De ideale oplossing voor krimp bestaat niet

Kleine
scholen
staan op
omvallen,
maar:
De ideale
oplossing
voor krimp
bestaat
niet
In het hele land dreigen kleine scholen om te
vallen. De regionale kranten staan bol van de
berichten over oplossingen, van sluiting tot fusie.
Het recept voor krimp bestaat echter
niet: het blijft altijd maatwerk.
Tekst Lisette Douma, Robert Sikkes en Rob Voorwinden
Foto’s Jan Anninga en Rob Niemantsverdriet
Illustraties Typetank
Er was eens een basisschool, laten we haar
norm – is wettelijk 23 leerlingen. Een
individueel onderwijs geven. Dat kan, als
Klein Duimpje noemen. Het is er gezel-
school mag tijdelijk zelfs nog iets kleiner
het lerarenteam dat ziet zitten. Bijvoor-
lig maar klein – wat wil je, met zo’n naam.
zijn, maar alleen als er uitzicht is op ver-
beeld omdat ze jong en enthousiast zijn.
En het probleem is: de school krimpt. Nou
betering van de leerlingenaantallen. Maar
Of oud en ervaren. Maar als er één leraar
ja, niet het gebouw, maar de leerlingen-
daar is bij Klein Duimpje geen sprake van.
omvalt, is meteen de helft van het perso-
aantallen.
En ook met 23 leerlingen is het lesgeven
neel ziek. Dat is een wankele basis.
De directeur van Klein Duimpje slaat aan
al moeilijk genoeg. De leraren staan voor
En een kleine school is ook duur. Want
het rekenen. Want hoe klein is té klein?
grote combinatiegroepen (soms drie of
ondanks de lege lokalen moet de verwar-
De absolute ondergrens – de opheffings-
vier niveaus in één klas) en moeten bijna
ming blijven branden, moet er worden g
28
Onderwijsblad03
8 februari 2014
8 februari 2014
Onderwijsblad03
29
Aantal scholen
neemt steeds
sneller af
Door fusie en opheffing verdwenen de afgelopen vijf jaar
289 basisscholen of nevenvestigingen. Er kwamen door
samenvoeging of stichting ook nieuwe scholen, in totaal
46. Per saldo verdwenen er 243 scholen. Het tempo
waarin dat gebeurt gaat steeds sneller. De scholen
verdwijnen in het hele land. Niet alleen de dorpsschool op het platteland verdwijnt, maar ook in verstedelijkte gebieden zakken grote scholen bijvoorbeeld door vergrijzing van buurten onder de relatief hoge opheffingsnorm. Nieuwe scholen verrijzen in kinderrijke nieuwbouwwijken. Ook
zien kleine richtingen uitbreidingsmogelijkheden (evangelisch, algemeen bijzonder, islamitisch). Kijkend naar
alle fusie- en reorganisatieplannen bij schoolbesturen,
is de verwachting dat de
afname van het aantal
scholen de komende jaren zal toenemen.
Scholen verdwijnen
Scholen erbij
Afname basisscholen steeds sneller
Aantal scholen 2009
7047
2010
-35
2011
-46
2012
-65
2013
-97
Aantal scholen 2013
30
6804
Onderwijsblad03
8 februari 2014
foto: Rob Niemantsverdriet
schoongemaakt en moet de lekkende dakgoot toch echt worden vervangen.
In de praktijk leggen scholen de lat dan
ook vaak hoger dan 23 leerlingen: de
ondergrens ligt doorgaans tussen de veertig en de tachtig kinderen. Maar sommige scholen gaan echt tot het gaatje, zoals
basisschool ‘t Klaverblad in Drimmelen
in Brabant (zie kader op pagina 33). De
school telt nog vijftien leerlingen, schrijft
BN De Stem. En dat kan zo niet langer.
‘Dat is echt te weinig om een school in
stand te houden. Zowel financieel als
didactisch. Het is heel ingewikkeld, zo
niet onmogelijk, om met zo weinig leerkrachten goed les te geven aan kinderen
met al die verschillende niveaus.’
Ondergrens
Klein Duimpje overlegt met de leraren en
de medezeggenschapsraad, en besluit dat
vijftig leerlingen een ondergrens is om
nog goed onderwijs te kunnen verzorgen.
Die grens komt echter wel in zicht: acht
leerlingen stromen eind dit jaar uit, voor
de kleutergroep zijn er pas drie aanmel-
Jan Schuurman Hess: “Wij willen de dorpsschool uit haar isolement halen.”
Dorp aan zet
dingen binnen. De directeur van Klein
Het is misschien wel de participatiesamenleving pur sang: bewoners uit Kats (Zee-
Duimpje, een verstandige vrouw, legt de
land), Gaastmeer (Friesland), Hoog-Keppel (Gelderland) en Weebosch (Noord-Bra-
zaak meteen voor aan de ouders. Zo kun-
bant) hebben een coöperatie opgericht om de kleine schooltjes in hun dorp te behou-
nen die meedenken over een oplossing.
den of te heropenen.
En zo voelen de ouders zich bij een even-
Initiatiefnemer Jan Schuurman Hess uit Kats hoopt dat de basisscholen volgend
tuele sluiting straks niet overvallen.
schooljaar een ‘experimentstatus’ krijgen waardoor de coöperatie deels wordt gefi-
In het echte leven loopt dat wel eens
nancierd door het ministerie. Staatssecretaris Sander Dekker wees de plannen van
anders. Scholen steken soms hun kop
de dorpsbewoners eerder af, maar de Tweede Kamer wil ze nog wel behandelen.
te lang in het zand, en pas als de krimp
Bedoeling is dat dorpsgemeenschappen met slechts één schooltje het beheer en
écht toeslaat – en sluiting dreigt – wor-
bestuur ervan op zich nemen. De vier scholen samen gaan als coöperatie een zwaar
den de ouders ingelicht. Aan de ene kant
beroep doen op vrijwilligers waardoor er veel bezuinigd kan worden op bestuur en
is dat niet gek: als de buitenwereld door-
management. Uiteindelijk zouden zich zeven scholen bij de coöperatie kunnen aan-
krijgt dat een school in de problemen zit,
sluiten.
trekt die meteen minder leerlingen. En zo
In het plan is er niet alleen aandacht voor scholen in kleine gemeenten. “Er zijn vaak
wordt krimp een selffulfilling prophecy.
zorgen over de onderwijskwaliteit van kleine scholen, over het isolement van zo’n
Aan de andere kant: wie de ouders over-
school. Wij willen de dorpsschool uit haar isolement halen”, vertelt Schuurman Hess.
valt met een dreigende sluiting, riskeert
Stadskinderen die ‘rust’ nodig hebben, zouden samen met hun familie tijdelijk opge-
brieven naar de regionale pers en vragen
nomen kunnen worden in het dorp en op de school. Hierover zijn gesprekken gevoerd
in de gemeenteraad. Dan gaan de hakken
met Utrecht en Amsterdam. De dorpen op hun beurt willen de contacten met groot-
in het zand en heb je als school weinig
stedelijke pabo’s en universiteiten aanhalen. “Studenten kunnen veel leren van de
armslag meer om naar creatieve oplossin-
kleine school omdat gedifferentieerd onderwijs geven, passend onderwijs, iets is
gen te zoeken.
waar de kleine school bij uitstek ervaring mee heeft.” Andersom kunnen kleine scho-
In het dorp Bellingwolde gaat het goed,
len – met leraren die vaak honkvast zijn – veel leren van de grote kennisinstellingen.
schrijft het Dagblad van het Noorden. De
Schuurman Hess: “Ons plan gaat ook heel erg over hoe organiseer je de samenleving.
ouders van twee scholen hebben er de
Mensen kunnen veel zelf. Ik heb me verbaasd over hoeveel bureautjes en adviseurs
koppen bij elkaar gestoken, met als doel:
er om scholen heen zwermen. En alles uurtje-factuurtje, hè? Terwijl wij alles voor
één gezonde school. ‘We kunnen beter
niks doen en onze kennis en opgedane ervaring graag willen delen met andere dorps-
één sterke school in het dorp krijgen. g
scholen.”
8 februari 2014
Onderwijsblad03
31
Help: je school krimpt
Wat zijn je rechten?
Al die verschillende gebouwen in stand
Dat hangt van veel zaken af, zegt Frits Verschuren, jurist van de AOb. Als je school
Klein Duimpje verspreidt, samen met de
‘werkgelegenheidsbeleid’ voert, moet er met de bonden worden overlegd over een
ouders, nog eens mooie flyers tot in de
sociaal plan. Maar de werkgever kan ook ‘ontslagbeleid’ voeren. In dat geval zal uit het
verre omgeving. En er wordt een leuk
formatieplan, dat voor de zomervakantie moet worden opgesteld, blijken of er functies
lipdub-filmpje gemaakt voor op de web-
in het risicodragende deel van de formatie worden geplaatst – zeg maar het voorpor-
site. Het mag echter niet baten, de nieu-
taal van ontslag.
we aanmeldingen blijven steken op drie
Maar dat is dan ook zo’n beetje het enige wat er in het algemeen te zeggen valt over je
leerlingen. De directeur besluit om tafel
rechten bij krimp, zegt Verschuren. “Werk je op een eenpitter, dan houdt het bij krimp
te gaan zitten met collega-scholen in de
snel op. Maar als je een klein schooltje bent van een groot bestuur, kun je misschien
omgeving, die zitten immers in hetzelfde
gaan werken op een andere school van dat bestuur.”
schuitje. Beter samen de schouders eron-
Als je op een andere school van hetzelfde bestuur aan het werk kunt, dan is dat een
der zetten, dan in een concurrentieslag
overplaatsing. Sommige besturen hebben daar mobiliteitsregels voor ingesteld, zodat
terechtkomen en wachten tot elke school
bijvoorbeeld de kortste reisafstand belangrijk is bij de vraag op welke nieuwe school
op omvallen staat.
je gaat werken. “Verder ligt het voor de hand dat wie het eerste aan de beurt is om af
Klein Duimpje is gelukkig geen eenpitter
te vloeien, het eerste wordt overgeplaatst naar een andere school”, zegt Verschuren.
– geen zelfstandige school met een eigen
“Al is ‘afvloeiing’ natuurlijk iets heel anders dan ‘overplaatsing’: hierover bestaat een
bestuur. Want als eenpitter sta je er echt
scala aan jurisprudentie.”
alleen voor. Vind je geen oplossing voor
De belangrijkste tip van Verschuren is: don’t try this at home. “Zit iets je niet lekker,
je krimp (zoals een fusiepartner), dan is
bel dan de AOb. Beter een keertje te veel gebeld, dan te weinig.”
het einde oefening. Nee, Klein Duimpje is
houden met steeds kleinere klassen, dat
kan straks niet meer.’
Lipdub
onderdeel van een groter bestuur en heeft
daardoor twee opties: samengaan met een
school van hetzelfde bestuur in een ander
dorp, waarbij Klein Duimpje dan bij die
school intrekt. Of samengaan met scholen
van een ander bestuur in hetzelfde dorp,
en dan samen één centrale nieuwe school
vormen.
Samenwerkingsschool
De makkelijkste oplossing is om binnen
hetzelfde bestuur te blijven, en gewoon
in te trekken bij een collega-school in een
ander dorp. Al moet je dan maar afwachten of de leerlingen meekomen – zeker als
er in het ‘oude’ dorp ook nog andere scholen zijn.
Dat laatste speelt bijvoorbeeld in Eibergen,
schrijft het dagblad Tubantia. De openbare basisschool in Eibergen sluit de deuren, het personeel en – hopelijk – de leerlingen stappen over naar een openbare
school in het nabijgelegen plaatsje Rekken. De te sluiten openbare school echter ligt pal naast twee andere scholen: een
protestants-christelijke en een katholieke
school. Voor een fusie met die scholen is
niet gekozen.
Ook elders in Nederland vinden nog weinig fusies plaats tussen scholen van ver-
32
Onderwijsblad03
8 februari 2014
schillende denominaties. Want in zo’n
geval wordt de nieuwe school een ‘samenwerkingsschool’, een school waarin verschillende denominaties onder één dak
zitten. De regels voor het stichten van
zo’n school zijn ingewikkeld. En verder
is de kloof tussen de denominaties af en
toe nog steeds groot. In de praktijk kiezen besturen daarom liever voor herverkaveling: in het ene dorp verdwijnt dan
– bijvoorbeeld – een katholieke school ten
guste van een openbare school, één dorp
foto: Rob Niemantsverdriet
verderop gaat het andersom.
Klein Duimpje heeft mazzel, twee andere scholen in het dorp hebben wel oren
naar samenwerking. En al pratend ontstaat een prima idee, waarom niet samen
fuseren tot een centrum waarin ook de
jeugdbibliotheek wordt gevestigd? En de
peuterspeelzaal, de kinderopvang en de
Petra van der Velden: “We zijn net een groot gezin.”
naschoolse opvang?
Laatste pogingen
Integraal kindcentrum
Vijftien leerlingen telt basisschool het Klaverblad in het Brabantse Drimmelen nog.
wegen drie kleine scholen bijvoorbeeld
En volgens onderzoek van de gemeente zal dat aantal niet groeien. Reden voor de
om samen verder te gaan op één centrale
gemeente en het schoolbestuur de stekker eruit te trekken. Per 1 augustus sluit de
plek, schrijft het Leidsch Dagblad. ‘Samen
school waarschijnlijk haar deuren.
met de kinderopvang ontstaat dan een
“Ouders proberen dat nog wel te voorkomen”, vertelt locatieleider Petra van der Vel-
integraal kindcentrum.’ Dat zorgt voor
den. Groepjes ouders onderzoeken of de school misschien een dependance kan wor-
kritische massa in leerlingenaantallen.
den van een nabijgelegen school. Ook onderzoeken zij nogmaals of er toch niet groei
En als er in het gebouw tevens een biblio-
te voorzien is; het onderzoek dat de gemeente daarnaar deed vinden ze niet goed.
theek of peuterspeelzaal komt, betaalt de
“Ik hoop natuurlijk dat de ouders succes hebben”, vertelt Van der Velden. “We zijn
gemeente mee.
hier net een groot gezin. Op het plein duwen de kinderen uit groep 8 de karretjes van
Ook het basisonderwijs op Schouwen-
de kleuters. De aandacht die leerlingen krijgen is ideaal. Wij staan hier fulltime met
Duiveland werkt toe naar de vorming van
twee leerkrachten en een onderwijsassistent op twee groepen. Ik snap dat dat te
grotere ‘regioscholen’ die ook kinderop-
kostbaar is. En als er dan geen zicht is op groei…” Vorig jaar telde de school nog 25
vang en voorschoolse educatie aanbieden,
leerlingen. In groep 3 zat maar één leerling en er was een kind het enigste meisje in
schrijft de Provinciale Zeeuwse Courant.
de klas. “Voor ouders zijn dat redenen om hun kind naar een andere school te doen.
Klein Duimpje fuseert dus met een paar
Daar heb ik ook begrip voor”, aldus Van der Velden. “Sommige ouders zeggen nu: Ik
collega-krimpscholen tot het integraal
schrijf mijn kind toch maar alvast op een andere school in. Andere vinden dat je dat
kindcentrum Reus Langnek. Er is dan
niet moet doen omdat het een verkeerd signaal geeft. De sluiting van de school zorgt
nog slechts één probleem: de kleine scho-
voor onrust in het dorp. Wij als team hebben gezegd: Wij blijven professioneel. Wij
lentoeslag. Of liever, het verlies daar-
doen gewoon ons werk en in de school gaat het niet over de sluiting. Onze leerlingen
van. Want kleine scholen krijgen extra
hebben recht op een leuk jaar. Kijk, wij hebben een baangarantie binnen ons bestuur.
geld, maar als ze fuseren tot net iets gro-
Dat betekent niet dat wij het makkelijk vinden. Maar we gaan hier niet met sombere
tere scholen houdt die subsidie natuurlijk
gezichten rondlopen.”
op. Toch niet. Goed nieuws voor de klei-
In de praktijk gebeurt zoiets op diverse
plaatsen in Nederland. Nabij Leiden over-
ne scholen die samenwerking overwegen:
staatssecretaris Sander Dekker liet eind
januari in een brief aan de Tweede Kamer
weten dat de kleinescholentoeslag in de
regio blijft bestaan. ‘De kleinescholentoeslag wordt teruggeven aan de g
8 februari 2014
Onderwijsblad03
33
schoolbesturen. Bij de teruggave van de
kleinescholentoeslag wordt de hoogte van
foto: Jan Anninga
het nieuwe budget bepaald aan de hand
van de peildatum 1 augustus 2013. Nu
starten met regionale samenwerking om
de gevolgen van leerlingendaling aan te
pakken, leidt daarom niet tot nadeel in de
Esther Terwee: “Een lerarenpool kan gedwongen ontslag voorkomen.”
toekomst.’
Lerarenpool
Reageerbuisjes
Boventallig en geen vacatures bij je eigen bestuur? Of: toe aan een nieuwe uitdaging,
scholen zijn reageerbuisjes met leerlingen,
maar huiverig in crisistijd je vaste baan op te geven? Dan kun je in Groningen straks
ouders, medezeggenschapsraden, direc-
uitwijken naar een lerarenpool. In die provincie onderzoeken zeventien besturen met
teuren en besturen, met elk eigen wensen,
250 scholen of ze vacatures kunnen delen. Ze willen daarmee de onderwijskwaliteit
belangen, voorkeuren en denominaties.
en de inzetbaarheid in de regio stimuleren. “Maar ook expertise delen als het gaat om
De krimp houdt een flinke gasbrander
bijvoorbeeld loopbaanontwikkeling”, vertelt projectleider Esther Terwee. “De scho-
onder die buisjes, en de chemische reactie
len rondom de stad Groningen hebben meer boventalligheid, terwijl voor sommige
die dan ontstaat, is helemaal afhankelijk
scholen in de stad een tekort geldt. De boventalligheid van alle scholen samen vangt
van de toevallige ingrediënten. De ideale
het ziekteverzuim op. Dus een lerarenpool kan een manier zijn gedwongen ontslag te
oplossing voor krimp bestaat niet: de uit-
voorkomen. Maar de pool is niet iets waartoe wij leraren willen veroordelen. Het moet
komst is elke keer weer maatwerk. De regi-
vooral als een kans gezien worden ergens anders aan de slag te gaan.” Terwee denkt
onale kranten hebben de komende jaren
dat een lerarenpool voor jonge docenten uitkomst biedt. Nu vinden zij vaak geen hele
dus nog stof genoeg. H
Tja, zo kan het gaan. Maar natuurlijk had
het ook heel anders kunnen lopen. Want
baan, maar via een stichtingoverstijgend mobiliteitscentrum lukt dat misschien wel.
“Ook voor ouderen kan het heel prettig zijn voor een pool te werken. Wie vervangingswerk doet, hoeft bijvoorbeeld niet te vergaderen of mee te werken aan de sinterklaasviering – activiteiten die toch ook wel als belastend worden gezien.”
Het is niet de bedoeling dat de lerarenpool als werkgever gaat opereren. “We willen
geen instituut op zich worden. Het werkgeverschap blijft liggen bij het bestuur waar
de leraar in dienst is. Maar de eigen pools van de verschillende stichtingen gaan wel
een soort fusie aan en dat is best een exercitie.”
Er zijn verschillende onderzoeken naar mobiliteit en krimp uitgevoerd. Half maart
praten de zeventien besturen verder. Terwee hoopt dat de lerarenpool al per 1 augustus van start kan gaan. “Andere Groningse besturen kunnen zich ook nog steeds
aansluiten.” Een mobiliteitscentrum is niet iets unieks. In Den Haag, Rotterdam en
Oost-Nederland zijn er al zulke vormen van samenwerking. In Drenthe onderzoeken
schoolbesturen ook of ze een vervangingspool kunnen opzetten.
34
Onderwijsblad03
8 februari 2014

Download Report