegankelijk
multimedia partner waar u onder
voor nakomelingen en een breder
meer terecht kunt voor archiefpubliek.
digitalisering van audiovisuele
indischfamiliearchief.nl
bronnen.
THINGSTOREMEMBER
vdh-media.com
Bedrijfsjubileum, huwelijksjubileum,
familie in beeld, gedenkboeken,
cultureel en materieel erfgoed. Cora
de Roon legt ze vast in een uniek
document voor nu en de toekomst.
thingstoremember.nl
Gratis: registreer, zoek uw voorouders, publiceer uw stamboom,
deel gegevens, foto’s en documenten. De onmisbare site voor genealogen! Geneanet is hoofdsponsor
van het Famillement 2014.
geneanet.org
CHGW GENEALO 59-62-BELGIË
CHGW Genealo 59-62-België
(gevestigd in Noord-Frankrijk) stelt
via zijn website gratis een online
genealogisch gegevensbestand
ter beschikking van familiekundig
onderzoek.
genealo.net
FAMILIEKUNDE VLAANDEREN
Familiekunde Vlaanderen
is als kennisplatform voor
familiegeschiedenis in Vlaanderen
en Brussel hét aanspreekpunt
voor genealogisch onderzoek in
Vlaanderen.
familiekunde-vlaanderen.be
DOSSIER FAMILLEMENT
gen. 27
FAMILYSEARCH INTERNATIONAl
FamilySearch biedt gratis toegang
tot miljoenen genealogische data
op familysearch.org en heeft
meer dan 1 miljard toegankelijke
geïndexeerde akten.
familysearch.org
INTERNATIONAL GENEALOGY
SERVICES
International Genealogy
Services - gevestigd in Frankrijk
- biedt wereldwijd uitgebreid
genealogisch en historisch
onderzoek aan.
international-genealogyservices.com
MYHERITAGE
Internationaal netwerk voor
familiegeschiedenis met 75
miljoen gebruikers, 27 miljoen
stambomen en 5,2 miljard
historische gegevens. Beschikbaar
in 40 talen.
myheritage.nl
VEREIN FÜR
Familiestichtingen
FAMILIE HIENSCH
Genealogische publicaties in
eigen beheer: als familiecollectief
kunnen wij, samen met Uitgeverij
New Way, daarbij adviseren en
helpen.
thomas-hiensch.wix.com/
genealogie
website nog in ontwikkeling
STICHTING FAMILIE VAN DER KOOIJ
De Stichting Familie van der
Kooij houdt zich bezig met
genealogisch onderzoek
naar naamgenoten en het
onderhouden van onderlinge
contacten.
stichtingvanderkooij.nl
STICHTING GESLACHTEN FABER
De stichting doet genealogisch
onderzoek t.b.v. een databank
en publiceert hieruit over de
verschillende Faber families in het
Faber! Magazine.
geslachtenfaber.nl
COMPUTERGENEALOGIE E.V.
De grootste genealogische
vereniging van Duitsland.
Beheerder van Genealogy.net met
een groot aantal Open Access
databanken.
compgen.de & genealogy.net
WESTDEUTSCHE GESELLSCHAFT
FÜR FAMILIENKUNDE AFD. KEULEN
(WGFF)
Bevordering van genealogische
wetenschap en onderzoek in
Rheinland via een tijdschrift,
(digitale) bibliotheek,
Ortsfamilienbücher, nieuwsbrief
en bijeenkomsten (lezingen,
uitwisselingen, workshops).
wgff.de
28 gen.
DOSSIER FAMILLEMENT
Catering
DROGISTERIJ BOERHAAVE
Drogisterij Boerhaave is al
meer dan honderd jaar het
vertrouwde adres voor vitamines,
mineralen, afslankproducten,
(sport)voedingssupplementen en
homeopathie.
drogisterijboerhaave.nl
LUNCHROOM SNIJERS
WOO PING LEIDEN
Lunchroom Snijers is het
oudste familiebedrijf in Leiden
en biedt een ruim assortiment
van zelfgemaakte broodjes,
pannenkoeken en ambachtelijke
gebakjes.
Botermarkt 15 Leiden
Woo Ping betekent vrede en is
het oudste traditionele Chinese
restaurant in Leiden.
woopingleiden.nl
ZUIVELBOERDERIJ
DE SOPHIAHOEVE
De familie Warmerdam maakt al
zeker vier generaties Leidse kaas
en Leidse boter, net als Cornelis
Slagerij van der Vooren wordt al
Janszoon Warmerdam dat in 1600
zeven generaties door de familie
ook al deed.
Van der Vooren gerund en biedt
een ruim assortiment van dagverse desophiahoeve.nl
kant en klare maaltijden, soepen,
vleeswaren, salami’s, biologische
paté’s en glutenvrije producten en
duurzaam vlees.
slagerijvandervooren.nl
V.O.F. SLAGERIJ VAN DER VOOREN
DOSSIER
Famillement lezingen
GERRIT BLOOTHOOFT
(Naamkundige,
taalwetenschapper aan
de Universiteit Utrecht)
‘Namen: echte varianten en
fouten.’
In WieWasWie zijn meer dan
500.000 verschillende familienamen en meer dan 200.000
voornamen opgenomen. Hoe
kunnen we weten wanneer verschillende namen toch dezelfde
persoon aanduiden? Naast veel
varianten blijven er maar enkele
tienduizenden echt verschillende namen over.
CHRYSTEL BRANDENBURGH
Gezicht in de Diefsteeg
met links Chinees-Indisch
restaurant Woo Ping
in 1966, coll. Erfgoed
Leiden en Omstreken
(Senior adviseur Archeologie,
Erfgoed Leiden en Omstreken)
‘Archeologie meets genealogie:
wat vooraf ging aan de Leidse
kruitramp in 1807.’
De Leidse kruitramp maakte
in 1807 in één klap een einde
aan een lange bewoningsgeschiedenis aan het Steenschuur.
Archeologen hebben onderzoek
gedaan op de plaats waar de
huizen door de ramp in puin zijn
gelegd. Door genealogisch onderzoek te gebruiken wisten zij
de bewoningsgeschiedenis van
een hele straat te reconstrueren.
GUUS VAN BREUGEL
Subsponsors
Famillement
(Heraldicus, Centraal Bureau
voor Genealogie)
‘Die sterre wit. Een heraldische
instructie uit de vijftiende
eeuw.’
Onlangs is het oudst bekende
heraldische stuk van het Centraal Bureau voor Genealogie
boven water gekomen. Het
stuk was nooit gedateerd en
biedt een interessante kijk op
de laatmiddeleeuwse heraldiek,
ambachtelijke werkwijzen en
interactie tussen gilden in de
omgeving van Leiden.
ALEXANDRA HEERING
(Communicatieadviseur,
eigenaar van Levensinterview.nl)
‘Het belang van het vastleggen
van levensverhalen.’
Aan de hand van een presentatie licht Alexandra Heering
(levensinterview.nl) toe waarom
levensverhalen zo waardevol zijn
voor het nageslacht.
U krijgt onder andere inkijk in
een voorbeeldbiograﬁe en in de
reacties van de kleinkinderen na
het lezen ervan.
ALEXANDRA HEERING
Workshop: ‘Hoe leg ik het
levensverhaal van mijn (groot)
ouder vast?’
Alexandra Heering geeft handvatten om hiermee aan de slag
te gaan. Ze behandelt onderwerpen als interviewtechniek, hoe
het verhaal structuur te geven,
maar ook hoe je de goede situatie creëert om dit allemaal te
kunnen realiseren.
NIES HUIJSMANS
(Docent Leiden Institute of
advanced computer science
(LIACS), Universiteit Leiden)
De 3 G’s
Nies Huijsmans koppelt akten
van de burgerlijke stand via
een spatio-temporele aanpak
op basis van de vrijwel unieke
combinatie van geslacht,
geboortedatum en geboorteplaats met resultaten voor een
Ground-truth testset. Hij gaat
daarbij in op de rol van spatio-
temporele data, het zoeken naar
verbanden op basis van naamparen, het zoeken op basis van
geslacht, geboortedatum en
geboorteplaats, het opschonen
en aanvullen van digitale akten
van de burgerlijke stand en de
kans dat met behulp van een
computersysteem de juiste digitale gegevens worden gevonden
(gebaseerd op een controletest
met de levenslopen van vijfhonderd in Nederland geboren
fotografen).
SUZANNA JANSEN
(Auteur)
‘Het pauperparadijs,
het spoor terug.’
Suzanna Jansen vertelt over de
totstandkoming van Het pauperparadijs, met nadruk op de wijze
waarop ze het onderzoek heeft
gedaan. Hoe diepte ze de duizenden feiten op uit de archieven – het stamboomonderzoek
en de bredere geschiedenis – en
hoe wist ze die losse gegevens
uiteindelijk om te vormen tot
een verhaal.
LODEWIJK KALLENBERG
(Onderzoeker, emeritus
professor wiskunde Universiteit
Leiden)
‘Tweehonderd jaar Historische
Begraafplaats Groenesteeg
Leiden: een oase van rust en
een plek waar de tijd heeft
stilgestaan.’
Een aantal ﬁlmpjes en foto’s
over de tweehonderdjarige
Groenesteeg worden ingeleid
en toegelicht. Zowel de begraafplaats in het algemeen als
de jubileumactiviteiten worden
daarin betrokken. Aansluitend
DOSSIER FAMILLEMENT
gen. 29
volgt een wandeling naar en op
de Groenesteeg.
de allernieuwste resultaten van
Benelux projecten in genetische
genealogie.
WIM KARELS
(Picturae)
‘VeleHanden maken licht werk.’
Het crowdsourcingplatform
VeleHanden laat zien hoe
vrijwilligers helpen met het
ontsluiten van erfgoedcollecties. Momenteel zijn ruim
4.500 vrijwilligers actief met het
indexeren, beschrijven en koppelen van collecties: van bevolkingsregisters tot fotocollecties
en van videofragmenten tot
ondertrouwregisters. Picturae
toont de mogelijkheden en vertelt wat de vrijwilligers beweegt
om mee te doen.
www.velehanden.nl
ERIK KWAKKEl
(Universitair docent, Leiden
University Centre for the Arts in
Society)
‘Kijken naar middeleeuwse
boeken.’
Deze lezing richt zich op de
drijfveren achter de gekozen
vorm van het middeleeuwse
boek. Getoond wordt wat er zoal
van invloed was op de materiële
kenmerken van manuscripten,
zoals de voorkeur van lezers en
de achtergrond van scribenten.
MAARTEN LARMUSEAU
(Postdoctoraal onderzoeker
forensische genetica aan de
KULeuven)
‘Verborgen in het DNA: De zin
(en onzin) van genetische genealogie binnen familiekunde.’
Het gebruik van genetische
informatie is sinds enkele jaren
bijzonder populair onder genealogen. Toch zien velen het
als een modetrend en is het nut
voor familiekunde niet altijd
even helder. Deze lezing analyseert de relevantie van DNA
voor elke familiekundige via
30 gen.
DOSSIER FAMILLEMENT
KEES MANDEMAKERS
(Hoofd Historische Steekproef
Nederland)
‘Het LINKS project. Hoe kan de
wetenschap gebruik maken van
de gegevens van WieWasWie?’
Het LINKS project maakt op automatische wijze gebruik van de
gegevens van WieWasWie door
deze in te zetten bij het samenstellen van kwartierstaten en
families. Centraal staat de vraag
hoe de wetenschap gebruik
maakt van deze gegevens voor
bijvoorbeeld onderzoek naar
sociale mobiliteit, huwelijkskansen in het verleden, sterfte en
vruchtbaarheid.
www.iisg.nl/hsn/projects/links.
html
EDWIN ORSEL
(Gemeentelijk bouwhistoricus)
‘Weerbare huizen in Leiden.’
Met de vormgeving van zijn huis
gaf de middeleeuwer uiting aan
zijn status. Historische Leidse
afbeeldingen tonen vijftien huizen met een kasteelachtig karakter. Met deze quasi weerbare
huizen spiegelde de Leidse elite
zich aan kastelen in en rond de
stad. Door bouwhistorisch onderzoek is de verschijningsvorm
van drie van deze huizen betrouwbaar gereconstrueerd.
ARTI PONSEN
(Medewerker Bestuurlijke Informatievoorziening Universiteit
Leiden, doet onderzoek voor
Stedelijk Museum De Lakenhal)
‘Voorouders tussen de
puinhopen. Leidenaars en
hun buskruitramp.’
De Leidse buskruitramp van
1807 was voor tijdgenoten
een traumatische ervaring. Zij
hebben er aandenkens aan be-
waard, die deels in Museum De
Lakenhal zijn terechtgekomen
en deels nog altijd door hun
nazaten worden gekoesterd. Het
bijbehorende verhaal is vaak
vervaagd. Genealogisch onderzoek helpt om de emotionele
geschiedenis te reconstrueren.
www.Lakenhal.nl
BRAM RUTGERS VAN DER LOEFF
MZN
(Medebeheerder en
-onderzoeker familiearchief)
‘Ds Abraham Rutgers van der
Loeff (1808 - 1885): grensganger met een dagboek.’
Dominee met militaire Willemsorde vanwege zijn deelname
aan de Tiendaagse Veldtocht.
Tussen rationalisme en christendom, diligence en stoomtrein,
armoede en gegoede burgerij,
Noordbroek en Leiden. Stichter
van de Kweekschool voor Zeevaart (Leiden) voor haveloze
jongens. Wat begrijpen en leren
we van hem, van zijn tijd en van
zijn dagboek?
www.rutgersvanderloeff.nl
MARLOU SCHROVER
(Hoogleraar migratiegeschiedenis)
‘Migranten in de stamboom.’
Marlou Schrover heeft een groot
aantal publicaties op haar naam
staan waaronder Komen en
gaan. Immigratie en emigratie
in Nederland vanaf 1550 (samen
met Herman Obdeijn). Ze heeft
onder meer onderzoek gedaan
naar de migratie van Duitsers –
de zogenoemde ‘poepen’ – in de
negentiende eeuw.
ALPHONS SIEBELT
(Onderzoeker Tweede Wereldoorlog)
‘Familieverhalen: de oorlog.’
Het gestructureerd opzetten van
een onderzoek naar de familie
in oorlogstijd aan de hand van
vage familieverhalen, onbegrijpelijke documenten en foto’s, en
lastige oorlogsarchieven. Wat is
er nog te achterhalen, of is veel
onherroepelijk verloren gegaan?
Welke punten zijn van belang?
CLAUDIA VANDEPOEL
(Eigenaar De Historische
Keuken, culinair historica)
‘De Smaak van Rembrandt; of de
smaak van Leiden anno 1630.’
Een jarenlange ervaring met het
koken van historische recepten
biedt een originele kijk op de
Smaak van Rembrandt (omstr.
1630). Naast de gespecialiseerde
kennis van – en het uitbrengen
van een kookboek over – de
Romeinse keuken (Sapor Limitis,
De Smaak van de Limes), is de
zeventiende eeuw binnen het
werkgebied van De Historische
Keuken een bijzondere periode
met een speciale smaaktypering.
Lezing met proeverij!
dehistorischekeuken.nl
YAËL VINCKX
(Journalist, schrijver,
presentator)
‘Workshop Familiegeschiedenis
schrijven’
Familie, je zou er een boek over
kunnen schrijven. En waarom
doe je dat eigenlijk niet? Omdat
je niet weet waar te beginnen.
Maar dat kun je leren. NRC-journalist Yaël Vinckx, die momenteel aan haar derde boek werkt,
een familieroman die begin 2015
bij uitgeverij Cossee verschijnt,
geeft een spoedcursus.
yaelvinckx.nl/eerste-bericht
Zie voor de exacte tijdstippen
en locaties van de lezingen het
programmaoverzicht op de
pagina hiernaast.
ENT
M
E
L
L
I
FAM AMMA
PROGR
algemeen
lezingen
St. Pancraskerk van Leiden, uit: Theatrum ichnographicum omnium orbium
(de ‘Atlas’) van Frederick de Wit, omstr. 1698, coll. Koninklijke Bibliotheek
WINTERKERK
13:00
13:15
13:30
13:45
14:00
14:15
14:30
14:45
15:00
15:15
15:30
15:45
16:00
16:15
16:30
16:45
17:00
17:15
17:30
17:45
18:00
18:15
18:30
18:45
19:00
19:15
19:30
19:45
20:00
20:15
20:30
20:45
21:00
TUINZAAL
BOVENZAAL
MONDRIAANZAAL
OVERIG
Start Familiemarkt
Verborgen Verleden
Interview met
Aaf Brandt Corstius
Alphons Siebelt
Chrystel
Brandenburgh
Lodewijk
Kallenberg
Gilde Leiden
Stadsrondwandeling
Edwin Orsel
Gerrit Bloothooft
Maarten Larmuseau
(start bij ingang kerk,
max 15 pers €3,00 pp)
Wim Karels
Alexandra Heering
(lezing)
Guus van Breugel
Gilde Leiden
Stadsrondwandeling
Veiling door
Burgersdijk &
Niermans
Suzanna Jansen
Lezing over
(start bij ingang kerk,
max 15 pers €3,00 pp)
Yaël Vinckx
Arti Ponsen
Marloe Schrover
Bram Rutgers
van der Loeff
Erik Kwakkel
Kees
Mandenmakers
Nies Huijsmans
Het Pauperparadijs
4G-Quizﬁnale
met aansluitend
prijsuitreiking
Claudia Vandepoel
Prijsuitreiking
Nederlandse Prijs
Presentatie
Website Rijnlandse
Alexandra Heering
(workshop)
Einde Familiemarkt
DOSSIER FAMILLEMENT
gen. 31
methode
Hoe vind je de juiste?
Op zoek naar
de drie G’s
Al eeuwenlang spitten genealogen op basis van persoonsnamen de archieven door op
zoek naar informatie over hun voorouders. De komst van de computer heeft dat werk
op meerdere manieren veranderd. Zo hebben digitale databases als WieWasWie het
zoeken veel eenvoudiger gemaakt. En recent is er door computerprogrammeurs een
alternatieve zoekmethode ontwikkeld. Daarmee kunnen akten van de burgerlijke
stand, die eenzelfde hoofdpersoon betreffen, automatisch bij elkaar worden gezocht
zonder dat er meteen gebruik wordt gemaakt van de er in voorkomende namen.
tekst Nies Huijsmans
I
n plaats van persoonsnamen wordt
gewerkt met de per persoon vrijwel
unieke combinatie van geslacht,
geboortedatum, geboorteplaats (de
G3-methode). Deze methode is zeer
geschikt om gebeurtenissen uit het
leven van personen te concentreren. De
werking is uitgeprobeerd op de Genlias
editie van december 2011 (de voorganger van WieWasWie). De resultaten zijn
geveriﬁeerd aan de hand van vijfhonderd
levenslopen van negentiende-eeuwse
fotografen.
stand doorslaggevend. Die bevatten
immers informatie over geboorte, huwelijk, echtscheiding en overlijden. Voor
1812 zijn we afhankelijk van kerkelijke
archieven waarin deze gebeurtenissen
in doop-, trouw- en begraafboeken zijn
opgetekend.
Vergeleken met de doop-, trouw- en
begraafboeken zijn de akten van de
burgerlijke stand het meest nauwkeurig.
Vandaar dat die bij de ontwikkeling van
de G3-methode zijn gebruikt.
Hoofdpersonen en betrokkenen
Burgerlijke stand
Bij genealogisch onderzoek proberen we
gezins- en familieleden met hun voorouders in een levensloop, stamboom of
gezin onder te brengen. Dat doen we via
bewezen relaties als ‘kind van’, ‘getrouwd
met’ en ‘partner’ of ‘gewezen partner van
overledene’. Teruggaand tot 1812 zijn
daarbij vooral akten van de burgerlijke
32 gen.
DOSSIER FAMILLEMENT
De in de akten van de burgerlijke stand
genoemde personen onderscheiden we
in hoofdpersonen en betrokkenen. Onder
hoofdpersonen vallen de geborene
(geboorteakte), bruid en bruidegom
(huwelijksakte) en overledene (overlijdensakte). Onder betrokkenen vallen de
ouders (geboorte-, huwelijks- en overlijdensakte) en partner (overlijdensakte).
Er is een belangrijk verschil te signaleren
bij de vastgelegde gegevens. Terwijl in
alle gevallen de namen zijn genoteerd,
werd alleen voor de hoofdpersonen de
geboortedatum (of leeftijd), de geboorteplaats (of gemeente) en het geslacht
opgenomen.
Hoe selectief is een bepaalde
combinatie van gegevens?
Genealogisch onderzoek kan vastlopen
als onderdelen van de naam door de tijd
heen anders worden gespeld. Dan moet
je ofwel besluiten dat er geen verdere
verbindingen zijn te leggen, ofwel dat een
enigszins afwijkende kandidaat ‘kennelijk’ de gezochte persoon is.
Zoekwebsites als WieWasWie houden
hier rekening mee: via zoeken met jokers
(of wildcards) en opties als ‘begint met’ of
‘syn(oniem)’ kun je de spellingsvarianten
vaak alsnog terugvinden.
Bij gebrek aan iets vergelijkbaars als een
DOSSIER
Eeneiige tweelingen zijn de uitzondering op de regel dat geslacht, geboortedatum
en geboorteplaats een unieke combinatie vormen, foto part. coll.
DOSSIER FAMILLEMENT
gen. 33
burgerservicenummer gebruiken we het
liefst unieke combinaties van gegevens
om een persoon in verschillende akten te
herkennen. De persoonsnaam (familienaam, voorzetsel, patroniem, eigennaam)
is op zichzelf statistisch gezien meestal
niet selectief genoeg. Wat in de Nederlandse situatie wel onderscheidend werkt
is een combinatie van namen, zoals de
namen van beide ouders. Computersystemen die automatisch verbanden leggen
tussen personen werken daarom vaak
via de volgende (voor genealogen heel
herkenbare) karakterisering: een persoon
is een kind van een bepaald ouderpaar.
Aangezien iemand zowel bij geboorte,
huwelijk als overlijden wordt vermeld
met het zelfde ouderpaar kan deze
karakterisering goed worden gebruikt
om zowel akten tot een levensloop te
koppelen als gezinsreconstructies en
stambomen te maken. Dat gebeurt op
basis van het duo man/vrouw dat in verschillende rollen (als bruid en bruidegom
of als ouders) het constante, verbindende
element vormt.
Spatio-temporele aanpak
De G3-methode gaat uit van een spatiotemporele aanpak. Dat betekent dat
maximaal gebruik wordt gemaakt van de
elementen plaats (spatio) en tijd (temporeel). Gegevens in een archief of database
hebben, zeker wanneer het gebeurtenissen betreft, vrijwel altijd een plaats- en
tijdsaspect. Bij veel methoden die links of
verbanden leggen speelt ook het ordenen
op basis van plaats- en tijdsgegevens een
rol. Daarbij wordt vaak gesorteerd op de
V|18760830|groningen|1|Siersma|||Martha Catharina|Siersma|||Johannes|Biel|||Catharina
V|18760830|groningen|1|Vries|de||Hendrikje|Vries|de||Derk|Bilijam|||Grietje
V|18760830|groningen|2|Vries|de||Hendrikje|Nienhuis|||Lammert
V|18760830|groningen|2|Vries|de||Hendrikje|Vries|de||Derk|Bilijam|||Grietje
V|18760830|groningen|3|Houttuin|||Beeka|Houttuin|||Wiebe|Sijtsema|||Eppoliena
Sorteervoorbeeld met resultaten voor
Hendrikje de Vries na een zoekopdracht
op basis van de G3-methode.
mate van verschil (bijvoorbeeld afstand in
aantal dagen of afstand tussen geboorteen huwelijksplaats) tussen een gezochte
combinatie van gegevens en alle aanwezige informatie in een database. Dat gebeurt
met behulp van een computersysteem
omdat dit handmatig, rekening houdend
met plaats- en tijdsverschillen, niet is te
doen voor een bestand dat heel Nederland
omvat.
Bij de datumsortering wordt de notatie
jjjjmmdd gebruikt (jaar, maand, dag).
Na sortering volgens de G3-methode
liggen de zoekresultaten dan op de juiste
volgorde – voor mannen en vrouwen
gescheiden.
Sortering op plaats is lastiger omdat er
vaak plaatsnamen onder gemeenteniveau
worden genoemd als geboorteplaats.
Daarnaast is aan twee verschillende
plaatsnamen niet af te lezen hoe groot
de onderlinge afstand bedraagt. We kunnen in dat geval gebruik maken van het
gegeven dat het bij afwijkende plaatsnamen meestal gaat om locaties op korte
afstand. Om zoekresultaten automatisch
00000:V|18760830|groningen|1|Vries|de||Hendrikje|Vries|de||Derk|Bilijam|||Grietje
00000:V|18760830|groningen|2|Vries|de||Hendrikje|Nienhuis|||Lammert
00000:V|18760830|groningen|2|Vries|de||Hendrikje|Vries|de||Derk|Bilijam|||Grietje
00000:V|18761112|groningen|2|Vries|de||Hendrikje|Idskes|||Roelof
00000:V|18761112|groningen|2|Vries|de||Hendrikje|Vries|de||Derk|Bilyam|||Grietje
00000:V|18770507|groningen|3|Vries|de||Hendrikje|Idskes|||Roelof
00000:V|18770507|groningen|3|Vries|de||Hendrikje|Nienhuis|||Lammert
00000:V|18770507|groningen|3|Vries|de||Hendrikje|Vries|de||Derk|Bilijam|||Grietje
00000:V|18770507|groningen|3|Vries|de||Hendrikje|Vries|de||Derk|Bilijam|||Grietje
Zoekresultaten op basis van tijd (een jaar na
de echte geboortedatum), plaatsafstand (nul
kilometer van de geboorteplaats Groningen), de
G3-zoeksleutel V|18760830|groningen en een
selectie op de naamgegevens |Vries|de||H.
34 gen.
DOSSIER FAMILLEMENT
op plaatsafstand te kunnen ordenen is
een tabel van plaatsnamen met lengteen breedtegraad coördinaten opgesteld
zodat met goniometrische formules (op
basis van driehoeken) een afstand tussen
elk stel plaatsnamen kan worden bepaald
(http://www.iisg.nl/hsn/data/placenames.html).
Na sortering op tijds- en plaatsverschillen (aantal dagen respectievelijk aantal
kilometers), kunnen de naamgegevens toegankelijk worden gemaakt. De
automatische ordening op tijd en plaats
wordt daarbij voorafgegaan door de
G3-sorteersleutel (geslacht, geboortedatum, geboorteplaats), waarna er door het
computersysteem nog een aantal gegevens wordt toegevoegd. Allereerst een
cijfer voor het soort akte (geboorteakte 1,
huwelijksakte 2, overlijdensakte 3), zodat
bij dezelfde sorteersleutelwaarde de aktes
van de betreffende persoon in de juiste
levensloopvolgorde liggen. Daarna op
aparte regels informatie over de persoon
plus ouders en de persoon plus partner
(met vermelding van namen). En tot slot
per regel een verwijzing naar de originele
akte.
Automatisch verbanden leggen op
basis van leeftijd en afstand
Voor de G3-methode zijn de vermeldingen van geboortedata in de akten
van de burgerlijke stand lang niet altijd
even nauwkeurig genoeg. Zo bevatten
huwelijks- en overlijdensakten meestal
alleen de leeftijd. Uit de aktedatum min
de leeftijd wordt daarom automatisch
een geschatte geboortedatum bepaald. De
echte geboortedatum ligt maximaal een
jaar ervoor.
Is de werkelijke geboortedatum bekend,
dan kan het computersysteem juist in
het daarop volgende jaar op zoek gaan
naar de automatisch geschatte geboorte-
DOSSIER
Negentiende-eeuwse levenstrap
van de vrouw. Elke trede
symboliseert een decennium
en toont de verschillende fasen
tussen geboorte en overlijden,
coll. Het Huis van Alijn, Gent.
Bij veel methoden die
links of verbanden
leggen speelt ook
het ordenen op
basis van plaats- en
tijdsgegevens een rol
data uit huwelijks- of overlijdensakten.
Ondanks onnauwkeurigheden als gevolg
van de leeftijdsvermeldingen kunnen op
die manier via de G3-methode toch alle
bij één persoon behorende akten worden
verzameld.
De aan de hand van de geboortedatum
en leeftijd gevonden gegevens worden
gesorteerd op basis van de afstand tot
een geboorteplaats, waarna in laatste
instantie de naamgegevens worden
gebruikt om verbanden te leggen. Bij
aanwezigheid van een geboorteakte
wordt daarbij automatisch een zoeknaam
gegenereerd. Ontbreekt een geboorteakte, dan kan de gebruiker van het computersysteem zelf een zoeknaam (of deel
ervan) opgeven.
Test op de juistheid
van de verbanden
Omdat methodes die verbanden leggen
afwijkingen toestaan, kan er altijd ten
onrechte een link worden gelegd dan wel
gemist. Daarom is in dit geval als test
een bestand met biograﬁeën van studiofotografen gebruikt die zijn geboren
in de negentiende eeuw (samengesteld
door fotohistoricus Steven Wachlin). De
daarin opgenomen levenslopen geven
zoveel informatie dat steeds duidelijk is
of een link al dan niet correct is. Bij de
test is rekening gehouden met het feit
dat een derde van de huwelijken van deze
fotografen nog ontbreekt in de gebruikte
Genlias-versie van december 2011.
Er is getracht om vijfhonderd in
Nederland geboren fotografen via de
G3-methode te verbinden met de bijbehorende akten van de burgerlijke stand.
In 27 procent van de gevallen kon de
juiste geboorteakte worden gekoppeld.
Van de fotografen trad 74,4 procent in
het huwelijk. In 64,2 procent van de
gevallen werd een eerste huwelijksakte
teruggevonden, en in tien procent van de
gevallen ook een tweede huwelijksakte.
De G3-methode vond uiteindelijk 90,3
procent van de aanwezige huwelijken.
Het ontbrekende deel komt overeen met
het percentage waarbij noch een geboortedatum noch een leeftijd beschikbaar
was om berekeningen mee uit te voeren.
Van 23,3 procent van de fotografen
werd de overlijdensakte teruggevonden en in 5,8 procent van de gevallen
leverde de G3-methode een verbinding
op met zowel de geboorte-, huwelijksals overlijdensakte. Dat lage percentage
kan worden verklaard door het feit dat
in de Genlias-editie waarmee is gewerkt
de geboorte- en overlijdensakten nog
grotendeels afwezig waren. Van de huwelijksakten ontbraken alleen die van de
grote steden in het westen.
In de sortering vonden we vijfentachtig
procent van de juiste regels bovenaan
de lijst op een afstand van nul kilometer van de gezochte geboorteplaats.
Negentig procent van de juiste regels
lag binnen een straal van tien kilometer.
De regels op grotere afstand betreffen
overlijdensakten waarbij voor de ontbrekende geboorteplaats, de akteplaats was
geselecteerd.
De G3-methode is op dit moment nog
niet beschikbaar voor genealogen, maar
wellicht kan deze toepassing in de toekomst worden gebruikt om de zoekfunctionaliteit van websites als WieWasWie
nog verder te verbeteren. •
Literatuur
• D.P. Huijsmans, LIACS-LINKS
Genlias mei 2012, latlon-editie
van Genlias december 2011.
• D.P. Huijsmans, IISG-LINKS Dataset Historische Nederlandse Toponiemen Spatio-Temporeel 18122012, Release 2013.2.
• Marijn Schraagen, Aspects of Record
Linkage (proefschrift 2014).
• Steven Wachlin, Levenslopen van Nederlandse fotografen geboren voor 1880
(eigen uitgave 2002).
• Steven Wachlin, Photographers in the
Netherlands born before 1900 2 dln.
(Den Haag 2011).
D.P. Huijsmans is als universitair docent
verbonden aan het LIACS, het informatica-instituut van de Universiteit Leiden,
dat participeert in het LINKS project.
DOSSIER FAMILLEMENT
gen. 35
portret & verhaal
Bij het Leidse Famillement past ook Leidse deftigheid:
een portret van burgemeester Van Bommel.
I
n het depot van Museum De Lakenhal in Leiden bevindt
zich een portrettenpaar van de van oorsprong Engelse maar
voornamelijk in ons land werkzame portretschilder Charles
Howard Hodges (1764-1837). Afgebeeld op de pendanten
zijn de Leidse politicus Jhr. Mr. Gerardus Andreas Martinus van
Bommel (1770-1832) en zijn derde echtgenote, Cornelia Maria
Petronella van der Kun (1784-1832).
De vader van Gerardus, Joannes Baptista Henricus Joseph van
Bommel (1730-1783) was lakenkoopman in Leiden. Na de
dood van zijn eerste vrouw hertrouwde hij met Maria Agneta
Josephina Vercamp (1736-1817). Uit dit huwelijk werd Gerardus geboren. Hij werd op 2 april 1770 in de katholieke kerk De
Zon gedoopt.
Van Bommel studeerde rechten aan de Leidse universiteit en
promoveerde in 1792. Drie jaar na zijn promotie kwam hij in
het bestuur van de stad. Tussen 1806 en 1811 was hij wethouder, en in dat laatste jaar werd Gerardus de eerste katholieke
adjunct-burgemeester van Leiden. Hij bekleedde deze positie
als achtereenvolgens adjunct-maire, lid van de provisionele
regering en burgemeester tot 1825, het jaar dat de stad een
alleen-functionerende burgemeester kreeg. Daarna was hij tot
zijn dood weer wethouder. Verdere prestigieuze functies van
Van Bommel waren onder andere die van kamerheer van koning
Lodewijk Napoleon van 1807 tot 1810 en lid van de Tweede
Kamer der Staten-Generaal. Hij werd in 1815 in de adelstand
verheven en mocht zich vanaf toen jonkheer noemen. Wellicht
is die adelsverheffing de aanleiding geweest voor de vervaardiging van de portretten.
Van Bommel trouwde driemaal – en werd ook driemaal weduwnaar. Hij huwde binnen de verwante families Van Rijckevorsel,
De la Court en de Rotterdamse wijnkopersfamilie Van der Kun.
Zijn derde huwelijk vond plaats op 31 december 1807 in Rijs-
Gegevens voor deze bijdrage zijn ontleend aan:
• W.J.J.C. Bijleveld, ‘De weg, dien vele oude portretten gingen’,
De Nederlandsche Leeuw 60 (1942) 154-155.
• Stedelijk Museum de Lakenhal, Catalogus van de schilderijen
en tekeningen (Leiden 1983) 164-165.
• Nederland’s Adelsboek 80 (’s-Gravenhage 1989) 147-153.
• A.M. Elias en P.C.M. Schölvinck, Volksrepresentanten en
wetgevers: de politieke elite in de Bataafs-Franse tijd 1796-1810
(Amsterdam 1991) 44-45.
Van het
kistje naar
de muur?
wijk, waar Van Bommel trouwde met Cornelia Maria Petronella
van der Kun, nichtje van zijn eerste echtgenote. Uit dit derde
huwelijk werden twaalf kinderen geboren, waarvan er drie jong
overleden.
Op zijn portret zit Gerardus van Bommel naast een met een
groen kleed bedekte tafel. Zijn rechterhand rust op enkele documenten. Met de blik naar rechts gewend heeft Van Bommel
een voorname maar ook ontspannen, zelfverzekerde houding
aangenomen. Op de revers van zijn donkerblauwe jas draagt hij
het ordeteken van Ridder van de Nederlandse Leeuw.
Het heeft niet veel gescheeld of dit portret en zijn pendant
waren voor altijd verloren gegaan. In een kort artikeltje in de
De Nederlandsche Leeuw beschrijft de Leidse adjunct-archivaris
W.J.J.C. Bijleveld de curieuze gewoonte om familieportretten na
het overlijden van de eigenaar mee te begraven. Meestal was dit
de wens van een laatste telg van een familielijn, vermoedelijk
uit angst voor verwaarlozing of verkoop van de portretten. Dan
liever mee de kist in. Voor het hier afgebeelde werk en zijn pendant was hetzelfde bepaald door Jkvr. Pauline Maria Alouisia
van Bommel (1849-1932), kleindochter van Gerardus en de
laatste nazaat van zijn tak van de familie. Gelukkig overtuigde
Bijleveld haar af te zien van dit voornemen en de pendanten te
legateren aan De Lakenhal. Daarmee werden de portretten van
Van Bommel en zijn vrouw gered van het kistje en konden zij
aan de muur.
Claire van den Donk-Schweigman
assistent-conservator Portreticonografie, Collecties & Onderzoek RKD
36 gen.
DOSSIER FAMILLEMENT
DOSSIER
Charles Howard Hodges (1764-1837),
Portret van Gerardus Andreas Martinus van
Bommel (1770-1832), ca. 1815-1820,
olieverf op doek, 84 x 69,5 cm,
Museum De Lakenhal Leiden, inv.nr. S 550
(foto: Museum De Lakenhal, Leiden)
DOSSIER FAMILLEMENT
gen. 37
naamkunde
Personeel van de Leidse lakenfabriek
J.J. Krantz & Zoon in 1894.
Foto H. Jonker; Erfgoed Leiden en Omstreken
Leidse familienamen
Vraag een Leienaar of hij typisch Leidse achternamen kent en hij zal er een aantal noemen.
Veel van die namen zijn afkomstig van buitenlandse immigranten die in de Leidse
lakennijverheid kwamen werken, andere ontstonden in de stad zelf. Zo ook de naam
Van Duijvenbode. Organist Willem Cornelisz kreeg die naam als ereteken voor zijn
heldenrol tijdens het Leids ontzet in 1574. Helaas komt juist die naam tegenwoordig
nauwelijks meer voor in Leiden. tekst Leendert Brouwer
38 gen.
DOSSIER FAMILLEMENT
DOSSIER
I
n de laatste tweehonderd jaar is het
inwonertal van Leiden gegroeid van
dertigduizend naar honderdtwintigduizend. Binnen die uitdijende
bevolking zijn families die zich aan hun
naam als ‘typisch Leids’ laten herkennen.
Veel van die familienamen zijn al lang
in Leiden gevestigd, maar alleen aan de
hand van minutieus archiefonderzoek
kunnen we bepalen of ze ook in Leiden
zijn ontstaan.
Na het Beleg van 1574 werd Leiden
welvarend en trok de stad veel migranten
aan. Maar vervolgens slonk de bevolking weer, om pas in de negentiende
eeuw opnieuw in aantal toe te nemen.
De volkstelling van 1574 laat zien dat
de meeste mensen toen slechts bekend
waren met voornaam en patroniem.
Algemeen gebruik van achternamen vond
pas later ingang, mede dankzij de namen
die door Waalse of Franse wevers en
andere migranten werden meegebracht.
Als we de speciﬁeke Leidse familienamen nader bekijken, dan zien we er een
ﬂink aantal van buitenlandse oorsprong
tussen.
Typisch Leids?
Een Leidse familienaam kun je als volgt
deﬁniëren: het gaat om een achternaam
die relatief veel voorkomt in Leiden, en
elders beduidend minder, maar die niet
per se in Leiden hoeft te zijn ontstaan.
Maar ook in die laatste gevallen kun je
vaak veronderstellen dat ze in Leiden zijn
gevormd, dat wil zeggen dat ze vanuit
een andere taal hier een speciﬁeke Hollandse naamvorm hebben gekregen.
Om te bepalen wat nu eigenlijk die Leidse
familienamen zijn, heb ik de namen
in Leiden met die van heel Nederland
vergeleken. In Nederland komen ongeveer driehonderdduizend verschillende
familienamen voor, waarvan een derde
overigens maar door één persoon wordt
gedragen. De inwoners van Leiden
dragen ongeveer 25.000 achternamen,
11.000 daarvan zijn hier uniek.
Vergelijken we aan de hand van de
Nederlandse FamilienamenBank de topnamen, de namen die het meest voorkomen in de Gemeentelijke Basisadministratie van 2007, dan voert zowel in heel
Nederland als in Leiden de familienaam
De Jong de lijst aan. Ook andere namen
die in Nederland veel voorkomen, zijn
goed bekend in Leiden. Voorbeelden
zijn Jansen, Van den Berg en De Vries,
met kleine verschillen wat hun positie
betreft. Jansen staat landelijk op de
tweede en in Leiden op de vierde plaats.
Van den Berg staat landelijk vierde,
maar in Leiden tweede. De Vries is de
DOSSIER FAMILLEMENT
gen. 39
derde naam in Nederland, maar in Leiden
de achtste. Binnen de Leidse top tien
valt een tweetal namen op. Van Leeuwen
staat in Leiden op de derde plaats, in heel
Nederland slechts op de negentiende,
terwijl Schouten in Leiden negende is
en in Nederland genoegen moet nemen
met de vijfendertigste plaats. Ook sterk
in Leiden vertegenwoordigd is Van der
Linden: de naam staat hier op twaalf,
tegenover zevenentwintig in Nederland.
Toch zijn dit geen speciﬁeke Leidse, maar
vooral Hollandse of West-Nederlandse
namen.
Op de lagere posities zien we opmerkelijker verschillen. Met 5100 naamdragers
in totaal is Van Egmond landelijk slechts
234ste, maar in Leiden neemt de naam
de vijftiende plaats in. Dat is een wezenlijk verschil, maar echt Leids is deze
naam desondanks niet. Van Egmond
kan eerder een Katwijkse naam worden
genoemd, want in dat vissersdorp heten
maar liefst 726 personen zo. Wél typisch
Leids is Neuteboom. In Nederland is
deze naam met positie 1825 niet hoog
genoteerd, maar met 210 naamdragers
is Neuteboom achttiende in Leiden. Op
de verspreidingskaart in de Nederlandse
Met 210
naamdragers
is Neuteboom
achttiende
in Leiden
FamilienamenBank is goed te zien dat
Neuteboom inderdaad in Leiden het
meest voorkomt (daarna volgt Deventer
met achtenveertig personen).
Interessant aan oudere familienamen is
dat ze veel taalvariatie laten zien, omdat
ze door hun ontstaan in een ver verleden
vaak hun aparte klank- en schrijfvormen behouden hebben. Neuteboom is
daar een mooi voorbeeld van. Varianten
zijn de namen Notenboom, Noteboom,
Nooteboom en Nootenboom; de umlautvorm Neuteboom is de meest voorkomende variant. Aan die -eu-vorm is af te
leiden dat de Leidse naam Neuteboom
van origine niet Leids is. De umlautgrens
liep eertijds namelijk vanuit Duitsland
tot aan West-Nederland. Als de naam
in Leiden inheems zou zijn, was de
naamvorm Nooteboom of Notenboom
Bekooij
Stouten Van der Slingerland
Blom
Rijsbergen Sloos
Bavelaar
Ravensbergen
Beij
Tegelaar
Van der Zeeuw
Onderwater
Devilee
Hansbeek
Hartevelt
Neuteboom
Zandvliet
Namenwolk van de meest specifieke Leidse familienamen
40 gen.
DOSSIER FAMILLEMENT
Zirkzee
geweest. Uit de genealogie blijkt dat
de achternaam weliswaar in de tweede
helft van de zeventiende eeuw in Leiden
voor het eerst werd gebruikt, maar we
mogen veronderstellen dat de eerste
naamdragers hier (broer en zus Jordanus en Grietje Neuteboom) de naam
uit Amersfoort hebben meegebracht,
vanwaar zij afkomstig waren – ook al
worden zij daar slechts met voornaam en
patroniem vermeld, als kinderen van een
in Lunteren geboren vader. De oorspronkelijke naamvorm is dankzij hun tongval
gehandhaafd.
De volgende naam die veel vaker in
Leiden wordt gehoord dan in de rest van
Nederland, is de naam Van Tongeren (op
plaats zeventwintig in Leiden, 601ste in
Nederland). De eerste naamdragers zullen oorspronkelijk uit Tongeren komen.
Maar uit welk Tongeren? Behalve de oude
plaats Tongeren in Belgisch Limburg,
die al in de Romeinse tijd werd vermeld,
zijn er nog de buurtschappen Tongeren
bij Boxtel en bij Epe. Een ander in Leiden
betrekkelijk vaak voorkomend toponiem
is Ouwerkerk (op de 28ste plaats, in
Nederland 884ste). Deze familienaam is
afgeleid van Ouderkerk aan den IJssel,
Ouderkerk aan de Amstel, of van verder
weg: Ouwerkerk op Schouwen-Duiveland
(Rotterdam heeft overigens bijna net
zoveel inwoners als Leiden met deze
familienaam).
In Leiden zijn meer toponiemen als
achternaam tot wasdom gekomen. De
meest voorkomende zijn (in volgorde
van het aantal naamdragers): Hartevelt,
Rijsbergen, Bavelaar, Ravensbergen,
Honsbeek, Onderwater, Van der Blom,
Van der Weijden, Van der Zeeuw, Zandvliet, Van der Reijden, Nieuwenburg, Van
Polanen, Laterveer, Holswilder, Slingerland, Bekooij, Van Rhijn, Vermond,
Glasbergen, Langezaal, Van Iterson, Van
Weeren, Overdijk, Straathof, Rijsdam,
Zirkzee. Het zijn namen uit alle windstreken, van dichtbij en veraf, uiteindelijk
in Leiden geconcentreerd.
Wie de geschiedenis van Leiden een
beetje kent, weet dat de lakennijverheid
voor deze stad heel belangrijk was. In
de zeventiende eeuw kende Leiden door
de bloei van lakennijverheid een grote
DOSSIER
Waterverftekening van het
rouwbord van Willem Cornelisz in de
Leidse Pieterskerk. Het randschrift
luidt: ‘Door Godt gheevrocht
hebben de duyven die brieven
binnen Leyden ghebrocht. Willem
Cornelissen van Duyvenboden’.
coll. Erfgoed Leiden en Omstreken
bevolkingsaanwas. Vooral uit NoordFrankrijk en Vlaanderen stroomden
gespecialiseerde immigranten toe. Velen
brachten achternamen mee die aan hun
nieuwe woonplaats werden aangepast,
dat wil zeggen dat zij werden vertaald
of vervormd. Leiden heeft er een aantal
karakteristieke namen aan overgehouden, bijvoorbeeld de al genoemde naam
Bekooij, afgeleid van Du Bucquoy (het
toponiem Bucquoy kan men op een gedetailleerde landkaart ten zuidoosten van
Roubaix vinden). Ook de Leidse naam
Beij is aantoonbaar afkomstig uit NoordFrankrijk, al is niet duidelijk hoe de naam
daar luidde. Pieter Bey, die in 1668 in
Leiden trouwde, was een greinwerker uit
Saint-Amand.
Duits of toch Frans?
Echt Leids kunnen we wellicht de naam
Sloos noemen. Honderdvijftig van de vijfhonderd naamdragers wonen in Leiden,
de rest voornamelijk in de omliggende
gemeenten. Maar ook Sloos is een naam
Echt Leids
kunnen we
wellicht de naam
Sloos noemen
met een buitenlandse oorsprong. Multatuli schreef over deze familienaam in
De geschiedenis van Woutertje Pieterse en
haalde hem daarvoor naar Amsterdam: ‘Ik
hiet Gerrit... Gerrit Sloos, weetje. Eigenlijk
is m’n naam Schlossmann, maar och...
wat heeft ’n mens aan die moffenkuren,
niet waar? Daarom zeg ik maar Sloos,
en zo teken ik ook, want... ik ben de
knecht, weetje.’ De schrijver laat zien hoe
Sloos onder het volk uit de Duitse naam
Schloss(mann) ontstaan kan zijn, maar
de Leidse familie Sloos komt uit NoordFrankrijk. De naam Sloos is een adaptatie van Celosse, welke oorspronkelijke
naamvorm in Nederland nog door een
veertigtal personen gedragen wordt.
Andere Franse greinwerkers, droogscheerders en lakenwevers hadden
namen als Devilee, Siera(t), De la Rie,
Eradus of Erades, Chaudron, Filippo
of Philippo, Blansjaar, Heruer, Selier
(afgeleid van Charlier), Piket (afgeleid
van Piquet), Gordijn of Goddijn, Pardon,
Laman, Siebert, La Lau, Crama (uit Luik),
Mieremet, Brussee, Segaar.
Al deze namen hebben meer dan vijftig
naamdragers in Leiden en behoren
daarom tot de 250 meest voorkomende
in de stad. Dat Leiden ook aantrekkingskracht uitoefende op Duitse migranten,
blijkt uit de concentratie van de namen
Schlagwein, Teske en Holswilder.
Andere Leidse namen zijn (in volgorde
van meer naar minder voorkomend):
Stouten, De Roode, Tegelaar, Brandt,
Ligtvoet, Hillebrand, Gijsman, Arnoldus,
Kluivers, Lepelaar, Bink, Springer, Koet,
Lens, Mink, Stikkelorum, Vijlbrief, Stokkel, Blikman en Fakkel. Ook hier zitten
zeker namen tussen die van verre komen,
al zie je dat niet meteen. Neem bijvoorbeeld Arnoldus met een voorouder uit
Basel, en Stikkelorum uit West-Vlaanderen. Zo ook Lepelaar, in 1535 als De
Lepelaere uit Ronse afkomstig. Stouten is
een vertaling van de Franse naam Hardy.
Ligtvoet komt al in de veertiende eeuw
in Leuven voor, en momenteel buiten
Leiden vooral in Oosterhout en omgeving. Stokkel is waarschijnlijk van Duitse
herkomst. Leiden heeft ook zijn eigen
dubbele naam: Van Schoonderwoerd den
Bezemer, waarvan het deel Schoonderwoerd uit Leerdam komt.
DOSSIER FAMILLEMENT
gen. 41
De Zangeres zonder Naam
(Mary Servaes-Beij, geb.
Weverstraat Leiden 5 aug. 1919)
in haar keuken, circa 1970,
coll. Spaarnestad Photo.
Jantje van Leiden
Inheemse namen
Wat hier Leidse namen zijn omdat ze in
Leiden naar verhouding veel voorkomen
en elders beduidend minder, blijken
namen te zijn die weliswaar in Leiden in
vruchtbare bodem opgegroeid zijn, maar
die van elders zijn aangewaaid. Men zou
onder Leidse namen ook namen kunnen verstaan die werkelijk binnen de
stadsmuren zijn ontstaan, maar zich niet
onderscheiden van namen die ook elders
veel voorkomen. Zo is het reëel zich voor
te stellen dat namen als De Jong, Bakker
en Jansen – net als elders – ook in Leiden
zijn ontstaan. Bij de Leidse volkstelling
van 1574 is bijvoorbeeld ene Hendrick
Willemsz backer geregistreerd. De
man was ongetwijfeld een bakker en is
daarom zo ‘genoemd’, maar later – mogelijk pas in de zeventiende en achttiende
eeuw – kan onder zijn nazaten uit de
beroepsbenaming toch ook de achternaam Bakker zijn ontstaan.
Een naam die in Leiden nauwelijks
voorkomt maar toch als Leidse naam
vanwege zijn heroïsche geschiedenis tot
42 gen.
FAMILLEMENT
Niet Leids maar
toch naar de stad
verwijzend is de
naam Van Leijden
de verbeelding spreekt, is de naam Van
Duijvenbode. Deze naam werd na het
Beleg van Leiden in 1574 als ereteken aan
de speelman Willem Cornelisz gegeven,
omdat dankzij zijn postduiven berichten
de stad binnenkwamen, waardoor de
inwoners de moed niet verloren en stand
hielden tegen de Spaanse belegeraars.
Met hem leek de naam echter uitgestorven te zijn, maar op curieuze wijze heeft
de naam Van Duijvenbode in Katwijk een
doorstart gemaakt. Daar ﬂoreert de naam
nog steeds. Niet verwonderlijk, want in
Katwijk is de voortplanting verzekerd...
Niet Leids maar toch naar de stad
verwijzend is de naam Van Leijden,
met de varianten Van Leijen, Leijen,
Leijenaar en Van Leiden. Hoewel de
naam wil zeggen dat de naamgevende
voorouder uit Leiden afkomstig was, is
hij daar niet ontstaan. Er was geen reden
om je in Leiden met de herkomstnaam
Van Leiden te tooien, tenzij je tot het
(middeleeuwse) geslacht van de heren
van Leiden behoorde. Dankzij een van die
uitzwermers rust er een smet op de naam
Leiden: de beruchte wederdoper Jan Beukelszoon werd naar zijn geboorteplaats
Jan van Leiden genoemd. Zijn naam is
spreekwoordelijk geworden: als je je er
met een Jantje van Leiden vanaf maakt,
scheep je iemand met een ontwijkend
antwoord of loze belofte af.
Overigens hoeft de naam Van Leiden
niet per se op Leidse wortels te duiden.
Zo woonde in 1585 in Amsterdam ene
Gielis Meynertsz ‘int wapen van Leyen’.
De familienaam Van Leiden kan ook uit
deze huisnaam zijn voortgekomen.
Leiden heeft aparte familienamen.
Omstreeks 1900 schreef de historicus
P.J. Blok over Leiden de Geschiedenis
eener Hollandsche stad. Hij wilde een
geschiedenis schrijven die exemplarisch was voor alle Hollandse steden.
Maar die aparte namen laten zien dat de
bevolkingsgeschiedenis van Leiden toch
bijzonder is. •
Leendert Brouwer is verbonden aan
het CBG als onderzoeker voor de
Nederlandse Familienamenbank
advertorial
Geneanet.org:
hoofdsponsor van Famillement 2014
S
ponsoring van het Famillement 2014 is voor
Geneanet vanzelfsprekend. Al sinds de oprichting in
1996 hebben wij als doel zoveel mogelijk mensen
te helpen bij het onderzoeken van hun familiegeschiedenis. Onze kernwaarden zijn uitwisseling, delen en
onderlinge hulp en samenwerking. Samenwerken met het
CBG en Erfgoed Leiden en Omstreken past in onze strategie
om genealogie in Nederland te promoten. We verheugen ons
op de ontmoeting met oude en nieuwe vrienden tijdens het
Famillement 2014.
Freemium, Delen en Samenwerken
Via de website van Geneanet kunnen resultaten van genealogisch onderzoek uitgewisseld worden. Men kan er stambomen, foto’s, gescande documenten, indexen en meer
publiceren. Geneanet biedt talloze mogelijkheden om informatie van genealogen wereldwijd te vinden en te vergelijken.
Hoe meer men publiceert, hoe groter de kans op waardevolle
contacten. Geneanet bestaat uit een gemeenschap van
1.7 miljoen leden wereldwijd en beschikt over een database
van meer dan 1.4 miljard geïndexeerde personen.
Het principe van Geneanet kan in drie woorden worden
samengevat: Freemium, Delen en Samenwerken. Freemium,
omdat Geneanet het idee van gratis genealogie voorstaat:
verreweg het grootste gedeelte van de website is voor
iedereen vrij toegankelijk. Voor extra diensten bestaat het
betaalde Premium lidmaatschap. Delen, want het zijn de
deelnemers die hun materiaal op Geneanet publiceren –
hun informatie is en blijft voor iedereen gratis toegankelijk.
Samenwerken, want uitwisseling is ons hoogste doel.
Geneanet in de komende maanden
Sinds begin 2014 werken we hard aan een vernieuwde,
simpeler website die eenvoudiger en doelmatiger is om mee
te werken, maar ook aan een totale reconstructie van al
onze databases. Stap voor stap zal een reeks verbeteringen
en nieuwe diensten online komen, deels is dat al gebeurd en
deels duurt het updaten nog tot ver in 2015.
Voor wat betreft uw mobiele apparaten: de Geneanet App
wordt ook vernieuwd: binnenkort kan men niet alleen de
stamboom zien en bewerken, het wordt mogelijk om foto’s
en documenten toe te voegen en om offline aan de stamboom te werken. Tenslotte lanceren wij GeneaGraves, een
App voor Android en iOs om foto’s te maken van graven en
deze rechtstreeks op Geneanet te publiceren.
FAMILLEMENT
gen. 43
methode
Namen:
varianten en
fouten
B
ij het opstellen van een genealogie proberen we personen te
identiﬁceren aan de hand van alle
beschikbare gegevens. Persoonsnamen spelen daarbij een centrale rol.
Maar wanneer namen heel algemeen
zijn of niet exact overeenkomen door
varianten, spellingsfouten, aliassen, of
door fouten zelfs heel andere namen
zijn, dan wordt de beslissing of gegevens
op dezelfde persoon betrekking hebben
onzeker.
Dat er veel variatie in namen bestaat kunnen we aﬂeiden uit WieWasWie. Daarin
is inmiddels een ﬂink deel van de akten
van de negentiende-eeuwse burgerlijke
stand opgenomen, waaronder de akten
die voorheen via Genlias raadpleegbaar
waren. We tellen minimaal 681.000
verschillende familienamen en 209.000
verschillende voornamen (aantallen gebaseerd op Genlias, november 2011).
Dat zijn er aanzienlijk meer dan bekend
zijn uit De Nederlandsche Geslachtsnamen van Winkler (1885), waarin ongeveer tienduizend familienamen worden
beschreven, en het Voornamenboek van
Van der Schaar (1964, eerste druk) met
zo’n twintigduizend voornamen, waaronder veel varianten. En zelfs al zijn
deze standaardwerken niet volledig, het
daarin opgenomen aantal namen is een
stuk kleiner dan het aantal verschillende
namen dat we in de praktijk tegenkomen.
In het kader van het LINKS project wordt
in deze bijdrage een mogelijkheid onderzocht om naamvarianten automatisch af
te leiden uit de akten in WieWasWie.
44 gen.
DOSSIER FAMILLEMENT
WieWasWie bevat heel veel verschillende voornamen en
familienamen. Vaak betreft het varianten van dezelfde
naam. Door te onderzoeken welke namen voor dezelfde
persoon zijn gebruikt kunnen we deze varianten
automatisch op het spoor komen. Dat kan leiden tot een
goed onderbouwde standaardisatie van namen.
tekst Gerrit Bloothooft
Naamvarianten
We noemen twee verschillende namen
variant van elkaar wanneer ze voor
dezelfde persoon zijn gebruikt. Als
we zeker weten dat de vermeldingen
Jannetje Aardema en Jantien Aerdema
dezelfde persoon betreffen, dan zijn
Jannetje en Jantien, en Aardema en
Aerdema varianten van elkaar. Maar als
we op deze manier de naamvarianten in
WieWasWie willen vinden, dan moeten
we eerst gelijke identiteiten vaststellen.
De rijkdom aan gegevens in de akten
van de burgerlijke stand biedt daarvoor
een mogelijkheid. Bij geboorte, huwelijk en overlijden wordt een persoon in
de bijbehorende akte in beginsel altijd
genoemd met de ouders erbij. Dat betekent een combinatie van drie voornamen
en twee familienamen. We gaan er vanuit
dat deze naamcombinatie samen met
het geboortejaar een unieke persoon
beschrijft. Het geboortejaar wordt daarbij
met een kleine marge uit de leeftijd bij
huwelijk en overlijden afgeleid.
De volgende aanname is dat dit zelfs
geldt wanneer maar vier van de vijf
betrokken namen gelijk zijn. Eventuele
verschillen in de vijfde naam kunnen dan
worden beschouwd als echte naamvariatie (want betrekking hebbend op
dezelfde persoon). Dit is getest door alle
aktecombinaties te selecteren waarbij vijf
namen en geboortejaar overeenstemden,
en daaruit vervolgens een naam weg te
laten. Dat leidde in slechts vijfentachtig
van 1,1 miljoen gevallen tot een nietuniek resultaat. Dat geeft vertrouwen in
de methode.
Automatisch oogsten leverde vervolgens
48.584 verschillende variantparen van
vrouwelijke voornamen op met Elisabeth – Elizabeth, Willemina – Wilhelmina en Geertrui – Geertruij aan de top.
Voor mannelijke voornamen werden
er 31.885 verschillende variantparen
gevonden waarbij Johannes – Johannis,
Jacob – Jakob en Arie – Arij het meest
DOSSIER
Hoe namen tot verwarring
kunnen leiden: Pieter Brueghel
de Oude, zijn zoons Pieter
Breughel de Jonge en Jan
Brueghel de Oude, en diens
zoon Jan Breughel de Jonge,
publiek domein en
coll. Rijksmuseum
Pieter Brueghel
(1526/1530-1569)
Pieter Breughel
(1564-1638)
Jan Brueghel
(1568-1625)
voorkwamen. Van de 177.258 verschillende familienaamparen waren Jansen
– Janssen, Bruin – Bruijn, Ruijter – Ruyter
het meest frequent.
Naamfouten
Alles verliep voorspoedig, tot de resultaten wat preciezer werden bekeken. De
op deze manier ontdekte naamparen
bleken niet altijd aannemelijke varianten
van elkaar te zijn, maar konden ook zijn
gebaseerd op registratiefouten. Zo von-
Alles verliep
voorspoedig, tot
de resultaten
wat preciezer
werden bekeken
Jan Breughel
(1601-1678)
den we dat Pieter Houtlosser, die volgens
zijn huwelijksakte in 1808 werd geboren
als zoon van Jacob Houtlosser en Aafje
Spruit, volgens zijn overlijdensakte als
moeder Grietje Spruit zou hebben. Dit gaf
een automatisch afgeleid naampaar Aafje
– Grietje, waarvan onze naamkundige
kennis zei dat die fout was. Het betrof
evenwel dezelfde persoon omdat zowel de
huwelijksakte als de overlijdensakte ook
nog melding maakten van Aaltje Kort als
vrouw van Pieter Houtlosser. Hoewel we
hoopten dat er met de beschreven methode geen extra kennis nodig zou zijn om
naamvarianten te oogsten, blijkt dit voor
het herkennen van fouten toch onmisbaar.
We stuiten hier op het verschil tussen een naamvariant en een naamfout.
Naamvarianten kunnen naamkundig
worden gedeﬁnieerd door een gemeenschappelijk lemma of grondvorm en ze
kunnen in alle gevallen worden geaccepteerd als namen voor eenzelfde persoon.
Die naamvarianten kunnen bijvoorbeeld
zijn gebaseerd op suffixvariatie, spellingsvariatie en verkortingen, maar
ook op spelfouten en typefouten. Ook
Corenlis – Cornelis is dan een ‘variant’
naampaar. Foute naamparen hebben
daarentegen geen gemeenschappelijke basis en zijn niet generaliseerbaar.
Hooguit kunnen we een verschil, zoals
tussen Aafje en Grietje, als een registratiefout interpreteren omdat er heel veel
aanvullende evidentie is dat het dezelfde
persoon betreft.
De realiteit is zelfs nog wat ingewikkelder, want er zijn ook kleinere fouten
die resulteren in een bestaande andere
naam. Denk bijvoorbeeld aan een leesfout bij digitalisatie waarbij de transcribent kiest voor een verkeerde interpretatie, zoals Fijgje – Sijgje, of een typefout,
zoals in Aafje – Aagje, waarbij f en g
naastliggende toetsen op het toetsenbord zijn. Dit zijn lastige fouten omdat
beide namen bestaan (in tegenstelling tot
Aagje – Aabje, al lijken weinig spellingen
onbestaanbaar).
De leesfouten betreffen vaak de combinaties: T – F, T – P, T – J, T – S, T – K,
F – P, F – J, I – J, M – H, M – W, M – Al.
Dit type paren is allemaal handmatig
als naamfout aangemerkt omdat ze niet
generaliseerbaar zijn. Wanneer ze in een
individueel geval toch worden gelijkgesteld, moet daar sterk aanvullend bewijs
voor zijn.
Bij het onderscheiden van echte varianten
van fouten biedt de frequentie geen hulp.
Je zou kunnen denken dat fouten zoals
Aafje – Grietje zelden worden gemaakt,
terwijl echte varianten juist vaak voorkomen. Dat blijkt niet het geval te zijn.
Zowel fouten als echte varianten kunnen zeldzaam of frequent zijn. De meest
voorkomende fouten zijn bijvoorbeeld
Jacob – Jan, Willem – Jan, Gerrit – Hendrik, Willem – Hendrik, dus verwarringen
van veelvoorkomende namen.
DOSSIER FAMILLEMENT
gen. 45
Niet iedere afwijking in de spelling is een naamvariant of naamfout. De op 10 februari
1867 in het huwelijk getreden David Aap liet in 1886 bij Koninklijk Besluit zijn familienaam
wijzigen. Zijn overlijden te Watergraafsmeer op 13 januari 1906 is daardoor (via de site
FamilySearch) terug te vinden onder de naam ‘David Davids’, coll. CBG en WieWasWie.
werkelijk variant van elkaar te zijn. Ongeveer dertig procent van de naamparen
kwam niet door deze test heen.
Verifiëren van naamparen
Er is een aantal methoden onderzocht
om de gevonden naamparen te veriﬁeren. De eerste is om het al genoemde
Voornamenboek te gebruiken. Dat geeft
veel naamvarianten (vaak zonder nadere
onderbouwing). Het bevat ongeveer
twintigduizend namen die samen 3.737
geslachtsafhankelijke lemma’s hebben.
LINKS beoogt een reconstructie van
alle negentiende en vroeg twintigsteeeuwse families in Nederland. De basis
voor deze reconstructie wordt gevormd
door WieWasWie, de toegang op de
akten van de burgerlijke stand zoals die
in de openbare archieven van Nederland worden bewaard.
De beschikbaarheid van deze dataset biedt een enorm potentieel voor
wetenschappelijk onderzoek, mits de
individuen aan elkaar worden gelinkt
tot families.
Het project is een samenwerking tussen het Internationaal Instituut voor
Sociale Geschiedenis, het Leiden Institute of Advanced Computer Science,
het Meertens Instituut en de Virtual
Knowledge Studio.
46 gen.
DOSSIER FAMILLEMENT
Dat verkorte namen vaak meer dan een
lemma hebben is niet erg. Lastiger is het
dat bepaalde lemma’s een onderscheid
maken welke in de praktijk niet blijkt,
zoals Adagonda, Adelgonde en Aldegonde. Ook associaties van Nelie met Cornelis en Nella met Petronius (via Petronella)
lijken te subtiel. Al met al kon het Voornamenboek maar vijf procent van onze
varianten bevestigen, maar dat zijn wel
de meest voorkomende. Een vergelijkbaar
familienamenboek (met grondvormen of
lemma’s) ontbreekt vooralsnog.
Een tweede methode is om het verschil
tussen de namen in een paar in een getal
vast te leggen. Dat getal geeft het aantal
letters dat moet worden veranderd om de
ene naam in de andere om te zetten. Bij
Dirk – Derck moet een i in een e worden
veranderd en een c worden toegevoegd;
dat zijn twee veranderingen. De gedachte
is dat wanneer het verschil klein is de
namen waarschijnlijk variant zijn, en
juist niet wanneer het verschil groot is.
Dat is overigens ook weer niet altijd waar,
zoals we zagen bij de initiaalfouten.
Handmatige controle is dus nodig. Deze
methode wordt heel veel gebruikt om een
inschatting te maken of namen variant
van elkaar zijn, maar kan ook soepeler
worden gebruikt omdat de geselecteerde
naamparen een grotere kans hebben om
Resultaat
Uiteindelijk resulteerden 34.818 variantparen van vrouwelijke voornamen,
22.478 variantparen van mannelijke
voornamen en 120.115 variantparen van
familienamen. Omdat verwante namen
in allerlei paarcombinaties voorkomen,
kunnen uit de naamparen groepen
worden gevormd die onderling variant
zijn. Dat resulteert in 45.000 voornamen die in circa 2.600 groepen kunnen
worden samengenomen, en 115.000
familienamen die in 13.600 groepen zijn
opgenomen. De orde van grootte van het
aantal groepen komt aardig in de buurt
van het aantal voornaamlemma’s in Van
der Schaar en het aantal familienamen in
Winkler.
Dit resultaat kan de basis zijn van standaardisatie van namen. Zo’n naamstandaardisatie is dan gefundeerd in zeer
zekere persoonsidentiﬁcatie. Dat kan
weer veel nut hebben voor het vinden van
personen in grote gegevensbestanden en
het koppelen van hun gegevens. •
Gerrit Bloothooft is verbonden aan
het Utrecht Institute of Linguistics – OTS
van de Universiteit Utrecht en
participeert in het LINKS project.
onderzoek
Leidenaars en hun buskruitramp
Voorouders
tussen de
puinhopen
De ontploffing van het kruitschip.
Door L. Portman naar L.G. van Os, 1807,
coll. Erfgoed Leiden en Omstreken
Op 12 januari 1807 explodeerde een vrachtschip vol buskruit midden in de Leidse
binnenstad. Rond de honderdzestig mensen vonden de dood; tweeduizend
raakten gewond. Dit ‘Fataal Evenement’ is goed gedocumenteerd in archieven
en literatuur, maar niet alles is op schrift gesteld. Ooggetuigen hebben hun
ervaringen mondeling doorgegeven aan hun kinderen, soms vergezeld van een
aandenken dat door volgende generaties werd gekoesterd. Tweehonderd jaar na
dato zijn er nog steeds nazaten die zo’n gedenkstuk beheren. Om dat te plaatsen
in het grotere geheel is genealogisch onderzoek nodig. tekst Arti Ponsen
DOSSIER FAMILLEMENT
gen. 47
Het Steenschuur voor de Ramp. Afbeelding van het Steenschuur enige minuten
Het Steenschuur in de eerste nacht
vóór de explosie. De fantasieprent is vervaardigd ná de ramp om te laten zien hoe
het verwoeste stadsdeel eruit had gezien. De gevelwanden komen echter goed
na de Ramp. Koning Lodewijk staat op
de voorgrond rechts (in uniform met
overeen met de werkelijkheid. De ﬁguurtjes zijn voor het merendeel slachtoffers.
Door F.A. Milatz en L. Portman, 1807, coll. Erfgoed Leiden en Omstreken
steek) te midden van de getroffen
bevolking. De familie Rau woonde aan
de overkant van de gracht, zo’n beetje
achter de koning, waar mensen in het
puin aan het graven zijn. Door J.W.
Pieneman en Jons. de Vletter, 1807,
Een stom ongeluk
De Leidse Buskruitramp was destijds
wereldnieuws. Europa was verwikkeld
in oorlogen en een economische crisis.
Maar deze calamiteit sprong eruit door
de onschuld van de slachtoffers – voor
het merendeel vrouwen en kinderen. Het
getroffen gebied was een woonwijk.
Om kwart over vier op die fatale maandagmiddag waren er weinig mannen in
huis maar des te meer kinderen: er waren
negen scholen in de buurt gevestigd, met
samen tegen de vierhonderd leerlingen. In
de sjieke herenhuizen aan het Steenschuur
zaten de dames aan de thee. De dienstbode was er druk mee, terwijl de werkster
zwoegde boven de wastobbe en de keukenmeid de wortels schrapte voor de maaltijd. Een domineesdochter deed haar liefdadigheidsronde in de achterbuurten, waar
de wasvrouwen en waterstokers aan het
werk waren. Heel gewoon allemaal. Dus
vroeg iedereen zich af waarom deze mensen hadden moeten sterven. Was Leiden
dan zoveel zondiger dan de rest van het
Koninkrijk Holland? De geschokte bevol-
48 gen.
DOSSIER FAMILLEMENT
king klampte zich vast aan koning Lodewijk Napoleon, die binnen enkele uren al
ter plaatse was en persoonlijk de leiding
van het reddingswerk op zich nam.
coll. Erfgoed Leiden en Omstreken
Een ongemakkelijke waarheid
De koning liet direct onderzoek doen naar
de toedracht van het ongeval. Het kruitschip bleek te zijn ingehuurd door het
leger. Een deel van het budget was door
de verantwoordelijke ambtenaar in eigen
zak gestoken, veiligheidsinstructies waren
er nauwelijks – en ook geen kruitschipper.
Twee schippersknechts en een onvolwassen jongen waren met 369 tonnetjes buskruit aan hun lot overgelaten. Door een
samenloop van ongelukjes waren ze de
stad ingevaren om hulp te zoeken bij een
zuster van een van hen, die in de buurt
van het Steenschuur woonde. Bij het bakken van de schelvis is waarschijnlijk de
vlam in de pan geslagen. Koning Lodewijk
realiseerde zich dat zijn regering de aansprakelijkheid niet kon aanvaarden: de
schatkist was niet opgewassen tegen de
schadeclaims. Hij liet de bevolking in de
waan dat de oude kruitschipper met z’n
dronken kop een pijpje had opgestoken.
Terwijl de goede man niet eens aan boord
was! De waarheid verdween in het geheim
archief van het Hof van Holland en werd
pas onlangs opgediept.
De hulpverlening en wederopbouw werden betaald uit de opbrengst van een
Nationale Collecte. Die hield de sensatie
gaande: er kwam geen einde aan de stortvloed van prenten en boekjes. De ﬁnanciële afwikkeling van de ramp was pas
in 1833 rond, een kwart eeuw na het
gebeuren. Nu rest er zes meter archiefmateriaal, en de samenvatting van het
gebeuren beslaat 299 pagina’s. Bij elkaar
geeft dit materiaal een momentopname
van Leiden in 1807. En die wordt aangevuld door verhalen die binnen families
zijn doorgegeven.
DOSSIER
De directeur van de ruïne.
Door L.G. van Os, 1807,
coll. Erfgoed Leiden en Omstreken
Een heldin in de familie
In een van de monumentale panden aan
de Breestraat tegenover het Stadhuis
woonde in 1807 gemeenteontvanger Jhr.
Mr. Leopold Adrianus von Puttkammer.
Zijn zoontjes Matthijs (10 jaar) en Jacobus
Nicolaas (7 jaar) zaten op de Nutsschool
bij meester Andries Venker aan het Steenschuur, schuin tegenover de ligplaats van
het kruitschip. Om kwart over vier stonden
de leerlingen klaar om naar huis te gaan.
Door de explosie stortte het pandje in en
kwamen zesenvijftig kinderen, in leeftijd
variërend van zes tot dertien jaar, onder
het puin te liggen. Tien van hen overleefden het niet. Ook twee jonge ondermeesters en Venkers eigen dochtertje van acht
maanden kwamen om het leven. De jongetjes Von Puttkammer hadden geluk. Matthijs was op eigen kracht al uit de ruïne
geklauterd, toen hun kindermeisje kwam
toegesneld. Met gevaar voor eigen leven
klom zij rond op de puinhopen, wanhopig gillend: ‘Kootje Puttkammer, Kootje
Puttkammer!’ Tot een zwak stemmetje
antwoordde: ‘Hier ben ik, lieve Door.’ In de
Onderop het voetstukje was
met ballpoint gekrast:
‘grootste deel verbrand in de
oorlog 1940-1945 – sorry’
kruitramp-literatuur wordt dienstmaagd
Dorothea Fransina Henst gevierd als een
heldin.
Voor Bert Hiensch uit Zoetermeer was dit
verhaal een ontdekking. Theodora Francina – zoals zij volgens zijn familiestamboom heette – was de dochter van zijn
verre voorvader Jan Hens (Henst/Hentch/
Hiens), die in 1765 als hoedenmakersknecht werd ingeschreven in het poortersboek van Leiden. Dat zij iets heldhaftigs
had gedaan was vagelijk bekend. Maar
het avontuur kreeg pas echt glans door de
levendige bijzonderheden die bij de herdenking van de kruitramp in 2007 aan
het licht kwamen. Dat zij in dienst was
bij een jonkheer van Pruisische afkomst
maakt de geschiedenis nog interessanter, want Doortjes grootvader was meester-hoedenmaker Johannes Nathaniel
Hinsch (omstr. 1700-1775), van wie
vermoed wordt dat hij oorspronkelijk
uit Danzig afkomstig was. Of het één in
verband staat met het ander is ook na
uitvoerig onderzoek niet duidelijk geworden, maar het verhaal van Theodora heeft
inmiddels een vaste plaats in de genealogische canon van Berts familie.
DOSSIER FAMILLEMENT
gen. 49
Een warme herinnering
De sensatie concentreerde zich op de
gegoede bewoners van het Steenschuur.
Maar het omvangrijke archief van de
kruitramp, dat berust bij Erfgoed Leiden
en Omstreken, vermeldt veel méér betrokkenen. Bij de Open Archievendag van
2004 werd aandacht besteed aan de ramp.
Prompt meldde zich een mevrouw bij de
studiezaal-beheerder met een brokstukje
van het kruitschip. Er zat een etiket op:
‘Boegstuk van het in de lucht gesprongen
Kruitschip te Leiden – Steenschuur 12
jan. 1807 en gevonden door J. Pommée’.
Onderop het voetstukje was met ballpoint
gekrast: ‘grootste deel verbrand in de oorlog 1940-1945 – sorry’. Mevrouw Irene
Halfwerk-Pommée had het geërfd van
haar vader Louis. Oorspronkelijk was het
een forse balk, die hij trots in het trapgat
had hangen. Erachter had hij een driemaster geschilderd, in volle zee. Dat was
fantasie – het kruitschip was een bescheiden binnenvaartuig – maar geeft wel aan
hoe het ‘reliek’ tot zijn verbeelding sprak.
Zijn vrouw kon dat niet meevoelen. Toen
haar man in de oorlog moest onderduiken
en zij alleen achterbleef in de extreme kou
van de hongerwinter, heeft ze dat brok
hout stukje bij beetje opgestookt in haar
wonderkacheltje …. ‘Sorry!’
De familie kon echter niet vertellen wie de
J. Pommée was die de balk van het kruitschip zou hebben gevonden. Professor
Knappert vermeldt in zijn De Ramp van
Leiden na honderd jaar herdacht (1907):
‘De heer Pommée in de Wolsteeg alhier
toonde mij te zijnen huize nog een stuk
van het schip, neêrgekomen in de Kloksteeg, hoek Rapenburg, door zijn vader
aangekocht.’ Uit onderzoek blijkt dat
Knappert heeft gesproken met de grootvader van mevrouw Halfwerk, hoofdonderwijzer Jacobus Johannes Hendrikus Pommée (1866-1943). Diens vader Johannes
Albertus (geb. 1835) heeft het brokstuk
mogelijk gekocht van een andere tak van
de familie. Als vinder komt dan Johannes
Pommé (geb. 1789) of zijn broer Jacobus
(geb. 1791) in beeld. Na het overlijden
van hun vader in 1804 waren zij ondergebracht in het R.K. Weeshuis aan de
St. Jacobsgracht. Dat lag op de rand van
50 gen.
DOSSIER FAMILLEMENT
Het mastlood van het ongeluksschip
was in een kroeg in de Nonnensteeg
opgesteld ter bezichtiging –
consumptie verplicht
het rampgebied. Hebben de jongens naar
stukken van het kruitschip gezocht om te
verkopen?
Objecten van herinnering
In de eerste weken na de ramp werd Leiden overspoeld door ramptoeristen. Die
hadden zeker belangstelling voor souvenirs! Uit de literatuur is bekend dat het
mastlood van het ongeluksschip in een
kroeg in de Nonnensteeg was opgesteld
ter bezichtiging – consumptie verplicht.
Andere Leienaars verhuurden zich als
gids of wisten de bezoekers met een zielig
verhaal geld uit de zak te kloppen – tot
de sensatie wegebde en men overging tot
de politieke wanorde van de dag. Koning
Lodewijk Napoleon deed achter de schermen veel goeds voor de stad. Dat had hij
beloofd in die eerste nacht na de explosie,
toen hij door de bevolking werd ingehaald
als troostende engel. ‘Ach, troosten gaat
mijn macht te boven’, had de pragmatische Lodewijk verzucht, ‘maar zeg mij wat
ik kan dóen!’
Zijn troonsafstand in 1810 maakte van
Holland een achteraf-provincie van het
Franse Keizerrijk. Het geplande monument voor de slachtoffers van 1807 is er
nooit gekomen. De Leidenaars vonden
geen gehoor meer voor hun collectieve
trauma. Maar het zat er nog wel. In besloten kring bleven zij hun doden gedenken.
Naarmate de ooggetuigen ouder werden
kwamen hun herinneringen sterker naar
boven. Zij moesten hun verhaal kwijt aan
hun kinderen en kleinkinderen. Voorwerpen konden daarbij als katalysator dienen: een brokstuk van het ongeluksschip,
een kledingstuk, muziekinstrument of
sieraad dat bij de ramp beschadigd was
geraakt. Of dat juist ongeschonden in het
puin was teruggevonden. Generaties lang
werden deze ‘objecten van herinnering’
gekoesterd. Soms vergezeld van brieven
of memoires. Maar altijd met Het Verhaal
erbij. De hoeders van dit erfgoed behandelden het met eerbied. Als zij geen erfgenamen hadden schonken zij hun schatten
aan Stedelijk Museum De Lakenhal.
De catalogus van de kruitrampcollec•
tie van het museum
telt 52 voorwerpen, waarvan er zeker zeventien op deze
manier zijn verkregen. Van elf andere
stukken is het aannemelijk dat zij uit een
familie komen, maar is het bijbehorende
verhaal verloren gegaan. Als de schenker
bekend is kan genealogisch onderzoek
die link misschien herstellen. Wie was de
voorouder die getuige was van de kruitramp? Waarom heeft hij of zij waarde
toegekend aan een stuk hout, een kapotte
jurk of een verbogen sleutel? Daar moet
een verhaal achter zitten. Soms is dat keurig beschreven in de kruitramp-literatuur,
en anders biedt het archief van de kruitramp uitkomst. Dat puilt uit van de lijstjes: slachtoffers, overlevenden met hun
redders, huiseigenaren die recht hadden
op schadevergoeding. Winkeliers en werklieden die door de stad werden betaald
DOSSIER
Verbogen sleutel van één
van de vernielde huizen,
coll. stedelijk museum
De Lakenhal
voor hun diensten bij de reddingswerkzaamheden en wederopbouw. Daarnaast
zijn er nog de gebruikelijke bronnen, zoals
belastingcohieren en buurtboeken. En
soms komt een verhaal zichzelf vertellen.
Dat gebeurde in 2009 dankzij de oplettendheid van het Gemeentemuseum Den
Haag. De familie Van Royen meldde zich
daar met twee japonnen uit de Empiretijd. Een statige baljurk die was gedragen
aan het hof van koning Lodewijk Napoleon; die werd dankbaar in de collectie
opgenomen. Maar de andere jurk, een
eenvoudig bruin geblokt katoentje, vertoonde grote gaten en scheuren. Er zat een
briefje bij: ‘Deze japon heeft behoord aan
mijne grootmoeder Gertrude Stephanie
Rau, geb. van Randwijck zij had hem aan
tijdens de ramp te Leiden 12 Jan. 1807 –
Johanna Rau.’ De conservator herinnerde
zich op de televisie iets gezien te hebben
over een tentoonstelling in De Lakenhal en stuurde de familie door. Zij bleken
ook te beschikken over de memoires van
Sebald Rau, die de ramp als vijfjarige had
Zelfs op tachtigjarige leeftijd
maakte de lucht van puin en natte
pleisterkalk hem nog onpasselijk
meegemaakt. Urenlang had hij onder het
puin gelegen, samen met zijn moeder
en haar schoonzuster. Ze dankten hun
behoud aan de stevige constructie van
de canapé waarop ze hadden gezeten; de
rugleuning belette dat zij werden verpletterd onder de instortende zoldering. Dat
gebeurde helaas wél met graaf Van Randwijck. Zijn zuster – mevrouw Rau – probeerde vergeefs naar hem toe te kruipen.
De scheuren in haar jurk getuigen er nog
van. Haar zoontje hield aan die benauwde
uren een levenslang trauma over.
Zelfs op tachtigjarige leeftijd maakte de
lucht van puin en natte pleisterkalk hem
nog onpasselijk. In 1882 riep Sebald zijn
neven en nichten bij elkaar om nog éénmaal zijn verhaal te vertellen. De jongere
generaties luisterden eerbiedig naar zijn
lange, gedetailleerde beschrijving. Hele
ﬂarden van gesprekken kwamen weer
bij hem boven. Nicht Johanna heeft het
woordelijk opgetekend in een schriftje.
Dat is nog altijd in de familie, met andere
belangwekkende documentatie, plus het
gekraakte etui van een parelcollier – dat
zelf ongeschonden uit het puin was opgedolven en de gebroken voordeursleutel
van het weggevaagde huis. Alleen de jurk
had speciale zorg nodig van het museum,
dat nu de zevende ‘generatie’ is die dit
gedenkstuk mag koesteren.
DOSSIER FAMILLEMENT
gen. 51
Zijn zuster probeerde
vergeefs naar hem
toe te kruipen. De
scheuren in haar jurk
getuigen er nog van
De kracht van de overlevering
Ook spectaculair is de familieoverlevering
die opdook in Canada. Wolfgang Vielhaber had een artikel over de kruitramp
gelezen. Hij meldde zich bij de auteurs
met een passage uit de memoires van
zijn overgrootmoeder Christine de Vries
(1846-1931). Zij vertelt hoe háár grootouders in hun Amsterdamse woning twee
prenten van de kruitramp aan de wand
hadden hangen. Eén van het Steenschuur
vóór de explosie en één van de puinhopen erna. Grootvader Dirk Hendrik Roothuijsen (1789-1862) vertelde erbij hoe
hij vijf minuten voor de explosie langs het
ongeluksschip was gelopen. Hij had nog
gedacht hoe onverantwoordelijk het zijn
ligplaats had gekozen! Dat zal overdreven
zijn, want het kruitschip was een onopvallend binnenvaartschip.
In het Leidsch Dagblad van 13 januari
1890 heeft zijn zoon Hendrik Gerardus
(1819-1910) het verhaal laten optekenen
zoals hij het in zijn jeugd had gehoord.
In de namiddag van de 12de januari was
Dirk op weg naar het Steenschuur. Halverwege maakte hij rechtsomkeert …. en
achter hem explodeerde het kruitschip.
Op zoek naar zijn vader Pieter (geb. 1761),
die brandmeester was, belandde hij in
het rampgebied tussen de puinhopen. De
brandweer stond machteloos bij gebrek
aan brandspuiten en blus-emmertjes.
Ze hebben wel veel mensen uit het puin
weten te halen, maar voor velen kwam
iedere hulp te laat. Sommige slachtoffers
konden niet eens worden geïdentiﬁceerd.
Nog jaren later had de oude brandmeester
52 gen.
DOSSIER FAMILLEMENT
Linkerzijde van de jurk van
mevrouw Rau-van Randwijck,
coll. stedelijk museum
De Lakenhal
een afgerukte hand op de schoorsteenmantel staan, op sterk water.
Kleinzoontje Hendrik gruwde ervan,
zodat grootmama het ‘akelig gedenkHeeft u in uw eigen familie een overlevering over de kruitramp? Woonden
uw voorouders in 1807 in Leiden en vraagt
u zich af wat zij van de catastrofe hebben
meegemaakt? Neemt u dan alstublieft
contact op met de auteur:
[email protected]
stuk’ stiekem in de tuin begroef. Hendrik
kwam hierdoor niet van zijn trauma af. Hij
beleefde het elk jaar opnieuw, op 12 januari om klokke tien over vier. Na zijn trouwen in 1812 verhuisde hij naar Amsterdam, waar hij onderwijzer werd aan een
diaconieschool. Zijn kinderen gingen ook
in het onderwijs; kleindochter Christine
was lerares Engels en Frans. Om haar
Duitse conversatie aan te scherpen logeerde zij in de lente van 1868 in Oberbiel bij
Wetzlar, aan de rand van het Westwald.
Daar ontmoette zij een verlegen houtvester, met wie zij na een ongemakkelijke verkering in het huwelijk zou treden. Ze heeft
het vastgelegd in memoires en brieven in
schitterend Duits. Die werden verzameld
door haar dochter Marianne Steimer en
berusten nu bij Gisela Vielhaber, de moeder van Wolfgang. Hij heeft er onlangs een
digitale uitgave van verzorgd.
In de zomer van 2011 was hij in Leiden,
waar hij aan zijn dochter demonstreerde
hoe morsdood haar voorvader zou zijn
geweest als hij niet op zijn schreden was
teruggekeerd voor een onbenullige boodschap. En zo is Florence nu de zevende
generatie die het verhaal van de Hand op
Sterk Water kan vertellen – in het Frans,
aan de andere kant van de wereld. •
Arti Ponsen werkt op het Bestuursbureau
van de Universiteit Leiden. Als amateurhistorica assisteert zij bij projecten van
Stedelijk Museum De Lakenhal. De Buskruitramp van 1807 is haar specialisme.
De catalogus van de kruitrampcollectie van
Stedelijk Museum De Lakenhal is opgenomen in A. Ponsen en E. van der Vlist, Het
Fataal Evenement. De buskruitramp van
1807 in Leiden. (Leiden 2007). Het boek is
niet meer in de handel, maar kan worden
geraadpleegd in verschillende bibliotheken.
advertenties
DOSSIER FAMILLEMENT
gen. 53

Download Report