Handreiking Zorg rondom de laatste levensfase en overlijden Januari 2014 0 Zorg rondom de laatste levensfase en overlijden Dit is een handreiking voor de zorg rondom de laatste levensfase en het overlijden van cliënten. De handreiking is bedoeld als inspiratiebron bij het opstellen van een protocol dat toegespitst is op de situatie binnen de eigen organisatie en afdeling. Daarin kan dan ook verder worden aangegeven wie waar verantwoordelijk voor is. De insteek is dat deze handreiking er toe bijdraagt dat de zorg rondom de laatste levensfase en overlijden voor zowel de cliënt als voor medewerkers en andere nabestaanden verder geoptimaliseerd kan worden. Er wordt aandacht besteed aan verschillende fases; van opname van de cliënt (los van ziekzijn) tot nazorg aan nabestaanden. Het opstellen van de handreiking is geïnitieerd vanuit de stedelijke werkgroep Zingeving, omgaan met verlies en werken met levensverhalen. Er is gewerkt in een kleiner samenwerkingsverband met leden uit verschillende organisaties die zeer betrokken zijn bij dit onderwerp. Zijn er suggesties, op- of aanmerkingen dan vernemen wij die graag. Dat kan via een email naar [email protected] De meest recente versie van deze handreiking is te vinden op www.zinwijzer.nl onder het kopje ‘voor hulpverleners’. Opstellers van deze handreiking: Carola Lahr (Centrum Maliebaan) Britta Bomball (Tussenvoorziening) Wieke de Wolff (Straatpastoraat) Madelinde Tellegen (GG&GD) 1 Inhoudsopgave 1. Zorg tijdens verblijf in een instelling 3 2. Zorg tijdens ernstige ziekte en bij het sterfbed van de cliënt 4 3. Zorg direct na het overlijden 6 4. Zorg rondom de uitvaart 9 5. (Na)zorg voor medecliënten, familie en medewerkers 11 Informatie op internet 14 Adressen zorginstellingen 15 Uitvaartondernemers 16 Adressen ketenpartners en andere organisaties 18 Literatuurlijst 19 Bijlage 1 Volmacht 22 Bijlage 2 Stroomdiagram bekostigen uitvaart 24 Bijlage 3 Voorbeelden van financiering uitvaart 25 Bijlage 4 Korte actielijst bij overlijden 32 2 1. Zorg tijdens verblijf in een instelling Welke zorg kan geboden worden als een cliënt in de instelling is opgenomen of begeleid wordt door een instelling? Hoe kun je wensen van een cliënt in kaart brengen? Hoewel misschien niet altijd eenvoudig om te doen, toch is het belangrijk om, wanneer een cliënt in zorg komt (zeker wanneer dit voor langere tijd is), duidelijkheid te krijgen over wensen van de cliënt met betrekking tot ernstig ziek zijn en overlijden. Om deze stap wat eenvoudiger te maken is een klein wensenboekje gemaakt waar belangrijke gegevens in vastgelegd kunnen worden. Deze gegevens kunnen met de cliënt mee verhuizen wanneer deze naar een andere instelling mocht gaan. Zo hoeven daar niet opnieuw dezelfde vragen gesteld te worden. Het boekje (wanneer document wordt afgedrukt als boekje) is ook te vinden op www.zinwijzer.nl. Wel of geen uitvaartverzekering? Veel mensen die van een minimum moeten rond komen willen geen geld uitgeven aan een uitvaartverzekering. Hoewel dat hun eigen keuze is, is het zorgvuldig er op te wijzen dat dit consequenties heeft voor de manier waarop ze begraven/gecremeerd zullen worden. Wanneer eventuele familie de betaling niet op zich wil of kan nemen wordt de uitvaart betaald door de Sociale Dienst. Het zal dan een sober gebeuren zijn en er komt geen eigen graf. 3 2. Zorg tijdens ernstige ziekte en bij het sterfbed van de cliënt Wat zijn aandachtspunten bij (ernstige) ziekte? Welke zorg kan geboden worden wanneer cliënt ernstig ziek is? Afhankelijk van de situatie kan tijdens het ziekbed (zover dat nog niet gebeurd is in een eerdere fase) aandacht besteed worden aan de volgende zaken: o Het invullen van het wensenboekje o het maken van een dossier met daarin een overzicht van levensloop en (familie-)relaties o het doorspreken van de wensen met betrekking tot de komende periode. Zijn er nog mensen die iemand graag wil zien? Zijn er nog dingen die geregeld of uitgesproken moeten worden? Misschien wil de cliënt een ritueel als ziekenzalving of dergelijke ontvangen. Wanneer een cliënt ernstig ziek is en mogelijk komt te overlijden kan het wenselijk zijn dat er extra/andere zorg wordt ingeschakeld. Wanneer thuiszorg/wijkverpleging niet toereikend of wenselijk is, kan gedacht worden aan opname op Meerzorg of, wanneer de levensverwachting korter is dan drie maanden, in een hospice. Een hospice is een instelling waar mensen die terminaal zijn in een huiselijke sfeer maar mét medische zorg, de laatste fase van hun leven verzorgd kunnen worden. Hiermee zijn inmiddels goede ervaringen opgedaan, ook met de OGGZ-doelgroep. Wanneer de cliënt graag in zijn eigen woning blijft zijn er verschillende organisaties die (medische) zorg kunnen bieden. Buurtzorg biedt oa thuiszorg en Kleurrijk Zorg is een thuiszorginstelling die ook specialistische terminale thuiszorg biedt. Met name Kleurrijk Zorg is goed bekend met de OGGZ doelgroep en past zich aan aan de vraag van de cliënt. Ook hebben zij aandacht voor culturele en religieuze achtergrond en kunnen zorg bieden in de eigen taal. Careyn is een algemene thuiszorgorganisatie, voorheen Aveant. Stichting Thuis Sterven heeft vrijwilligers die terminale patiënten bijstaan. Voor geestelijke bijstand kan gebruik worden gemaakt van de diensten van verschillende kerken of religieuze instellingen. De USRK (Utrechtse Stedelijke Raad van Kerken) heeft een adressenlijst van de bij haar aangesloten kerken (de meeste kerkgenootschappen in Utrecht). Deze lijst is voor een paar euro te bestellen bij de USRK. Voor geestelijke bijstand kan men contact opnemen met het Straatpastoraat Utrecht, of met een kerkgenootschap in de buurt. Ook kan het de wens zijn van een cliënt om actief een einde te ‘laten’ maken aan zijn leven. Het is belangrijk om deze wens serieus te onderzoeken en, wanneer dit binnen de eigen instelling moeilijk ligt, te zoeken naar alternatieven. Bij de vereniging voor vrijwillige euthanasie (NVVE) is hierover veel informatie beschikbaar. Wanneer een cliënt geen levensrekkende of levensreddende handelingen (bijvoorbeeld reanimatie) meer wil ondergaan kan daarvoor een verklaring getekend worden. Voor mensen die 4 een stervenswens hebben die voldoet aan de zorgvuldigheidseisen van de euthanasiewet maar waarvan de arts hier niet in wil of kan helpen is het raadzaam contact op te nemen met de Levenseindekliniek. Hoe dan ook, het is met name belangrijk om wensen van de cliënt van tevoren vast te leggen. Zeker wanneer de cliënt niets meer te maken wil hebben met zijn of haar familie kan vastgelegd worden wie beslissingen mag nemen in naam van de cliënt wanneer deze het zelf niet meer kan. De NVVE heeft hiervoor een Volmacht. Deze heeft dus niets te maken met euthanasie maar alleen met het vastleggen wie beslissingen mag nemen bijvoorbeeld wanneer de cliënt in coma raakt. Een voorbeeld van deze Volmacht is bijgevoegd als bijlage 1. Gebruik van de rouwkoffer Naast het maken van deze handreiking heeft de werkgroep een koffer samengesteld met daarin boeken en informatie en wat mooie spullen die bruikbaar zijn voor het laatste stukje van deze “aardse levensreis”. Deze koffer is te leen via de GG&GD Vangnet. In instellingen waar regelmatig mensen komen te overlijden kan mogelijk zelf een koffer samengesteld worden. Multiculturele zorg Juist bij de laatste zorg kan het belangrijk zijn extra aandacht te besteden aan wensen die de cliënt kan hebben vanuit zijn/haar culturele en religieuze achtergrond. Beste informatiebron daarvoor is de cliënt zelf. Het Culturele interview kan hierbij een goede handleiding zijn. Meer informatie hierover is te vinden op www.zinwijzer.nl. In de literatuurlijst staat ook een boekje waarin gebruiken en rituelen rond overlijden en rouw beschreven staan van zeven culturen (Turkse, Marokkaanse, Surinaamse, Chinese, Antilliaanse, Indonesische en vanuit Katholieke visie) toegankelijk staan beschreven. 5 3. Zorg direct na het overlijden (Voor korte actielijst zie bijlage 4!!) Praktische zaken rondom het overlijden Hoe handel je wanneer je vermoedt dat een cliënt is overleden? Bij vermoeden van overlijden ga je, zo mogelijk, samen met iemand naar binnen. Bij een zelfstandig wonende cliënt doe je melding bij de politie en vraag je deze samen met jou naar binnen te gaan. Wanneer een (niet terminale) cliënt gevonden wordt en het is onduidelijk of cliënt is overleden bel dan direct de ambulance ‘112’ of de huisarts (buiten kantooruren de huisartsenpost via 0900-450 1 450). Ook bij een (terminale) cliënt, waarvan bekend was dat deze op korte termijn zou komen te overlijden, wordt de huisarts gebeld. Noteer zo mogelijk het moment van overlijden. De huisarts stelt het overlijden vast en vult overlijdenspapieren in. Vraag hiervan een kopie. De kopie is nodig voor het verder kunnen afhandelen van praktische (financiële) zaken. Wanneer er verdenking is van niet natuurlijk overlijden (wanneer er mogelijk sprake is van een misdrijf of suïcide) schakelt de huisarts de schouwarts in. De schouwarts kan zonodig de politie inschakelen. In geval van suïcide kan gebruik gemaakt worden van (delen uit) ‘Suïcide in de verslavingszorg. Richtlijn voor preventie, handelen na suïcide en nazorg voor hulpverleners’. Heb je interesse in de richtlijn mail dan even met [email protected]. Verzoek om de richtlijn te mogen opnemen in de handleiding loopt. Hoe handel je verder wanneer cliënt is overleden met betrekking tot de cliënt zelf? Wanneer overlijden werd verwacht kunnen met de huisarts afspraken gemaakt zijn welke handelingen na het overlijden verricht mogen worden, voordat de huisarts arriveert. Zo kan de overledene op de rug gelegd worden, de ogen gesloten worden en zo nodig een rol onder de kin gelegd. Zorg dat de overledene er voor anderen goed bij ligt. Als het overlijden op de kamer van de cliënt heeft plaatsgevonden doe dan de ramen en gordijnen dicht en de verwarming uit. Doe de kamerdeur op slot. Als de overledene elders ligt dek het lichaam dan af met een laken. Breng coördinator/trajectmanager op de hoogte. Maak afspraken over wie vervolgstappen onderneemt. 6 Raadpleeg het dossier van de cliënt in verband met eventuele afspraken over hoe te handelen bij overlijden. Check of er een donorcodicil is. Indien cliënt specifieke wensen heeft rondom overlijden worden deze voor zover mogelijk nageleefd. Als bekend is welke uitvaartondernemer ingeschakeld moet worden kan dit gedaan worden. Omdat familieleden (in eerste instantie) de eerst aangewezenen zijn om de uitvaart te regelen kan dit pas gedaan worden als duidelijk is dat er niet binnen afzienbare tijd na het overlijden familie gevonden gaat worden. Rol uitvaartondernemer De uitvaartondernemer heeft een heel belangrijke rol en kan bij veel zaken ondersteunen. De uitvaartondernemer is verantwoordelijk voor de zorg van de overledene. Ook wordt met de uitvaartondernemer besproken hoe de uitvaart verloopt. De uitvaartondernemer weet wat de kosten zijn en kan dus meedenken over wat haalbaar is. Hoe handel je verder wanneer cliënt is overleden met betrekking tot de nabestaanden? a. medebewoners Breng medebewoners op de hoogte. Doe dit zorgvuldig (bij voorkeur gezamenlijk) en zorg voor opvang. Zorg dat je niemand vergeet. Allereerst zullen bewoners behoefte hebben aan informatie: wie is er overleden, hoe is het gebeurd e.d. Het is raadzaam om in het team te overleggen hoe de bewoners te informeren, en wat aan hen te vertellen. Heldere en eenduidige informatie is van belang. Ook in het verdere verloop is communicatie belangrijk: bij wie kunnen bewoners terecht met hun vragen en hun verdriet, wordt er een gedenkplek ingericht in het huis/ de instelling, wanneer en waar is de uitvaart, kunnen bewoners daar naartoe enz. b. familie/contactpersoon Breng contactpersoon/familie op de hoogte. Is er geen familie bekend of is deze niet te bereiken licht dan de wijkagent in. Deze kan helpen eventuele familie op te sporen. Blijf ook zelf creatief zoeken naar familie bijv. via internet (facebook, zoek persoon), andere organisaties, medecliënten. Wanneer familie naar overledene toe komt vang ze dan op, bied wat te drinken aan, loop met ze mee en geef ze ruim de tijd om bij de overledene te zijn. Wie moeten verder ingelicht worden? Ga na welke andere personen ingelicht moeten worden. Te denken valt hierbij aan: 7 - Geestelijke verzorging - Behandelaar - Tandarts - Apotheek - Overige externe hulpverleners - Vrienden, buren, kennissen - Werkgever (ook bij vrijwilligerswerk) Bij een cliënt uit de OGGZ-doelgroep kan “de keten” ingelicht worden door gebruik te maken van bijgevoegde emaillijst (zie adressen). Vaak zijn er nog (oud)medecliënten of medewerkers die het prettig vinden om op de hoogte gesteld te worden en eventueel de gelegenheid te krijgen om afscheid te nemen of de uitvaart bij te wonen. Ook kunnen anderen eventueel behulpzaam zijn bij het opsporen van familie. De laatste verzorging van de overledene De laatste verzorging van de overledene kan door de uitvaartverzorger gedaan worden maar ook medewerkers van de instelling, familie of vrienden kunnen hierbij helpen. Het kan heel prettig zijn om nog concreet iets voor de overledene te kunnen ‘doen’. Houd zo veel mogelijk rekening met de gebruiken en rituelen van de levensovertuiging van de cliënt. Kan hier niet (helemaal) aan voldaan worden, leg dit dan uit aan de nabestaanden. Overleg ook met de nabestaanden over kledingwensen, het afdoen of aandoen van sieraden, bril, etc. Wanneer de overledene elders wordt opgebaard geef dan medebewoners de kans om afscheid te nemen. De overledene kan bijvoorbeeld door medewerkers of medebewoners worden uitgedragen. Wanneer de overledene op een brancard wordt uitgedragen is het prettig om er een mooi kleed overheen te leggen. Ook kunnen er bloemen of iets persoonlijks op de kist of het kleed gelegd worden. Draag zorg voor de bezittingen van de cliënt door bezittingen zorgvuldig op te bergen en de kamer goed af te sluiten. Het opruimen van de spullen kan het best door twee medewerkers samen gebeuren. 8 4. Zorg rondom de uitvaart Praktische zaken rondom de uitvaart Hoe en door wie wordt de uitvaart geregeld? Het regelen van de uitvaart is in principe een taak voor de familie. Als dit op prijs gesteld wordt kun je hulp aanbieden en bijv. de naam doorgeven van een uitvaartonderneming waar goede ervaringen mee zijn. Namen hiervan staan achterin deze handreiking. Vraag de familie door te geven wanneer de rouwplechtigheid zal zijn en of daarin participatie van medecliënten en medewerkers gewenst is. Wanneer er geen familie is of wanneer deze niets met de uitvaart te maken wil hebben is het de taak van de instelling/trajectmanager om hier zorg voor te dragen. Wanneer de direct nabestaanden van de overleden bewoner ermee akkoord gaan, kan het goed zijn om medebewoners te betrekken bij de uitvaart. Dit kan door hen zelf een rol te geven (aansteken van een kaars, neerleggen van bloemen, een klein aandenken oid, of bijv. het lezen van een gedicht of het uitspreken van een laatste groet tijdens de uitvaart), of door te luisteren naar hun verhalen over wat de overleden bewoner voor hen betekend heeft, en aan hen te vragen of één en ander genoemd mag worden bij de uitvaart – bijv. in afscheidswoorden die iemand van de begeleiding uitspreekt tijdens de uitvaart. (bv. ‘Vandaag nemen we afscheid van …. Ieder van ons had een andere relatie met hem/haar. Voor de één was het iemand waar je mee kon lachen, voor een ander een goede vriend(in) –enz.’) Op deze manier krijgen bewoners via een ander een ‘stem’, en kunnen ze zich ‘gehoord voelen’. Dat wat zij met de overleden persoon hadden, wordt onder woorden gebracht. Utrechtse Stedelijke Raad van Kerken (USRK) De USRK wordt ingelicht over een overlijden als er door de gemeente niemand is gevonden die de uitvaart kan verzorgen, m.a.w., als de uitvaartverzorging een gemeentekwestie is. Verzorgen betekent niet noodzakelijkerwijs betalen, het betekent het organiseren van de uitvaart, in de zin van een uitvaartonderneming vragen ed. (datgene wat in een ander geval bv een familielid of hulpverlener zou doen). De gemeente licht in een dergelijk geval de URSK en de Stadsdichters in. Deze twee partijen gaan dan in overleg: de USRK biedt haar diensten aan wanneer er een kans is dat er nog anderen bij de uitvaart aanwezig zullen zijn, de stadsdichters komen wanneer verwacht wordt dat er niemand aanwezig zal zijn. De gemeente zal altijd zoeken naar nabestaanden en contactpersonen van de overledene. Wanneer er een contactpersoon gevonden is zal de USRK daarmee contact opnemen en vragen of presentie/betrokkenheid vanuit de kerken op prijs wordt gesteld. Wanneer dit zo is, wordt bekeken welke pastor die bij eenzame uitvaarten betrokken is deze uitvaart kan begeleiden. De USRK handelt volgens afspraken met de gemeente, en voelt zich niet vrij om derden in te lichten over het overlijden van iemand. 9 Hoe wordt de uitvaart bekostigd? Voor bepalen voor wie de kosten van de uitvaart zijn kan gebruik worden gemaakt van het stroomdiagram, bijlage 2. Wanneer er geen familie is of deze niets met de uitvaart te maken wil hebben ligt de verantwoordelijkheid voor het regelen hiervan bij de organisatie/trajectmanager. Zeker wanneer de uitvaart plaats vindt op kosten van de gemeente is het een uitdaging om er een mooie bijeenkomst van te maken. De uitvaart moet dan bekostigd worden uit het budget wat hier voor staat (in 2013 ongeveer 3000 euro) en er moet aan bepaalde eisen worden voldoen (bijvoorbeeld geen kaarten, geen bloemen). Met uitvaartonderneming Alting en met Tap-Ouwerkerk zijn inmiddels goede ervaringen opgedaan. Zij zijn bereid creatief mee te denken over hoe, met weinig geld, toch een bijzondere dienst gehouden kan worden. In bijlage 3 zijn een paar voorbeelden opgenomen die laten zien hoe het krappe budget ingezet zou kunnen worden. 10 5. (Na)zorg voor medecliënten, familie en medewerkers Gedenkplek Het inrichten van een gedenkplek kan bewoners en medewerkers helpen ‘plek’ aan hun verdriet te geven. Bij inrichting van een gedenkplek kan gedacht worden aan een foto van de overledene, een vaas met bloemen, een tafel met daarop een schrift of multomap waarin men een laatste groet aan de overledene op kan schrijven. In een multomap kunnen ook insteekhoezen worden gedaan – zo kunnen bewoners op hun eigen kamer iets schrijven of tekenen en dit in een hoes doen. Het spreekt voor zich dat de gedenkplek voor iedereen bereikbaar moet zijn. Na een uitvaart kan de behoefte bestaan om af en toe nog stil te staan bij het overlijden en de overledene. Een gedenkplek hoeft niet meteen na de uitvaart ‘opgeruimd’ te worden. Het kan bewoners goed doen om er nog eens naar toe te gaan, zo mogelijk een kaarsje aan te steken, een bloem bij de foto te leggen, of nog wat in het schrift te schrijven. Na verloop van tijd is het goed om de overledene op een andere manier ‘een plek’ te geven. Misschien kan de foto ergens opgehangen worden. Misschien kan er een ‘gedenkboek’ gemaakt worden, waarin de foto wordt geplakt, met een kort ‘in memoriam’ erbij. Dit boek kan alleen voor deze ene overleden persoon zijn, maar kan ook een gedenkboek worden ‘van het huis’ – een boek waarin degenen die overleden zijn hun plek krijgen – en dat een ieder van tijd tot tijd eens in kan kijken. Herdenkingsbijeenkomst In veel kerken worden eens per jaar de mensen in herinnering gebracht die het afgelopen jaar overleden zijn. Dit gebeurt in een speciale viering, die voor iedereen van de geloofsgemeenschap toegankelijk is en waarvoor de nabestaanden worden uitgenodigd. De namen van de overledenen worden genoemd, en voor ieder van hen wordt een kaarsje aangestoken. Voor bewoners en begeleiders kan het goed zijn om na een jaar de bewoners te herdenken die het afgelopen jaar overleden zijn. Deze bijeenkomst wordt gehouden voor bewoners en begeleiders, andere betrokkenen en nabestaanden. De overleden bewoners kunnen in herinnering gebracht worden door iemand (kort ) iets over hen te laten vertellen (‘Ik herinner me x als iemand die…’) en iets persoonlijks kan er aan toegevoegd worden – bijv. muziek laten horen die iemand mooi vond, of een symbool gebruiken dat iets over diegene zegt. Bijvoorbeeld ’Ik leg deze steen neer omdat ik vind dat x een kei was.’ De namen van de overleden bewoners kunnen worden uitgesproken, en bij het uitspreken van de naam kan een kaars aangestoken worden. Het kan zijn dat een familielid of iemand anders iets wil zeggen wat hij/zij tijdens de uitvaart niet kon zeggen omdat het toen te moeilijk was. Dan kan daar bij een dergelijke bijeenkomst ruimte voor worden gegeven. (Bij een herdenkingsbijeenkomst in een hostel wilde de dochter van de overleden bewoner graag iets tegen en over haar vader zeggen. Ze had dit bij de uitvaart willen doen, maar kon het toen niet. Bij de herdenkingsbijeenkomst deed ze het 11 alsnog. Het maakte op alle aanwezigen een grote indruk.) Het is bij zo’n bijeenkomst van belang om een redelijke balans te vinden tussen ‘de tijd nemen’ en afbakenen. Het is niet de bedoeling dat mensen in eindeloze herinneringen gaan treden of de ene anekdote na de andere vertellen. Wel dat de namen van degenen die het afgelopen jaar zijn overleden nog eens klinken en dat zij in herinnering worden gebracht. Het is goed om een coördinator van het geheel te hebben en een gespreksleider/’ceremoniemeester’ die één en ander in goede banen kan leiden. Om de spanning wat te breken kan na afloop koffie gedronken worden – dan kunnen mensen nog wat stoom afblazen. Herdenkingsboompje Er zijn plannen om een herdenkingsboompje in het leven te roepen. Een boom, ergens op een mooie plek in de binnenstad, waar naampenningen in gehangen kunnen worden van mensen die geen eigen graf hebben. Op die manier komt er toch een plek waar mensen uit de doelgroep herdacht kunnen worden. Meer informatie hierover is te verkrijgen bij het Straatpastoraat. Ten slotte Het overlijden van een bewoner kan van alles losmaken bij medebewoners: geconfronteerd worden met het overlijden van een ander maakt mensen bewust van de ‘eindigheid’ van het leven. “Met mij kan het ook zo maar afgelopen zijn…” Het kan vragen oproepen over de ‘zorg’ in huis: als het niet goed met iemand/mij gaat – wordt dat dan wel op tijd opgemerkt? En wordt er goed op gereageerd? En over de zorg voor anderen en voor elkaar: we hebben x al een tijdje niet meer gezien, gaat het wel goed met hem/haar? Ook kan er ‘oud’ verdriet bovenkomen: de herinnering aan mensen die ze verloren hebben aan de dood of aan het leven, huisdieren die gestorven zijn, aan ander ‘oud zeer.’ Ten slotte kan het ze helpen bepalen wat ze nog graag zouden willen doen voordat zij zelf ‘gaan’ – contact herstellen met bepaalde mensen bv., mensen nog iets zeggen ‘voor het te laat is’ ed. Het is goed om oog en oor te hebben voor dit alles, en er de tijd voor te nemen wanneer een bewoner zijn/haar verdriet en/of zorgen uit, of bepaalde wensen formuleert (met betrekking tot herstellen van contact bv.). Ook bij medewerkers kan er veel geraakt worden wanneer zij geconfronteerd worden met verlies en overlijden. Binnen het team kan hier aandacht aan besteed worden bijvoorbeeld in een teamoverleg. Wellicht is het zinvol om hier al aandacht voor te hebben voordat zich daadwerkelijk een situatie voor doet waarin het speelt. Zo kan een veilige sfeer gecreëerd worden in het team waarin teamleden beter van elkaar weten waar mogelijk gevoelige punten liggen. 12 Als input voor mogelijke gespreksonderwerpen in het team worden hieronder een aantal dilemma’s genoemd. Een andere methode die veel inzicht kan verschaffen in de onderliggende ethische dilemma’s en visies hierop is het Moreel Beraad. Hierbij gaan betrokkenen op systematische wijze reflecteren op een morele vraag. Dilemma's ~ Cliënt heeft aangegeven dat in geen enkel geval contact met familie mag worden gelegd. Cliënt is ernstig ziek. Wat te doen als familie belt? ~ Cliënt is overleden. De familie wil een besloten begrafenis, maar medecliënten/bewoners willen ook graag komen. ~ Cliënt geeft aan zelfmoord te plegen als jij hem niet terugbelt. Je belt niet terug, waarna cliënt zelfmoord pleegt. Hoe hiermee om te gaan? En wat als familie je hierop aanspreekt? ~ Cliënt heeft aangegeven broer Henk niet op de uitvaart te willen hebben. Henk komt daar toch naartoe. Hoe ga je daar mee om? 13 Informatie op internet www.rouwverwerking.startpagina.nl De startpagina voor alles wat met rouw te maken heeft. www.landelijksteunpuntrouw.nl Website van het landelijke steunpunt rouw, met heel veel informatie voor mensen die rouwen maar ook voor hulpverleners. www.notaris.nl Voor meer informatie over notariële zaken kan men terecht bij de Koninklijke Notariële Beroepsvereniging Hier staat oa informatie over het verwerpen van de erfenis. www.overlijden-overheid.nl Informatie en regels vanuit de overheid. www.uitburgeren.nu Praten over de dood is vaak een taboe en voelt ongemakkelijk. Dat het leven én dat van onze vrienden en familie eindigt, daar denken we liever niet aan. Deze site helpt mee het taboe te doorbreken. www.doodgewoonbespreekbaar.nl Deze website is voor stervenden en hun omgeving. Je vindt hier informatie, tips en ervaringen van anderen over het bespreekbaar maken van onderwerpen die met doodgaan te maken hebben. Op het forum kun je jouw tips en ervaringen kwijt. www.netwerkpalliatievezorg.nl Website met informatie over organisaties die iets doen voor mensen die ongeneeslijk ziek zijn. www.levenseindekliniek.nl De Levenseindekliniek is bedoeld voor mensen met een stervenswens die aan de zorgvuldigheidseisen van de euthanasiewet voldoen, maar van wie de arts geen euthanasie of hulp bij zelfdoding kan of wil geven. 14 Adressenlijst zorginstellingen en uitvaartondernemers Buurtzorg T: 0900 – 6906906 W: www.buurtzorgnederland.com Careyn (voorheen Aveant) T: 0900-2111222 (Team Altijd voor acute zorg) W: www.careyn.nl Kleurrijk Zorg T: 030-2900339 W: www.kleurrijkzorg.nl Meerzorg Nieuwegracht 92 3512 LX Utrecht T: 030-2306037 Stichting Hospice Utrecht Kanaalstraat 200A 3531 CR Utrecht T: 030-291 60 40 W: www.hospiceutrecht.nl Johannes Hospitium Vleuten Kloosterweide 2 3451 VN Vleuten T: 030 6775013 15 W: www.hospitiumvleuten.nl Academisch Hospice Demeter Weltevreden 3 3731 AL De Bilt T: 030-2211355 W: www.hospicedemeter.nl Straatpastoraat www.jeruzalemkerk.nl pastor Wieke: [email protected] pastor Bart: [email protected] 16 Uitvaartverzorgers Alting Geertekerkhof 22 06-45363220 (dag en nacht) www.altinguitvaarten.nl Barbara uitvaartverzorging Egginklaan 51 030-2966666 www.barbarauitvaart.nl Tap-Ouwerkerk Ouwerkerk Uitvaartzorg Utrecht Wezerdreef 11 030-2615573 www.ouwerkerk-uitvaart.nl 17 Emailadressen in te lichten ketenpartners en andere organisaties Release [email protected] Catharijnehuis [email protected] Tussenvoorziening [email protected] Leger des Heils Verkeerd Verbonden [email protected] GG&GD [email protected] [email protected] Wegloophuis [email protected] OGGZteam secretariaatP&[email protected] Veldwerk CMB/SMT team [email protected] GOUD [email protected] Straatnieuws [email protected] Stadsbrug [email protected] Straatpastoraat Utrecht [email protected] Ubuntu [email protected] 18 Literatuurlijst Berg, M.R. van den & Berg, M. van den (2007).Voor bij het einde, waken en afscheid nemen. Utrecht; Uitgeverij Ten Have Voor bij het einde is een bundel gedichten en meditaties. Ze zijn bestemd voor wie omgaat met ernstig zieken of stervenden. Wie in de schaduw van de dood terechtkomt, zou tijd moeten nemen, kostbare tijd volgens Marinus van den Berg. Bij het samenstellen van dit gebruiks- en meditatieboek had hij allereerst mensen voor ogen die tijd nemen om te waken: in de laatste dagen en uren, maar ook daaraan voorafgaand. Ook zij die - algemener gesproken - willen stilstaan bij het levenseinde om er betekenis aan te geven, vinden hier aanzetten. Keirse, M. (2008). Vingerafdruk van verdriet. Woorden van bemoediging. Arnhem; Lannoo Vingerafdruk van verdriet is een kostbaar geschenk voor een ander of voor jezelf. Het is een boekje dat je zou moeten geven aan iedereen die een kind, een broer of een zus, de partner, een ouder, een vriend of een droom verliest. Het is niet alleen geschreven voor hen die het zelf moeilijk hebben, maar ook voor familieleden, vrienden en collega's van wie ze steun verwachten op hun moeilijke reis naar hernieuwd leven. Kübler-Ross, E. & Kessler, D. (2006). Over rouw; de zin van de vijf stadia van rouwverwerking. Amsterdam; Ambo In Over rouw, het boek dat Elisabeth Kübler-Ross kort voor haar dood voltooide, gaat zij en haar coauteur David Kessler dieper in op de vijf stadia van rouwverwerking om mensen die om welke reden dan ook rouwen, te laten zien hoe ze de moed kunnen vinden hun leven voort te zetten. De auteurs schrijven over onder andere verdriet, dromen, isolatie, genezing, kinderen, en zelfs seks, en laten zien hoe het rouwproces het rouwen niet alleen zin, maar ook een helende kracht kan verlenen. Kübler-Ross, E. (2006). Dood: het laatste stadium van innerlijke groei. Amsterdam; Ambo Wie de dood ontkent, loopt gevaar een doelloos leven te leiden. Wanneer je leeft alsof er nooit een einde aan je bestaan zal komen, kom je maar al te gemakkelijk toe dingen uit te stellen. Maar als je ervan doordrongen bent dat iedere dag je laatste kan zijn, doe je je best om dié dag te besteden aan je persoonlijke groei en de waardevolle omgang met anderen. Uitgaande van deze overtuiging bracht de vermaarde psychiater Elisabeth KüblerRoss uitspraken, meningen en denkbeelden over de dood bijeen. Daar zijn persoonlijke getuigenissen bij van mensen die nauw betrokken zijn geweest bij 19 sterfgevallen, zoals een brief van een verpleegster die zich op haar sterfbed tot haar collega's richt. Dit boek bevat echter ook beschouwingen over hoe in verschillende religies over de dood wordt gedacht. Kübler-Ross, E. (1996). Intens leven en sterven. Amsterdam; Karnak Dit ontroerende boek is gebaseerd op lezingen waarin Elisabeth Kübler-Ross heel direct spreekt over haar eigen ervaringen met het begeleiden van stervenden, het stervensproces, en het leven na de dood. Zij vertelt hoe belangrijk het is om werkelijk te leren luisteren, eerlijk te zijn en onafgewerkte zaken af te handelen. Hoewel haar persoonlijke ervaringen vaak gaan over het sterven, geeft zij tevens de meest waardevolle lessen voor de levenden. Met welke onverwerkte emoties - angst, woede, verdriet - lopen wij zelf rond? En hoe geven we onze problemen door aan onze kinderen? Pas als we die emoties verwerkt hebben, komen we in contact met onze onvoorwaardelijke liefde, en kunnen we pijn, ziekte en sterven werkelijk tegemoet treden. Dan leren we om de volledige intensiteit van het leven aan te gaan. Kübler-Ross, E. (2001). Woorden die sterken en troosten. Heemstede; Altamira In eerlijke en rechtstreekse bewoordingen spreekt zij over de vragen waar iedereen mee te maken krijgt. Waarop moet je attent zijn wanneer je met stervenden samen bent? Op welke manier kun je een stervende of de verwanten van een zojuist gestorven het beste bijstaan? Hoe ga je zelf om met het verlies van een naaste? Elisabeth Kübler-Ross maakt ook duidelijk dat wij eerst de angst voor de dood en het sterven moeten verliezen voordat wij werkelijk vrij kunnen leven. Mak, G. & A. Mak (2006). Met stomheid geslagen?. Zoetermeer; Boekencentrum B.V. Als de christelijke traditie in de huidige tijd nauwelijks nog spreekt of aanspreekt, dan hoeft er nog niet gezwegen te worden bij een uitvaart. Om te helpen de juiste toon en de juiste vorm te vinden voor het verzorgen van een uitvaart, schreef de radiopredikant Aart Mak dit bezinnende en praktische boek. Het is gericht op predikanten, priesters, pastoraal werkers, uitvaartleiders en andere belangstellenden. De auteur wil in de eerste plaats attent maken op wat er in deze eeuw gaande is rond dood en doodsbeleving. Deze kennis is van belang voor het vinden van de juiste toon bij de uitvaart. Daarnaast reikt hij in het praktische gedeelte stijl, taal en vormen aan die gebruikt kunnen worden bij en rond de uitvaart, zodat moderne mensen op een zinnige, authentieke en zelfs gelovige wijze niet met de dood alleen worden gelaten. 20 Pessireron, S. (1999). Rouwen in zeven Nederlandse culturen Seram Press Rouwgebruiken en uitvaartgewoonten bij Antilliaanse, Chinese, Indonesische, Marokkaanse, Surinaamse, Turkse en autochtone Nederlanders. Belicht in de vorm van levendige interviews met woordvoerders uit de desbetreffende bevolkingsgroepen. Warren, H., Molegraaf, M (Red.) (1999). Ik heb alleen woorden de honderd meest troostrijke gedichten over afscheid en rouw uit de Nederlandse poëzie Amsterdam; Bert Bakker Ik heb alleen woorden bevat de honderd verrassendste, waarachtigste, mooiste gedichten over afscheid, dood en rouw uit de Nederlandse literatuur. Samen vormen ze het verhaal van hoe wij ons proberen te redden in de moeilijkste momenten van ons leven. 21 Bijlage 1 22 23 Bijlage 2 24 Bijlage 3 Sociale dienst uitvaart Wat is er mogelijk als iemand komt te overlijden en er een uitvaart georganiseerd moet worden die door de sociale dienst bekostigd wordt? De sociale dienst stelt hiervoor een bedrag ter beschikking van 2636 euro. Hoe je hieraan ook rekent, dit bedrag is minimaal vereist om een basis uitvaart te kunnen verzorgen. Hieronder enkele voorbeelden uitgewerkt aan het eind van deze notitie. Aan deze notitie kunnen geen rechten ontleend worden. De bedragen die genoemd worden zijn uit 2009. Een overlijdensbericht maken. Een A-viertje met de foto van de overledene, een kort tekstje, datum van overlijden en gegevens over de dag van de uitvaart. De annonce wordt opgehangen op prikborden waar de overledene vaak kwam. En verder bezorgd bij buren en professionals die te maken hebben gehad met de overledene. Voorkom dat men er pas van hoort als de uitvaart al weer achter de rug is. Thuisopbaring indien mogelijk. Iemand direct weghalen na overlijden, is voor de achterblijvers vaak niet zo fijn. Het gaat allemaal te snel. Hoe mooi kan het zijn als de overledene in de eigen kamer opgebaard kan blijven en er gelegenheid is om echt afscheid te nemen. Het is goedkoper dan een uitvaartcentrum. Maar helaas, is een thuisopbaring niet altijd mogelijk. Als de overledene niet thuis kan blijven, kan er wél op de thuisbasis een condoleanceplek ingeruimd worden: een eenvoudige ringband met pen neerleggen, een foto van de overledene erbij, bloem in vaasje, waxinelichtje aan. Voorkom dat men het gevoel krijgt dat iemand ineens weg is, zonder een spoor achter te laten. Afscheidsbijeenkomst op vertrouwde plek De tijd die beschikbaar is voor de afscheidsdienst in de aula voor een sociale dienst uitvaart is kort. Op de begraafplaats 20 minuten en in het crematorium 30 minuten. Het binnenkomen en naar buiten gaan van de belangstellenden kost ongeveer 5 minuten, waardoor er effectief 15 (begraafplaats) tot 25 minuten (crematorium) overblijven voor een afscheidsbijeenkomst. Het kan genoeg zijn. Als iemand thuis is opgebaard kan een afscheidsbijeenkomst op een alternatieve plaats 25 gehouden worden. Bijvoorbeeld in het centrum waar hij/zij veel kwam of een kerkzaaltje. De keuze voor een vertrouwde plek maakt het voor de peergroup van de overledene makkelijker om deel te nemen aan de afscheidsbijeenkomst. De tocht naar Daelwijck of Noorderveld kan net te ver weg voor hen zijn. Aansluitend kan daar een kopje koffie geserveerd worden. De overledene wordt daarna door enkele intimi begeleid naar de laatste rustplaats en daar begraven of gecremeerd. Een crematie zonder aulabijeenkomst is ongeveer 100 euro goedkoper. Kopje koffie na afloop Als het afscheid plaatsvindt in de aula van het crematorium of de begraafplaats kan men er toch voor kiezen geen gebruik te maken van de koffiekamer, waar ieder kopje koffie apart moet worden afgerekend en op de begraafplaats tevens een starttarief gerekend wordt. Terug naar het eigen ontmoetingscentrum en daar een kopje koffie serveren is wellicht veel relaxter. Bij het kopje koffie kan een favoriete lekkernij van de overledene geserveerd worden Bijkomend voordeel: als er geen gebruik gemaakt wordt van de koffiekamer op de begraafplaats blijft er 10 minuten meer tijd over voor de aula en 10 minuten extra tijd aan het graf. Hierna volgt een overzicht van de te maken kosten. Kostenplaatje voor een uitvaart, die betaald moet worden door de sociale dienst. Kist: 285 euro De kist van spaanplaat met een houtprint is het goedkoopst. Opbaren: 300 tot 500 euro De laatste verzorging kan door familie of vrienden zelf gedaan worden. Meestal wil men hierbij toch wel de hulp van een professional. In dat geval komt er 95 euro bovenop het bedrag dat in het kopje genoemd wordt. Is er een kamer beschikbaar in het huis waar de overledene woonde, dan kan hij/zij daar opgebaard worden. De uitvaartverzorger komt iedere dag langs om te controleren of het goed gaat met de opbaring. Kosten: 190 euro huur opbaarmateriaal en 35 euro per visite. Opbaren bij Yarden kan ook. Kosten: 105 euro per dag. Minimaal aantal dagen 3. 26 Afscheid nemen: 0 euro Als de overledene in het uitvaartcentrum ligt, kan men na afspraak overdag kosteloos een rouwbezoek brengen en heb je recht op een kosteloos condoleancebezoek van 45 minuten met maximaal 50 mensen. Zonder koffie en thee. Begraven: ongeveer 800 euro Keuze uit begraafplaats Daelwijck, Tolsteeg of Kovelswade Voor dit bedrag krijgt men: 1 uur voor aula, begraven en condoleance. De overledene wordt begraven in een algemeen graf, ook wel huurgraf genoemd. In zo’n graf komen twee personen te liggen. Het graf wordt na 10 jaar geruimd. Cremeren: tussen 600 en 800 euro De uitvaartdienst in het crematorium moet om 9.30 uur beginnen en er mogen maximaal 70 personen aan deelnemen Condoleance: kosten van een rondje koffie In de koffiekamer kost koffie met een koekje gemiddeld 1.85 euro. Voor de begraafplaatsen geldt tevens een startfee van minmaal 10 euro. Gedenksteen of as bestemming: kosten maximaal 75 euro De askoker kan kosteloos opgehaald worden een maand na de crematie. Een gedenksteen op het graf is niet verplicht. Een houten bordje kost 75 euro. Rouwvervoer: vanaf 210 euro Een overledene mag met eigen vervoer overgebracht worden. Als er gebruik gemaakt wordt van rouwvervoer hangen de kosten af van het aantal overbrengingen (zie het uitgewerkte voorbeeld) en de afstand. Uitvaarttarief: kosten vanaf 1000 euro Dit bedrag is gebaseerd om 10 uur begeleiding, waarbinnen de wettelijke formaliteiten voldaan worden en de logistiek van de uitvaart georganiseerd wordt. De controles bij een thuisopbaring worden apart in rekening gebracht en bedragen 35,00 euro per controle. 27 Extra kosten - akte van overlijden: 11,80 euro - mortuarium ziekenhuis: 100,00 euro (tenzij overledene binnen drie uur opgehaald wordt ) - extra overbrengingen (zie uitgewerkte voorbeelden) vier uitgewerkte voorbeelden 1. thuisopbaring met crematie op Daelwijck 2. opbaren in uitvaartcentrum, begraven op Daelwijck 3. thuisopbaring met begraven op Kovelswade 4. thuisopbaring met technische crematie op Noorderveld thuisopbaring met crematie op Daelwijck annonce A-viertje -- kist spaanplaat opbaren laatste verzorging 280,00 95,00 materiaal thuisopbaring 190,00 3 controles 105,00 afscheid nemen op huisadres -- overbrengen (1 keer) van huis naar crematorium 210,00 crematie Daelwijck 743,00 consumpties zelf betalen akte van overlijden leges uitvaartonderneming max 10 uur begeleiding -11.90 totaal 1000,00 2634,90 Bijzonderheden: crematie op een werkdag om 9.30 uur. 30 minuten aula en 30 minuten koffiekamer. As verstrooiing zonder familie, zonder bericht. opbaren in uitvaartcentrum, begraven op Daelwijck 28 annonce A-viertje -- kist spaanplaat opbaren laatste verzorging 280,00 3 dagen uitvaartcentrum afscheid nemen in uitvaartcentrum overbrengen (1 keer) van (zieken)huis naar 95,00 330,00 -210,00 rouwcentrum begraven Daelwijck 834,55 consumpties zelf betalen akte van overlijden leges uitvaartonderneming max. 10 uur begeleiding 11,90 totaal 1000,00 2761,45 Bijzonderheden: voor 13.00 uur begraven. thuisopbaring met begraven op Kovelswade annonce A-viertje -- kist spaanplaat opbaren laatste verzorging 280,00 95,00 materiaal thuisopbaring 190,00 3 controles 105,00 afscheid nemen op huisadres -- overbrengen (1 keer) van huisadres naar 210,00 begraafplaats begraven kovelswade 834,55 consumpties zelf betalen akte van overlijden leges uitvaartonderneming max. 10 uur begeleiding -11,90 totaal 1000,00 2726,45 29 Bijzonderheden: voor 13.00 uur begraven. Kosten: thuisopbaring met technische crematie op Noorderveld annonce A-viertje -- kist spaanplaat opbaren laatste verzorging 280,00 95,00 materiaal thuisopbaring 190,00 3 controles 105,00 afscheid nemen op huisadres -- overbrengen (1 keer) van huisadres naar 210,00 crematorium technische crematie Noorderveld 593,00 akte van overlijden leges uitvaartonderneming max. 10 uur begeleiding 11,90 totaal 1000,00 2484,90 Bijzonderheden: geen Crematorium Daelwijck..................................................................................................................743 euro Crematorium Noorderveld .............................................................................................................850 euro Technische crematie Daelwijck (zonder aula en koffiekamer)......................................................683 euro Technische crematie Noorderveld..................................................................................................593 euro 1 overbrenging........................................................................................................................... .....210 euro 30 De overledene wordt opgebaard in uitvaartcentrum Utrecht. Op de dag van de uitvaart wordt de kist op de rijdende baar begeleid door vrienden overgebracht naar de aula van begraafplaats Daelwijck, of crematorium Daelwijck. 1 overbrenging........................................................................................................................... ......210 euro De overledene is thuis opgebaard en wordt op de dag van de uitvaart overgebracht naar crematorium of begraafplaats. 2 overbrengingen....................................................................................................................... ......385 euro De overledene wordt opgebaard in een uitvaartcentrum, waar geen begraafplaats of crematorium aan verbonden is. Op de dag van de uitvaart wordt de overledene overgebracht naar crematorium of begraafplaats. Er zijn twee overbrengingen nodig. 2 overbrengingen....................................................................................................................... ......385 euro Ook in het geval de overledene in het ziekenhuis is overleden en thuis opgebaard wordt zijn er twee overbrengingen nodig. 31 Bijlage 4 Korte actielijst overlijden In onverwachte situaties: o Is het onduidelijk of cliënt is overleden: bel 112 o Schakel teamgenoten in o Begeleid medecliënten naar andere plek o Afhankelijk van verder verloop; wanneer cliënt is overleden vervolg acties als hieronder beschreven bij verwacht overlijden Bij verwacht overlijden: o Licht teamgenoten en leidinggevende in o Bel de huisarts (deze moet officieel overlijden vaststellen) o Tel huisarts: …..-…………….. o Breng medebewoners op de hoogte o Wanneer onduidelijk is waaraan cliënt is overleden laat dan verdere actie aan huisarts over. Deze schakelt zonodig schouwarts in. o Zorg dat cliënt er netjes bij ligt (ogen gesloten, eventueel rol onder kin). Alleen bij verwacht overlijden, anders cliënt laten liggen maar bijv. wel toedekken met een laken o Licht familie/contactpersonen in conform wensen van cliënt (zover bekend) o Wanneer niet bekend is waar familie van cliënt familie is kan deze mogelijk opgespoord worden m.b.v. gemeente (bijvoorbeeld sociale dienst / wijkagent/ ketenpartners). o Overleg met familie of zij de uitvaart willen regelen. Maak hierover heldere afspraken. Laat familie weten wanneer er geen uitvaartverzekering 32 is, zodat zij weten dat ze uitvaart zelf moeten bekostigen of dat het een uitvaart via gemeente wordt. o Wanneer familie uitvaart niet wil regelen: bel uitvaartondernemer. Bijv. - Alting Geertekerkhof 22 3511 XC 06-45363220 (dag en nacht) - Tap-Ouwerkerk Wezerdreef 11 3562 BC Utrecht 030-261573 o Zie verder uitgebreide handleiding 33 34
© Copyright 2024 ExpyDoc
