UNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT DIERGENEESKUNDE
Academiejaar 2013-2014
SPERMA-AFNAME, -ONDERZOEK EN -BEWARING BIJ DE REU
door
Marieke MESTDAGH
Promotoren: Dr. T. Rijsselaere
Prof. Dr. A. Van Soom
Klinische casus in het kader
van de Masterproef
Universiteit Gent, haar werknemers of studenten bieden geen enkele garantie met betrekking
tot de juistheid of volledigheid van de gegevens vervat in deze masterproef, noch dat de
inhoud van deze masterproef geen inbreuk uitmaakt op of aanleiding kan geven tot inbreuken
op de rechten van derden.
Universiteit Gent, haar werknemers of studenten aanvaarden geen aansprakelijkheid of
verantwoordelijkheid voor enig gebruik dat door iemand anders wordt gemaakt van de inhoud
van de masterproef, noch voor enig vertrouwen dat wordt gesteld in een advies of informatie
vervat in de masterproef.
UNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT DIERGENEESKUNDE
Academiejaar 2013-2014
SPERMA-AFNAME, -ONDERZOEK EN -BEWARING BIJ DE REU
door
Marieke MESTDAGH
Promotoren: Dr. T. Rijsselaere
Prof. Dr. A. Van Soom
Klinische casus in het kader
van de Masterproef
VOORWOORD
Graag zou ik enkele mensen willen bedanken die door hun steun en begeleiding geholpen hebben bij
het tot stand komen van deze Masterproef.
In de eerste plaats zou ik mijn promotor Dr. T. Rijsselaere willen bedanken voor de goede begeleiding
en het snelle verbeterwerk. Bovendien wil ik mijn promotor ook bedanken voor de vlotte communicatie
en het verschaffen van enkele artikels die mij op weg hebben geholpen bij het schrijven van deze
Masterproef.
Verder wil ik mijn promotor Prof. Dr. A. Van Soom bedanken voor het nalezen van deze Masterproef.
Tot slot wil ik mijn mama, broer en vriend bedanken voor hun onvoorwaardelijke steun doorheen mijn
hele studie, wat mij geholpen heeft door te zetten wanneer het iets moeilijker ging.
INHOUDSOPGAVE
SAMENVATTING ................................................................................................................................................ p. 1
INLEIDING........................................................................................................................................................... p. 3
LITERATUURSTUDIE ......................................................................................................................................... p. 5
1.
Sperma-afname .................................................................................................................................. p. 5
1.1. Gegevens ...................................................................................................................................... p. 5
1.2. Materiaal ....................................................................................................................................... p. 5
1.3. Voorbereiding ................................................................................................................................ p. 5
1.4. Methoden ...................................................................................................................................... p. 6
1.4.1.
Kunstvagina ...................................................................................................................... p. 6
1.4.2.
Digitale manipulatie .......................................................................................................... p. 7
1.4.3.
Elektro-ejaculatie .............................................................................................................. p. 9
1.4.4.
Farmacologische methode ............................................................................................... p. 9
2.
Sperma-onderzoek ........................................................................................................................... p. 11
2.1. Conventioneel sperma-onderzoek .............................................................................................. p. 11
2.1.1.
Macroscopisch onderzoek .............................................................................................. p. 11
2.1.1.1.
Volume ...................................................................................................................... p. 11
2.1.1.2.
Homogeniteit ............................................................................................................. p. 11
2.1.1.3.
Kleur en bijmengingen ............................................................................................... p. 11
2.1.1.4.
pH .............................................................................................................................. p. 12
2.1.2.
Microscopisch onderzoek ............................................................................................... p. 13
2.1.2.1.
Motiliteit ..................................................................................................................... p. 13
2.1.2.2.
Concentratie en totale sperma-output ....................................................................... p. 14
2.1.2.3.
Morfologie .................................................................................................................. p. 15
2.1.3.
Relatie tussen de spermakwaliteit en de fertiliteit van de reu ......................................... p. 17
2.2. Computer-geassisteerde sperma-analyse .................................................................................. p. 18
2.2.1.
Inleiding .......................................................................................................................... p. 18
2.2.2.
Geëvalueerde parameters .............................................................................................. p. 18
2.2.2.1.
Motiliteit ..................................................................................................................... p. 18
2.2.2.2.
Concentratie .............................................................................................................. p. 19
2.2.2.3.
Morfologie en morfometrie ......................................................................................... p. 20
3.
Het bewaren van sperma.................................................................................................................. p. 21
3.1. Verdunners ................................................................................................................................. p. 21
3.2. Gekoeld sperma .......................................................................................................................... p. 22
3.3. Diepvriessperma ......................................................................................................................... p. 22
CASUÏSTIEK ..................................................................................................................................................... p. 24
1.
Eerste bezoek op 9 juli 2013 ............................................................................................................ p. 24
1.1. Signalement ................................................................................................................................ p. 24
1.2. Anamnese ................................................................................................................................... p. 24
1.3. Klinisch onderzoek ...................................................................................................................... p. 24
1.4. Sperma-afname .......................................................................................................................... p. 24
1.5. Sperma-onderzoek...................................................................................................................... p. 24
1.6. Diagnose ..................................................................................................................................... p. 25
1.7. Behandeling ................................................................................................................................ p. 25
2.
Tweede bezoek op 16 juli 2013 ........................................................................................................ p. 26
2.1. Signalement ................................................................................................................................ p. 26
2.2. Anamnese ................................................................................................................................... p. 26
2.3. Klinisch onderzoek ...................................................................................................................... p. 26
2.4. Sperma-afname .......................................................................................................................... p. 26
2.5. Sperma-onderzoek...................................................................................................................... p. 26
2.6. Diagnose ..................................................................................................................................... p. 27
2.7. Behandeling ................................................................................................................................ p. 27
3.
Derde bezoek op 6 november 2013.................................................................................................. p. 28
3.1. Signalement ................................................................................................................................ p. 28
3.2. Anamnese ................................................................................................................................... p. 28
3.3. Klinisch onderzoek ...................................................................................................................... p. 28
3.4. Sperma-afname .......................................................................................................................... p. 28
3.5. Sperma-onderzoek...................................................................................................................... p. 28
3.6. Diagnose ..................................................................................................................................... p. 29
3.7. Behandeling ................................................................................................................................ p. 29
BESPREKING EN BESLUIT ............................................................................................................................. p. 30
LITERATUURLIJST ........................................................................................................................................... p. 33
SAMENVATTING
Kunstmatige inseminatie (KI) is de moderne geassisteerde voortplantingstechniek die bij verscheidene
diersoorten kan toegepast worden, inclusief de hond. Vooraleer men het sperma van de reu kan
inbrengen in de teef moet men eerst en vooral sperma afnemen bij de reu. Hierna wordt dit sperma
onderzocht en eventueel bewaard voor een latere inseminatie.
In deze Masterproef wordt door middel van een literatuurstudie en de bespreking van een casus
dieper ingegaan op deze drie onderdelen van de KI.
Er zijn verschillende methoden voor sperma-afname, namelijk met behulp van een kunstvagina, via
digitale manipulatie, via elektro-ejaculatie of door middel van het gebruik van bepaalde farmaca. De
meest gebruikte methode om sperma te verkrijgen is via digitale manipulatie waarbij de bulbus penis
manueel wordt gestimuleerd tot er een erectie en daarop volgend een ejaculatie plaatsvindt.
Het conventioneel sperma-onderzoek bestaat uit een macroscopisch en microscopisch onderzoek.
Tijdens het macroscopisch onderzoek worden het volume, de homogeniteit, de kleur (en eventuele
bijmengingen) en de pH van het spermastaal beoordeeld. Bij het microscopisch onderzoek worden de
motiliteit en de morfologie van de spermacellen, alsook de concentratie en de totale sperma-output
van het ejaculaat geëvalueerd.
Naast het conventionele sperma-onderzoek met de lichtmicroscoop kan men het sperma ook
onderzoeken via computer-geassisteerde sperma-analyse (CASA). Op deze manier worden de
kwaliteitsparameters motiliteit, morfologie en concentratie op een meer objectieve manier beoordeeld.
Deze apparatuur heeft echter een hoge kostprijs waardoor dit enkel bij onderzoekslaboratoria en
universitaire instellingen gebruikt wordt.
Indien men wenst om het sperma te bewaren voor transport of om KI toe te passen op een later
moment kan het sperma gekoeld of ingevroren worden. De eerste stap in dit proces is het toevoegen
van een verdunner. Deze heeft als functie de spermacellen te beschermen tegen de koudeshock die
ontstaat tijdens het koelingsproces. De verdunner bevat energiesubstraten en een buffer die zorgt
voor de controle van de pH en de osmolariteit van het sperma. Verder kan men antibiotica toevoegen
aan de verdunner die de groei van bacteriën vermijden. Wanneer het sperma ingevroren wordt, moet
een cryoprotectivum toegevoegd worden aan de verdunner.
Gekoeld sperma kan tot 10 dagen bewaard worden bij een temperatuur van 4-5°C terwijl ingevroren
sperma jaren bewaard kan blijven in vloeibare stikstof bij een temperatuur van -196°C.
De casus die besproken wordt, handelt over een hond die aangeboden wordt voor sperma-afname,
sperma-onderzoek en bewaring van het sperma door middel van invriezen. Bij de eerste spermaafname blijkt echter dat bepaalde spermakwaliteitsparameters niet voldoen aan de minimumvereisten
1
om in aanmerking te komen voor spermabewaring. Aan de hand van de casus wordt besproken wat er
gedaan kan worden indien de spermakwaliteit niet optimaal is.
Kernwoorden: Kunstmatige inseminatie - Reu - Sperma-afname - Sperma-bewaring - Spermaonderzoek
2
INLEIDING
In 1969 beschreef Seager de geboorte van de eerste levende nakomelingen ontstaan na KI met
ingevroren hondensperma. Sindsdien leggen hondenkwekers wereldwijd een grotere druk op de
wetenschappelijke wereld om vooruitgang te maken in de reproductieve biotechnologie, met als
gevolg de oprichting van verscheidene spermabanken op universiteiten en kennelclubs (Farstad,
1996).
e
e
Sinds het einde van de 20 eeuw en het begin van de 21 eeuw is er een toenemende interesse in
kunstmatige inseminatie bij de hond. Decennia ervoor kende men reeds een enorme toename in het
gebruik van KI bij de meeste andere diersoorten, zoals het rund en het varken (Rijsselaere et al.,
2001).
Waarom het bij de hond langer geduurd heeft om kunstmatige inseminatie op grote schaal toe te
passen heeft verschillende redenen. Zo kan er maar een beperkt aantal teven geïnsemineerd worden
met één ejaculaat, het synchroniseren van de cyclus van de teef is niet zo vanzelfsprekend, de cervix
en de uterus zijn moeilijk bereikbaar, ontdooid ingevroren sperma heeft een korte levensduur en de
drachtigheidsresultaten na KI zijn vaak minder goed dan na natuurlijke dekking (Rijsselaere et al.,
2001).
Er zijn verschillende indicaties om kunstmatige inseminatie bij de hond toe te passen. Het inbrengen
van nieuw en waardevol genetisch materiaal is de belangrijkste indicatie (Linde-Forsberg en Forsberg,
1993). Daarnaast is KI een handig hulpmiddel wanneer men werkt met buitenlandse fokdieren of
wanneer meerdere teven geïnsemineerd moeten worden met één ejaculaat. Anatomische afwijkingen
bij de reu of de teef en psychologische factoren zoals bijvoorbeeld een dominante teef of te weinig
libido zijn andere mogelijke indicaties. Tenslotte kan men ook beslissen om kunstmatige inseminatie te
gebruiken om dekinfecties en andere infectieuze ziekten te vermijden (Rijsselaere et al., 2001).
Indien men beslist om kunstmatige inseminatie toe te passen is het van belang om vooraf het
gewenste sperma grondig te onderzoeken. Een aangepaste en juiste inseminatietechniek, alsook een
goede foktechnische kennis zijn vereist. Wanneer men rekening houdt met deze vereisten stijgt de
kans op succes (Rijsselaere et al., 2001).
Na de sperma-afname is een grondige sperma-analyse nodig. In de beginjaren van de KI werd het
sperma enkel via een lichtmicroscoop onderzocht waardoor er teveel variabiliteit en subjectiviteit in de
resultaten bekomen werd. Hierdoor werd recent een meer objectieve methode ontwikkeld, de
computer-geassisteerde sperma-analyse (CASA). Hierbij wordt door middel van een fase-contrast
microscoop objectieve informatie verkregen over de concentratie- en motiliteitsparameters van de
spermacellen. Deze methode laat toe om de individuele spermacel te evalueren. De verkregen
gegevens zijn meer gedetailleerd en objectief waardoor ze beter vergelijkbaar zijn met andere
laboratoria dan de conventionele methodes (Van Den Broeke, 2006-2007).
3
Deze Masterproef bestaat uit een literatuurstudie en een casus. In de literatuurstudie wordt besproken
hoe een sperma-afname bij de reu gebeurt, wat het sperma-onderzoek precies inhoudt en hoe men
het sperma kan bewaren alvorens het ingebracht wordt bij de teef.
De casus handelt over een reu die aangeboden wordt voor sperma-afname, sperma-onderzoek en
bewaring van het sperma door middel van invriezen.
4
LITERATUURSTUDIE
1.
1.1.
SPERMA-AFNAME
Gegevens
Alvorens men sperma afneemt bij de reu is het belangrijk om de voorgeschiedenis van het
desbetreffende dier te onderzoeken (Freshman, 2002).
Hierbij is het van belang om aandacht te schenken aan eerdere fokresultaten (drachtigheidsresultaten
en nestgrootte) en de medische voorgeschiedenis van de reu, in het bijzonder toegediende medicijnen
(bv. corticosteroïden en griseofulvine zouden een negatief effect kunnen hebben op de
spermakwaliteit) of supplementen (bv. zink en o.a. vitamine D zouden een positieve invloed hebben
op de spermakwaliteit) in de afgelopen zes maanden. Het tijdstip van de laatste fok of spermaafname dient ook genoteerd te worden (Freshman, 2002; Fontbonne, 2011).
Verder kan informatie over de omgeving en genetische of familiale banden nuttig zijn om een beter
beeld te krijgen over de spermakwaliteit (Freshman, 2002).
De graad van inteelt speelt een belangrijke rol in de gezondheid van het nageslacht dus het is zeker
van belang om de stamboom van de reu te onderzoeken (Freshman, 2002).
1.2.
Materiaal
Welk materiaal men nodig heeft voor de sperma-afname is afhankelijk van de gebruikte methode en
de ervaring van de persoon die de sperma-afname uitvoert. Op zijn minst heeft men twee steriele
centrifugeerbuisjes nodig om het sperma op te vangen na ejaculatie, één voor de eerste en tweede
spermafractie en de andere voor de derde spermafractie. Indien het sperma bestemd is voor
kunstmatige inseminatie of invriezen gebruikt men best een derde opvangbuisje zodat de overbodige
eerste spermafractie verwijderd kan worden (Kutzler, 2005).
Wanneer men weinig ervaring heeft met sperma-afname wordt er best gebruik gemaakt van een
plastic opvangtrechter waaraan een 15 ml steriel centrifugeerbuisje wordt bevestigd. Op deze manier
wordt de kans kleiner dat waardevolle druppels van de tweede, spermarijke, fractie verloren gaan
tijdens het opvangen van het sperma (Kutzler, 2005).
1.3.
Voorbereiding
Een goede voorbereiding is essentieel voor het succes van de sperma-afname, hierin staan het
comfort en de medewerking van de hond centraal (Freshman, 2002). Een hond die angstig is of pijn
heeft zal vaak niet tot een volledige erectie en ejaculatie komen (Kutzler, 2005).
De omgeving waarin de sperma-afname zal gebeuren hoort rustig te zijn, plotse onderbrekingen of
geluiden moeten vermeden worden. Een goede stabiele ondergrond is belangrijk voor de dekreu,
5
zoals bijvoorbeeld een rubberen mat. Kleine honden kunnen beter op een onderzoekstafel geplaatst
worden voor de sperma-afname terwijl grotere honden op de grond kunnen blijven staan.
Positieve associaties helpen om de hond op zijn gemak te laten voelen. Men kan aan de eigenaar van
de dekreu vragen om materiaal of accessoires mee te brengen die de hond associeert met een
dekking. Anderzijds dienen negatieve associaties vermeden te worden en in deze context hoort de
persoon die de sperma-afname zal uitvoeren zichzelf te ontdoen van materialen die eigen zijn aan een
dierenarts, zoals een witte jas of een stethoscoop. Klinisch onderzoek, bloedname of andere
stressvolle handelingen worden best na de sperma-afname uitgevoerd (Freshman, 2002).
1.4.
Methoden
1.4.1.
Kunstvagina
Het gebruik van een kunstvagina bij sperma-afname wordt toegepast bij verschillende diersoorten, in
mindere mate ook bij de reu.
De kunstvagina (figuur 1) bij de reu bestaat uit een rubberen opvangkegel of trechter waaraan een
opvangbuisje wordt bevestigd (Root Kustritz, 2012).
De dekreu bespringt een loopse teef en bij de zoekbewegingen van de penis in erectie schuift men de
kunstvagina rustig over de penis waarna ejaculatie volgt. Het is belangrijk dat de reu hierbij geen
pijnlijke of onaangename ervaringen opdoet aangezien dit toekomstige sperma-afnames kan
bemoeilijken (de Kruif et al., 2012-2013).
Fig. 1. Kunstvagina bij de reu (uit Root Kustritz, 2012)
6
1.4.2.
Digitale manipulatie
Sperma-afname bij de reu gebeurt meestal door middel van digitale manipulatie. Deze methode wordt
uitgevoerd in aanwezigheid van een teef in (pro-)oestrus (= een teaser-teef) (Kutzler, 2005). In plaats
van een teef in oestrus kan er ook een rustige teef in anoestrus gebruikt worden. De geur van oestrus
kan dan op twee manieren voorzien worden.
Enerzijds kan men swabs van vaginale secreties genomen bij teven in oestrus invriezen, bewaren in
de diepvries bij -20°C en deze nadien ontdooien voor de sperma-afname.
Anderzijds kan men gebruik maken van chemische feromonen die gewreven worden ter hoogte van
de vulva en de staarttop van de teef in anoestrus. Het kan soms gebeuren dat bepaalde reuen geen
interesse vertonen in de teaser-teef. In dit geval kan men ook gebruik maken van een teef die de reu
kent en waarmee hij een goede band heeft, zelfs wanneer deze teef een ovariohysterectomie heeft
ondergaan (Freshman, 2002).
Bij digitale palpatie wordt de penis van de hond krachtig doorheen het preputium gemasseerd ter
hoogte van de bulbus glandis tot er zich een partiële erectie ontwikkelt (figuur 2). Indien er zich reeds
een partiële erectie voordoet, wordt deze stap uiteraard overgeslaan. De dekreu mag de teaser-teef
bestijgen, terwijl de persoon die de sperma-afname uitvoert met de ene hand de penis vasthoudt en
met de andere hand de opvangtrechter vasthoudt. Het preputium wordt naar caudaal geschoven
(figuur 3), voorbij de bulbus glandis en ondertussen voert men een stevige, constante druk uit op de
penis door deze tussen wijsvinger en duim te knijpen (figuur 4). Bewegingen van craniaal naar
caudaal en van caudaal naar craniaal zijn in deze fase niet nodig. Deze zouden er zelfs voor kunnen
zorgen dat de erectie verdwijnt. In sommige gevallen is het mogelijk dat de bulbus glandis te
gezwollen is waardoor de preputiale opening niet groot genoeg is om het preputium over de bulbus
glandis te schuiven. Indien dit zich voordoet, is het aangewezen om de hele procedure te staken tot
het moment dat de bulbus glandis afneemt in omvang. Dit duurt enkele minuten en kan bevorderd
worden door de dekreu af te leiden met voedsel of een wandeling (Kutzler, 2005).
Fig. 2. Masseren van de penis t.h.v. bulbus glandis
Fig. 3. Het preputium wordt naar caudaal
geschoven
7
Fig. 4. Het preputium wordt tot voorbij de bulbus
glandis geschoven waarbij een constante druk
wordt uitgevoerd
Fig. 5. De erecte penis wordt 180° gedraaid
naar caudaal
Erectie kom tot stand via impulsen van de nervi erigentes die bestaan uit parasympathische vezels
van de pelvis en de sacrale zenuwen. Hierdoor vindt er vasodilatatie plaats van de arteria pudenda
interna en de arteria pudenda externa naar de corpora cavernosa van de penis. Daarnaast
contraheert de musculus ischiourethralis waardoor de veneuze retour van de corpora cavernosa
verhinderd wordt. Het bloed dat op deze manier vastgehouden wordt in de corpora cavernosa zorgt
ervoor dat de bulbus glandis zwelt, de glans penis verlengt en de pars longa glandis zich over het os
penis naar craniaal kan schuiven. Bij het tot stand komen van een volledige erectie zal de dekreu zich
proberen koppelen door zijn poot over de arm van de persoon die de sperma-afname uitvoert te tillen.
De penis in erectie kan 180° gedraaid worden naar caudaal waarbij men een stevige druk blijft
uitoefenen achter de bulbus glandis (figuur 5). Tegelijk hoort hij de penis voorzichtig naar caudaal te
trekken, weg van de dekreu. Bij het uitoefenen van de druk voorbij de bulbus glandis zal de ejaculatie
plaatsvinden. De ejaculatie wordt veroorzaakt door activering van de sympathische zenuwen van de
penis (Kutzler, 2005).
Het ejaculaat bij de reu bestaat uit 3 fracties. Zo is er een eerste fractie die bestaat uit enkele druppels
prostaatvocht en die vooral dient om de craniale urethra proper te maken. De tweede fractie is het
spermarijke deel dat men macroscopisch herkent als een grijswitte, troebele secretie. Als derde en
laatste fractie verschijnt het prostaatvocht als een water-heldere secretie.
De secretie van het spermarijke deel van het ejaculaat duurt gewoonlijk minder dan 2 minuten. Het
opvangen van de derde fractie is enkel vereist indien men deze wil analyseren, hierbij heeft men een
nieuw opvangbuisje nodig (Kutzler, 2005). Vaak wordt er 2 tot 3 ml van de derde fractie opgevangen
en beoordeeld op eventuele abnormaliteiten. Een roze-rode bijmenging kan bijvoorbeeld wijzen op
een prostaatprobleem zoals benigne prostaathyperplasie.
Het is belangrijk om het opgevangen sperma te beschermen tegen onnodige bewegingen, plotselinge
veranderingen in temperatuur, water, detergenten en antiseptica. Het sperma van de reu is gevoelig
8
aan warmte en in tegenstelling tot andere diersoorten minder gevoelig aan koude. De ideale
temperatuur voor sperma is tussen lichaamstemperatuur (37°C) en kamertemperatuur (20°C) (Kutzler,
2005).
1.4.3.
Elektro-ejaculatie
Bij elektro-ejaculatie wordt de reu geanestheseerd, de penis wordt gespoeld met een steriele
fysiologische zoutoplossing en daarna gereinigd (Kojima et al., 2001). Een urethrale katheter, die
ingewreven is met een steriele bevochtigingsgel, kan ingebracht worden in de penis van de reu. Deze
wordt via de urethra tot in de urineblaas gebracht waardoor de urine verwijderd wordt. Dit zorgt ervoor
dat het sperma dat opgevangen wordt door middel van elektro-ejaculatie niet gecontamineerd wordt
met urine (Johnston et al., 2007).
Alvorens de rectale probe ingebracht wordt, is het aangewezen om de faeces in het distale deel van
het rectum te verwijderen. De probe wordt ook ingewreven met een steriele bevochtingingsgel waarna
elektrische stimuli gegeven kunnen worden. De cycli waarin elektrische stimuli gegeven kunnen
worden, kan verschillen. De probe kan bijvoorbeeld in stappen van telkens 5 centimeter ingebracht
worden in het rectum tot de maximale diepte van 15 centimeter. Op elke diepte worden ongeveer 15
tot 20 stimuli gegeven. Na elke cyclus waarin elektrische stimuli worden gegeven, wordt een
rustpauze van 5 minuten ingelast alvorens de procedure herhaald wordt. Het sperma wordt
opgevangen in een vooraf opgewarmd opvangbuisje van 37°C (Johnston et al., 2007).
Elektro-ejaculatie kan toegepast worden bij wilde, niet gedomesticeerde honden, voor onderzoek of bij
gedomesticeerde honden waarbij de reu niet in staat is om zelf de teef te bestijgen.
1.4.4.
Farmacologische methode
Een andere manier om sperma op te vangen kan gebeuren door het toedienen van bepaalde farmaca.
Er zijn reeds onderzoeken gebeurd naar verscheidene farmaca die ejaculatie kunnen teweeg
brengen.
Kutzler (2005) ging na in hoeverre ejaculatie kon verkregen worden na toediening van xylazine en
imipramine, wat succesvol zou zijn bij de hengst (McDonnell, 2001). Ze deed een onderzoek waarbij
drie reuen vijf dagen seksueel op rust werden gezet en waarbij ze gedurende deze vijf dagen
tweemaal per dag imipramine per os toegediend kregen. Op de zesde dag werd xylazine intraveneus
toegediend. Er werd een opvangzak bevestigd aan de penis van de reuen. Gedurende een uur na
toediening van xylazine werden de reuen geobserveerd waarbij kleine hoeveelheden urine
opgevangen werden bij alle reuen. Deze urine bevatte niet beweeglijke spermatozoa.
Deze resultaten werden gestaafd door eerder onderzoek van Dooley et al. (1990). Deze auteurs
kwamen namelijk tot de vaststelling dat spermatozoa retrograad stroomden naar de urineblaas tijdens
ejaculatie of na toediening van xylazine.
9
Deze methode staat echter nog steeds in zijn kinderschoenen en bijkomend onderzoek is vereist om
de methoden voor farmacologisch geïnduceerde ejaculatie verder te onderzoeken. Deze
farmacologische methode zou nuttig kunnen zijn bij angstige of nerveuze honden waarbij spermaafname via digitale manipulatie onmogelijk is en wanneer elektro-ejaculatie geen optie is (Kutzler,
2005).
10
2.
SPERMA-ONDERZOEK
2.1.
Conventioneel sperma-onderzoek
2.1.1.
Macroscopisch onderzoek
2.1.1.1. Volume
Zoals reeds eerder werd vermeld, wordt het sperma van de reu in drie fracties geëjaculeerd. De eerste
fractie heeft een klein volume (enkele druppels tot 5 ml) en bevat geen tot enkele spermatozoa. Er
wordt verondersteld dat dit voorvocht dient om de urethra te reinigen voor de ejaculatie (Barber,
2010).
De tweede fractie is spermarijk en is afkomstig van de epididymides en testes. Deze fractie heeft een
volume van 0,5 tot 5 ml. De derde fractie bestaat uitsluitend uit prostaatvocht en bevat, net zoals de
eerste fractie, geen tot enkele spermatozoa. Het prostaatvocht geeft volume aan het ejaculaat, zorgt
er mede voor dat het sperma uit de vagina richting cervix en uterus geduwd kan worden en het
voorziet het sperma van nutriënten gedurende hun passage door de vagina en baarmoeder naar de
oviducten (Root Kustritz, 2007; Barber, 2010). Het volume van de derde fractie kan variëren van 3 tot
80 ml. Dit wordt voornamelijk bepaald door diegene die het sperma afneemt. Hij of zij kan zelf
beslissen of er meer of minder prostaatvocht opgevangen wordt (Barber, 2010).
Het volume kan niet als indicator gebruikt worden voor de spermakwaliteit bij honden, maar het is wel
van belang voor het berekenen van het totale aantal spermatozoa in het ejaculaat (Barber, 2010).
2.1.1.2. Homogeniteit
Het ejaculaat van de reu hoort homogeen te zijn, dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld het ejaculaat bij
de hengst en de beer (Van Soom en Rijsselaere, 2012-2013).
2.1.1.3. Kleur en bijmengingen
De spermarijke fractie van de reu moet grijswit van kleur zijn (Van Soom en Rijsselaere, 2012-2013).
Kleurbepaling van het sperma is een subjectief gegeven, maar kan wel veel informatie opleveren. Zo
kan de opaciteit of troebelheid een idee geven over de concentratie van het sperma. Indien het
sperma helder is bevat deze weinig of geen spermatozoa. Indien het sperma eerder troebel of
melkachtig wit is, mag men ervan uitgaan dat deze bijna altijd spermatozoa bevat. Om helemaal zeker
te zijn moet het spermastaal microscopisch onderzocht worden. Een hond met azoöspermie kan
namelijk sperma produceren met een aanzienlijke hoeveelheid debris waardoor men de indruk krijgt
11
dat het om normaal sperma gaat, terwijl het staal helemaal geen spermatozoa bevat (Root Kustritz,
2007).
Sperma dat geelachtig is, kan gecontamineerd zijn met urine. Indien het sperma bruin is, is dit
verdacht voor oud, verteerd bloed, terwijl een rode kleur op vers bloed duidt. Hemospermie of de
aanwezigheid van bloed in het sperma kan voorkomen bij trauma aan de penis bij de sperma-afname
of aandoeningen van de prostaat (Root Kustritz, 2007).
2.1.1.4. pH
De pH of de zuurtegraad van het sperma kan gemeten worden aan de hand van een pH-meter of
dipsticks. Momenteel betwist men nog steeds de waarde van het meten van de pH van
hondensperma. Normale pH-waarden van sperma van de reu variëren van 6,4 tot 6,8. Deze waarde
kan veranderen wanneer er een aandoening aanwezig is, zoals bijvoorbeeld prostatitis. De pH kan
ook afwijkend zijn wanneer het sperma gecontamineerd is met urine (Barber, 2010).
De leefbaarheid en beweeglijkheid van het sperma kunnen aangetast worden wanneer er zich
veranderingen van de pH-waarde voordoen. Indien men grote hoeveelheden glijmiddel gebruikt of
indien men een onjuiste reinigings- en ontsmettingstechniek toepast bij het gebruik van het materiaal
om sperma op te vangen, kan de pH-waarde van het sperma ook hierdoor veranderen (Barber, 2010).
12
2.1.2.
Microscopisch onderzoek
2.1.2.1. Motiliteit
Alvorens een spermacel de eicel kan bevruchten, moet hij de zona pellucida van de eicel kunnen
penetreren. Hierbij is de motiliteit of beweeglijkheid van de spermatozoa essentieel. Een niet
beweeglijke of abnormaal beweeglijke spermacel zal zonder technologische tussenkomst, zoals in
vitro fertilisatie (IVF) of intracytoplasmatische sperma-injectie (ICSI), niet in staat zijn om de eicel te
bevruchten. Dit zorgt ervoor dat het bepalen van de motiliteit van het sperma de meest gebruikte
methode is om de spermakwaliteit te beoordelen (Barber, 2010).
De beoordeling van de beweeglijkheid wordt beïnvloed door de omgevingstemperatuur wanneer deze
extreem koud of warm is. Hogere temperaturen verhogen het metabolisme van de spermacel. Indien
men een lange tijd wacht met het beoordelen van een spermastaal, dat hierdoor opgewarmd wordt,
kan men fouten krijgen die te wijten zijn aan een energietekort van de spermacel. De motiliteit van het
sperma wordt niet beïnvloed door de frequentie van sperma-afname (Barber, 2010).
Om de motiliteit te beoordelen neemt men een druppel sperma (ongeveer 10-20 µl) dat op een warm
draagglaasje wordt gelegd. Deze druppel kan verdund worden met een druppel fysiologische
oplossing of prostaatvocht. Dit wordt enkel gedaan wanneer het sperma te sterk geconcentreerd is.
Het aangebrachte (verdunde) sperma wordt bedekt met een dekglaasje en bekeken onder de
lichtmicroscoop (objectief 20x). Onder de microscoop is een verwarmplaat gelegd zodat de motiliteit
bewaard blijft. Op deze manier worden de totale en de progressieve motiliteit subjectief beoordeeld.
Een objectieve beoordeling kan gebeuren door middel van computer-geassisteerde sperma-analyse
(Rijsselaere, 2013-2014).
De motiliteit kan opgedeeld worden in drie klassen: immotiele, progressief motiele en niet progressief
motiele spermacellen. Deze worden geklasseerd op basis van de manier waarop ze voortbewegen.
Progressief motiele spermacellen bewegen zich voort in een rechte lijn, terwijl niet progressief motiele
spermacellen zich in een niet rechtlijnige richting voortbewegen maar bijvoorbeeld cirkelvormig.
Immotiele spermacellen bewegen zich niet voort. Het normale percentage van progressief motiele
spermacellen bij de reu bedraagt minimum 70% (Barber, 2010). Dit percentage is positief gecorreleerd
met het percentage van morfologisch normale spermacellen (Ellington et al., 1993).
De kwaliteit van de motiliteit of de snelheid kan ook beoordeeld worden. Bij het sperma van de reu
hoort een spermacel met een normale motiliteit het microscopische veld te doorkruisen in twee tot drie
seconden (Barber, 2010).
13
2.1.2.2. Concentratie en totale sperma-output
Wanneer het sperma van de reu beoordeeld wordt, bepaalt men ook steeds de concentratie. De
concentratie is omgekeerd evenredig met het verzamelde volume sperma (Root Kustritz, 2007).
Na vermenigvuldiging van de concentratie met het volume bekomt men het totaal aantal spermatozoa
in het ejaculaat (= totale sperma-output). Bij de reu varieert de totale sperma-output van 100 tot 200
miljoen spermatozoa. Bij frequente sperma-afnames kan het totaal aantal spermatozoa in het sperma
dalen, vermoedelijk wanneer de epididymale reserves uitgeput zijn (Root Kustritz, 2007; de Kruif et al.,
2012-2013).
De concentratie kan op twee manieren bepaald worden. Een eerste manier is door middel van een
telkamer. Dit is een zeer nauwkeurige maar arbeidsintensieve methode. Bij gebruik van de Bürkerse
telkamer (figuur 6) wordt het spermastaal eerst verdund met een vloeistof die de motiliteit stillegt,
bijvoorbeeld water, formol of HCl. Bij de hond wordt er gewoonlijk een verdunning van 1/40 gemaakt
tenzij het sperma te geconcentreerd is, dan gebruikt men een verdunning van 1/100. Hierna wordt 10
µl van het verdunde spermastaal in de telkamer gebracht. De telkamer wordt onder de microscoop
bekeken met een objectief van 20x. Men telt de spermakoppen in 40 kleine vierkantjes. Het aantal
spermakoppen binnen een vierkantje worden geteld alsook deze die op de twee op voorhand
3
geselecteerde zijden van het vierkantje liggen. Eén vierkantje is 1/4000 mm groot. De 40 vierkantjes
3
zijn dus samen 1/100 mm groot.
Indien men het aantal getelde spermakoppen vermenigvuldigt met 100 dan wordt het aantal
3
spermacellen per mm of per µl weergegeven. Er moet ook rekening gehouden worden met de
verdunningsfactor waardoor het bekomen aantal wordt vermenigvuldigd met 40 of 100. Tenslotte
wordt dit aantal vermenigvuldigd met een factor 1000 om zo tot het aantal spermacellen per ml te
komen (de Kruif et al., 2012-2013, Rijsselaere, 2013-2014).
Fig. 6. Telkamer van Bürker (uit Rijsselaere, 2013-2014)
Voorbeelden van andere telkamers zijn de Neubauer telkamer en de Thoma telkamer.
14
De tweede manier om de concentratie te bepalen is door middel van automatische meetapparatuur.
Dit is een zeer snelle manier en dus ideaal om te gebruiken op grote KI-stations. Deze automatische
meetapparaten kunnen ofwel werken volgens het principe van lichtabsorptie die toeneemt bij stijgende
concentratie (nefalometers, colorimeters, permiodensimeters) ofwel werken volgens het principe van
elektronische partikeltellingen (Coulter counter) (de Kruif et al., 2012-2013).
2.1.2.3. Morfologie
Bij de beoordeling van de morfologie van de spermacellen worden honderd spermacellen individueel
bekeken en beoordeeld op hun vorm en structuur. De morfologie wordt, net zoals de motiliteit,
weergegeven als een percentage. Bij de beoordeling van de morfologie worden op zijn minst de
grootte en de vorm van de kop, het middenstuk en de staart van de spermacel beoordeeld (Barber,
2010).
De kop bevat het DNA en heeft een kap, het acrosoom, dat de enzymes bevat die ervoor zorgen dat
de spermacel de zona pellucida van de eicel kan doordringen en zo de bevruchting tot stand kan
brengen. Het middenstuk bevat de mitochondriën die nodig zijn voor de energie van de voortbeweging
van de spermacel. De staart van de spermacel zorgt voor een voorwaartse rechtlijnige beweging. Een
normale spermakop van de reu is ongeveer 6-8 µm, het middenstuk ongeveer 10 µm en de staart
ongeveer 50 µm groot (Barber, 2010).
Een normaal ejaculaat hoort minimum 80% morfologisch normale spermacellen en minimum 90%
levende spermacellen te bevatten (Van Soom en Rijsselaere, 2012-2013).
Defecten van de morfologie kunnen geklasseerd worden op basis van primaire, secundaire of tertiaire
defecten. De primaire defecten vinden plaats in de testes, tijdens de spermatogenese. Ze resulteren in
misvormingen van de kop en de staart. Dit zijn de meest ernstige defecten. De secundaire defecten
zijn minder ernstig en ontstaan tijdens transport en opslag doorheen de epididymis. De meest
voorkomende zijn losse koppen, protoplasmadruppels en abnormale staarten. De tertiaire defecten
ontstaan tijdens of na het opvangen van het ejaculaat. Voorbeelden hiervan zijn koudeshock en
verkeerd gemaakte uitstrijkjes, waardoor afgebroken staarten te zien kunnen zijn (Barber, 2010; de
Kruif et al., 2012-2013).
Bij het opstellen van een spermaformule rangschikt men minimaal 100 ongekleurde spermatozoa in
de volgende klassen (de Kruif et al., 2012-2013):
Normale spermatozoa (N)
Primaire afwijkingen
•
Abnormale koppen (AK)
•
Abnormale staarten (AS)
Secundaire afwijkingen
•
Proximale protoplasmadruppels (PPD)
•
Distale protoplasmadruppels (DPD)
15
Tertiaire afwijkingen
•
"rood"-gekleurde cellen
•
Gebroken staarten
Om de morfologie van de spermacellen beter te visualiseren kan men gebruik maken van
verschillende kleuringen. De vaakst gebruikte kleuringen zijn de eosine-nigrosine-kleuring, de
acridine-oranje-kleuring en de Diff-Quick-kleuring.
De eosine-nigrosine-kleuring (= supravitaalkleuring) kan de morfologie en de verhouding
levende/dode spermacellen beoordelen. Bij deze kleuring brengt men een druppel sperma aan op een
draagglaasje, een druppel eosine-nigrosine-kleurstof wordt naast deze druppel gelegd. De twee
druppels worden gemengd met de rand van het draagglaasje en nadien uitgestreken op een nieuw
draagglaasje onder een hoek van 45 graden.
Nadien laat men het preparaat drogen aan de
lucht waarna het bekeken wordt onder de
lichtmicroscoop met een vergroting van 100x. De
achtergrond kleurt zwart waarbij levende
spermacellen een intacte membraan hebben en
wit zijn. De dode spermacellen hebben een niet
intacte membraan en nemen hierdoor eosine op
waardoor ze op het preparaat roze/rood zijn
(figuur 7) (Rijsselaere, 2013-2014).
Fig. 7. Eosine-nigrosine-kleuring van hondensperma
(naar de Kruif et al., 2012-2013)
1. Dode spermacel 2. Levende spermacel
De acridine-oranje-kleuring is overgenomen uit de humane geneeskunde. Hierbij bekijkt men de
sperma DNA integriteit. Men neemt 10 µl van het spermastaal en smeert dit voorzichtig uit op een
draagglaasje. Dit preparaat wordt aan de lucht gedroogd waarna het gefixeerd wordt door het in een
methanol-ijsazijn oplossing te brengen en dit gedurende minstens 3 uren. Hierna laat men het
draagglaasje opnieuw aan de lucht drogen en wordt het gekleurd met een acridine-oranje-oplossing
(10 mg/ml acridine-oranje verdund in gedestilleerd water). Na 5 minuten kleuring wordt het preparaat
gespoeld met gedestilleerd water en bedekt met een dekglaasje. Vervolgens beoordeelt men 200
spermacellen met een fluorescentiemicroscoop. De spermakoppen met een normale DNA integriteit
(dubbelstrengig) vertonen een groene fluorescentie terwijl deze met een gedenatureerd of
enkelstrengig DNA een oranje, gele of rode fluorescentie vertonen (Thuwanut et al., 2008; Barber,
2010).
De Diff-Quick-kleuring of Gemodificeerde Wright-Giemsa kleuring is een gemakkelijke, goedkope en
snelle methode om een spermastaal te kleuren. Hierbij plaatst men een druppel sperma op een
16
draagglaasje dat met een tweede draagglaasje uitgesmeerd wordt. Dit preparaat laat men aan de
lucht drogen waarna het in de 3 verschillende oplossingen wordt gedompeld. Een eerste oplossing
waar het preparaat in gedompeld wordt is een fixatief, methanol. Hierna wordt het preparaat in een
eerste kleuring, eosine, gedompeld en tenslotte wordt het in een tweede kleuring, methyleenblauw,
gedompeld. De onderdompeling duurt telkens 5x 1 seconde, maar dit kan variëren naargelang de
testkit of de uitvoerder. Na de kleuring wordt het preparaat gespoeld met gedestilleerd water en laat
men het aan de lucht drogen waarna het met een lichtmicroscoop bekeken wordt. De eosine is een
anionische zure kleuring die de positief geladen basische proteïnen rood kleurt. Het methyleenblauw
is een kationische kleuring die de nuclei en negatief geladen moleculen blauw kleurt. Op deze manier
kleuren de spermakoppen violet, de acrosomen lichtblauw en de staart en het middenstuk blauw- of
roodachtig (Roost Kustritz et al., 1998; Mota en Ramalho-Santos, 2006; Barber, 2010).
2.1.3. Relatie tussen de spermakwaliteit en de fertiliteit van de reu
Bij de reu bestaan er normaalwaarden van het sperma (tabel 1) en is er ook een verband tussen de
spermakwaliteit en de kans op bevruchting, alhoewel er nog steeds bepaald moet worden welke
bewegingsparameters van klinisch belang zijn voor de in vivo fertiliteit van een reu te voorspellen
(Rijsselaere et al., 2012; Van Soom en Rijsselaere, 2012-2013).
Bij het onderzoek van sperma vergelijkt men de gevonden parameters met de normaalwaarden van
het sperma om op die manier de kwaliteit van het sperma te bepalen (Van Soom en Rijsselaere, 20122013).
Tabel 1. Spermakwaliteitsparameters bij de reu (naar Van Soom en Rijsselaere, 2012-2013)
PARAMETER
WAARDE
Volume
Spermarijke fractie: 0,5 - 5 ml
Kleur
Concentratie
Homogeen wit
6
6
100 x 10 - 300 x 10 spermatozoa/ml
Deze concentratie is heel afhankelijk van het volume: door de
gefractioneerde ejaculatie kan het ejaculaat verdund zijn met
prostaatvocht.
6
Spermatozoa/ejaculaat
Min. 200 x 10 spermatozoa/ejaculaat
Motiliteit
Min. 70% progressief motiele spermatozoa
Morfologie
Min. 80% normale spermatozoa
(60% ondergrens bij natuurlijke dekking)
Vitaliteit
Min. 90%
17
2.2.
Computer-geassisteerde sperma-analyse
2.2.1.
Inleiding
In de beginjaren van het sperma-onderzoek werd vooral de lichtmicroscoop gebruikt om de
belangrijkste parameters te beoordelen. Deze parameters zijn motiliteit, concentratie en morfologie.
De subjectiviteit en variabiliteit van deze techniek zorgden ervoor dat men op termijn
geautomatiseerde meetapparatuur heeft ontwikkeld die objectiever zijn (Rijsselaere et al., 2012).
Computer-geassisteerde sperma-analyse (CASA) werd oorspronkelijk in 1979 door Dott en Foster
beschreven. Naarmate het sperma-onderzoek steeds belangrijker werd in de veterinaire
geneeskunde, meer in het bijzonder bij de hond en de kat, werd CASA ook bij deze diersoorten
gebruikt. Günzel-Apel et al. (1993) beschreven CASA voor het eerst bij de hond en Stachecki et al.
(1993) bij de kat.
Een CASA-systeem wordt voornamelijk gebruikt in onderzoekslaboratoria en universitaire instellingen
aangezien dit systeem een hoge kostprijs heeft (Van Den Broeke, 2006-2007).
Bij het gebruik van computer-geassisteerde sperma-analyse heeft men doorgaans nood aan een fasecontrast microscoop, een camera, een verwarmplaat (37°C), een beeldscherm en een computer om
alle gegevens te analyseren en op te slaan (Rijsselaere et al., 2012).
CASA kent meerdere toepassingen: een eerste is om de spermakwaliteit en dus de vruchtbaarheid
van het ejaculaat van een reu te beoordelen. Een tweede toepassing is bijvoorbeeld nagaan of het
sperma geschikt is om bewaard te worden via invriezen en welke veranderingen het sperma
ondergaat tijdens het invries- en ontdooiproces. Een andere mogelijke toepassing is het gebruik van
CASA om de negatieve effecten van medicatie op de spermacellen na te gaan zoals dit bijvoorbeeld
gedaan wordt in toxicologische onderzoekslaboratoria (Van Den Broeke, 2006-2007).
2.2.2.
Geëvalueerde parameters
2.2.2.1. Motiliteit
De motiliteit van een spermacel is slechts één van de vele belangrijke eigenschappen van een
vruchtbare spermacel. Maar toch was deze eigenschap de eerste en blijft tot nu toe de meest
gebruikte parameter om de spermafunctie te beoordelen (Martínez, 2004). Geautomatiseerde
meetapparatuur zoals CASA is in staat om kleine veranderingen in de beweging van de spermacellen
vast te stellen. Dit kan men niet vaststellen door middel van conventionele sperma-analyse met de
lichtmicroscoop (Rijsselaere et al., 2012).
18
De positie van de spermacellen wordt door opeenvolgende opnames vastgelegd waarna het traject
van deze spermacellen gereconstrueerd wordt. Vervolgens worden verschillende motiliteitsparameters
van elke spermacel apart bepaald (Van Den Broeke, 2006-2007):
Curvilineaire snelheid (VCL): de afstand per tijdseenheid, gemeten langs het werkelijk
-1
gevolgde traject, uitgedrukt in µm sec .
Velocity average path (VAP): de snelheid gemeten langs het geëffende pad. Dit pad volgt de
algemene vorm van het traject, met eliminatie van periodieke zijdelingse kopbewegingen en
-1
wordt uitgedrukt in µm sec .
Velocity Straight Line (VSL): de afstand van het eerste punt van het traject tot het laatste,
-1
gedeeld door de volledige duur van het traject, uitgedrukt in µm sec .
Rechtlijnigheid (STR): de gemiddelde waarde van de verhouding VSL/VAP uitgedrukt in
percentage. Dit is een schatting van de benadering van het geëffende pad van een spermacel
tot een rechte lijn, met 100% als optimale rechtlijnigheid.
Lineariteit (LIN): de gemiddelde waarde van de verhouding VSL/VCL uitgedrukt in percentage.
Dit is een schatting van de benadering van het traject van een spermacel tot een rechte lijn.
Beat cross frequentie (BCF): de frequentie waaraan de kop van een spermacel het geëffende
pad kruist in beide richtingen, uitgedrukt in Hertz.
Amplitude van de laterale kopverplaatsing (ALH): dit geeft de uitwijking van de spermakop
t.o.v. de middellijn van het gevolgde traject en wordt uitgedrukt in µm.
Als alle motiliteitsparameters bepaald zijn, wordt het gemiddelde van alle spermacellen per parameter
berekend. Hierdoor kan de computer de spermacellen indelen in 4 verschillende categorieën. RAPID
zijn de snel bewegende spermacellen, MEDIUM zijn de middelmatig bewegende spermacellen, SLOW
zijn de traag bewegende spermacellen en STATIC zijn de statische, niet bewegende spermacellen
(Van Den Broeke, 2006-2007).
2.2.2.2. Concentratie
CASA heeft als voordeel dat men grote aantallen spermacellen individueel kan analyseren in een
beperkte tijd (vaak minder dan een minuut). Het sperma van de reu bevat een heel hoge concentratie
aan spermacellen waardoor het vereist is om het sperma eerst te verdunnen alvorens de analyse door
CASA te laten uitvoeren (Rijsselaere et al., 2012).
Naast de motiliteit is de concentratie een belangrijke parameter om de vruchtbaarheid van de reu te
bepalen. Infertiliteit is namelijk bij verschillende diersoorten, inclusief de hond, vaak geassocieerd met
lage spermaconcentraties (Van Den Broeke, 2006-2007).
Via het CASA-systeem worden de spermacellen eerst onderscheiden van het debris waarna hun
aantal geteld wordt en de concentratie berekend wordt aan de hand van het volume dat aanwezig is in
de telkamer (Van Den Broeke, 2006-2007). Een nadeel van deze methode is dat er vaak een
19
overschatting van de concentratie verkregen wordt t.o.v. de concentratiebepaling via de conventionele
methode; een fenomeen dat ook bij de reu werd vastgesteld. Deze overschatting zou deels liggen aan
het feit dat de spermatozoa botsen waardoor een spermacel mogelijks verschillende keren wordt
geteld (Iguer-ouada en Verstegen, 2001).
2.2.2.3. Morfologie en morfometrie
De morfometrie geeft de dimensies van een spermacel weer in cijfers. Zo zal het bijvoorbeeld de
omtrek, de oppervlakte, de lengte en de breedte van de spermakop beschrijven. Dit is enkel mogelijk
via een CASA-systeem en niet via de conventionele sperma-analyse (Van Den Broeke, 2006-2007).
De morfologie van de spermacellen is, naast de motiliteit en de concentratie, een derde parameter om
de fertiliteit van het sperma te bepalen. Hoe lager het percentage normaal sperma is, hoe lager de
vruchtbaarheid van het sperma zal zijn (Oettlé, 1993).
Geautomatiseerde morfometrische sperma-analyse (ASMA) zorgt voor een accurate en herhaalbare
beoordeling van de spermamorfologie en -morfometrie. Via deze methode kan men een consistent
aantal spermacellen per microscopisch veld (vergroting 60x) analyseren. Het is in 95% procent van de
gevallen in staat om subtiele veranderingen te zien in de kop, het middenstuk en de staart van de
spermacel (Barber, 2010).
Het CASA-systeem bepaalt de verschillende morfometrische parameters zoals de lengte (uitgedrukt
2
in µm), de breedte (uitgedrukt in µm), de oppervlakte (uitgedrukt in µm ), de omtrek (uitgedrukt in µm)
en de elongatie (= lengte/breedte x 100; uitgedrukt in %) van de spermakop en de lengte van de staart
(uitgedrukt in µm) (Rijsselaere et al., 2004).
20
3.
HET BEWAREN VAN SPERMA
Het sperma van de reu kan gekoeld (4-5°C) of ingevroren (-196°C) bewaard worden. Dit maakt het
mogelijk om sperma gemakkelijker en eenvoudiger te transporteren in vergelijking met het transport
van de dieren zelf. Volgens een grootschalig onderzoek in Zweden is internationale uitwisseling van
genetisch materiaal de belangrijkste reden om kunstmatige inseminatie bij de hond uit te voeren
(Linde-Forsberg en Forsberg, 1993).
3.1. Verdunners
Het milieu waarin de spermatozoa bewaard worden, speelt een cruciale rol in hun overleving doordat
de spermatozoa metabolisch relatief inert zijn. Het prostaatvocht blijkt geen geschikt milieu te zijn voor
de langdurige bewaring van spermatozoa van de reu bij een temperatuur van 4°C (England en Allen,
1992). Hierdoor komt het dat men bij sperma-afname bij de reu enkel de tweede, spermarijke fractie
opvangt (Van Soom et al., 2001).
Om sperma te bewaren, of het nu gekoeld of ingevroren is, moet men een verdunner toevoegen. Deze
verdunner heeft verschillende functies. Het beschermt de spermatozoa tegen de koudeshock die
ontstaat bij koeling; dit wordt meestal gedaan door eidooier of afgeroomde melk toe te voegen aan de
spermaverdunner. Eidooier bevat het bestanddeel phosphatidylcholine (lecithine), dit zou een
beschermende functie uitoefenen op de celmembraan van de spermacellen. Het gebruik van eidooier
heeft echter ook een nadeel, namelijk de kans op kiemoverdracht. Vandaar wordt geadviseerd om
enkel eieren te gebruiken van specifieke pathogeenvrije dieren (England, 1993; Farstad, 1996).
Een goede verdunner voorziet het sperma ook van energiesubstraten, dit kunnen suikers zijn zoals
fructose of galactose. Een verdunner moet een constante pH en osmolariteit van de spermatozoa in
stand houden door buffers toe te voegen. De optimale pH voor de overleving van spermacellen
bedraagt bij veel diersoorten ± 7.0. Door het koelingsproces worden waterstofionen geproduceerd
waardoor de pH daalt. Om de pH te controleren kan gebruik gemaakt worden van fosfaatbuffer,
eidooier, melkproteïnen en zwitterionische buffers zoals Tris, Tes, Hepes en citraat. Het zaadplasma
heeft een osmolariteit van 300 mOsm, terwijl de meeste buffers een osmolariteit van ± 370 mOsm
bezittten (England, 1993; England, 1998).
Antibiotica, meestal penicilline of streptomycine, kunnen toegevoegd worden om de groei van
bacteriën te vermijden (Farstad, 1996).
Indien het sperma ingevroren wordt in vloeibare stikstof, moet een cryoprotectivum toegevoegd
worden (Farstad, 1996). Er bestaan twee groepen van cryoprotectiva. Een eerste groep zijn de
penetrerende cryoprotectiva. Deze penetreren de cel en binden er water zodat er minder schade
optreedt. Voorbeelden van penetrerende cryoprotectiva zijn glycerol, dimethylsulfoxide (DMSO) en
ethyleenglycol. Een tweede groep zijn de niet-penetrerende cryoprotectiva die extracellulair blijven.
21
Deze hebben een osmotisch effect op de cel waardoor die beter ontwaterd blijft tijdens het invriezen.
Deze groep is het meest effectief bij snel invriezen, voorbeelden van niet-penetrerende cryoprotectiva
zijn proteïnen en suikers (Loncke, 1998).
In een studie van He et al. (2012) werden verschillende verdunners en hun effect op de motiliteit van
de spermatozoa vergeleken. Hieruit bleek dat de verdunning met eidooier-TRIS het beste medium is
om de spermatozoa in te bewaren tijdens invriezen.
3.2.
Gekoeld sperma
De bewaring van sperma door middel van koeling wordt toegepast wanneer men het sperma slechts
enkele dagen wil bewaren. Tijdens dit koelingsproces vinden er een aantal fenomenen plaats die niet
helemaal verklaard kunnen worden maar die men algemeen de "koudeshock" noemt. Deze
koudeshock veroorzaakt een daling in de motiliteit en het metabolisme van de spermacel, alsook een
verandering in de membraanpermeabiliteit waardoor er een storing ontstaat in de cellulaire
uitwisselingen. Deze veranderingen van de spermacel zijn definitief en kunnen niet omkeerbaar
gemaakt worden door het sperma op te warmen. Het gebruik van een verdunner kan de effecten van
koudeshock echter beperken (Bencharif et al., 2013).
Tijdens het koelingsproces wordt het sperma geleidelijk afgekoeld tot een temperatuur van 4-5°C.
Hierbij kan de tweede fractie van het sperma, het spermarijke deel, verdund worden met TRIScitroenzuur-fructose verdunner met 20% eidooier in een verhouding van 1:3 tot 1:4, dit wil zeggen dat
aan 1 ml sperma 3 tot 4 ml verdunner wordt toegevoegd. Daarna wordt het verdunde sperma in een
waterbad geplaatst dat op dat moment een temperatuur van 37°C heeft. Het reservoir met het
spermastaal wordt in een koelkast geplaatst en traag "au-bain-marie" gekoeld tot een temperatuur van
4-5°C (Rijsselaere et al., 2011).
Gekoeld sperma kan tot 10 dagen bewaard blijven bij deze temperatuur. Deze wijze van bewaring is
vooral interessant wanneer het sperma over een korte afstand (meestal binnen Europa) wordt
getransporteerd omdat dit goedkoper en gemakkelijker is dan het invriezen van sperma (Rijsselaere et
al., 2011).
3.3.
Diepvriessperma
Ingevroren hondensperma kan jaren bewaard worden bij een temperatuur van -196°C, dit heet
cryopreservatie (de Kruif et al., 2012-2013). Deze bewaarmethode is vooral interessant indien het
sperma over een lange afstand moet getransporteerd worden of indien men het genetisch materiaal
van een waardevolle fokreu op een later tijdstip wil gebruiken (Rijsselaere et al., 2011).
De equilibratietijd is de tijd die de spermacellen nodig hebben om tijdens het koelen en voor het
invriezen een maximale resistentie te ontwikkelen tegen de effecten van het invriezen (England,
22
1993). Deze tijd verschilt tussen de diersoorten en is onder andere afhankelijk van de tijd die het
cryoprotectivum nodig heeft om de celmembraan te penetreren, in dit geval glycerol. Er zouden ook
membraanveranderingen en ionenfluxen optreden waardoor de celmembraan resistenter wordt tegen
koeling (Watson, 1979).
Er bestaan verschillende procedures om cryopreservatie van hondensperma uit te voeren. De
techniek die hier beschreven wordt, wordt toegepast in de Faculteit Diergeneeskunde in Gent.
Bij cryopreservatie wordt de tweede, spermarijke fractie van het opgevangen sperma verdund met een
TRIS-citroenzuur-eidooier-fructose verdunner met glycerol (3%) waarna deze verdunning gekoeld
wordt tot 4-5°C gedurende één tot twee uren. Vervolgens wordt een tweede verdunner toegevoegd
die vergelijkbaar is met de eerste verdunner maar waaraan ook het detergent Equex en een hoger
percentage glycerol (7%) is toegevoegd (Rijsselaere et al., 2011).
Dit verdunde sperma wordt vervolgens verpakt in rietjes van 0,25 ml of 0,5 ml, of in pellets.
Het is belangrijk dat deze rietjes gemerkt worden met de volgende gegevens: de datum van afname,
de naam van de reu, het ras, het tatoeage- of chipnummer en het centrum waar het sperma werd
ingevroren (Rijsselaere et al., 2011).
De rietjes worden daarna in een rek geplaatst dat zich een aantal centimeter boven vloeibare stikstof
bevindt of d.m.v. automatische invriestoestellen. De rietjes kunnen vervolgens gedurende jaren
bewaard worden in een container met vloeibare stikstof (Rijsselaere et al., 2011).
In België moet eerst toestemming gevraagd worden aan de kennelclub Sint-Hubertus (KMSH)
alvorens men sperma van een reu kan laten invriezen en bewaren tenminste wanneer de pups later
geregistreerd worden bij de KMSH. Het is enkel toegelaten om sperma te laten invriezen in de
universitaire centra (Faculteit Diergeneeskunde in Gent of Luik) en enkel nadat de dekreu is
goedgekeurd door de kennelclub (Rijsselaere et al., 2011).
23
CASUÏSTIEK
1. EERSTE BEZOEK OP 9 JULI 2013
1.1.
Signalement
Faiko is een Australische Herder, mannelijk, geboren op 10 september 2006.
1.2.
Anamnese
Faiko werd op 9 juli 2013, op een leeftijd van 6 jaar en 10 maanden, een eerste maal aangeboden op
de vakgroep voortplanting, verloskunde en bedrijfsdiergeneeskunde van de Faculteit
Diergeneeskunde aan de Universiteit Gent.
Er werd gevraagd om een sperma-afname uit te voeren waarna het sperma onderzocht, ingevroren en
bewaard zou worden op de faculteit voor later gebruik.
Faiko had drie jaar geleden reeds één nest van negen pups voortgebracht.
Er vond ook één natuurlijke dekking plaats waarbij de teef niet drachtig was. De teef bleek volgens de
eigenaar een fibroom op de eileiders te hebben.
Voor de eerste dekking, in 2009, werd een sperma-onderzoek uitgevoerd waarbij er geen afwijkingen
werden vastgesteld.
Urineren en defeceren verlopen normaal bij Faiko.
Op 10 juli 2013 werd een schriftelijke goedkeuring van de Koninklijke Maatschappij Sint-Hubertus
voorgelegd om het sperma van Faiko in te vriezen.
1.3.
Klinisch onderzoek
Op 9 juli 2013 werd Faiko tijdens de consultatie onderworpen aan een klinisch onderzoek waarbij
geen afwijkingen gevonden werden.
1.4.
Sperma-afname
Een eerste sperma-afname gebeurde op 9 juli 2013 in aanwezigheid van een loopse teef.
1.5.
Sperma-onderzoek
Het sperma werd macroscopisch en microscopisch onderzocht en de resultaten zijn hieronder
samengevat:
Macroscopisch
•
Volume 2e fractie: 1,5 ml
24
•
Kleur: geel-wit
Microscopisch
•
•
•
1.6.
Motiliteit (m.b.v. CASA)
o
% totale motiliteit: 81
o
% progressieve motiliteit: 65
Morfologie
o
Levend/dood verhouding: 98/2
o
% normaal: 32
o
% abnormale koppen: 1
o
% abnormale staarten: 52
o
% proximale protoplasmadruppels: 15
o
% distale protoplasmadruppels: 0
Concentratie
6
o
Spermatozoa/ml: 500 x 10 /ml
o
Spermatozoa/ejaculaat: 750 x 10 /ejaculaat
6
Diagnose
Uit het sperma-onderzoek blijkt dat er een duidelijk te laag percentage normale spermatozoa is. Het
percentage abnormale staarten en proximale protoplasmadruppels is te hoog. De progressieve
motiliteit is aan de lage kant, dit zou minimum 70% moeten bedragen. Het spermastaal werd bijgevolg
niet ingevroren.
De totale sperma-output (concentratie) bleek wel in orde.
1.7.
Behandeling
Er werd aan de eigenaar van Faiko aangeraden om extra sperma-afnames uit te voeren bij de eigen
dierenarts met als doel de spermaproductie en daaropvolgend de spermakwaliteit te verhogen.
Op 16 juli 2013 werd Faiko opnieuw aangeboden op de faculteit.
25
2. TWEEDE BEZOEK OP 16 JULI 2013
2.1.
Signalement
Faiko is een Australische Herder, mannelijk, geboren op 10 september 2006.
2.2.
Anamnese
Faiko werd op 16 juli 2013 een tweede maal aangeboden op de faculteit voor een hercontrole van het
sperma. Indien de kwaliteit deze keer voldoet, wordt het sperma ingevroren en bewaard.
Sinds het vorige bezoek aan de faculteit is Faiko twee keer bij de eigen dierenarts geweest voor een
sperma-afname. Deze sperma-afnames werden uitgevoerd in aanwezigheid van een loopse teef.
Faiko was extreem nerveus en geëxciteerd tijdens deze sperma-afnames.
2.3.
Klinisch onderzoek
Er werden geen afwijkingen gevonden tijdens het klinisch onderzoek.
2.4.
Sperma-afname
Er werd opnieuw sperma afgenomen in aanwezigheid van een loopse teef.
2.5.
Sperma-onderzoek
Het sperma werd onderzocht en de volgende resultaten werden bekomen:
Macroscopisch
•
Volume 2e fractie: 0,5 ml
•
Kleur: geel-wit (iets rozig)
Microscopisch
•
•
Motiliteit (m.b.v. CASA)
o
% totale motiliteit: 81
o
% progressieve motiliteit: 65
Morfologie
o
Levend/dood verhouding: 82/18
o
% normaal: 32
o
% abnormale koppen: 12
o
% abnormale staarten: 13
o
% proximale protoplasmadruppels: 40
o
% distale protoplasmadruppels: 0
26
•
2.6.
Concentratie
6
o
Spermatozoa/ml: 120 x 10 /ml
o
Spermatozoa/ejaculaat: 60 x 10 /ejaculaat
6
Diagnose
Uit het sperma-onderzoek blijkt dat er opnieuw een duidelijk te laag percentage normale spermatozoa
is. Het percentage abnormale staarten, abnormale koppen en proximale protoplasmadruppels is te
hoog. De progressieve motiliteit is opnieuw aan de lage kant en bijgevolg werd ook deze keer
aangeraden om het spermastaal niet in te vriezen.
6
Deze keer is de totale sperma-output (concentratie) ook te weinig, aangezien dit minimum 300 x 10
spermatozoa/ejaculaat moet bedragen omdat dit de minimale inseminatiedosis is.
2.7.
Behandeling
Het sperma voldoet opnieuw niet aan de minimumeisen voor een goede spermakwaliteit en komt dus
niet in aanmerking om ingevroren te worden.
Een hercontrole binnen 2-3 maand wordt voorgesteld.
27
3. DERDE BEZOEK OP 6 NOVEMBER 2013
3.1. Signalement
Faiko is een Australische Herder, mannelijk, geboren op 10 september 2006.
3.2. Anamnese
Faiko werd op 6 november 2013 voor een derde maal aangeboden op de faculteit voor een
hercontrole van het sperma. Opnieuw is het doel om het sperma te laten invriezen en te bewaren op
de faculteit.
3.3. Klinisch onderzoek
Tijdens het klinisch onderzoek was Faiko zeer geëxciteerd. Hij had een temperatuur van 39,6 °C en
hijgde. Bij inspectie en palpatie van het genitaalstelsel werd opgemerkt dat de rechter testis iets
kleiner en meer caudaal gelegen was dan de linker testis.
3.4. Sperma-afname
Er werd tweemaal sperma afgenomen met een tussentijd van anderhalf uur.
3.5. Sperma-onderzoek
De beide spermastalen werden macroscopisch en microscopisch onderzocht waarbij de volgende
resultaten bekomen werden:
Spermastaal 1
Spermastaal 2
Macroscopisch
•
Volume 2e fractie
1,5 ml
1,8 ml
•
Kleur
wit
wit
Microscopisch
•
•
Motiliteit (m.b.v. CASA)
o
% totale motiliteit
90
86
o
% progressieve motiliteit
80
82
Morfologie
o
Levend/dood verhouding
100/0
o
% normaal
o
% abnormale koppen
2
o
% abnormale staarten
2
34
28
•
o
% proximale protoplasmadruppels
o
% distale protoplasmadruppels
62
0
Concentratie
6
o
Spermatozoa/ml
565 x 10 /ml
o
Spermatozoa/ejaculaat
847,5 x 10 /ej.
6
3.6. Diagnose
Uit het sperma-onderzoek blijkt dat er een duidelijk te laag percentage normale spermatozoa is, dit
zou minimum 80% moeten bedragen. Het percentage proximale protoplasmadruppels is te hoog.
De progressieve motiliteit en de totale sperma-output zijn wel in orde.
3.7. Behandeling
In overleg met de eigenaar werden beide spermastalen samengevoegd voor experimenteel invriezen.
Er werden 13 rietjes sperma ingevroren waarvan er één ontdooid werd na 1 week. Dit spermastaal
werd onderzocht en bleek een heel slechte kwaliteit te hebben. De totale motiliteit bedroeg minder dan
10% en de progressieve motiliteit minder dan 5%.
Na het experimenteel invriezen bleek het sperma van deze reu van zeer slechte kwaliteit en werd - in
overleg met de eigenaar- besloten om het spermastaal niet verder te bewaren aangezien de kans op
het verkrijgen van pups na inseminatie met dergelijk sperma zeer laag is.
29
BESPREKING EN BESLUIT
In onderstaande tabel (tabel 2) worden de spermakwaliteitsparameters tijdens de verschillende
sperma-afnames van Faiko samengevat.
Tabel 2. Spermakwaliteitsparameters van Faiko
Eerste bezoek
Tweede
bezoek
Derde bezoek
1e staal
Derde bezoek
2e staal
16/7/2013
6/11/2013
6/11/2013
1,5 ml
0,5 ml
1,5 ml
1,8 ml
% totale motiliteit
81
81
90
86
% progressieve motiliteit
65
65
80
82
Levend/dood verhouding
98/2
82/18
% normale spermatozoa
32
32
34
% abnormale koppen
1
12
2
% abnormale staarten
52
13
2
% proximale
protoplasmadruppels
15
40
62
% distale
protoplasmadruppels
0
0
0
9/7/2013
Volume
100/0
6
120 x 10
565 x 10
6
60 x 10
6
847,7 x 10
Spermatozoa/ml
500 x 10
Spermatozoa/ejaculaat
750 x 10
6
6
6
Bij het vergelijken van de verschillende analyses van het sperma is te zien dat het volume van de
spermarijke fractie telkens binnen de normaalwaarden ligt; deze hoort namelijk tussen 0,5 en 5 ml te
6
liggen. De concentratie ligt bij elke sperma-afname binnen de normaalwaarden, deze zijn 100 x 10 6
6
300 x 10 spermatozoa/ml. De minimale inseminatiedosis bedraagt 300 x 10 spermatozoa/ejaculaat,
alleen het tweede spermastaal voldoet niet aan deze vereiste.
De progressieve motiliteit ligt bij de eerste twee sperma-afnames net onder de minimumwaarde, deze
bedraagt 70%. Het spermastaal van de derde en vierde sperma-afname voldoen wel aan deze
minimumwaarde.
De verhouding levende/dode spermatozoa of de vitaliteit is enkel onvoldoende tijdens de tweede
sperma-afname, deze hoort minimum 90% te zijn.
Vooral het percentage normale spermatozoa is bij alle sperma-afnames duidelijk te laag. Normaal
sperma moet minimum 80% normale spermatazoa bevatten, bij natuurlijke dekking moet dit minimaal
60% zijn.
30
Zoals eerder in de literatuurstudie werd vermeld, heeft het invriezen van sperma negatieve effecten op
de vitaliteit en de fertiliteit van de spermacellen ten gevolge van het koelings- en invriesproces. Bij het
ontdooien van sperma krijgt men onvermijdelijk een daling van de kwaliteitsparameters. Hier moet
men rekening mee houden wanneer men beslist om het sperma in te vriezen.
Indien blijkt uit het sperma-onderzoek dat niet alle normaalwaarden bereikt werden, moet overwogen
worden of het wel zinvol zou zijn om het sperma in te vriezen.
In het geval van Faiko voldeden de kwaliteitsparameters niet om in aanmerking te komen voor
sperma-bewaring door middel van invriezen. Het experimenteel invriezen en ontdooien heeft bewezen
dat het inderdaad niet zinvol zou zijn om het sperma in te vriezen.
Wanneer het sperma van de reu de normaalwaarden niet haalt, kan men proberen om de kwaliteit te
verbeteren. Een eerste behandeling die men kan toepassen, is de frequentie van de sperma-afname
te verhogen in aanwezigheid van een loopse teef. Dit zou het aantal spermacellen in het ejaculaat
kunnen verhogen (Rijsselaere, 2011).
Bij Faiko werd, na de eerste sperma-afname, geadviseerd om meerdere keren sperma te laten
afnemen in een korte periode. Een week na het eerste bezoek kwam Faiko terug waarbij in tussentijd
tweemaal sperma werd afgenomen bij de eigen dierenarts. Na onderzoek van de tweede spermaafname aan de faculteit werd er echter geen verbetering van de spermakwaliteitsparameters
vastgesteld. In tegendeel, het sperma bevatte een lagere concentratie spermacellen en bovendien
werden er meer dode spermacellen in het spermastaal gevonden. Bovendien vonden bijna alle
sperma-afnames plaats in aanwezigheid van een loopse teef.
Een andere mogelijke behandeling is het toedienen van medicatie. Het toedienen van
testosteronpreparaten, prostaglandines, gonadotropine releasing hormone (GnRH) en prolactineinhibitoren worden in de literatuur sporadisch beschreven en zouden de spermakwaliteit in een
beperkt aantal gevallen kunnen verbeteren (Rijsselaere, 2011).
Bij een subcutane toediening van prostaglandine F2α aan een dosis van 0,1 mg/kg 15 minuten voor
de sperma-afname zag men een toename van de totale sperma-output. Dit is te verklaren doordat
prostaglandine F2α een contractie van de gladde spiercellen in het testiculaire kapsel en de cauda
epididymis veroorzaakt. Hierdoor ontstaat er een verhoogde vrijstelling van spermacellen uit de
epididymis naar de ductus deferens en komt dit op deze manier in het ejaculaat. Prostaglandine F2α
heeft echter ook neveneffecten. Vaak voorkomende bijwerkingen zijn speekselen en hijgen, deze
duren gemiddeld zo'n 10 tot 20 minuten. Ernstigere bijwerkingen zijn braken, diarree, tachycardie,
dyspnee, rusteloosheid en abdominale pijn, maar deze komen minder vaak voor (Hess, 2006).
Wanneer men GnRH subcutaan toedient aan een dosis van 1-2 µg/kg 60 minuten voor de spermaafname kan men soms een toegenomen libido en een verhoogd aantal spermacellen in het ejaculaat
waarnemen. Dit zou steunen op de gestegen LH- en testosteronconcentratie na GnRH-injectie. Deze
31
injectie kan gebruikt worden bij verlegen en onderdanige honden om het libido te verhogen (Hess,
2006).
Bij de 3 weken durende behandeling van de prolactine-inhibitor cabergoline aan een dosis van 5
µg/kg/dag per oraal normaliseren de prolactineconcentraties waardoor ook de gonadale functie
normaliseert en zou zo de spermakwaliteit mogelijks kunnen verbeteren. Hyperprolactinemie
veroorzaakt namelijk bij de mens hypogonadisme door de inhibitie van de GnRH-secretie.
Wetenschappelijke studies bij de hond zijn hierover echter nog niet beschikbaar (Hess, 2006).
Fokkers gebruiken soms voedingssupplementen met als doel de spermakwaliteit te verbeteren. Da
Rocha et al. (2009) concludeerden na een studie dat bepaalde supplementen wel degelijk een
positieve invloed hebben op de spermakwaliteit van de reu. Zo zagen ze dat een dagelijkse
supplementatie met omega 3, 6 en 9 vetzuren in combinatie met vitamine E gedurende 60 dagen een
significante stijging van het spermavolume teweeg bracht na 15 dagen. Na de eerste maand zag men
een verbetering van de motiliteit van de spermacellen en de concentratie van het sperma terwijl het
percentage van morfologisch abnormale spermacellen gedaald was en de spermacellen beter
beschermd waren tegen temperatuurschommelingen.
Ook aminozuren, zoals L-carnitine, worden soms als voedingssupplement aangewend om de
spermakwaliteit te verbeteren. Bij de reu wordt carnitine geproduceerd in de epididymis waar ook de
maturatie van de spermacellen plaatsvindt. Maar er werden tot nu toe nog geen wetenschappelijke
studies verricht die zouden aantonen dat de motiliteit of andere kwaliteitsparameters van het sperma
van de reu hierdoor verbeterd zouden worden (Rijsselaere, 2011).
Over het algemeen is het verbeteren van de spermakwaliteit van de reu d.m.v. medicatie of
voedingssupplementen in de meeste gevallen niet effectief en verkrijgt men vaak niet de gewenste
resultaten. De behandeling van de infertiliteit en subfertiliteit van de reu noemt men dan ook vaak de
minst lonende tak van de diergeneeskunde.
32
LITERATUURLIJST
1. Barber J. (2010). Canine semen collection and evaluation (Proceedings). Internetreferentie:
http://veterinarycalendar.dvm360.com/avhc/Medicine/Canine-semen-collection-and-evaluationProceedings/ArticleStandard/Article/detail/727382 (geconsulteerd op 20/10/2013).
2. Bencharif D., Amirat-Briand L., Le Guillou J., Garand A., Anton M., Schmitt E., Desherces S.,
Delhomme G., Langlois M.L., Destrumelle S., Vera-Munoz O., Barrière P. en Tainturier D. (2013).
Canine-chilled sperm: study of a semen extender made with low-density lipoproteins from hen egg
yolk supplemented with glutamine. Reproduction in Domestic Animals 48, 258-266.
3. da Rocha A.A., da Cuncha I.C.N., Ederli B.B., Albernaz A.P. en Quirino C.R. (2009). Effect of daily
food supplementation with essential fatty acids on canine semen quality. Reproduction in
Domestic Animals 44 (2), 313-315.
4. de Kruif A., Van Soom A., Maes D. en De Vliegher S. (2012-2013). Voortplanting van de
huisdieren. Cursus Faculteit Diergeneeskunde, Universiteit Gent, 113-182.
5. Dooley M.P., Pineda M.H., Hooper J.G. en Hsu W.H. (1990). Retrograde flow of spermatozoa into
urinary bladder of dogs during ejaculation or after sedation with xylazine. American Journal of
Veterinary Research 51, 1574-1579.
6. Dott H.M. en Foster G.C. (1979). The estimation of sperm motility in semen, on a membrane slide,
by measuring the area change frequency with an image analyzing computer. Journal of
Reproduction and Fertility 55, 161-166.
7. Ellington J., Scarlet J. en Meyers-Wallen V. (1993). Computer-assisted sperm analysis of canine
spermatozoa motility measurements. Theriogenology 40, 725-733.
8. England G.C.W. (1993). Cryopreservation of dog semen: a review. Journal of Reproduction and
Fertility Supplements 4, 243-255.
9. England G.C.W. (1998). Chapter 22: Artificial Insemination. Vermeld in: Sutton J.B. en Swift S.T.
(auteurs). Allen's fertility and obstetrics in the dog, 2
nd
edition, Blackwell Science Ltd., Londen, p.
165-172.
10. England G.C.W. en Allen W.E. (1992). Factors affecting the viability of canine spermatozoa: II.
Effects of seminal plasma and blood. Theriogenology 37, 373-381.
11. Farstad W. (1996). Semen cryopreservation in dogs and foxes. Animal Reproduction Science 42,
251-260.
12. Fontbonne A. (2011). Infertility in male dogs: recent advances. Rev. Bras. Reprod. Anim. 35 (2),
266-273.
13. Freshman J.L. (2002). Semen collection and evaluation. Clinical Techniques in Small Animal
Practice 17 (3), 104-107.
14. Günzel-Apel A.R., Günther C., Terhaer P. en Bader H. (1993). Computer-assisted analysis of
motility, velocity and linearity of dog spermatozoa. Journal of Reproduction and Fertility 47, 271278.
15. He H., Ya-guang T., Peng Z. en Gui-xue Z. (2012). Study on semen freezing preservation of
German Shepherd dogs. Journal of Northeast Agricultural University, 19 (4), 53-57.
33
16. Hess M. (2006). Documented and anecdotal effects of certain pharmaceutical agents used to
enhance semen quality in the dog. Theriogenology 66, 613-617.
17. Iguer-ouada M. en Verstegen J.P. (2001). Evaluation of the "Hamilton Thorn computer-based
automated system" for dog semen analysis. Theriogenology 55, 733-749.
18. Johnston S.D., Ward D., Lemon J., Gunn I., MacCallum C.A., Keeley T. en Blyde D. (2007).
Studies of male reproduction in captive African wild dogs (Lycaon pictus). Animal Reproduction
Science 100, 338-355.
19. Kojima E., Tsuruga H., Komatsu T., Murase T., Tsubota T. en Kita I. (2001). Characterization of
semen collected from beagles and captive Japanese black bears (Ursus thibetanus japonicus).
Theriogenology 55, 717-731.
20. Kutzler M.A. (2005). Semen collection in the dog. Theriogenology 64, 747-754.
21. Linde-Forsberg C. en Forsberg M. (1993). Results of 527 controlled artificial inseminations in
dogs. Journal of Reproduction and Fertility 47, 313-323.
22. Loncke T. (1998). Sperma-onderzoek bij de reu. Scriptie Faculteit Diergeneeskunde, Universiteit
Gent, 3-54.
23. Martínez A.I.P. (2004). Canine fresh and cryopreserved semen evaluation. Animal Reproduction
Science 82-83, 209-224.
24. McDonnell S. (2001). Oral imipramine and intravenous xylazine for pharmacologically-induced ex
copula ejaculation in stallions. Animal Reproduction Science 68, 153-159.
25. Mota P.C. en Ramalho-Santos J. (2006). Comparison between different markers for sperm quality
in the cat: Diff-Quik as a simple optical technique to assess changes in the DNA of feline
epididymal sperm. Theriogenology 65, 1360-1375.
26. Oettlé E.E. (1993). Sperm morphology and fertility in the dog. Journal of Reproduction and Fertility
Supplements 47, 257-260.
27. Rijsselaere T. (2011). Hoe kan de spermakwaliteit van de reu verbeterd worden? Vlaams
Diergeneeskundig Tijdschrift 80, 373-374.
28. Rijsselaere T. (2013-2014). Practicum sperma-afname en onderzoek bij de reu. Cursus Faculteit
Diergeneeskunde, Universiteit Gent, 1-7.
29. Rijsselaere T., Maes D., Van den Berghe F. en Van Soom A. (2011). Preservation and shipment
of chilled and cryopreserved dog semen. Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift 80, 248-253.
30. Rijsselaere T., Van Soom A., Hoflack G., Maes D. en de Kruif A. (2004). Automated sperm
morphometry and morphology analysis of canine semen by the Hamilton-Thorne analyser.
Theriogenology 62, 1292-1306.
31. Rijsselaere T., Van Soom A., Maes D. en Nizanski W. (2012). Computer-assisted sperm analysis
in dogs and cats: an update after 20 years. Reproduction in Domestic Animals, 47 (6), 204-207.
32. Rijsselaere T., Van Soom A., Van Den Broeck A. en de Kruif A. (2001). Kunstmatige inseminatie
bij de hond. Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift 70, 242-252.
33. Root Kustritz M.V. (2007). The value of canine semen evaluation for practitioners. Theriogenology
68, 329-337.
34
34. Root Kustritz M.V. (2012). Class notes - Small Animal Theriogenology. Internetreferentie:
http://www.tc.umn.edu/~rootk001/Class_notes_Root_Kustritz.htm#semen_collection
(geconsulteerd op 14/1/2014).
35. Root Kustritz M.V., Olson P.N., Johnston J.D. en Root T.K. (1998). The effects of stains and
investigators on assessment of morphology of canine spermatozoa. Journal of the American
Animal Hospital Association 34, 348-352.
36. Seager S.W.J. (1969). Successful pregnancies using frozen semen in the dog. AI Digest 12, 6.
37. Stachecki J.J., Ginsburg K.A., Leach R.E. en Armant D.R. (1993). Computer assisted semen
analysis (CASA) of epididymal sperm from the domestic cat. Journal of Andrology 14, 60-65.
38. Thuwanut P., Chatdarong K., Techakumphu M. en Axnér E. (2008). The effect of antioxidants on
motility, viability, acrosome integrity and DNA integrity of frozen-thawed epididymal cat
spermatozoa. Theriogenology 70, 233-240.
39. Van Den Broeke A. (2006-2007). Computer geassisteerde sperma-analyse bij de hond: een
overzicht. Scriptie Faculteit Diergeneeskunde, Universiteit Gent, 3-19.
40. Van Soom A. en Rijsselaere T. (2012-2013). Aanvullingen in de voortplanting en verloskunde van
de gezelschapsdieren. Cursus Faculteit Diergeneeskunde, Universiteit Gent, 190-204.
41. Van Soom A., Rijsselaere T., Van Den Broeck W. en de Kruif A. (2001). Invriezen van sperma bij
de hond. Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift 70, 253-261.
42. Watson P.F. (1979). The preservation of semen in mammals. Oxford Reviews of Reproductive
Biology 1, 283-350.
35
UNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT DIERGENEESKUNDE
Academiejaar 2013-2014
MATERNALE GEVOELENS NA KEIZERSNEDE BIJ DE TEEF
door
Marieke MESTDAGH
Promotoren:
Prof. Dr. A. Van Soom
Dr. T. Rijsselaere
Klinische casus in het kader
van de Masterproef
Universiteit Gent, haar werknemers of studenten bieden geen enkele garantie met betrekking
tot de juistheid of volledigheid van de gegevens vervat in deze masterproef, noch dat de
inhoud van deze masterproef geen inbreuk uitmaakt op of aanleiding kan geven tot inbreuken
op de rechten van derden.
Universiteit Gent, haar werknemers of studenten aanvaarden geen aansprakelijkheid of
verantwoordelijkheid voor enig gebruik dat door iemand anders wordt gemaakt van de inhoud
van de masterproef, noch voor enig vertrouwen dat wordt gesteld in een advies of informatie
vervat in de masterproef.
UNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT DIERGENEESKUNDE
Academiejaar 2013-2014
MATERNALE GEVOELENS NA KEIZERSNEDE BIJ DE TEEF
door
Marieke MESTDAGH
Promotoren:
Prof. Dr. A. Van Soom
Dr. T. Rijsselaere
Klinische casus in het kader
van de Masterproef
VOORWOORD
Bij deze wil ik enkele mensen bedanken die door hun steun en begeleiding geholpen hebben bij het
tot stand komen van deze Masterproef.
In eerste instantie wil ik mijn promotor Prof. Dr. A. Van Soom bedanken voor de goede begeleiding,
het snelle verbeterwerk en het verschaffen van enkele artikels die mij op weg hebben geholpen bij het
schrijven van deze Masterproef.
Verder wil ik mijn promotor Dr. Rijsselaere bedanken voor het nalezen van deze Masterproef.
Tot slot wil ik mijn mama, broer en vriend bedanken voor hun onvoorwaardelijke steun doorheen mijn
hele studie, wat mij geholpen heeft door te zetten wanneer het iets moeilijker ging.
INHOUDSOPGAVE
SAMENVATTING ................................................................................................................................ p. 1
INLEIDING ........................................................................................................................................... p. 2
LITERATUURSTUDIE ......................................................................................................................... p. 4
1.
Het gedrag van de hond....................................................................................................... p. 4
1.1. Historiek .......................................................................................................................... p. 4
1.2. Sensorische en neurologische oorsprong ...................................................................... p. 4
1.2.1.
De zintuigen ......................................................................................................... p. 4
1.2.1.1. Het gezichtsvermogen .................................................................................... p. 4
1.2.1.2. Het gehoor ...................................................................................................... p. 5
1.2.1.3. De reukzin ....................................................................................................... p. 6
1.2.1.4. De smaakzin ................................................................................................... p. 6
1.2.1.5. De tastzin ........................................................................................................ p. 6
1.2.2.
Neurologische oorsprong..................................................................................... p. 7
2.
Het gedrag van de teef......................................................................................................... p. 8
2.1. Paringsgedrag ................................................................................................................. p. 8
2.1.1.
Pro-oestrus .......................................................................................................... p. 8
2.1.2.
Oestrus ................................................................................................................ p. 9
2.1.3.
Metoestrus/dioestrus ........................................................................................... p. 9
2.1.4.
Anoestrus ........................................................................................................... p. 10
2.2. Dracht ............................................................................................................................ p. 11
2.2.1.
Fysiologie en endocrinologie ............................................................................. p. 11
2.2.2.
Gedrag ............................................................................................................... p. 12
2.3. Partus ............................................................................................................................ p. 12
2.3.1.
De natuurlijke partus .......................................................................................... p. 12
2.3.1.1. Het voorspellen van de partusdatum ............................................................ p. 12
2.3.1.2. De normale partus ........................................................................................ p. 13
2.4. Maternaal gedrag .......................................................................................................... p. 14
2.4.1.
Moeder - jong interacties ................................................................................... p. 14
2.4.2.
Adoptie ............................................................................................................... p. 15
2.4.3.
Zorg door anderen ............................................................................................. p. 16
3.
Keizersnede bij de teef....................................................................................................... p. 17
3.1. Het plannen van een keizersnede ................................................................................ p. 17
3.2. Het opvolgen van een risicopatiënt ............................................................................... p. 18
3.3. Het uitvoeren van een keizersnede .............................................................................. p. 18
3.3.1.
Anesthesie ......................................................................................................... p. 18
3.3.2.
Chirurgische techniek ........................................................................................ p. 19
3.3.3.
Het overhandigen van de pups .......................................................................... p. 20
3.4. Invloed op maternale gevoelens ................................................................................... p. 20
4.
Abnormaal gedrag van de teef (post partum) .................................................................... p. 23
4.1. Agressie ........................................................................................................................ p. 23
4.2. Mishandeling of kannibalisme ....................................................................................... p. 23
4.3. Afwijzing ........................................................................................................................ p. 23
CASUÏSTIEK ..................................................................................................................................... p. 25
1.
Signalement ....................................................................................................................... p. 25
2.
Anamnese .......................................................................................................................... p. 25
3.
Keizersnede ........................................................................................................................ p. 25
4.
Postoperatief ...................................................................................................................... p. 25
BESPREKING EN BESLUIT ............................................................................................................. p. 27
REFERENTIELIJST .......................................................................................................................... p. 30
SAMENVATTING
Het gedrag van de hond wordt deels bepaald door zijn genetische achtergrond, als afstammeling van
de wolf. De input van een bepaald gedrag is afkomstig van de zintuigen, namelijk het
gezichtsvermogen, het gehoor, de reukzin, de smaakzin en de tastzin. Deze input wordt in de
hersenen verwerkt tot een bepaalde output met als reactie een motorische activiteit.
De teef kent bepaalde gedragingen afhankelijk van in welk cyclusstadium ze zich bevindt, namelijk
pro-oestrus, oestrus, metoestrus/dioestrus of anoestrus. Deze verschillen in het gedrag hebben te
maken met de hormonenspiegels die veranderen gedurende de verschillende stadia. In de oestrus
vertoont de teef paringsgedrag waardoor ze toelaat om gedekt te worden.
Tijdens de dracht en de partus spelen opnieuw hormonale veranderingen een enorme invloed op het
gedrag van de teef. Naar het einde van de dracht toe vertoont de teef de zogenaamde nestdrang
waarbij ze materiaal versleept naar haar nestplaats. De neiging om te graven kan dan ook gezien
worden, dit is een instinctief gedrag afkomstig van de wolven die hun eigen nest graven. De interacties
tussen een teef en haar pasgeboren pups kan men kortweg maternale gevoelens of maternaal gedrag
noemen. Tal van factoren dragen bij tot dit gedrag, onder andere het uitdrijven van de pup doorheen
het geboortekanaal en het hormoon oxytocine. Zij zorgen voor een gevoelige periode, vlak na de
geboorte, waarin de teef maternale gevoelens ontwikkelt tegenover haar pup. Soms kan deze
ontwikkeling verstoord geraken waardoor een teef agressie kan vertonen tegenover haar pup, deze
kan afwijzen, mishandelen of zelfs opeten.
Bij het uitvoeren van een keizersnede ziet men vaak verstoorde tot geen maternale gevoelens. Hierbij
gebeurt er namelijk geen vaginale-cervicale stimulatie, wat veroorzaakt wordt door het uitdrijven van
de pup. Deze stimulatie veroorzaakt een vrijstelling van oxytocine die bijdraagt tot de ontwikkeling van
maternale gevoelens. De anesthetica die gebruikt worden tijdens deze operatie zouden ook een
invloed hebben op het ontstaan van maternale gevoelens.
In deze Masterproef wordt door middel van een literatuurstudie en de bespreking van een casus
dieper ingegaan op de ontwikkeling van maternale gevoelens bij de teef. De casus handelt over een
teef waarbij de dracht pathologisch verlengd was en daardoor een keizersnede werd uitgevoerd. Na
de keizersnede werd de pup niet aanvaard door de teef. In de bespreking van deze casus wordt
beschreven hoe men de beste omstandigheden kan creëren om de ontwikkeling van maternale
gevoelens te stimuleren na een keizersnede.
Kernwoorden: Gedrag - Keizersnede - Maternale gevoelens - Oxytocine - Teef
INLEIDING
Maternale gevoelens zijn een onderdeel van het gedrag van een teef die zorgen voor een band tussen
moeder en jong. Pups van een teef die een uitstekende moeder is en haar pups lang en intensief
verzorgt, hebben een betere kans om te overleven en minder gedragsproblemen te ontwikkelen
(Beaver, 2009). Maternale gevoelens spelen dus een enorm belangrijke rol in de algemene
ontwikkeling van pup tot adult. Deze maternale gevoelens ontstaan door verschillende factoren, zijnde
hormonen zoals oxytocine en oestradiol, de ervaring van de teef, erfelijkheid en de vaginale-cervicale
stimulatie die plaatsvindt wanneer een pup het geboortekanaal passeert (Hoskins, 2001; Poindron,
2005).
Door verschillende redenen kan een teef echter ook verstoorde tot geen maternale gevoelens
vertonen tegenover haar pups. Hierbij zien we soms dat de teef agressief is, haar pups afwijst,
mishandelt of opeet. Wanneer een teef agressief is tegenover haar pups is het belangrijk om uit te
sluiten dat dit geen pijn reflecteert, wat mogelijk is bij mastitis (Root Kustritz, 2005).
Bij afwijzing zijn er een aantal mogelijkheden. Als één of twee pups herhaaldelijk weggeduwd,
weggedragen of verborgen worden, kan dit erop wijzen dat er iets mis is met die bepaalde pup(s). Dit
gedrag kan een natuurlijke reactie zijn op pups die weinig kans zouden maken om te overleven,
waardoor de teef geneigd is om haar energie te steken in haar andere pups die een betere kans
maken. Een pup die koud aanvoelt of niet actief is, zal routinematig afgewezen worden door een teef
(Root Kustritz, 2005).
Indien echter het volledige nest afgewezen wordt, kan dit erop wijzen dat er iets mis is met de teef. In
dit geval is het belangrijk om aandachtig te zijn voor signalen die wijzen op ziekte, zoals mastitis,
metritis, puerperale tetanie, alsook op de omgevingsfactoren die stress zouden kunnen veroorzaken
bij de teef, zoals een te luidruchtige omgeving of een groot nest. Bij volledige afwijzing moet men er
ook rekening mee houden dat de teef gewoon een slechte moeder kan zijn. Dit komt vaak voor bij
teven die voor het eerst een nest krijgen. Bij deze teven ziet men vaak dat de maternale gevoelens
zich beter ontwikkelen naarmate ze meerdere nesten krijgen (Root Kustritz, 2005).
Bij het uitvoeren van een keizersnede moet men er bewust van zijn dat dit een invloed heeft op de
ontwikkeling van maternale gevoelens. Hierbij passeert de pup namelijk niet doorheen het
geboortekanaal waardoor er ook geen vrijstelling van oxytocine gebeurt. Oxytocine zorgt voor een
gevoelige periode na de geboorte waarin de teef in staat is om de geur van de pups te herkennen als
die van zichzelf. In deze periode wordt er een band gevormd tussen moeder en jong waarbij de
maternale gevoelens zich ontwikkelen. Deze periode bedraagt waarschijnlijk minder dan 24 uur en is
dus een kritieke periode in de aanvaarding van een pup door de teef (Hoskins, 2001).
Het gebruik van anesthetica tijdens een keizersnede zou ook een invloed hebben op het maternaal
gedrag (Takaenoki et al., 2014).
2
Wanneer een pup afgewezen wordt, kan men deze meestal zonder problemen bij een andere teef met
een nest plaatsen. De nieuwe moeder zal de pup aanvaarden alsof het haar eigen pup zou zijn. Dit is
een eigenschap van de wolven die genetisch bewaard is gebleven bij de meeste gedomesticeerde
honden. Alle wolven in een roedel verzorgen samen hun welpen, er is namelijk geen voordeel voor de
roedel indien een wolvin enkel haar eigen welpen zou opvoeden. De opvoeding van een pup door een
andere moeder werkt het vlotst wanneer de pup in zijn eerste levensweek gewisseld wordt en als de
werkelijke moeder en de pleegmoeder genetisch verwant zijn (Hart, 1980; Root Kustritz, 2005).
Deze Masterproef bestaat uit een literatuurstudie en een casus. De literatuurstudie schetst een beeld
hoe bepaalde gedragingen in de hond tot stand komen, in het bijzonder bij de teef. De verschillende
gedragingen tijdens paring, dracht, partus en post partum worden besproken. De probleemstelling van
het gebrek aan maternale gevoelens na keizersnede wordt aangehaald, alsook de soorten abnormaal
gedrag van de teef post partum.
De casus handelt over een teef die na een keizersnede haar pup niet wil aanvaarden. Hierbij wordt
besproken wat de oorzaken zouden kunnen zijn en wat er zou kunnen gedaan worden om dit soort
gedrag te vermijden.
3
LITERATUURSTUDIE
1. HET GEDRAG VAN DE HOND
1.1. Historiek
Gedrag kan men definiëren als alle bewuste of onbewuste handelingen die al dan niet waarneembaar
zijn. Zowel mensen als dieren vertonen gedrag. Om het gedrag van de hond te begrijpen, moet men
beseffen waar hij vandaan komt en dus terugkeren naar zijn voorouder, de wolf. De samenwerking
tussen mens en hond begon zo'n 10 000 jaar geleden, ver voor de domesticatie van andere dieren
zoals de kat, het paard of de koe (Beaver, 2009).
De hond heeft verschillende rollen gespeeld sinds hij in ons leven kwam. Van voedsel tot metgezel,
van werkkracht tot speciale vriend. Doorheen de tijd werden verschillende rassen gecreëerd, met elk
hun eigen grootte, kleur en eigenschappen. Dit alles is te danken aan de grote genetische
kneedbaarheid van de Canis familiaris. Maar ondanks de grote verscheidenheid in gedrag tussen de
verschillende hondenrassen is het basisgedrag van elke hond heel gelijk tussen de rassen en is dit
terug te brengen naar hun dichtste verwant, de wolf. Men kan de wolf als model beschouwen om het
gedrag van de huidige gedomesticeerde hond te begrijpen, maar het is ook van belang om te beseffen
dat duizenden jaren van selectief fokken het gedrag van de hond beïnvloed heeft (Beaver, 2009).
1.2. Sensorische en neurologische oorsprong
Het zenuwstelsel is zowel direct als indirect verantwoordelijk voor alle gedragingen. De hersenen
verwerken de input die afkomstig is van de zintuigen, ontwikkelt hierop een reactie en zorgt uiteindelijk
voor de juiste motorische functies. De kettingreactie input-verwerking-output kan beïnvloed worden
door verschillende factoren, zoals hormonen, alertheid, eerdere ervaringen, gezondheid, omgeving en
sensorische functie. Indien men begrijpt hoe bepaalde factoren een input beïnvloeden tot een
bepaalde output, kan het helpen om gedragingen beter te begrijpen, zowel een normaal als
abnormaal gedrag (Beaver, 2009).
1.2.1. De zintuigen
1.2.1.1. Het gezichtsvermogen
Het gezichtsvermogen is voor de meeste mensen het belangrijkste zintuig, wat niet noodzakelijk bij
andere diersoorten ook zo is. Honden zien de wereld rondom hen anders dan hoe wij die zien. Het
visueel systeem voor honden is gebaseerd op datgene wat zij nodig hebben als jager. De ontwikkeling
van het gezichtsvermogen is onvolledig bij de geboorte, als zichtbaar bewijs kent men de gesloten
oogleden bij een pasgeboren pup. De palpebrale reflex, namelijk het sluiten van de ogen wanneer de
4
oogleden aangeraakt worden, is aanwezig bij de geboorte, in tegenstelling tot de andere
beschermingsreflexen die later ontwikkeld worden (Fox, 1963).
Zoals de meeste roofdieren heeft de hond een grote hoeveelheid binoculair zicht in zijn gezichtsveld
met een grote blinde vlek achter de kop. Het binoculair veld, ofwel
het overlappend gezichtsveld, bedraagt bij de hond 60 tot 116
graden terwijl het bij de mens 140 tot 160 graden bedraagt. Elk oog
heeft een bijkomend monoculair gezichtsveld van gemiddeld 86 tot
90 graden, wat resulteert in een totaal gezichtsveld van 240 tot 290
graden. De mens heeft slechts een totaal gezichtsveld van ongeveer
180 graden, waardoor honden een breder gezichtsveld hebben en
ze dus meer van de wereld zien maar anderzijds ook beperkt zijn
om zich te focussen op voorwerpen dichtbij (Beaver, 2009).
Het gezichtsveld varieert tussen de verschillende hondenrassen
(figuur 1). Zo heeft de Pekingees een groter binoculair gezichtsveld
dan de langsnuitige Borzoi, terwijl deze laatste grotere monoculaire
gezichtsvelden heeft (Beaver, 2009).
Fig. 1. Het gezichtsveld van de hond met het binoculair gezichtsveld (oranje), het monoculair gezichtsveld (geel)
en de blinde vlek (paars) (uit Beaver, 2009)
1.2.1.2. Het gehoor
Het gehoor of het auditieve systeem is, net zoals het visueel systeem, onvolledig ontwikkeld bij de
geboorte van een pup. De ontwikkeling gaat dan ook postnataal verder. Rond de leeftijd van 12 tot 14
dagen beginnen de gehoorkanalen zich te openen. Alhoewel deze opening lijkt te gebeuren in een
aantal dagen, duurt het toch een vijftal weken voordat de gehoorkanalen zich volledig openen
(Breazile, 1978). Pas wanneer de gehoorkanalen geopend zijn, begint de pup geleidelijk aan beter te
horen. De mogelijkheid om een bepaalde toon te horen is afhankelijk van twee factoren. Enerzijds is
er de frequentie van een toon, uitgedrukt in Hertz (Hz), en anderzijds de intensiteit van de toon,
uitgedrukt in decibels (dB). Mensen horen het best bij een frequentie van 1000 tot 4000 Hz en een
gemiddelde persoon kan zo'n 2000 verschillende toonhoogten onderscheiden. Het auditieve bereik
van honden is enigszins groter dan dat van de mens, ze horen namelijk het best van 200 tot 15 000
Hz (Beaver, 2009).
Het gehoor is een belangrijk onderdeel in de opvoeding van honden. Zo hebben bepaalde testen
aangetoond dat honden een toegenomen motorische activiteit en een "kom"- reactie vertonen op korte
noten met hoge frequentie dan op langere noten met een lagere frequentie. Deze laatste werken beter
om de "zit"- en "blijf"-reactie uit te lokken (McConnell, 1990).
.
5
1.2.1.3. De reukzin
Het is alom bekend dat de reukzin van honden veel beter is dan die van de mens. Ze worden
tegenwoordig dan ook vaak ingezet in sporenonderzoek waarbij ze de mens helpen in het zoeken
naar drugs of vermiste mensen. Het inzicht in de buitengewone reukzin van de hond was een
moeilijke taak voor de wetenschappers aangezien de beperkende humane reukzin het proefopzet
bemoeilijkte. Het extreme verschil tussen de reukzin van de mens en die van de hond is te wijten aan
de anatomie waaruit het reukorgaan is opgebouwd. Zo heeft de mens een reukepitheel van 2,0 tot
2
2
11,5 cm waar de hond een reukepitheel van 75 tot 150 cm kan hebben. De bulbus olfactorius van
6
8
een mens bevat 5 tot 20 x 10 cellen terwijl die bij de hond maar liefst 2,8 x 10 cellen bevat (Fox en
Bekoff, 1975).
Het belang om de reukzin zoveel mogelijk te stimuleren bij pasgeboren pups is niet goed bestudeerd,
niettegenstaande dat werd aangetoond dat een pup in staat is om bepaalde geuren waar te nemen
binnen de 15 minuten na de geboorte (Wells en Hepper, 2006).
1.2.1.4. De smaakzin
De smaakzin van de hond is erg gelijkend op die van de mens, alhoewel de smakelijkheid heel
verschillend is. Aan de hand van een onderzoek naar de zenuwreacties kan men besluiten dat honden
reageren op stoffen die zuur, bitter, zout en zoet smaken voor de mens. Er wordt beweerd dat
carnivoren de smaak zoet niet nodig hebben en dat hun reactie op een zoete stof minimaal is omdat
ze geen fruit eten (Ewer, 1973). De verschillende papillen op de tong worden op verschillende
tijdstippen tijdens het foetale leven gevormd waarbij de smaakpapillen eerst gezien worden op de 47
e
dag van de foetus. Pasgeboren pups zijn in staat om smaakvoorkeuren te tonen, de zenuwen van de
pasgeborene laten namelijk toe om te reageren op zes verschillende soorten suikers, gelijk aan de
reacties van een volwassen hond (Ferrell, 1984).
1.2.1.5. De tastzin
De tastzin is in tegenstelling tot de andere zintuigen wel al goed ontwikkeld bij de geboorte. Dit komt
omdat het noodzakelijk is om de pasgeboren pup te beschermen en hem te helpen met het vinden
van voedsel. Fysiek contact met de teef
veroorzaakt een kalmerend effect op een angstige
pup die zal reageren met de rooting reflex (figuur
2), hierbij duwt de pup zijn kop in een warm object.
Deze reflex helpt de blinde pasgeboren pup, die
nog niet in staat is om zichzelf te thermoreguleren,
dicht bij zijn moeder, broers en zussen te blijven.
Fig. 2. De rooting reflex (uit Beaver, 2009)
6
Dit doel hebben ook de volgende reflexen: de Galant
reflex en de auriculonasocephalische reflex. De Galant
reflex (figuur 3) houdt in dat wanneer de flank van de pup
aangeraakt wordt, deze zal reageren door zijn kop en nek
naar dezelfde kant te draaien. De
auriculonasocephalische reflex zorgt ervoor dat de pup
zijn kop zal draaien naar de kant waar zijn aangezicht
aangeraakt wordt (Beaver, 2009).
Fig. 3. De Galant reflex (uit Beaver, 2009)
1.2.2. Neurologische oorsprong
Hoewel de hersenen betrekking hebben op een deel van het gedrag, is het limbische systeem het
deel dat het sterkst betrokken is. De informatie die we hebben over het aandeel van de hersenen en
het limbische systeem in de ontwikkeling van het gedrag, is verkregen door studies met ratten, katten
en primaten. Men kan stellen dat het limbische systeem bestaat uit een limbische lob of kwab en
geassocieerde subcorticale structuren. Kortweg kan men zeggen dat het limbische systeem bestaat
uit een groep structuren in de grote hersenen die betrokken zijn bij emotie, genot, motivatie en het
emotioneel geheugen (Beaver, 2009).
Het is aangetoond dat specifieke zones in het limbische systeem geassocieerd kunnen worden met
bepaalde gedragingen. Maar er is nog steeds geen volledige verduidelijking van de relatie tussen
specifieke neurotransmittoren en hun metabolieten. Zo werd een verhoogde concentratie van
3-methoxy-4-hydroxyphenylglycol in het cerebrospinaal vocht van bepaalde mannen statistisch
gecorreleerd met hun geschiedenis van agressief gedrag, maar 5-hydroxyindolacetic acid, een
metaboliet van serotonine, niet (Brown et al., 1979).
7
2. HET GEDRAG VAN DE TEEF
2.1. Paringsgedrag
In welk mate een teef paringsgedrag vertoont is afhankelijk van het stadium van de
voortplantingscyclus waarin ze zich bevindt.
De hond is van nature mono-oestrisch, wat wil zeggen dat de teef één oestrische cyclus per jaar heeft.
De primitieve hondenrassen, zoals de Tibetaanse mastiff en de Basenji, hebben nog steeds één
oestrus per jaar. Andere hondenrassen, zoals de Beagle, maken meestal twee oestrische cycli per
jaar door. Katten, paarden, herkauwers en varkens behoren daarentegen tot de poly-oestrische
diersoorten, deze hebben namelijk meerdere oestrische cycli per jaar (Van Soom en Rijsselaere,
2012-2013).
Kleine hondenrassen hebben vaak meer cycli per jaar dan grote hondenrassen, alhoewel dit niet altijd
het geval is. Zo heeft de Duitse Herder waarschijnlijk meer cycli per jaar dan de Boston Terriër en de
Dashond (Johnston et al., 2001).
De cyclus van de hond kan opgedeeld worden in 4 perioden: pro-oestrus, oestrus,
metoestrus/dioestrus en anoestrus. In elke periode domineren andere hormonen, welke voor het
grootste deel invloed hebben op het vertoonde gedrag van de teef.
2.1.1.Pro-oestrus
De pro-oestrus duidt de periode aan voor (pro) de eigenlijke oestrus. In dit stadium zijn uiterlijke
veranderingen zichtbaar die aantonen dat de oestrus op komst is (Van Soom en Rijsselaere, 20122013).
De duur van deze periode is gewoonlijk tussen 6 en 11 dagen, met een gemiddelde van 9 dagen
(Case, 2005).
De start van de pro-oestrus wordt typisch gedefinieerd als de dag waarop een serohemorrhagische
vaginale uitvloei voor het eerst optreedt. Deze uitvloei gaat gepaard met een gezwollen vulva. In het
begin van de pro-oestrus is de vulva enorm gezwollen waardoor een poging tot paring in deze periode
moeilijk tot onmogelijk is, aangezien de intromissie bemoeilijkt is. Gedurende de pro-oestrus zal de
vulva echter zachter en meer plooibaar worden, waardoor de belemmering om te paren zal verdwijnen
(Case, 2005).
De teef in pro-oestrus trekt reuen aan, wat waarschijnlijk te wijten is aan de aanwezigheid van
seksferomonen in de vaginale secreties, anaalzaksecreties of urine, maar is dus nog niet ontvankelijk
voor dekking. Ze zal zich dan ook vaak omdraaien of grommen naar reuen die haar achterhand
besnuffelen of ze gaat zitten om dekking te vermijden (Johnston et al., 2001).
In het begin van de pro-oestrus kunnen drie seksuele reflexen waargenomen worden bij de teef. Een
eerste is het opwaarts klappen van de vulva wanneer de huid dorsaal van de vulva aangeraakt wordt.
8
Een tweede seksuele reflex is de ipsilaterale kromming van de achterpoten wanneer men tikt op de
huid rechts of links van de vulva. Als laatste reflex kan men een contralaterale of verticale deviatie van
de staart waarnemen als reactie op het tikken van de huid naast de vulva, dit noemt men "vlaggen"
(Johnston et al., 2001; Van Soom en Rijsselaere, 2012-2013).
Tijdens de pro-oestrus stijgen de serumconcentraties van oestradiol (E2) tot piekwaarden die zorgen
voor de symptomen van de loopsheid, alsook voor de voorbereiding van de uterus en de vagina op
paring en dracht. Zo zal er onder andere elongatie en oedeem van de vagina en een vergroting van
de cervix optreden. Na deze piekwaarde gaat de concentratie van oestradiol weer dalen (Case, 2005).
Tot het einde van de pro-oestrus blijven de progesteronconcentraties (P4) basaal in het bloed. Ze
stijgen daarna door de preovulatoire luteïnisatie van de follikels.
De gehaltes luteïniserend hormoon (LH) blijven basaal gedurende het grootste deel van de prooestrus, maar er kunnen toch soms kleine piekjes boven de basaalwaarden optreden (Van Soom en
Rijsselaere, 2012-2013).
De serumconcentraties van het follikelstimulerend hormoon (FSH) dalen tijdens de pro-oestrus
waarschijnlijk door de negatieve feedback op FSH door inhibine, een hormoon dat geproduceerd
wordt bij de ontwikkeling van de ovariële follikels en dat het FSH onderdrukt (Lopate, 2012).
2.1.2.Oestrus
De oestrus, ook wel de loopsheid genoemd, is de periode waarin de coïtus zal gebeuren. De oestrus
duurt, afgaand op het gedrag, gemiddeld 9 dagen met een variatiegraad van 4 tot 24 dagen (Johnston
et al., 2001).
De oestrus wordt gekenmerkt door het aanvaarden van de reu door de teef waardoor de dekking kan
plaatsvinden. De vulva blijft vergroot tijdens de oestrus maar is zachter dan tijdens de pro-oestrus. De
vaginale uitvloeiing neemt af, bevat minder bloed en wordt wat visceuzer en geel-bruin van kleur.
Alhoewel sommige teven soms tijdens zowel pro-oestrus als oestrus een serohemorrhagische uitvloei
vertonen (Johnston et al., 2001; Van Soom en Rijsselaere, 2012-2013).
De serumconcentraties van oestradiol dalen tot basale waarden, terwijl er een LH-piek plaatsvindt aan
het begin van de oestrus. Na deze LH-piek stijgt het progesteron snel. De ovulatie gebeurt ongeveer 2
tot 3 dagen na de pre-ovulatoire LH-piek. De concentratie van FSH stijgt samen met de concentratie
van LH (Johnston et al., 2001).
2.1.3.Metoestrus/dioestrus
De beide termen metoestrus en dioestrus worden gebruikt om de periode onmiddellijk volgend op de
oestrus te beschrijven (Johnston et al., 2001).
9
Metoestrus wijst op de regressieperiode die volgt op (meta) de oestrus, terwijl dioestrus eerder duidt
op de periode van seksuele rust die komt tussen (dia) twee perioden van oestrus. In de Engelstalige
literatuur wordt dioestrus vaak als alternatief voor metoestrus gebruikt (Van Soom en Rijsselaere,
2012-2013).
De metoestrus is aangebroken wanneer de teef voor het eerst de coïtus weigert. Na het einde van de
oestrus gaan de vulvalippen geleidelijk minder gezwollen zijn en zal de serohemorrhagische vaginale
uitvloei tijdens de vroege metoestrus ophouden (England, 2013).
De metoestrus wordt gekenmerkt door progesterondominantie. De serumconcentraties van
progesteron zijn even hoog bij drachtige, niet-gedekte en gehysterectomiseerde teven. Er is een
progesteronpiek op dag 20-30, gevolgd door een plateaufase. Het progesteron daalt pas als de
corpora lutea verouderen (Van Soom en Rijsselaere, 2012-2013).
De serumconcentraties van oestradiol blijven basaal en ook de LH-waarden blijven laag. Het
prolactine stijgt in de tweede helft van de metoestrus bij P4-daling, dit kan een schijndracht uitlokken.
In de eerste helft van de metoestrus functioneren de corpora lutea zelfstandig, terwijl ze in de tweede
helft ondersteund worden door de secretie van prolactine, dit werkt luteotroof bij de teef (Van Soom en
Rijsselaere, 2012-2013).
De metoestrus duurt ongeveer 60 dagen en eindigt wanneer de circulerende
progesteronconcentraties een minimum bereiken. Er zijn echter geen klinische symptomen die het
einde van de metoestrus aankondigen (England, 2013).
2.1.4.Anoestrus
De anoestrus is de periode van ovariële inactiviteit tussen het einde van de metoestrus (of dracht) en
het begin van de volgende pro-oestrus. Deze periode duurt ongeveer 4 maanden, maar dit kan ook
variëren van 1 maand tot 2 jaar (England, 2013).
De duur van de anoestrus kan beïnvloed worden door de tijd van het jaar, feromonen en andere,
onbekende factoren (England, 2013).
De normale teef in anoestrus trekt geen reuen aan en is niet ontvankelijk om gedekt te worden. De
vulva is klein en er is geen tot een minimale vaginale uitvloei (Johnston et al., 2001).
Qua endocrinologie is de anoestrus verre van een rustige fase in de cyclus van de teef. De
serumconcentraties van LH nemen in de late anoestrus toe door middel van pulserende uitbarstingen
die kunnen leiden tot een volgende pro-oestrus, de LH piekt dus net voor het begin van de prooestrus. De FSH-waarden stijgen gedurende de anoestrus, waarbij in de late anoestrus een
concentratie bereikt kan worden die zo hoog is als deze die aanwezig is bij de pre-ovulatoire FSH-piek
10
tijdens de oestrus. De oestradiolwaarden fluctueren en de progesteronwaarde is basaal (< 1 ng/ml)
(Johnston et al., 2001; Van Soom en Rijsselaere, 2012-2013).
2.2. Dracht
2.2.1. Fysiologie en endocrinologie
De normale dracht kan men in drie fasen beschouwen. Een eerste fase noemt men de preimplantatiefase, waarbij de vrucht als een embryo beschouwd wordt. In deze fase vindt de bevruchting
van de eicel door de zaadcel plaats, ter hoogte van de eileider. Op dag 10-12 na de LH-piek bevindt
de dan nog vrije blastocyst zich in de uterus. Gedurende deze periode is er sprake van
spacing/migratie waarbij de bevruchte eicel zich transuterien verplaatst om een geschikte
implantatieplaats te vinden. Op dag 18-20 na de LH-piek gaat de blastocyst zich hechten aan het
endometrium. Pas op dag 20-22 na de LH-piek gebeurt de werkelijke implantatie van de eicel in het
endometrium. Tijdens deze fase van de dracht is er geen drachtdiagnose mogelijk (Verstegen-Onclin
en Verstegen, 2008; Van Soom en Rijsselaere, 2012-2013).
De tweede fase wordt gekenmerkt door implantatie tot ossificatie van de vrucht die men nu een laat
embryo-foetus noemt. Hierbij wordt de endothelio-choriale placenta gevormd, alsook de twee
vruchtzakken rond de foetus: amnion en allantois. De vruchtblaas van de hond heeft een
gordelplacenta met een typische donkergroene randzone (hemoverdine), wat veroorzaakt wordt door
afbraak van maternaal bloed dat een ijzerbron vormt voor de foetus. Rond dag 35 na de ovulatie krijgt
de foetus zijn typische kenmerken (Johnston et al., 2001; Van Soom en Rijsselaere, 2012-2013).
In de derde fase van de normale dracht gaat de ossificatie verder tot de partus, hierbij spreekt men
van een foetus-neonatus. Rond dag 40 worden de ogen van de foetus gesloten, krijgt hij haar en
pigmentatie. Op dag 45 na de ovulatie is de verbening zo goed als rond en kan men via
röntgenstralen nagaan hoeveel pups er aanwezig zijn, alsook hun ligging en grootte. Rond dag 63
vindt de partus plaats, al kan dit enorm variëren. Ten eerste hangt het af van teef tot teef en als
tweede reden kan men opmerken dat dit aantal varieert afhankelijk van welke fysiologische of
gedragsmatige gebeurtenis men ziet als "dag 0". Zo vindt de partus plaats 65 dagen na de LH-piek, 63
dagen na de ovulatie en 57 dagen na het begin van de cytologische metoestrus, wat bepaald wordt
door een vaginaal uitstrijkje. Als men de drachtlengte definieert als de lengte in tijd van de dag van
dekking tot de dag van werping, verkrijgt men een variatie van 57 tot 72 dagen (Johnston et al., 2001;
Van Soom en Rijsselaere, 2012-2013).
Het belangrijkste hormoon om de dracht in stand te houden bij de teef is progesteron. De
progesteronconcentraties bij een drachtige teef verschillen maar een beetje van de concentraties bij
een niet drachtige teef in metoestrus. Prolactine, een hormoon afkomstig van de hypofyse, beïnvloedt
de ontwikkeling van de melkklieren en de melkproductie. De serumconcentratie van prolactine stijgt
11
aanzienlijk tijdens de tweede helft van de dracht en piekt zelfs hoger dan de progesteronconcentratie
die daalt gedurende de laatste 2 tot 3 dagen van de dracht (Rice, 2009).
2.2.2. Gedrag
Naar het einde van de dracht toe zal de teef klinische tekens vertonen alsook gedragsveranderingen
die de aankomende partus kunnen voorspellen. De teef zal een rustige plaats opzoeken met een soort
van geschikt nestmateriaal, dit noemt men nestdrang en is te merken aan het verslepen van materiaal
door de teef naar haar nestplaats. Een instinctieve neiging om te graven kan aanwezig zijn, dit is
afkomstig van de voorouders, de wolven, die hun eigen nest graven (Naaktgeboren, 1968).
Wanneer de rusteloosheid van de teef toeneemt zal ze vaker haar nestmateriaal herschikken, dit is
vooral enkele dagen voor de partus op te merken. In deze periode zal de eetlust van de teef afnemen.
Zo'n 12 tot 24 uur voor de werkelijke partus in gang treedt, zal er een dramatische toename in de
rusteloosheid van de teef waar te nemen zijn (Bleicher, 1962).
Onder rusteloosheid kan men verstaan dat de teef het nestmateriaal versnippert door erin te graven
en het te verscheuren. Ze zal afwisselend opstaan en gaan liggen, vragen om naar buiten en
vervolgens weer naar binnen te mogen komen. De teef zal een toegenomen vriendelijkheid vertonen
tegenover mensen en dieren die ze graag mag, maar ook een toegenomen agressie tegenover
vreemden. Dit laatste kan men beschouwen als een overblijfsel van de voorouders die de nestplaats
moeten beschermen tegen predatoren (Bleicher, 1962).
Honden die enorm gehecht zijn aan hun eigenaar kunnen verontrust geraken wanneer deze persoon
de ruimte waarin de nestplaats zich bevindt verlaat. Voor deze honden kan de stress die deze
scheiding veroorzaakt zo groot zijn dat ze beslissen om hun nestplaats te verlaten en in de buurt van
de eigenaar te werpen (Naaktgeboren, 1968).
2.3. Partus
2.3.1.De natuurlijke partus
2.3.1.1. Het voorspellen van de partusdatum
Bij een natuurlijke partus waarbij men geen grote problemen verwacht, is het nuttig om een idee te
hebben wanneer de partus ongeveer zou plaatsvinden. Op deze manier kan men alles in gereedheid
brengen om de teef in een rustige en georganiseerde omgeving te laten werpen. Zo is het aan te
raden om de teef twee weken voor de partus naar de werpkist te brengen waar voldoende beweging
mogelijk is. Het is van belang om een evenwichtige voeding te geven en dit in kleinere hoeveelheden
maar frequenter aan te bieden. Overgewicht moet vermeden worden want dit is een belangrijke factor
in het optreden van dystocie. Ook is het af te raden om calcium te supplementeren, aangezien dit een
onderdrukking van de parathyroïde veroorzaakt (Van Soom en Rijsselaere, 2012-2013).
12
In het algemeen duurt de dracht bij de teef 65 ± 1 dagen als men deze meet vanaf de pre-ovulatoire
LH-piek. Voor de voldragen dracht, berekend vanaf de inseminatie, stelt men echter een variatie vast
van 57 tot 72 dagen. Deze metingen zijn te wijten aan de mogelijke periode van 6 dagen waarin de
spermacellen nog een potentiële levensvatbaarheid hebben in de vrouwelijke geslachtstractus en in
deze periode dus nog eicellen kunnen bevruchten (Concannon et al., 1983).
Indien we rasspecifiek kijken naar de hond uit de casus kunnen we stellen dat de drachtperiode bij
een Beagle 63 ± 2 dagen duurt na de eerste aanvaarding van de reu bij het begin van de oestrus
(Andersen en Simpson, 1973).
Men kan aan een aantal symptomen merken dat de partus nadert. Zo is er een zwelling van de
melkklieren zichtbaar vanaf 2 weken prepartum, dit wijst op het begin van de lactatie. Vanaf ongeveer
7 dagen prepartum kan het nestgedrag van de teef opgemerkt worden. De teef zal in die periode ook
een verminderde activiteit en eetlust vertonen. Vanaf 7 dagen prepartum kan de teef de cervixprop
verliezen. Vanaf 24 tot 12 uur voor de partus daalt de progesteronconcentratie in het bloed tot minder
dan 1-2 ng/ml en 2 tot 1 uur voor de partus kunnen er lochia uit de vulva treden, te zien als een groenzwarte uitvloeiing (Van Soom en Rijsselaere, 2012-2013).
2.3.1.2. De normale partus
De normale partus verloopt volgens 3 fasen. De eerste fase wordt gekenmerkt door vagina- en
cervixdilatatie en duurt ongeveer 6 tot 12 uur. In deze fase leiden uteriene contracties tot een
complete cervixdilatatie waarbij er actieve contracties van de longitudinale en circulaire spiervezels
van de uteruswand optreden die uitwendig niet zichtbaar zijn. De teef voelt zich oncomfortabel op dit
moment en zal dit ook op verschillende manieren uiten, zoals onrust, anorexie, een bezorgde blik,
hijgen, rillen, naar de flanken kijken, janken, braken en het maken van een nest. Alhoewel er soms
ook weinig tot geen symptomen te zien zijn. Er is een voorbijgaande daling van één of meer graden
van de rectale temperatuur. Deze fase kan langer duren bij teven die voor het eerst gaan werpen, bij
hen kan dit tot 36 uur duren (Johnston et al., 2001; Seranne, 2004; Van Soom en Rijsselaere, 20122013).
De tweede fase noemt men de uitdrijvingsfase en deze duurt gemiddeld 3 tot 12 uur. Deze fase is
aangebroken wanneer de cervix volledig gedilateerd is en de pups doorheen het geboortekanaal
voortbewegen om geboren te worden. De start is kenmerkend aan het vruchtwater dat breekt (helder
vocht), de zichtbare persbewegingen en de rectale temperatuur die normaal wordt. Normaal wordt de
eerste pup binnen de 4 uur na de start van deze uitdrijvingsfase geboren. Het partusinterval tussen de
verschillende pups varieert van 5 tot 120 minuten waarbij de uitdrijving van de eerste pup het langst
duurt. Na de geboorte van een pup bijt de teef de navelstreng door (figuur 4) (Johnston et al., 2001;
Beaver, 2009; Van Soom en Rijsselaere, 2012-2013).
13
De derde fase wordt gekenmerkt door de expulsie van de placenta's. Dit gebeurt voornamelijk tijdens
de tweede fase of kort erna. De meeste placenta's worden samen met een pup of 5 tot 15 minuten na
de geboorte van een pup uitgedreven. Soms
worden er meerdere placenta's tegelijk
uitgedreven. Het kan gebeuren dat er een
placenta achterblijft in de teef, dit gebeurt niet
vaak maar het is toch belangrijk om te controleren
of elke placenta uitgedreven is. Vaak gebeurt het
dat de teef de nageboorten opeet, waardoor
braken en diarree kunnen optreden (Johnston et
al., 2001; Van Soom en Rijsselaere, 2012-2013).
Fig. 4. De teef bijt de navelstreng van haar pasgeboren
pup door (uit Beaver, 2009)
2.4. Maternaal gedrag
2.4.1. Moeder - jong interacties
De eerste 12 uur nadat de partus zich voltrokken heeft, zal de teef zelden haar pups verlaten en is ze
extreem beschermend voor haar pups tegenover vreemden (Bleicher, 1962). Deze extreme reactie
kan een manier zijn om haar remmen los te laten. Het prooi-achtige uiterlijk van de pups en de
hormonale staat van de teef zouden namelijk normaal gesproken leiden tot agressie, maar dit
agressief instinct wordt geremd. Het kan zijn dat de teef toelaat dat de pups worden vastgenomen
door vertrouwde personen, maar dan nog blijft ze nerveus tot alle pups teruggeplaatst worden
(Johnson en Grace, 1987). Pups die het nest verlaten hebben, worden dan ook meer gelikt door de
teef dan deze die wel met rust werden gelaten (Beaver, 2009).
Gedurende de eerste week na de partus zal de teef haar pups nauwelijks verlaten. Twee weken post
partum kan de teef de pups voor maximum 2 à 3 uur per keer verlaten. Wanneer ze dan terugkeert
naar de werpkist zal ze de pups uitgebreid verzorgen en laten zuigen. In deze periode rust ze ook
samen met haar pups, dit is een gedrag dat haar pups helpt om hun lichaamstemperatuur onder
controle te houden wanneer ze nog niet in staat zijn om dit zelf te doen. Gedurende de eerste paar
weken staat de teef erop dat de pups blijven waar ze geworpen werden. Wanneer iemand de pup
opneemt, zal ze deze terugbrengen naar het nest of ze haalt het hele nest terug wanneer deze naar
een nieuwe plaats werden gebracht (Bleicher, 1962; Fuller en Fox, 1969).
Naarmate de pups ouder worden, zal de teef minder tijd met hen doorbrengen. Voor een deel heeft
deze geleidelijke gedragsverandering te maken met hormonale veranderingen, maar ook de fysieke
verandering van de pups draagt hiertoe bij. Bij het uitwisselen van enkele van haar pups met pups uit
14
een jonger nest verandert het gedrag van de teef dramatisch. Zo zal haar maternaal gedrag weer fors
toenemen, van verzorging van de pups tot het voeden van de pups (Korda en Brewinska, 1977).
Zogende teven vertonen een lagere reactie van de bijnierschors op stress dan teven die niet zogen.
Deze lage reactie is een reden waarom de teef rustig kan blijven en haar jongen kan blijven verzorgen
in omstandigheden waarin ze normaal stress zou vertonen (Jöchle en Andersen, 1977).
Moeder - jong interacties veranderen in de tijd, zo
zal er een wijziging in het gedrag van de teef
optreden wanneer de pups zo'n 4 weken oud zijn.
De teef verlaat steeds meer en langer de pups en
zal niet altijd meer reageren wanneer de pups
proberen te zuigen, ze zal vaak recht gaan staan
om dit te vermijden (figuur 5) (Wilsson, 1984).
Fig. 5. De teef staat recht zodat zuigen moeilijker wordt
voor de pups (uit Beaver, 2009)
De teef wordt ook agressiever naar de pups toe en zal een geremde beet gebruiken om te
benadrukken dat ze minder belangstelling heeft voor de pogingen van de pups om te zuigen. Haar
acties worden gevolgd door een onderdanige houding van de pups, waarop zij zal reageren met het
likken van de pups (Wilsson, 1984).
Na 10 weken gaan de pups weg van de geremde agressieve reacties van de teef, zoals verwacht
wordt bij het ontstaan van ouder-nakomeling conflicten (Bleicher, 1963; Trivers, 1974).
Er doet zich een natuurlijk conflict voor dat afhankelijk is van de tijd en de hoeveelheid die de teef
geïnvesteerd heeft in haar pups. Zo zullen jongen die langer en meer intensief verzorgd werden door
hun moeder een betere kans hebben om te overleven, maar dit betekent ook een langere periode van
beperkte middelen voor de teef. Pups die vroeg gespeend werden, hebben meer kans om
gedragsproblemen te ontwikkelen, vooral diegene die geassocieerd zijn met angst (Beaver, 2009). De
voordelen om na het spenen nog bij de moeder te blijven werden experimenteel aangetoond. Zo
vertoonden pups die van hun 6 tot 10 weken leeftijd bij hun moeder bleven een betere ontwikkeling
van hun motorische vaardigheden en behendigheid, waren ze minder verontrust door isolatie en
voelden zich minder aangesproken om mensen te benaderen (Fält en Wilsson, 1979).
2.4.2. Adoptie
Het adopteren van pups is meestal geen probleem voor een teef met een nest, ook al zijn de pups
enkele weken ouder dan die van haar eigen nest. Dit komt doordat alle wolven in een roedel samen
hun welpen verzorgen en allen genetisch verwant zijn met elkaar. Er is geen voordeel voor de roedel
als een wolvin enkel haar eigen welpen zou erkennen en verzorgen. Dit gedrag is dus bij veel honden
15
genetisch in stand gehouden en maakt op deze manier adoptie van niet verwante pups mogelijk (Hart,
1980).
Het plaatsen van pups bij een andere moeder, zodat deze zich als een pleegmoeder over de pups kan
ontfermen, kan nodig zijn indien de teef ziek of dood is, het nest te groot is of de teef haar pups niet
wil aanvaarden. Sommige teven kunnen hun eigen pups herkennen door hun reukzin, dit is
waarschijnlijk gelinkt aan de vrijstelling van het hormoon oxytocine. Dit pleegouderschap werkt het
vlotst indien de pups in hun eerste levensweek gewisseld worden van teef en als de werkelijke
moeder en de pleegmoeder verwant zijn aan elkaar (Root Kustritz, 2005).
2.4.3. Zorg door anderen
Wilde hondachtigen, zoals de wolf, delen vaak de taken als het komt op de verzorging van de jongen.
Zo zullen verwante wolvinnen op wacht staan en spelen met de jongen wanneer hun moeder op jacht
is. Schijndracht komt hier vaak voor en daardoor zijn wolvinnen die schijndrachtig zijn in staat om melk
te produceren en aldus de welpen te voeden. Deze rolverdeling komt minder vaak voor bij honden, de
reden hiervoor is meer te vinden in de manier waarop de honden worden gehouden (een gebrek aan
mogelijkheid) dan een gebrek aan het gedrag (Beaver, 2009).
Reuen kunnen op een heleboel verschillende manieren reageren op de aanwezigheid van pups, dit
kan gaan van het ene uiterste naar het andere. Het is dus van belang om heel aandachtig en
voorzichtig te zijn wanneer een reu in de nabijheid van een nest verblijft. De eerste reactie is
nieuwsgierigheid. Na de eerste onderzoeken door de reu kunnen de reacties variëren. De ene reu zal
geduldig tussen de pups liggen, voedsel regurgiteren en/of de pups bewaken, ook al zijn die niet van
hem, terwijl een andere reu de pups kan doden. Meestal bevindt de reactie van de gemiddelde reu
zich ergens tussen deze twee situaties in (Beaver, 2009).
16
3. KEIZERSNEDE BIJ DE TEEF
3.1. Het plannen van een keizersnede
Het plannen van een sectio caesarea of keizersnede is nodig in een aantal gevallen. Indien men op
deze manier ingrijpt wanneer de dracht voldragen is, kan men het verlies van pups verminderen bij
teven met een obstructie ter hoogte van het bekken of de vagina, met een voorgeschiedenis van
primaire of secundaire uterusinertie, dit wil zeggen weeënzwakte in de uitdrijvingsfase, of verlengde
dracht die resulteert in de mortaliteit van pups (Kim et al., 2007).
Er kan op drie manieren bepaald worden of de dracht pathologisch verlengd is. Men spreekt van een
pathologisch verlengde dracht indien het meer dan 60 dagen na het begin van de metoestrus is, dit
kan men nagaan door middel van vaginale cytologie. Een tweede moment is wanneer het meer dan
65-66 dagen na de ovulatie is, te bepalen door de serum progesteronconcentratie. Als laatste kan
men zeggen dat de dracht pathologisch verlengd is na meer dan 67 dagen na de eerste dekking, in
het geval van één of twee pups, of na meer dan 71 dagen na de eerste dekking, in het geval van drie
of meer pups (Van Soom en Rijsselaere, 2012-2013).
Om te bepalen wanneer de keizersnede precies moet uitgevoerd worden, kan men best kijken naar
metingen van de aanwezige pups in de uterus, dit kan door middel van radiografie of echografie.
Wanneer men de pups opvolgt via radiografie kan men via de indicaties in onderstaande tabel (tabel
1) een idee krijgen hoeveel dagen er nog resten tot de natuurlijke partus zal plaatsvinden en aldus
een keizersnede uitvoeren op de dag die het dichtst benaderd wordt bij de natuurlijke partus (Van
Soom en Rijsselaere, 2012-2013).
Tabel 1. Radiografische detectie van foetale calcificatie bij de drachtige teef (naar Root Kustritz, 2001)
Radiografische bevinding
Dagen voor de partus
Scapula, humerus, femur
17
Radius, ulna, tibia
11
Bekken
11
13 paar ribben
11
Caudale vertebrae, fibula, calcaneus
5
Tanden
4
De voorspelling van de partusdatum via echografie gebeurt door middel van het meten van de inner
chorionic cavity diameter (ICC) en de bipariëtale diameter (BP). Deze metingen worden uitgedrukt in
millimeter en kunnen gebruikt worden bij kleine honden (<10 kg) en bij middelgrote honden (11-40 kg).
De ICC kan gemeten worden tijdens de vroege dracht, rond dag 20-40, en de BP kan gemeten
worden tijdens de late dracht. Aan de hand van deze metingen kan men via een formule te weten
17
komen hoeveel dagen het nog duurt vooraleer de partus zal aanbreken. In onderstaande tabel (tabel
2) zijn de formules weergegeven (Beccaglia en Luvoni, 2006).
Tabel 2. Foetale metingen bij de teef via echografie (naar Beccaglia en Luvoni, 2006)
Kleine honden
Middelgrote honden
Inner Chorionic Cavity diameter
Bipariëtale diameter
Dagen voor de partus
Dagen voor de partus
= (mm - 82.13)/1,8
= (mm - 25,11)/0,61
Dagen voor de partus
Dagen voor de partus
= (mm - 68,68)/1,53
= (mm - 29,18)/0,7
3.2. Het opvolgen van een risicopatiënt
Indien men te maken heeft met een risicopatiënt moet men altijd in het achterhoofd houden dat deze
teef misschien niet natuurlijk kan werpen en er zich een keizersnede opdringt. Deze risicopatiënten
kunnen zijn: een zeer jonge teef, met name jonger dan een jaar, een teef met zeer grote en zeer
kleine nesten waardoor uterusinertie optreedt en teven van risicorassen zoals bijvoorbeeld Engelse en
Franse bulldog, Schotse en Boston terriër, Boxer, Chihuahua en andere miniatuurrassen. Teven met
een voorgeschiedenis van dystocie, late abortus en partus prematurus worden ook beschouwd als
risicopatiënten (Van Soom en Rijsselaere, 2012-2013).
Om de partus tot een goed einde te brengen is het belangrijk om de risicopatiënt goed op te volgen.
Zo kan men bijvoorbeeld het aantal pups vaststellen door middel van radiografie. Een RX-opname kan
dan als routine aangeboden worden tijdens de laatste week van de dracht, rond dag 57, om het aantal
en de grootte van de pups te bepalen en aldus het risico in te schatten (Van Soom en Rijsselaere,
2012-2013).
3.3. Het uitvoeren van een keizersnede
3.3.1. Anesthesie
Bij het uitvoeren van een keizersnede dient de teef goed geanestheseerd te zijn. Bijna alle analgetica
en anesthetische geneesmiddelen zullen doorheen de placenta passeren en de foetale circulatie
binnentreden. Hierdoor is het belangrijk om een zo minimaal mogelijk blootstelling van cardiovasculair
depressieve geneesmiddelen aan de foetus te hebben door de tijd van inductie tot de bevalling zo
klein mogelijk te houden. Dit kan men verwezenlijken door een goede voorbereiding te treffen
alvorens de keizersnede effectief uit te voeren. Een mogelijke combinatie van anesthesie is de
intraveneuze inductie met diazepam (0,25 mg/kg) en propofol (2-4 mg/kg), toegediend op effect. Het
gebruik van diazepam zorgt ervoor dat er een kleinere hoeveelheid propofol nodig is om een goede
anesthesie te bereiken. De teef zou hierna geïntubeerd moeten worden waarbij met overgaat tot
gasanesthesie met isofluraan of sevofluraan, dit onderhoudt op een lichte manier de anesthesie. Een
lokale anesthesie die als een lineaire block of via epidurale wordt gebruikt, kan de hoeveelheid
18
inhalatie-anesthesie beperken tot de hoeveelheid die nodig is om de teef geanestheseerd te houden
en hierdoor de hoeveelheid anesthesie naar de pups te verminderen (Sammarco en Kahn, 2007).
3.3.2. Chirurgische techniek
Indien men een keizersnede bij de teef plant, is het van belang om met minimaal twee personen
aanwezig te zijn. Zo kan de ene persoon, de dierenarts, de chirurgie uitvoeren en de teef onder
anesthesie monitoren. De tweede persoon heeft als taak de pups aan te nemen en de eerste zorgen
toe te dienen. Op deze manier kan men de snelheid en de precisie van de chirurgie optimaliseren. De
teef wordt in dorsale decubitus gepositioneerd waarbij de poten gefixeerd worden door middel van
touwen. Men voert een ventrale middenlijn laparotomie uit vanaf de navel tot net craniaal van het os
pubis. De linea alba wordt opgelicht alvorens een steekincisie te maken zodat men vermijdt om de
uteruswand accidenteel te raken. Vervolgens wordt de drachtige uterus op een rustige manier naar
buiten gebracht met een zo minimum mogelijke tractie om te vermijden dat de uteriene bloedvaten en
de uteruswand scheuren (Sammarco en Kahn, 2007).
De buikholte wordt afgeschermd van de uteriene inhoud die zal vrijkomen door middel van vochtige
compressen die onder en rondom de uterus worden gelegd. De steekincisie wordt ter hoogte van het
ventrale deel van het corpus uteri uitgevoerd en groter gemaakt door middel van een Metzenbaum
weefselschaar. Deze incisie hoort groot genoeg te zijn zodat elke pup er gemakkelijk doorheen kan
zonder de uteruswand te scheuren. De pups worden één voor één, van craniaal naar caudaal, uit de
uterushoorn gehaald op de manier die men "melken" noemt. Elke pup zou nog in zijn amnionvlies
moeten zitten en de bijhorende placenta kan nog aan de uteruswand verbonden zijn. Hierbij is het van
belang om de placenta met een rustige caudale tractie van de uteruswand te verwijderen zodat er
geen ruptuur van één van de vele bloedvaten optreedt die zich oppervlakkig in de uteruswanden
bevinden. Indien de placenta niet gemakkelijk lost, laat men deze best zitten tot elke pup verwijderd is.
Elke pup wordt zorgvuldig aan de persoon overhandigd die instaat voor de recovery (Sammarco en
Kahn, 2007).
Indien alle pups uit de ene uterushoorn verwijderd zijn, plaatst men deze terug in het abdomen en
haalt men de tweede uterushoorn naar buiten. De pups in de tweede hoorn worden via dezelfde
incisie in het corpus uteri naar buiten gebracht. Wanneer alle pups verwijderd zijn, worden de
eventueel overgebleven placenta's verwijderd en wordt de incisie gesloten. Men moet er op letten dat
het aantal placenta's dat verwijderd wordt gelijk is aan het aantal pups, anders bestaat het risico op
complicaties zoals bijvoorbeeld metritis. Als alle pups uit de uterus zijn kan de gasanesthesie
geleidelijk verminderd worden. De uterus hoort te involueren eens de pups verwijderd zijn, als dit niet
het geval is kan men oxytocine (1-5 eenheden) intramusculair of intraveneus toedienen. De incisie kan
in één laag of in twee lagen gesloten worden. Indien men voor twee lagen kiest kan men de mucosa
en de submucosa appositioneel sluiten waarna de musculaire lagen appositioneel of inverterend
gesloten worden. Het gebruik van een synthetisch absorbeerbaar monofilament als draad is aan te
19
raden, zoals PDS of Monocryl 3/0-4/0 met een scherpe naald. Een lokale spoeling is in het algemeen
voldoende, tenzij er een grote contaminatie van het abdomen met uteriene inhoud is gebeurd. Indien
dit het geval is, wordt de peritoneale holte rijkelijk gespoeld met een warme 0,9% saline-oplossing
(NaCl), waarna het omentum over de ventrale zijde van de uterus wordt gelegd. De buikwand wordt in
drie lagen gesloten: spier, subcutis en huid (Sammarco en Kahn, 2007).
3.3.3. Het overhandigen van de pups
De pups worden één voor één aan de assistent overhandigd waarbij elke pup zich nog in het
amnionvlies bevindt en de placenta eraan verbonden is. Het amnionvlies wordt gescheurd en van de
pup afgepeld. De navelstreng wordt afgeklemd met een Mosquitoklem en daarna doorgesneden. De
pup wordt krachtig gewreven met een handdoek, zowel om deze te drogen als om de ademhaling te
stimuleren. Indien de pup niet spontaan ademhaalt, of als de hartfrequentie laag is (< 180 bpm), kan
men doxapram (1 druppel per pup) sublinguaal toedienen. Indien men opioïden heeft gebruikt bij de
teef voor de keizersnede, moeten deze geantagoniseerd worden met een druppel naloxone
sublinguaal. Als ook dit niet helpt om de ademhaling te stimuleren, dient men een druppel epinefrine
sublinguaal aan te brengen. In het geval dat de pup cyanose en/of brachypnee vertoont, kan zuurstof
toegediend worden (Sammarco en Kahn, 2007).
Eens de pup stabiel is, kan de navelstreng geligeerd worden met een enkele ligatuur van
absorbeerbaar hechtmateriaal. De navelstomp wordt gedesinfecteerd met een povidone-iodine
oplossing. De pup wordt onderzocht op eventuele aangeboren afwijkingen zoals een gespleten
gehemelte, hernia umbilicalis, atresia ani of deformaties van de ledematen en wordt daarna in een
verwarmde couveuse gelegd of onder een warmtelamp. De pups worden bij de teef gelegd wanneer
deze volledig hersteld is van de anesthesie om zo het risico op verwonding van de teef naar de pups
toe te verlagen. De teef en de pups mogen de hospitalisatie verlaten als ze allen stabiel zijn. Dit zal de
kans op een nosocomiale infectie verminderen en verlaagt ook de stress bij de teef waardoor de kans
op normaal maternaal gedrag toeneemt (Sammarco en Kahn, 2007).
3.4. Invloed op maternale gevoelens
Hoe maternale gevoelens ontstaan na de geboorte van een pup heeft te maken met verschillende
zaken. Het wordt bepaald door een heleboel hormonen, de ervaring van de teef, erfelijkheid en de
stimulus die wordt veroorzaakt door de pasgeboren pups (Hoskins, 2001).
Vaginale-cervicale stimulatie, wat veroorzaakt wordt wanneer een pup door het geboortekanaal
voortbeweegt, zorgt voor de vrijstelling van oxytocine, een hormoon en neurotransmitter. Oxytocine
wordt als een peptide geproduceerd in de hypothalamus. De cellen die instaan voor de productie
hebben axonen die het hormoon meedragen naar ofwel de neurohypofyse, waar het vrijgelaten wordt
in de perifere bloedstroom, ofwel naar andere delen van de hersenen, onder andere de bulbus
olfactorius. In de bulbus olfactorius stimuleert oxytocine de vrijstelling van mono-amines en opiaten die
20
een gevoelige periode initiëren waarin de teef in staat is om de geur van de pups te herkennen als die
van zichzelf. De periode waarin de teef een band zal vormen met een bepaalde pup is waarschijnlijk
minder dan 24 uur (Hoskins, 2001).
Men moet er zich bewust van zijn dat het uitvoeren van een keizersnede invloed kan hebben op
factoren die belangrijk zijn bij de ontwikkeling van maternale gevoelens. Zo is het amnionvocht
belangrijk voor de teef om haar te leren dat de pups van haar zijn. Een pup die werd afgedroogd door
mensen, wat dus het geval is bij het uitvoeren van een keizersnede, heeft meer kans om afgewezen te
worden door de teef. Het kan nodig zijn om de pasgeboren pup opnieuw nat te maken, maar er steeds
voor te zorgen dat hij het warm genoeg heeft, hem te presenteren aan de teef en op deze manier te
proberen dat de teef haar pup accepteert (Houpt, 2006).
In het ergste geval zal de teef de pup doden, een karaktertrek die vaak gezien wordt bij Jack Russell
terriërs. Dit is een ras dat van nature jaagt op kleine prooien, er wordt verondersteld dat deze honden
er niet in slagen om hun eigen pups te herkennen maar ze zien als ratten (Houpt, 2006).
Keizersnede bij de teef wordt vaak geassocieerd met een onmiddellijke afwijzing van de pasgeboren
pups door de teef. Dit kan geïllustreerd worden door een voorbeeld uit de praktijk.
Onmiddellijk nadat de keizersnede werd uitgevoerd, werden de pups aan de teef voorgesteld in haar
kooi in de hospitalisatie. De teef doodde onmiddellijk een pup. De eigenaars namen de pups vast en
zorgden voor hen alvorens ze de pups opnieuw voorstelden in hun auto. Blijkbaar was de combinatie
van een meer vertrouwde plaats en de geur van de eigenaars op de pups voldoende om de agressie
te remmen en de teef toe te laten om haar eigen pups te herkennen.
Het is dus belangrijk dat wanneer men een teef, die net een keizersnede heeft gehad, wil voorstellen
aan haar pups men haar in haar eigen vertrouwde kooi plaatst in de hospitalisatie. Hierbij moet men
erop letten dat de kooi warm en zo vrij mogelijk van lawaai is. De pasgeboren pups zouden al in de
kooi aanwezig moeten zijn en geluiden maken die erop wijzen dat ze honger hebben. Verder is het
ook enorm belangrijk om de teef de nodige tijd te geven om haar maternale gevoelens te ontwikkelen
alvorens ze naar huis of een nieuwe locatie vervoerd wordt. Het werpen in een vertrouwde omgeving
helpt altijd om agressie tegenover pasgeboren pups te verminderen (Hoskins, 2001).
Een recente studie van Takaenoki et al. (2014) heeft aangetoond dat anesthetica, gebruikt tijdens de
keizersnede, ook een invloed kunnen hebben op het maternaal gedrag. Takaenoki et al. baseren zich
hiervoor op een studie met muizen waarbij aangetoond werd dat een blootstelling van sevofluraan aan
de nog ontwikkelende hersenen van vrouwelijke muizen een ernstige aantasting van hun maternaal
gedrag veroorzaakt, terwijl de partus normaal verliep. Tekorten in maternale gevoelens van
moederdieren die met sevofluraan werden behandeld veroorzaakten een verminderde overleving van
hun nakomelingen.
De vraag hoe een neonatale blootstelling aan anesthesie een defect in maternale gedrag kan
veroorzaken, kan maar deels opgelost worden. De moleculaire, cellulaire en neurologische
mechanismen zijn namelijk nog steeds grotendeels onbekend. Wel is er een groeiend aantal
21
aanwijzingen dat de uiting van maternale gevoelens een verandering van het neurale circuit in de
hersenen vereist (Kuroda et al, 2007).
In een eerdere studie bij muizen werd aangetoond dat de neonatale blootstelling aan sevofluraan een
aantasting veroorzaakte van het sociale gedrag, die gelijkt op dat van autisme (Satomoto et al., 2009).
Takaenoki et al. (2014) concludeerden dat in een diermodel neonatale blootstelling aan algemene
anesthetica doordringende gebreken in de hersenfunctie veroorzaakt, waaronder zelfs een
aangeboren gedrag dat essentieel is voor het overleven van de diersoort. Maar verdere moleculaire
neuropathologische onderzoeken zijn nodig om een volledige verklaring te kunnen geven voor de
verschillende gedragsveranderingen die veroorzaakt worden door de neonatale blootstelling aan
algemene anesthetica.
22
4. ABNORMAAL GEDRAG VAN DE TEEF (POST PARTUM)
Onder abnormaal gedrag wordt verstaan: agressie van de teef naar de pups toe, mishandeling of
kannibalisme en afwijzing van de pups.
4.1. Agressie
Agressie post partum bij de teef kan voorkomen en hoeft niet geassocieerd te worden met
waarschuwende signalen. Agressie kan verergerd worden door de vocalisatie van de pups. Soms is
milde sedatie noodzakelijk om de veiligheid van de mensen en andere dieren in het huishouden te
verzekeren. Indien een teef agressie post partum vertoont, is het nodig om een dierenarts erbij te
halen om zeker te zijn dat dit gedrag geen pijn reflecteert, zoals bijvoorbeeld bij mastitis het geval kan
zijn (Root Kustritz, 2005).
4.2. Mishandeling of kannibalisme
Pups kunnen gewond geraken wanneer de teef niet voorzichtig is wanneer ze zich beweegt of de
pups terugdraagt als deze wegkruipen. Een onrustige teef kan haar pups constant van de ene plaats
naar de andere dragen. Dit soort gedrag is heel stresserend voor de kleine pups en kan ertoe leiden
dat de pups gekwetst of afgekoeld raken. Een mogelijke verwonding van de pups kan ook optreden
wanneer ze de leeftijd van 3 tot 4 weken hebben bereikt. In deze periode beginnen de moeder-jong
interacties te veranderen en wordt vast voedsel voor het eerst geïntroduceerd bij de pups (Fox, 1964).
Af en toe kan het gebeuren dat een teef haar eigen nakomelingen opeet, dit staat bekend als
kannibalisme. Dit is wellicht het meest verontrustende gedrag dat een eigenaar kan opmerken. De
oorzaak van dit abnormaal gedrag kan onder andere te wijten zijn aan pijn, vaak geassocieerd met
mastitis, en puerperale tetanie waarbij een tekort aan calcium leidt tot epileptiforme aanvallen en
koorts. Heel af en toe kan een teef haar afgewezen pup opeten, ook al is er voor die afwijzing geen
duidelijke reden. Soms kan het gebeuren dat de teef te ijverig is in het proper maken van de
pasgeboren pup en kauwt in de buikholte van de pup wanneer ze de navelstreng wil doorbijten. Hierbij
is zorg van de eigenaar belangrijk om er zeker van te zijn dat ze niet van plan is om de hele pup of
meer dan een pup op te eten. Kannibalisme vereist een permanente scheiding van teef en pups
(Hoskins, 2001; Connolly, 2002; Root Kustritz, 2005; Beaver, 2009).
4.3. Afwijzing
Sommige teven wijzen hun pups af na de geboorte. Indien enkel één of twee pups herhaaldelijk
weggeduwd worden van het nest of weggedragen en verborgen worden, kan dit erop wijzen dat er iets
mis is met die bepaalde pup(s) en is het noodzakelijk om deze te laten onderzoeken door een
dierenarts. Indien een pup koud aanvoelt of niet actief is, zal de teef deze routinematig afwijzen (Root
23
Kustritz, 2005). Deze afwijzing kan geuit worden door de pup te negeren, uit het nest te duwen of hem
weg van het nest te begraven (figuur 6). Dit
gedrag kan de eigenaar van streek maken
maar in de natuur zou het de aantrekking van
roofdieren naar de andere pups toe
verminderen en wordt op deze manier
vermeden dat kostbare energiebronnen van
de teef verbruikt worden aan een pup die
weinig kans maakt op lange termijn (Beaver,
2009). Dit lijkt dus abnormaal gedrag van de
teef, maar in werkelijkheid is het een
natuurlijke reactie.
Fig. 6. Een teef probeert een pasgeboren pup te
begraven onder het tapijt van de werpkist (uit
Beaver, 2009)
In het geval dat het volledige nest afgewezen wordt, wijst dit erop dat er iets mis is met de teef. Hierbij
is het belangrijk om bepaalde signalen op te vangen die wijzen op zaken zoals ziekte, bv. mastitis,
metritis, puerperale tetanie en omgevingsfactoren die stress kunnen veroorzaken bij de teef, zoals
bijvoorbeeld overbevolking of een groot nest. Soms is een teef gewoon een slechte moeder bij haar
eerste nest, vooral wanneer ze gespannen is, in dit geval wordt de teef vaak een betere moeder
naarmate ze meer nesten krijgt (Root Kustritz, 2005).
Een teef kan haar pups ook gewoon negeren, dit gebeurt het vaakst wanneer de pups geboren zijn
voor 57 dagen dracht (Connolly, 2002; Beaver, 2009). Dit is meest waarschijnlijk het geval bij teven
die voor een eerste keer werpen, wanneer de teef enorm afhankelijk is van de eigenaar, na een
keizersnede of wanneer er frequent verstoringen zijn in de omgeving van de teef (Hoskins, 2001).
24
CASUÏSTIEK
1. SIGNALEMENT
Deze casus betreft een Beagle teef van 2,5 jaar.
2. ANAMNESE
De Beagle teef had op 4/7/2013 een progesteronwaarde van 5,82 ng/ml.
De teef zou gedekt worden met gekoeld sperma dat uit Polen afkomstig is. Aangezien het sperma
twee dagen op voorhand besteld moet worden en niet geleverd kon worden op zondag en maandag
werd besloten om de teef te insemineren op 6/7/2013. De dierenarts dacht dat het te vroeg was om te
insemineren op die dag en besliste daarom Chorulon® (choriongonadotroop hormoon) in te spuiten
om de ovulatie te bevorderen.
De teef werd drachtig bevonden.
De moeder van deze teef is een aantal keren bevallen door middel van een keizersnede. Een enkele
e
keer werd dit gedaan alvorens de partus was begonnen, op de 63 dag na dekking. Toen aanvaardde
ze haar pups niet en beet er zelfs een dood. De andere keren was er geen probleem.
Met deze voorgeschiedenis werd Prof. Dr. Van Soom gecontacteerd en werd in overleg met haar en
e
de eigenaar besloten om op 13/9/2013, de 69 dag na de inseminatie, een keizersnede uit te voeren.
3. KEIZERSNEDE
De teef werd verdoofd met Dexdomitor en Ketamine. Er was een sterke pup van 360 gram aanwezig.
Dit is niet uitzonderlijk zwaar voor een Beagle pup. De placenta zat nog zeer vast in de uterus en bij
een poging om die eruit te halen ontstond er een redelijk erge bloeding. De bloeding werd gestelpt en
de uterus involueerde normaal.
4. POSTOPERATIEF
De teef werd vlot wakker na de keizersnede. Ze aanvaardde de pup maar gedroeg zich toch redelijk
onverschillig, ze liet toe dat de pup zoog maar stimuleerde hem niet. De pup kreeg Dopram®
(doxapram) en Revertor® (atipamezole) om te ontwaken. De teef kreeg kort na de operatie en enkele
uren erna oxytocine om de uterus te doen contraheren en om de melkgift te stimuleren. Als
antibioticum werd Clavubactin® (amoxicilline-clavulaanzuur) toegediend. Tijdens de operatie werd
Metacam® (meloxicam) als pijnstiller en ontstekingsremmer toegediend, wat de dag erna peroraal
werd verdergezet.
25
e
Postoperatief werd er bij de teef een verlies van gestold bloed opgemerkt, dit stopte echter al op de 2
dag na de keizersnede. De dag na de operatie vertoonde de teef pijn, ze had geen koorts en at en
dronk, maar wou zich niet neerleggen. De pup werd bij een andere teef, die 2 dagen tevoren had
geworpen, gelegd en deze aanvaardde de pup vlot.
De teef werd behandeld met Metacam® en herstelde zeer vlot, ze zocht echter niet naar de pup en de
andere teef wou hem ook niet meer kwijt.
26
BESPREKING EN BESLUIT
Wat de leeftijd van de Beagle teef uit deze casus betreft, is 2,5 jaar de ideale leeftijd om te fokken
aangezien in het algemeen op deze leeftijd de bevruchtingskans en de nestgrootte het grootst zijn en
de neonatale mortaliteit het laagst is (Johnson, 2008).
De teef had op donderdag 4 juli 2013 een serum progesteronconcentratie van 5,82 ng/ml. Idealiter
zou men de teef 2 dagen hierna moeten insemineren, dit omdat de ovulatie plaatsvindt bij een
progesteronconcentratie van 4-10 ng/ml en de eicellen nog 48 tot 72 uur nodig hebben om matuur te
worden alvorens ze bevrucht kunnen worden (Rota et al., 1999; Johnston et al., 2001).
De dierenarts besliste, wegens praktische omstandigheden, om deze teef op zaterdag 6 juli 2013 te
insemineren. Omdat hij dacht dat dit te vroeg zou zijn, besliste hij Chorulon® in te spuiten met als doel
de ovulatie te bevorderen. Dit was echter niet nodig aangezien hij insemineerde op het ideale tijdstip.
Chorulon® bevat het humaan choriongonadotrophine wat bij merries gebruikt kan worden in het geval
van anoestrus/suboestrus, cysteuze ovaria en een verlengde oestrus, waar het in deze gevallen
inderdaad de ovulatie bevordert. Voor de inductie van de ovulatie is er bij deze diersoort slechts een
eenmalige toediening vereist op het tijdstip van de dekking. Bij honden wordt Chorulon® gebruikt
indien een reu een te laag libido heeft of last heeft van het feminisatiesyndroom. Bij teven kan het
echter ook gebruikt worden bij een laattijdige ovulatie en een verlengde oestrus. In deze laatste
gevallen is er echter nood aan meerdere toedieningen. Een eenmalige toediening van Chorulon® aan
de teef om de ovulatie te induceren, is dus niet echt zinvol (Bron: bijsluiter FAGG).
Ondanks het feit dat er maar één inseminatie heeft plaatsgevonden, werd de teef drachtig bevonden.
e
Er werd besloten om op de 69 dag na de inseminatie een keizersnede uit te voeren. Hierbij kan men
stellen dat de dracht op dit moment pathologisch verlengd was en een keizersnede zich opdrong (Van
Soom en Rijsselaere, 2012-2013). De keizersnede verliep goed, maar de teef wou de pup niet
aanvaarden.
De teef kreeg kort na de operatie en enkele uren erna oxytocine om de uterus te doen contraheren en
de melkgift te stimuleren.
Oxytocine heeft niet enkel de functie om glad spierweefsel te doen contraheren maar speelt ook een
heel belangrijke rol in sociaal gedrag, op meerdere niveaus, gaande van ondersteuning van
individueel gedrag tot de associaties met specifieke sociale structuren. Wanneer men de rol van
oxytocine bij zoogdieren bekijkt, merkt men dat het een integraal onderdeel is in de ontwikkeling van
ouderlijke zorg, herkenning en de band tussen moeder en haar nakomelingen (Anacker en Beery,
2013).
Er zijn verschillende mogelijke redenen waarom deze teef haar pup niet wou aanvaarden. Eerst en
vooral moet men aandachtig zijn voor de ontwikkeling van maternale gevoelens na een keizersnede.
Het is belangrijk dat men de juiste omgevingsfactoren creëert voor een teef die net een keizersnede
27
heeft gehad. Zoals in de literatuurstudie werd vermeld, is het belangrijk dat de reeds ontwaakte teef
voor het eerst kennis maakt met haar pups in haar eigen vertrouwde kooi. Hierbij is het belangrijk dat
de pups nog nat, maar voldoende warm zijn, zodat de geur van het amnionvocht de teef leert dat het
haar eigen pups zijn. Geluiden gemaakt door de pups die duiden op honger, kunnen als extra
hulpmiddel dienen bij de aanvaarding van de pups door de teef. Verder is het heel belangrijk om de
teef de nodige rust, stilte en tijd te geven om een band te ontwikkelen met haar pasgeboren pup
alvorens ze allemaal naar huis of een andere plaats worden gebracht (Hoskins, 2001).
De pijn die de teef een dag na de operatie vertoonde, kan ook een reden zijn waarom ze haar pup
heeft afgewezen (Root Kustritz, 2005).
Bij een eerste nest kan het gebeuren dat de teef gewoon een slechte moeder is, zeker wanneer de
omstandigheden, zoals bij een keizersnede, niet ideaal en heel stresserend zijn. Vaak wordt zo'n teef
een betere moeder naarmate ze meer nesten krijgt (Root Kustritz, 2005).
Mogelijkheden om in te grijpen in de ontwikkeling van maternale gevoelens worden nog steeds
onderzocht. In een studie van Bridges et al. (1990) werd aangetoond dat prolactine een belangrijke rol
kan spelen op het niveau van het centrale zenuwstelsel om het ontstaan van maternaal gedrag onder
fysiologische omstandigheden te stimuleren bij vrouwelijke ratten. Het stimuleren van dit maternaal
gedrag via centraal toegediend prolactine lijkt echter steroïdafhankelijk te zijn. Ratten die niet
behandeld werden met steroïden faalden namelijk in de ontwikkeling van maternaal gedrag.
Een ander onderzoek stelt dat dracht en moederschap de structuur van de hersenen van vrouwelijke
zoogdieren verandert. Door de hormonale veranderingen gedurende deze periode zouden de
moederdieren alerter worden, meer zorgdragend zijn en meer afgestemd zijn op de behoeften van
hun jongen, maar evenals zou het ruimtelijk geheugen en het leren erop vooruitgaan. Studies met
knaagdieren hebben namelijk aangetoond dat de hormonen aanwezig tijdens dracht een trigger zijn
voor veranderingen in hersengebieden die verantwoordelijk zijn voor maternaal gedrag, evenals de
hersengebieden die het geheugen en het leren reguleren. Deze veranderingen in de hersenen kunnen
verklaren waarom moederratten beter zijn in het doorlopen van een doolhof en het vangen van
prooien in vergelijking met maagdelijke ratten (Kinsley en Lambert, 2005).
De invloed van ervaring op het ontstaan van maternaal gedrag werd reeds bestudeerd, waarbij werd
opgemerkt dat het maternaal gedrag tijdens het eerste nest verbetert ten opzichte van de volgende
nesten. Maar er werd ook aangetoond dat de verworven ervaring bij jonge ratten tijdens de interactie
met hun moeder een invloed kan hebben in hun ontstaan van maternaal gedrag wanneer ze
volwassen zijn, dit noemt men niet-genomische transgenerationele effecten (Poindron, 2005).
Wat uiteindelijk zorgt voor het ontstaan van maternaal gedrag bij zoogdieren is afhankelijk van interne
maternale factoren die verband houden met de partus. De aard van deze factoren kan verschillen
tussen de verschillende diersoorten, hoewel oestradiol, het uitdrijven van de pup en intracerebrale
oxytocine de meest voorkomende zijn. Ze veroorzaken een gevoelige periode waarin de band tussen
28
moeder en jong gevormd wordt. De interacties tussen moeder en jong die in deze periode
plaatsvinden, zorgen voor het onderhoud van het maternaal gedrag gedurende de zoogperiode die
erop volgt (Poindron, 2005). Bij een keizersnede passeert de pup niet doorheen het geboortekanaal
waardoor deze factor ontbreekt in het ontstaan van maternaal gedrag.
Het onderzoek naar maternaal gedrag is dus vooral gebaseerd op gegevens verkregen via studies
met muizen en ratten. Verschillende zaken, zoals bijvoorbeeld anesthetica gebruikt bij een
keizersnede, hebben een invloed op het ontstaan van maternale gevoelens. Hoe de verschillende
mechanismen die hiertoe in staat zijn in mekaar zitten, is nog steeds niet helemaal opgehelderd.
Verder onderzoek zou dit in de toekomst kunnen uitwijzen.
Om te zorgen dat een teef, na het uitvoeren van een keizersnede, maternale gevoelens ontwikkelt,
moet men ervoor zorgen dat alles in de best mogelijke omstandigheden gebeurt, zoals hierboven werd
beschreven.
Indien een teef dan toch nog onvoldoende tot geen maternale gevoelens ontwikkelt, kan men
terugvallen op de genetische eigenschappen die de wolf heeft doorgegeven, namelijk het laten
opgroeien van een pup bij een andere teef.
29
REFERENTIELIJST
Anacker A.M.J. en Beery A.K. (2013). Life in groups: the roles of oxytocin in mammalian sociality.
Frontiers in Behavioral Neuroscience 7 (185), 1-10.
Andersen A.C. en Simpson M.E. (1973). The ovary and reproductive cycle of the dog (Beagle). GeronX Inc., Los Altos, California, p. 11.
nd
Beaver B.V. (2009). Canine behavior: insights and answers. 2 edition. Saunders Elsevier, St. Louis,
Missouri, p. 1-222.
Beccaglia M. en Luvoni G.C. (2006). Comparison of the accuracy of two ultrasonographic
measurements in predicting the parturition date in the bitch. Journal of Small Animal Practice 47
(11), 670-673.
Bleicher N. (1962). Behavior of the bitch during parturition. Journal of the American Veterinary Medical
Association 140, 1076-1082.
Bleicher N. (1963). Physical and behavior analysis of dog vocalization. American Journal of Veterinary
Research 24 (100), 415-426.
Breazile J.E. (1978). Neurologic and behavioral development in the puppy. Veterinary Clinics of North
America 8 (1), 31-45.
Bridges R.S., Numan. M., Ronsheim P.M., Mann P.E. en Lupini C.E. (1990). Central prolactin
infusions stimulate maternal behavior in steroid-treated, nulliparous female rats. Proceedings of the
National Academy of Sciences of the United States of America 84 (20), 8003-8007.
Brown G.L., Goodwin F.K., Ballenger J.C., Goyer P.F. en Major L.F. (1979). Aggression in humans
correlates with cerebrospinal fluid amine metabolites. Psychiatry Research 1, 131-139.
nd
Case L.P. (2005). The dog: its behavior, nutrition and health. 2 edition. Blackwell Publishing, Iowa,
United States of America, p. 73.
Concannon P.W., Whaley S., Lein D. en Wissler R. (1983). Canine gestation length: variation related
to time of mating and fertile life of sperm. American Journal of Veterinary Research 44, 1819-1821.
Connolly P.B. (2002). Reproductive behaviour problems. In: Horwitz D.F., Mills D.S en Heath S
(auteurs). BSAVA Manual of Canine and Feline Behavioural Medicine. Quedgeley, Gloucester,
England, p. 128. Geciteerd door Beaver B.V. (2009).
England G. (2013). Dog breeding, whelping and puppy care. John Wiley & Sons, West Sussex, United
Kingdom, p. 31.
Ewer R.F. (1973). The carnivores. Cornell University Press, Ithica ,New York, p. 135.
Fält L. en Wilsson E. (1979). The effect of maternal deprivation between 6 and 10 weeks of age upon
the behaviour of Alsatian puppies. Applied Animal Ethology 5 (3), 299.
Ferrell F. (1984). Tastebud morphology in the fetal and neonatal dog. Neuroscience and Biobehavioral
Reviews 8 (2), 175-183. Geciteerd door Beaver B.V. (2009).
30
Fox M.W. (1963). Development and clinical significance of superficial reflexes in the dog. Veterinary
Record 75 (14), 378-383. Geciteerd door Beaver B.V. (2009).
Fox M.W. (1964). Maternal aggression in the dog. Veterinary Record 76 (27), 754. Geciteerd door
Beaver B.V. (2009).
Fox M.W. en Bekoff M. (1975). The behaviour of dogs. In: Hafez E.S.E. (auteur) The behaviour of
rd
domestic animals. 3 edition. Williams & Wilkins, Baltimore, p. 380.
Fuller J.L. en Fox M.W. (1969). The behaviour of dogs. In: Hafez E.S.E. (auteur) The behaviour of
nd
domestic animals. 2 edition. Williams & Wilkins, Baltimore, p. 438.
Hart B.L. (1980). Postparturient maternal responses and mother-young interactions. Canine Practice 7
(1), 1. Geciteerd door Beaver B.V. (2009).
Hoskins J.D. (2001). DVMs can help clients understand behaviors during, after delivery. DVM360
Magazine. Internetreferentie: http://veterinarynews.dvm360.com/dvm/Medicine/DVMs-can-helpclients-understand-behaviors-during-/ArticleStandard/Article/detail/1698 (geconsulteerd op
10/4/2014).
Houpt K.A. (2006). Sexual and maternal behavior problems: more common than you think. American
Veterinary Medical Association Conference Proceedings. Geciteerd door Beaver B.V. (2009).
Jöchle W. en Andersen A.C. (1977). The estrous cycle in the dog: a review. Theriogenology 7 (3),
113-140.
Johnson C.A. (2008). Pregnancy management in the bitch. Theriogenology 70, 1412-1417.
Johnson C.A. en Grace J.A. (1987). Care of newborn puppies and kittens. Kal Kan Forum 6 (1), 9-16.
Johnston S.D., Root Kustritz M.V. en Olson P.N.S. (2001). Canine and feline theriogenology.
Saunders, Philadelphia, p. 16-128.
Kim Y., Travis A.J. en Meyers-Wallen V.N. (2007). Parturition prediction and timing of canine
pregnancy. Theriogenology 68, 1177-1182.
Kinsley C.H. en Lambert K.G. (2005). The maternal brain. Scientific American 294, 72-79.
Korda P. en Brewinska J. (1977). The effect of stimuli emitted by sucklings on tactile contact of the
bitches with sucklings and on number of licking acts. Acta Neurobiologiae Experimentalis 37 (2),
99-116.
Kuroda K.O., Meaney M.J., Uetani N., Fortin Y., Ponton A. en Kato T. (2007). ERK-FosB signaling in
dorsal MPOA neurons plays a major role in the initiation of parental behavior in mice. Molecular
and Cellular Neuroscience 36, 121-131.
Lopate C. (2012). Management of pregnant and neonatal dogs, cats and exotic pets. John Wiley &
Sons, Iowa, United States of America, p. 26.
McConnell P.B. (1990). Acoustic structure and receiver response in domestic dogs. Canis familiaris.
Animal Behaviour 39 (5), 897-904.
31
Naaktgeboren C. (1968). Some aspects of parturition in wild and domestic Canidae. International Zoo
Yearbook 8, 8-13.
Poindron P. (2005). Mechanisms of activation of maternal behaviour in mammals. Reproduction
Nutrition Development 45, 341-351.
Rice D. (2009). The complete book of dog breeding. 2
New York, p. 63-64.
nd
edition. Barron's Educational Series, Inc.,
Root Kustritz M.V. (2001). Use of supplemental progesterone in management of canine pregnancy. In:
Recent advances in small animal reproduction, Concannon P.W., England G., Verstegen III J. en
Linde-Forsberg C. (auteurs). International Veterinary Information Service, Ithaca, New York, USA
(www.ivis.org). Geciteerd door Van Soom A. en Rijsselaere T. (2012-2013).
Root Kustritz M.V. (2005). Reproductive behavior of small animals. Theriogenology 64, 734-746.
Rota A., Iguer-Ouada M., Verstegen J. en Linde-Forsberg C. (1999). Fertility after vaginal or uterine
deposition of dog semen frozen in a tris extender with or without equex STM paste. Theriogenology
51, 1045-1058.
Sammarco J. en Kahn A. (2007). Cesarean section in dogs: indication, techniques. DVM360
Magazine. Internetreferentie: http://veterinarynews.dvm360.com/dvm/Medicine/Cesarean-sectionin-dogs-indications-techniques/ArticleStandard/Article/detail/430422 (geconsulteerd op 16/3/2014).
Satomoto M., Satoh Y., Terui K., Miyao H., Takishima K. Ito M. en Imaki J. (2009). Neonatal exposure
to sevoflurane induces abnormal social behaviors and deficits in fear conditioning in mice.
Anesthesiology 110, 628-637.
Seranne A (2004). The joy of breeding your own show dog. Wiley Publishing, Inc., Hoboken, p. 133.
Takaenoki Y., Satoh Y., Araki Y., Kodama M., Yonamine R., Yufune S. en Kazama T. (2014).
Neonatal exposure to sevoflurane in mice causes deficits in maternal behavior later in adulthood.
Anesthesiology 120 (2), 403-415.
Trivers R.L. (1974). Parent-offspring conflict. American Zoologist 14 (1), 249-264.
Van Soom A. en Rijsselaere T. (2012-2013). Aanvullingen in de voortplanting en verloskunde van de
gezelschapsdieren. Cursus Faculteit Diergeneeskunde, Universiteit Gent, 11-23; 118-151.
Verstegen-Onclin K. en Verstegen J. (2008). Endocrinology of pregnancy in the dog: a review.
Theriogenology 70, 291-299.
Wells D.L. en Hepper P.G. (2006). Prenatal olfactory learning in the domestic dog. Animal Behaviour
72 (3), 681-686.
Wilsson E. (1984). The social interaction between mother and offspring during weaning in German
Shepherd dogs: individual differences between mothers and their effects on offspring. Applied
Animal Behaviour Science 13 (1), 101-112.
32

Uitslag Artemis te Oudewater

schoolfeest – zaterdag 25 april 2015

Uitslagen Asterion te Oostvoorne

praktijkinfo fokken met uw hond

Uitslagen - Koninklijke Nederlandse Politiehond Vereniging

Tumbling - Energy Ommen

Schema abn amro toernooi

uitslagenlijst - Sport Dobermann Nederland

fokselectie 18 januari 2014 Gedragskeurmeesters: Mevr. C. van

Inschrijfformulier Kampioenschaps Clubmatch op Zondag 6 Juli