Ing. MDQXDUL 201 PS2014- 2014-000

Ing. MDQXDUL 201
PS2014-
2014-000
PS26/2
De Koningslijn met innovatieve
HyMove-bussen
OPSTELLERS): JAN VAN B ECKHOVEN (HYMOVE ), JOCHEM HUYGEN ( HYMOVE )
DATUM :
19 DECEMBER 2013
versie 1.5
Voorstel voor het rijden met H2FC-bussen Apeldoorn-Arnhem
inhoud
1. Inleiding
2. Doelstelling , globale beschrijving en uitgangssituatie
3. De HyMove H2FC bussen
4. Innovaties voor en door de reizigers
5. H2 infrastructuur
6. Opzet invulling plan koningslijn.
7. kosten calculatie
8. Planning
Bijlage 1: specificaties HyMove bus
Bijlage 2: voorgestelde uitrusting door Syntus
Bijlage 3: overzicht reistijden
De maatschappelijke effecten zijn in separate bijlage beschreven.
19-12-2013
2 van 14
Voorstel voor het rijden met H2FC-bussen Apeldoorn-Arnhem
1 Inleiding
De provincie Gelderland en de gemeenten Apeldoorn en Arnhem zoeken reeds lang naar
mogelijkheden voor een hoogwaardige en snelle openbaar vervoer verbinding tussen de genoemde
steden. In deze notitie wordt een voorstel geschetst waarbij de verbinding wordt uitgevoerd met
hoogwaardige, moderne en schone waterstof-brandstofcelbussen, geleverd door het Gelderse
bedrijf HyMove.
Het project introduceert niet alleen de waterstof-brandstofcelbussen als een aansprekend
vervoermiddel, maar biedt de betrokken partijen alle mogelijkheid zich te profileren als partner in
één van de meest innovatieve OV projecten in Nederland.
Voor de regio Arnhem betekent het project een verdere uitbouw van het imago “waterstof valley”
met alle positieve effecten op de korte en lange termijn werkgelegenheid, zowel voor bedrijven als
voor de evenzeer belangrijke kennisinstituten.
2 Doelstellingen, globale beschrijving en uitgangssituatie
2.1
-
2.2
Doelstellingen
Treinvervangende, hoogwaardige OV lijn Arnhem-Apeldoorn
kennis en ervaring opdoen t.a.v. waterstof en waterstof-brandstofcelbussen
Publiciteit voor Gelderland, Apeldoorn, Arnhem en Syntus
globale beschrijving
In dit project wordt de Hoogwaardige OV-verbinding Arnhem-Apeldoorn (Koningslijn) ingericht met
innovatieve, hoogwaardige, 0-emissie waterstof-brandstofcelbussen (H2FC-bussen) geleverd door
HyMove B.V.
Syntus voert de concessie Veluwe uit over de periode dec 2010 - dec 2016. Zij kan tenminste 2 jaar
met de H2FC-bussen op deze lijn gaan rijden. Uitgaande dat de optie tot verlenging van de concessie
met 4 jaar wordt gelicht zal ook het project met deze 4 jaar kunnen worden verlengd tot 6 jaar.
Tijdens de looptijd van het project zal met behulp van een monitoringprogramma kennis en ervaring
worden opgedaan door Concessieverlener, Gemeenten, Hulpdiensten, Vervoerder, Busleverancier
en H2-leverancier over het rijden met H2FC-bussen in een concessie.
Aan het eind van het project, het begin van een nieuwe concessie, kunnen betrokken partijen op
basis van deze ervaring nieuwe afspraken maken over de verdere inzet van de H2FC-bussen op de
“Koningslijn”.
19-12-2013
3 van 14
Voorstel voor het rijden met H2FC-bussen Apeldoorn-Arnhem
2.3
•
•
•
•
•
•
•
•
Uitgangsituatie
De gemeenten Apeldoorn, Arnhem en de provincie Gelderland beogen op kort termijn de
realisatie van een nieuwe hoogwaardige OV verbinding tussen Apeldoorn en Arnhem. De
verbetering van de luchtkwaliteit is mede een belangrijk motief. Twee ambtelijke
werkgroepen hebben als opdracht gekregen om een brede kijk op mogelijke verbindingen
te geven en ook te kijken naar aansprekend materieel, naar snelheid en infrastructurele
aanpassingen. De werkgroep “reizigers & busverbinding” heeft ter ondersteuning een
onderzoek laten uitvoeren door Arcadis. De voorlopige resultaten en adviezen daaruit zijn
betrokken bij de nadere invulling van dit plan, zie hoofdstuk “Opzet invulling”. Doelstelling is
om met deze busverbinding in 40 minuten van station naar station te kunnen reizen.
De regio Arnhem onderscheidt zich in Nederland met kennis en ontwikkeling op het gebied
van waterstof. De gemeente Arnhem en de provincie Gelderland willen locale economie
stimuleren en de betrokken partijen de gelegenheid geven om deze innovatieve kennis van
en ervaringen met waterstof uit te wisselen. De gemeente wil in 2014 de toegangsweg
vanuit Apeldoorn naar het centrum gaan herinrichten zodat het OV een beter doorstroming
krijgt.
De gemeente Apeldoorn stimuleert duurzame ontwikkelingen en wil een goede OV
verbinding met Arnhem. De gemeente maakt onderdeel van regio stedendriehoek, waarbij
“Cleantech” bedrijvigheid een zwaartepunt is.
De provincie wil
o door het inzetten van hernieuwbare (waterstof)groene energie een stimulans voor
de energietransitie realiseren
o een basis bieden voor verdere innovatie op het gebied van energie- en
milieutechnieken door Gelderse bedrijven
o werkgelegenheid stimuleren
Vervoerder koopt de bussen en rijdt met de HyMove bussen op de Koningslijn binnen de
termijn van de lopende concessie (tot eind 2016). Syntus kan bij een eventuele verlenging
van concessie ook de overige vier jaar uitvoeren. Daarbij worden de bussen in Apeldoorn
gestald. Er wordt de hele dag een halfuursdienst gereden.
De bussen rijden van Centraal station Apeldoorn naar Centraal station Arnhem, waarbij
twee eindlocaties
mogelijk zijn: naar achterzijde centraal station Arnhem aan
Amsterdamseweg of de voorzijde van het centraal station Arnhem. Hierbij is de
bereikbaarheid in de spits en de veiligheidszaken in het overdekte deel van het
stationsgebouw van belang.
HyMove bouwt en levert in samenwerking met haar consortium partners deze
hoogwaardige 0-emissiebussen. De bussen voldoen aan alle eisen van veiligheid en
betrouwbaarheid.
De locatie van de waterstoftankinstallatie is gepland op de Kleefse Waard. De detail invulling
zal in overleg tussen Syntus en gemeente Arnhem worden bepaald.
19-12-2013
4 van 14
Voorstel voor het rijden met H2FC-bussen Apeldoorn-Arnhem
3 HyMove bussen
De waterstof-elektrische (H2FC) bussen wordt gebouwd en geleverd door HyMove B.V. samen met
MTSA, IVECO, e-Traction, Ziehl - Abegg. De bus heeft als basis de IVECO Urbanway. De bus heeft
een directe elektrische aandrijving met twee naafwielen. De elektrische energie komt uit een
batterijpakket. Voor een voldoende grote actieradius is een range-extender in de vorm van een
brandstofcelsysteem in de bus gebouwd.
Modelbus van HyMove Citymove 12, klasse 1.
Deze versie van de Citymove12 is een bus met uitstraling en is gebaseerd op laatste stand van
techniek. Hij biedt rijcomfort in de stad en voor korte stukken op de snelweg.
De algemene gegevens van deze HyMove bus zijn in bijlage 1 weergegeven.
De bussen zullen worden uitgerust volgens door Syntus gestelde specificaties (zie bijlage 2) compleet
operationeel en met alle benodigde documentatie. Tevens zullen instructies voor chauffeurs en
hulpdiensten worden verzorgd. Service en onderhoud zal uitgevoerd worden door de locale IVECO
servicepartner, waar nodig ondersteund door de leverancier van aandrijflijn en/of H2FC-systeem.
4 Innovaties voor en door de reizigers
Naast de technische innovaties voor de aandrijving, zijn er ook voor de reizigers enkele innovaties
in de bus. De reizigers worden ook betrokken bij verdere voertuiginnovaties:
• Achter in de bus is een 6 persoonsrondzit gepland om een vaste tafel. Deze tafel is voorzien
van verschillende aansluitmogelijkheden ten behoeve van communicatiemiddelen: 220V en
USB, mediaspeler aansluiting en internet.
• In de bus worden verschillende grote TFT schermen geplaatst met reis info en info over de
bus. De mogelijkheid om in de hoofdsteunen kleine schermen te plaatsen en individuele
info-voorziening te geven, wordt als alternatief aangegeven.
• Via de mobiele telefoon is een, nog te ontwikkelen, app beschikbaar voor info over de bus
en gegevens tijdens het rijden.
• Individueel te regelen stoelverwarming.
19-12-2013
5 van 14
Voorstel voor het rijden met H2FC-bussen Apeldoorn-Arnhem
5 H2-Infrastructuur
Uitgangspunt met betrekking tot de waterstof infrastructuur is de realisatie en exploitatie van een
waterstof vulstation dat gebruikt wordt om de H2FC bussen te vullen met waterstof. Om Arnhem
verder als waterstof cluster te ontwikkelen, is realisatie van een waterstof vulstation binnen de
gemeente een belangrijk punt. Het waterstof vulstation zal worden voorzien van een fast-fill
installatie die voldoet aan alle vereiste normen en wet & regelgeving.
De locatie zal in overleg tussen Syntus en gemeente Arnhem gekozen worden op of nabij het
Industriepark Kleefse Waard. Daarmee wordt in ieder geval een aanvulling gecreëerd op de reeds
bestaande bedrijvigheid rond waterstof op dit industriepark.
Alle veiligheidszaken zijn inzichtelijk gemaakt in de NPR 8099:2010 nl. Dat is de Nederlandse Praktijk
Richtlijn voor de brandveilige, arbeidsveilige en milieuveilige toepassing van installaties voor het
afleveren van waterstof aan voer- en vaartuigen
De kosten van de infrastructuur zijn als stelpost doorgerekend in de prijs van de waterstof.
19-12-2013
6 van 14
Voorstel voor het rijden met H2FC-bussen Apeldoorn-Arnhem
6 Opzet invulling plan koningslijn.
Uit de voorlopige conclusies van de werkgroep “reizigers & busverbinding” blijkt :
1. De doorstroom van bussen in het verkeer wordt tijdens de spits opgehouden op lokaties
waarbij er geen vrije busbaan of voorrangregels bij de regelinstallaties zijn. Vooral tijdens de
spits geeft dit in Arnhem een frequente vertragingen. Het aanpassen van de wegvakken met
vrije busbanen, het geven van voorkeursmomenten bij de verkeersregelinstallaties en het
“strekken”van de lijnen , zijn van groot belang. Daarmee kan de reistijd van 40 minuten
betrouwbaar gehaald worden. Deze aanbeveling valt geheel buiten dit voorstel. Maar het
effect ervan houdt wel verband met de keuze van de dienstregeling en het behalen van de
gewenste reistijd.
2. Er zijn 2 lijnen die via Centraal station Apeldoorn naar centraal station Arnhem lopen. Dat is
een busverbinding die in Apeldoorn via de wijk de Maten loopt en een eigen opgang op
snelweg A1 heeft en de busverbinding die via Achmea en Beekbergen loopt en daarna op
de snelweg A50 aansluit. Er is geen betrouwbaar reizigersonderzoek geweest om op grond
van aantallen of van wensen van reizigers een juiste keuze te maken. In de uitwerking wordt
geen keus gemaakt. Een nader onderzoek is noodzakelijk. Voor het voorliggende
projectvoorstel heeft de uiteindelijke keuze echter geen zwaarwegende consequenties.
Voor het aantal bussen wat nodig is, worden de volgende punten bij de afweging betrokken:
1. Het op en neer rijden van begin naar eindpunt en terug, dat zijn 2 ritten, wordt een slag
genoemd. Voor deze halfuurs lijndienst bestaat de slag uit een afstand van 60 kilometer.
Daarvoor wordt 1,5 uur gerekend. Wanneer de bus maximaal 42 minuten over een rit
doet, kan deze halfuurs dienst met 3 bussen uitgevoerd worden. Wanneer die tijd uitloopt
tot 45 minuten is een extra bus nodig. Momenteel is de reistijd nog boven de grens . Gelet
op de tijdsplanning van de noodzakelijke weg- en regel- aanpassingen, is het voorlopig nog
niet te verwachten dat de ritduur van 40 minuten gedurende de hele dag gehaald wordt.
Daarom zijn voor een halfuursdienst nu 4 bussen operationeel nodig.
2. Gedurende een dag , bij een start vanaf 6 uur en beëindiging om 23.00 hr, worden er 11
slagen gereden. Elke slag heeft een afstand van 60 km. Het dagtotaal is dan 660 km. Omdat
de bussen 500 km als actie radius hebben, moet er tussentijds getankt worden. Daarvoor
moet een extra bus (de zg tank-bus) ingezet worden. Voor het tanken is inclusief rijden van
en naar Kleefse Waard circa 45 minuten nodig.
3. De jaarafstand voor alle bussen gezamenlijk op deze lijn is 540.000 km. Omdat de dienst in
werkelijkheid met 5 bussen wordt gereden, rijdt elke bus 108.000 km/jaar. In het weekend
is de dienstregeling aangepast. Een uitwerking van concept dienstregeling is nog
noodzakelijk.
4. Uitgaande van de veronderstelling bij punt 1 en het tanken gedurende de dag, zijn dus 4 +
tankbus = 5 bussen nodig.
19-12-2013
7 van 14
Voorstel voor het rijden met H2FC-bussen Apeldoorn-Arnhem
7 Kostencalculatie
7.1
Uitgangspunten
Bus:
Klasse 1 bus met 40 zitplaatsen en 20 staanplaatsen
Voor de kostencalculatie is uitgegaan van een periode van 6 jaar
Waterstofverbruik van HyMove bus 6,6 kg/100 km
Prijs waterstof € 13 /kg
De effecten van VAMIL/MIA zijn meegenomen
Exclusief de kosten voor
• communicatie systemen van Syntus en OV apparatuur
• extra schermen
• aangepaste inrichting van de bus met ICT launchplek
Voor de exploitatiekosten (OPEX) wordt bovendien rekening gehouden worden door stelposten ten
behoeve van:
•
Extra kilometers ivm tanken
•
Opleidingskosten medewerkers (techniek en chauffeurs)
•
Aanpassing stalling en werkplaats
De eventuele financieringslasten zitten niet in de calculatie.
Tankstation
Het betreft 5 bussen ten behoeve van een 30 minuten dienst. De totale afstand met FC bussen is
540.000 km per jaar, verbruik h2 is 33.750 kg/jr. Rekening houdend met extra afstanden ivm tanken
extra energieverbruik voor airco en extra kilometers voor promotie-ritten, wordt het jaar gebruik : ca
40.000 kg per jaar.
Er wordt nog overleg gevoerd met mogelijke exploitanten van een waterstoftankstation in Arnhem.
Insteek daarbij is dat d exploitant de investering in het tankstation voor zijn rekening neemt en deze
samen met de operationele kosten verwerkt in de prijs voor de aan Syntus te leveren waterstof. De
uiteindelijke prijs van waterstof zal sterk afhankelijk zijn van de looptijd van het project alsmede van
eventuele garanties voor de afname van waterstof na afloop van het project. Ook eventueel te
ontvangen subsidies zijn van invloed op de uiteindelijk overeen te komen waterstofprijs. Op dit punt
is nader overleg tussen Syntus, de Provincie Gelderland en de gemeente Arnhem noodzakelijk.
Voor de kostencalculatie van dit project is uitgegaan van een waterstofprijs van € 13,-/kg. Deze prijs
is gebaseerd op ervaringscijfers uit andere, gelijksoortige, projecten
19-12-2013
8 van 14
Voorstel voor het rijden met H2FC-bussen Apeldoorn-Arnhem
7.2
Kosten project
De kosten van project zijn weergegeven voor verschillende perioden. De bussen zijn na 6 jaar
volledig afgeschreven.
aantal bussen operationeel
5
aantal bussen reserve
0
afschrijving jaar FCEV
15
afschrijving jaar CNG
6
CAPEX (koop)
rente+afschr /maand/bus H2FC
€ 7.554
rente+afschr /maand/bus CNG
€ 3.688
rente/jaar (aanname)
2%
kosten/km FCEV
€ 0,84
Kosten/km CNG
€ 0,41
OPEX
kosten/km H2FC
€ 1,02
kosten/km CNG
€ 0,49
H2 €/kg (aanname)
13
km/jaar
108000
extra kosten tanken /bus/jaar (aanname)
12500
CAPEX
5 bussen
extra bus
OPEX
5 bussen
extra tanken
Subtotaal
restafschrijving
Totaal
2 jaar
H2FC
CNG
verschil
€ 906.498 € 442.513 € 463.985
€
- €
- €
€
€ 1.100.640 € 529.200 € 571.440
€ 125.000 €
- € 125.000
€ 2.132.138 € 971.713 € 1.160.425
€ 5.184.749 € 849.871 € 4.334.878
€ 7.316.887 € 1.821.584 € 5.495.303
per jaar
€ 3.658.443 €
CAPEX
5 bussen
extra bus
OPEX
5 bussen
extra tanken
Subtotaal
restafschrijving
Totaal
per jaar
19-12-2013
4 jaar
H2FC
CNG
verschil
€ 1.812.996 € 885.027 € 927.969
€
- €
- €
€
€ 2.201.280 € 1.058.400 € 1.142.880
€ 250.000 €
- € 250.000
€ 4.264.276 € 1.943.427 € 2.320.849
€ 4.472.076 € 433.426 € 4.038.650
€ 8.736.352 € 2.376.852 € 6.359.499
910.792 € 2.747.651 € 2.184.088 €
594.213 € 1.589.875
6 jaar
H2FC
H2FC
CNG
verschil
€ 2.719.494 € 1.327.540 € 1.391.954
€
- €
- €
€
€ 3.301.920 € 1.587.600 € 1.714.320
€ 375.000 €
- € 375.000
€ 6.396.414 € 2.915.140 € 3.481.274
€ 3.730.343 €
0 € 3.730.343
€ 10.126.757 € 2.915.140 € 7.211.617
€
1.687.793 €
485.857 €
1.201.936
9 van 14
Voorstel voor het rijden met H2FC-bussen Apeldoorn-Arnhem
Bus exploitatie
Energie verbruik/km
electriciteit (kWh/100km)
H2 (kg/100km)
Onderhoud
Schade/jaar (€)
€ 1,02
25
6,6
€ 0,03
€ 0,86
€ 2.000,00
€ 0,11
€ 0,02
De meerprijs ten opzichte van CNG bussen levert het volgende op:
• 6 jaar rijden met zeer hoogwaardige nulemissie bussen
• Protocollen en procedures voor diagnostiek, onderhoud en service van H2FC bussen
• Protocollen en procedures t.a.v. veiligheid rond waterstof en H2FC bussen
• na afloop van het project 5 HyMove bussen, boekwaarde 0 en met een
resterende technische levensduur van 9 jaar.
• Een treinvervangende HOV verbinding tussen Apeldoorn en Arnhem
• Veel positieve publiciteit
• Maatschappelijke effecten, zoals extra werkgelegenheid, aantrekken bedrijvigheid, zie extra
bijlage
7.3
Financiering
Provincie Gelderland heeft het onderwerp “OV verbinding Apeldoorn-Arnhem” in haar Meerjaren
Investerings Agenda Mobiliteit ( MIAM) onder referentie nummer OM16 en Om 44 benoemd. Voor
dit onderwerp betreft dit onder meer de civieltechnische zaken voor de inrichting van wegen . De
relatie met energietransitie, innovatie, werkgelegenheid, fijnstof reductie, CO2 reductie en
onderwijs , geeft mogelijkheden om dit project aan specifieke programma’s van de provincie te
koppelen.
Nader overleg is nodig om dit projectvoorstel binnen de provinciale programma’s in te passen.
Syntus heeft momenteel de OV verbinding van Apeldoorn-Arnhem via verschillende lijnen in haar
portefeuille. Aangegeven is dat het voorliggende project een vervanging is van één van de betrokken
lijnen. Er is geen sprake van uitbreiding van Dienst Regeling Uren en daarmee geen extra budget
voor aanpassing van dienstregeling.
Gemeente Arnhem wil naast een groeiende bedrijvigheid ook een waterstoftankstation als zichtbare
versterking van deze activiteiten. Het overleg vernoemd onder 7.1 is van belang hierbij.
Gemeente Apeldoorn stimuleert de ontwikkeling van Cleantech bedrijven via haar initiatieven in de
Stedendriehoek. Er zijn geen specifieke subsidies beschikbaar voor deze OV ontwikkeling
19-12-2013
10 van 14
Voorstel voor het rijden met H2FC-bussen Apeldoorn-Arnhem
8
Planning
Voorstel planning Koningslijn project:
stap
1
2
3
4
5
activiteit
introductie bij commissie MIE
Uitwerking openstaande punten en inbreng van alle info uit
verkenningen. Bespreking met vervoerder Syntus, relatie mogelijke
aanpassingen wegstructuren ivm doorstroming uitwerken,
waterstoftankstation zaken met gemeente Arnhem, Syntus en
toeleverancier in gang zetten
rapportage over contour van projectvoorstel aan commissie MIE
Projectvoorstel, inhoudelijk en met budget, gereed ter bespreking in
commissie MIE
Besluitvorming in GS en PS
19-12-2013
Afgerond datum
8 januari 2014
1 maart 2014
12 maart 2014
14 mei 2014
9 juli 2014
11 van 14
Voorstel voor het rijden met H2FC-bussen Apeldoorn-Arnhem
Bijlage 1, Specificaties HyMove bus
basis bus
leeg gewicht
Max gewicht
laadvermogen
Lengte
Vervoerscapaciteit
Opslag H2 in kg
Aantal kilometer per kg
Actieradius
Energievoorziening
aandrijving
Max snelheid
Max operation speed
19-12-2013
13 ton
18 ton
5 ton ( maximaal 70 personen)
12 meter
40 zitplaatsen met steek van 70 cm, 10 staanplaatsen en
1 rolstoelplaats
30 kg
16 km
Ca. 500 km
Batterij met waterstofbrandstofcel
2 maal wielnaafmotor,100kW
90 km/hr
85 km/hr
12 van 14
Voorstel voor het rijden met H2FC-bussen Apeldoorn-Arnhem
Bijlage 2, voorgestelde uitrusting door Syntus
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Bus met twee deuren
Meer beenruimte,
Alleen vaste zitplaatsen, geen staanplaatsen, 6 persoons rondzit achterin,
1 rolstoelplaats of 2 klapstoelen
Topkoeling (max 5 graden onder buitentemperatuur) passagiersruimte of een adequaat
alternatief
Ramen met zonwerende folie en enkele klapraampjes
standkachel
Volledige communicatie systemen Syntus en OV-chipkaartapparatuur
Wifi
Tft-schermen met reisinformatie
Vast dashboard
4-knops deurbediening links
Gemodificeerde ISRI chauffeursstoel met klimaatpakket
Voor de chauffeurscabine gelden ook speciale aanpassingen. Deze dienen te voldoen aan bestaande
normen. Daarnaast zijn specifieke afspraken met betrekking tot spiegels, bedieningsknoppen en
plaats van extra apparatuur (positie touchscreen en betaaltafel).
Extra maatregelen t.o.v. H2FC-bussen:
• Aanpassing werkplaats (signalering en afzuiging)
• Inrichten extra stalling in Arnhem indien niet gestald kan worden in Apeldoorn
• Extra `mat`- kilometers voor tanken en/of stalling extern
Alleen door het werkelijk exploiteren van waterstofbussen kan kennis over de voertuigen en nieuwe
brandstof worden opgebouwd.
19-12-2013
13 van 14
Voorstel voor het rijden met H2FC-bussen Apeldoorn-Arnhem
bijlage 3 overzicht reistijden
Momenteel is de reistijd voor de afstand Apeldoorn – Arnhem per auto ongeveer een half uur.
Per Openbaar vervoer met de bus is dat 41-48 minuten, afhankelijk van welk moment van de dag
en welke route gebruikt wordt. ( informatie uit de dienstregeling vanaf 15 december 2013)
Per trein is dat 58 minuten.
In het onderstaande overzicht is ook de tijd voor het lopen van station naar de bus en v.v.
meegenomen.
19-12-2013
14 van 14
Maatschappelijke effecten
van het voorstel van Syntus en HyMove om te rijden met Zero
Emissie/Waterstof elektrisch aangedreven bussen tussen Apeldoorn en
Arnhem .
“Het Openbaar Vervoer is startmotor van
regionale energietransitie en
de waterstof economie”
HyMove
19 december 2013
Versie 1.3
1
Inhoud
Samenvatting
1
2
3
4
5
6
7
Versie 1.3
Ambities en toegevoegde waarden
werkgelegenheid
innovatie
Energietransitie en biobased economy
Cluster H2-technology
Kennisinstituten en Onderwijs
luchtkwaliteit
2
Samenvatting
De provincie Gelderland , de gemeente Arnhem en de gemeente Apeldoorn hebben een
voorstel ontvangen van Syntus voor een plan om met waterstofbussen te gaan rijden in haar
concessie van de Veluwe tussen Apeldoorn en Arnhem, de zgn. Koningslijn. Deze notitie geeft
een verkenning van de maatschappelijke effecten van de waterstofpilot in de provincie
Gelderland en binnen de steden Apeldoorn en Arnhem. Er wordt een inkijk gegeven hoe de
effecten op langere termijn zijn waarbij de H2-economie verbreedt, verdiept en de relatie met
de biobased economy wordt gelegd. Tevens wordt er een overzicht gegeven van betrokken
steekholders en de rol die zij (kunnen) spelen.
Innovatie (kansen):
Direct:
-
ontwikkeling elektrische bus met naafwielaandrijving (HyMove, e-Traction)
ontwikkeling H2FC range extender (HyMove. MTSA)
ontwikkeling monitoringprogramma voor elektrische voertuigen (HyMove, HAN)
ontwikkeling van ontwerpmethode voor elektrische voertuigen (HyMove, HAN)
ontwikkeling van een fermentatietechnologie voor de productie van biowaterstof uit
biomassa reststromen
Indirect:
- ontwikkeling energie-efficiënte systemen voor elektrische bussen
o adiabatische airco (HyMove, partner)
o energie-efficiënte aansturing van elektromotoren (e-Traction)
Werkgelegenheid korte termijn: 35 FTE voor periode van 2 jaar
Direct: 30 FTE voor 2 jaar
- Ontwikkeling en bouw 5x H2FC range extender
- Ontwikkeling en assemblage 5 elektrische bussen met naafwielaandrijving en H2FC
range extender
- ontwikkeling monitoringprogramma voor elektrische voertuigen
Indirect: 5 FTE voor 2 jaar
- ontwikkeling en beproeving energie-efficiënte systemen voor elektrische bussen
o energiezuinige airco
o energie-efficiënte aansturing van elektromotoren
o additionele innovatieprojecten (TBD)
Werkgelegenheid langere termijn: Direct 220 FTE, Indirect: 300+ FTE
Direct: doorgroei naar 20 H2FC en 50 BEV bussen per jaar: 220 FTE
- Doorontwikkeling en bouw 20 range extenders per jaar
- Doorontwikkeling en bouw 70 Batterij Management Systemen en vermogenselektronica
per jaar
- Doorontwikkeling en assemblage 70 elektrische bussen met naafwielaandrijving en
deels met H2FC range extenders per jaar
- Upgrading FC-stacks na 15.000 uur
- Service en onderhoud
Versie 1.3
3
Indirect: 5 FTE (300+ FTE)
- Uitgroei e-Traction tot belangrijke leverancier van Batterij Management Systemen en
vermogenselektronica: 300 FTE (Opgave e-Traction)
- Uitgroei partner tot belangrijke leverancier van adiabatische airco’s voor mobiele
toepassing
- Voortbestaan NedStack als leverancier van FC stacks voor stationaire en mobiele
toepassingen
Kennisopbouw en kennisborging
Een project met H2FC bussen creëert een platform voor de opbouw en borging van kennis m.b.t.
- Energiemanagement voor elektrische voertuigen
- Innovatieve componenten en technieken voor elektrische voertuigen
- Innovatieve H2FC systemen voor mobiele en stationaire toepassingen
- Innovatieve installaties en technieken voor H2 productie en distributie
Verwacht mag worden dat d e volgende kennisinstellingen bij dit project en de daaraan
gekoppelde industriële activiteit zullen aanhaken:
- HAN/CBBE
- Aventus
- Kema
- HAN/ automotive
- KIWA
Cluster H2 technologie en vervolgeffecten
Het project met H2FC bussen creëert een platform om de reeds in Arnhem en Gelderland
aanwezige bedrijven met activiteiten rond waterstoftechnologie te ondersteunen en nauwer
met elkaar te laten samenwerken. Het project is uniek omdat het als eerste project de
industriële activiteiten op het gebied van waterstofproductie en behandeling verbindt met de
industriële activiteiten op het gebied van de toepassingen van waterstof.
Bedrijven die naast HyMove zelf hiervan profiteren zijn o.a.
- NedStack
- MTSA
- HyGear
- HyEtt
- IPKW
Het hoeft geen betoog dat het project genoemde bedrijven een aantrekkelijk platform biedt om
zich nationaal en internationaal te profileren en op deze wijze kansen biedt voor verdere
expansie.
Promotie
Het aansprekende HOV project biedt een uitstekend platform voor nationale en internationale
promotie van de Provincie Gelderland, de gemeenten Arnhem en Apeldoorn en de betrokken
bedrijven. Innovatieve openbaar vervoer projecten staan hoog op de attentielijst van
concessieverleners in binnen- en buitenland. Openbaar vervoerprojecten met H2FC bussen
hebben nog een additionele attentiewaarde, mede doordat deze technologie als meest
veelbelovende toekomsttechnologie wordt gepromoot door de Europese unie. Voor de
gemeente Arnhem kan het project nog een additionele waarde hebben omdat het volledig
voortbouwt op de lange traditie van Arnhem-Trolleystad.
Versie 1.3
4
1 Ambities en toegevoegde waarden
1.1 Overheid
1.1.1- energie akkoord
Hernieuwbare energie is bijvoorbeeld belangrijk om de energieambitie van het kabinet te
bereiken. Doel van het Nederlandse innovatiebeleid is om hernieuwbare energie op de lange
termijn grootschalig toe te passen. Hernieuwbare energie komt van bronnen die constant
worden aangevuld, zoals wind en water. In 2010 was het aandeel hernieuwbare energie 4% van
het nationale energieverbruik. In 2020 moet 14% van het totale Nederlandse energieverbruik
hernieuwbaar zijn. In 2023 moet dit 16% zijn. Dit is overeengekomen in het Energie akkoord van
6 september 2013.
1.1.2. Zero emissie bussen
Nederland heeft als ambitie geformuleerd om een transitie richting zero-emissie openbaar
vervoer te realiseren: in 2025 zullen alle bussen in Nederland geen schadelijke stoffen meer
uitstoten. Dit zal leiden tot reductie van schadelijke emissies, de inzet van hernieuwbare
energiebronnen en verbetering van de lokale luchtkwaliteit.
1.1.3. openbare waterstoftankstations.
Om Nederland kennis te laten maken met rijden op waterstof wordt het aantal
waterstoftankstations de komende twee jaar uitgebreid. In Rotterdam wordt rond de
jaarwisseling een nieuw openbaar waterstoftankstation gerealiseerd dat geschikt is voor bussen
en personenauto’s. Daarnaast is er een nieuw station in Helmond op de Automotive Campus NL
in voorbereiding en zijn er concrete plannen om bestaande waterstoftankstations in Amsterdam
en Arnhem op te waarderen en technisch geschikt te maken voor de nieuwste generatie
voertuigen. Staatssecretaris Wilma Mansveld (Infrastructuur en Milieu) maakt deze activiteiten
in het kader van duurzame mobiliteit vandaag bekend tijdens een werkbezoek aan
waterstofproducent Air Liquide in Rotterdam.
Momenteel wordt de mogelijkheid van een Green Deal met marktpartijen en maatschappelijke
organisaties verkend om rijden op waterstof in Nederland gezamenlijk verder vorm te geven.
Ook vindt er overleg plaats met regio’s die belangstelling hebben getoond voor
waterstoftankinfrastructuur.
Versie 1.3
5
1.2. Gelderland
De provincie Gelderland en daarbinnen de gemeente Arnhem willen zich onderscheiden met
kennis, ontwikkeling en bedrijvigheid op het gebied van waterstof. Arnhem wil het centrum zijn
rond kennisopbouw, demonstratie en doorontwikkeling van technieken en economische
ontwikkeling rond waterstof. De gemeente Arnhem wil hiermee lokale werkgelegenheid
stimuleren en de betrokken partijen de gelegenheid geven om deze innovatieve kennis van en
ervaring met waterstof te demonstreren en daarmee onder meer op het IPKW terrein een
waterstof economie opbouwen. Daartoe hebben in 2009 de provincie Gelderland, de Stadsregio
Arnhem Nijmegen en de gemeente Arnhem het initiatief genomen tot het transitiepad rijden op
waterstof. De eerste fase van het transitiepad is uitgevoerd via het pilotproject van de Stichting
Waterstof Onderneming Gelderland (SWOG).
De Provincie Gelderland is de vestigingsplaats van een aantal bedrijven die zich met
waterstofproductie en/of waterstoftoepassing bezighouden. Enkele van deze bedrijven hebben
in 2009 het initiatief genomen tot de ontwikkeling en bouw van de eerste Nederlandse
brandstofcel-elektrische bus en het eerste openbare waterstoftankstation in Nederland. De
resultaten lieten zien dat deze Gelderse bedrijven een ‘stepping stone’ bieden voor het
opzetten van HyMove B.V. als ontwikkelaar en bouwer van subsystemen voor brandstofcelelektrische bussen en voor zover noodzakelijk ook als systeemintegrator van subsystemen tot
complete bussen.
De samenwerking van deze bedrijven biedt een uitstekend platform voor andere Gelderse
technologiebedrijven om met nieuwe ontwikkelingen aan te haken. Rond HyMove B.V. wordt
een open innovatieplatform gecreëerd via hetwelk nieuw ontwikkelde technologie in de
HyMove bussen kan invloeien. Dit geeft een verbreding van de technologiebasis verkregen die
essentieel is voor de continuïteit en uitgroei van Gelderland als waterstofregio van Nederland.
Belangrijke partners in het innovatieplatform zijn instituten als Hogeschool Arnhem-Nijmegen
en KEMA, die niet alleen eigen ontwikkelingen kunnen inbrengen maar tevens leidinggevend
kunnen zijn binnen het innovatieplatform.
Een additioneel ontwikkelingsveld, dat toegankelijk wordt door een project met brandstofcelelektrische bussen, is de ontwikkeling van technieken voor de productie van waterstof uit
hernieuwbare energiebronnen. Arnhemse bedrijven als HyGear en HyEt bezitten technologieën
met de potentie voor wereldwijde toepassing in de productie van waterstof uit biogas of andere
biologische brandstoffen.
Versie 1.3
6
1.2.1 Het Centrum voor Biobased Economy, Wageningen.
Binnen het Centre for Biobased Economy (CBBE) bundelen acht onderwijsinstellingen en het
bedrijfsleven hun krachten om professionals op te leiden voor een sterke Biobased Economy.
Het CBBE heeft als kerntaken:
Kennisoverdracht en onderwijsontwikkeling
Versterking toepassingsgericht onderzoek
Stimulering van innovatieprojecten
Het CBBE is Wageningen University | Avans | CAH Vilentum | HAS hogeschool | Hogeschool
Arnhem Nijmegen | Hogeschool Zeeland | Inholland | Van Hall LarensteinMomenteel zijn
fossiele brandstoffen de belangrijkste grondstoffen voor waterstof. Bij de transitie naar een
biobased economy wordt er gezocht naar alternatieven grondstoffen uit biomassa. Binnen het
CBBE wordt o.a. onderzoek gedaan naar de fermentatieve productie van biowaterstof uit
biomassareststromen.
1.3 Arnhem
De regio Arnhem onderscheidt zich in Nederland met kennis, ontwikkeling en bedrijvigheid op
het gebied van waterstof. Arnhem wil het centrum zijn rond kennisopbouw, demonstratie en
doorontwikkeling van technieken en economische ontwikkeling rond waterstof. De gemeente
Arnhem wil hiermee lokale werkgelegenheid stimuleren en de betrokken partijen de
gelegenheid geven om deze innovatieve kennis van en ervaring met Waterstof demonstreren.
Dit project zorgt voor versteviging waterstof gerelateerde industrie in Arnhem (NedStack,
HyGear, HyEt, MTSA). Openbaar waterstof tankstation binnen de gemeentegrenzen. Bevestiging
Versie 1.3
7
positie van Arnhem als waterstofstad van Nederland (H2-valley). Bevestiging van Arnhem als
trolleystad (brandstofcel-elektrische bus is te zien als “Trolley 2.0”)
Bijdrage aan energietransitie
De realisatie van een groot project met waterstofbussen, zal Arnhem nationaal en internationaal
op de kaart zetten. Het toont aan dat Arnhem serieus werk maakt van waterstof, en dat zo’n
groot project in de praktijk kan werken. Dit zal leiden tot aantrekkingskracht voor allerlei
partijen die kennis, ervaring en inzichten willen opdoen in Arnhem. Bovendien leidt het project
tot een toename van het lokale bewustzijn van het gebruik van duurzame grondstoffen en het
belang van de energietransitie. De bussen zijn rijdende reclameborden voor de regio.
Wanneer de pilot een succes is en leidt tot opschaling, profiteert de gehele regio ervan. Zo kan
Arnhem zich op de kaart zetten als waterstofcluster, wat weer vervolginvesteringen uitlokt.
1.4 Apeldoorn
De gemeente Apeldoorn heeft het beleid dat duurzaamheid deel uitmaakt van alle
ontwikkelingen in de gemeente. Daarbij zet zij onder meer in op het (her)gebruik van ter
plaatse aanwezige materialen en hulpbronnen.
Het waterschap is al een voorloper op gebied van het inzetten van restenergie. De naastgelegen
woonwijk wordt verwarmd met energie , verkregen uit de waterzuivering Ontwikkelingen bij het
waterschap worden in het programma “energiefabriek” ingezet. Een toepassing waarbij het vergisten
een groen waterstofgas produceert of waarbij het biogas wordt omgezet via een reformer in waterstof ,
zijn mogelijkheden die met andere kennisinstituten en bedrijven uit Gelderland vorm gegeven kunnen
worden.
Versie 1.3
8
De regio stedendriehoek profileert zich met name op het gebied van Cleantechnologie.
Verschillende bedrijven zijn al nauw betrokken bij de ontwikkelingen met HyMove en kunnen
hun positie hiermee verstevigen.
2 Werkgelegenheid
Bert De Colvenaer, Executive Director van de Fuel Cells and Hydrogen Joint Undertaking, de
Europese organisatie van de ontwikkelingen op gebied van waterstof en brandstofcellen,
presenteerde op 29 november 2013 bij een symposium de volgende cijfers:
Versie 1.3
9
Deze Europese cijfers geven de ontwikkelingen op gebied van waterstof aan. Het zijn
gemiddelden over de Europese industrie. Het is een bevestiging van de ontwikkelingen op dit
gebied.
Het belang van de pilot voor de werkgelegenheid bij de betrokken bedrijven, is dat er kennis
wordt ontwikkeld, er in de markt bewezen wordt dat de technologie werkt en dat bedrijven zich
hiermee kunnen profileren. Dit heeft een indirect effect op de werkgelegenheid, voor de langere
termijn. De bedrijven leveren een bijdrage aan de pilot omdat ze kennis en ervaring willen
opbouwen, met als doel om uiteindelijk bij te dragen aan bredere inzet van
waterstoftechnologie tijdens opschaling, in de regio Arnhem of op andere plaatsen ter wereld.
Om de effecten op het gebied van werkgelegenheid voor de regio hiervan in kaart te brengen,
wordt onderscheid gemaakt tussen de volgende aspecten:
1. Effecten bij de direct bij de pilot betrokken partijen, versus effecten bij partijen in de
‘tweede ring’, verderop in de keten (bijvoorbeeld bij toeleveranciers)
2. Directe versus indirecte werkgelegenheid. Directe werkgelegenheid gaat over
arbeidsplaatsen die rechtsreeks gevolg zijn van de investeringen in de regio, indirect
gaat over de spin-off die deze investeringen voor de regio met zich meebrengen (het
zogeheten multiplier effect)
Ad 2.1 direct betrokken
o HyMove (Apeldoorn): ontwikkeling en productie waterstofbussen, kennis over integratie
van waterstofsystemen.
o eTraction (Apeldoorn): ontwerp van elektrische aandrijfsystemen, ontwerp en productie
van elektronische besturingen, assemblage van aandrijfsystemen in bussen
o MTSA (Arnhem): ontwerp en assemblage van brandstofcelsystemen voor bussen, service
en onderhoud van brandstofcelsystemen
o Nedstack (Arnhem): ontwerp en productie van brandstofcel en stacks
o Ziehl-Abegg (Duitsland): productie componenten elektrische aandrijfsystemen
o Overige leveranciers van services / onderdelen
o Bedrijven gekoppeld aan de waterstof infrastructuur & onderhoud
o HyGear (Arnhem): reformer, systemen voor productie waterstof
o HyEt (Arnhem): technologie voor productie waterstof
o Overige leveranciers van services / onderdelen
Ad 2.2 indirecte werkgelegenheid
Naar verwachting zal er tenminste evenveel werkgelegenheid voor onderhoud als voor
productie zijn. HyMove geeft aan in 2023 (over 10 jaar) werkgelegenheid te kunnen bieden aan
216-267 fte. Het grootste deel van het onderhoud vindt plaats bij Iveco in Andelst en bij KF in
Duiven, beide in Gelderland Deze getallen gaan over alle werkgelegenheid die de bouw van
waterstofbussen in de regio oplevert, inclusief die bij de toeleveranciers.
HyMove heeft de ambitie om een productie/service organisatie op IPKW op te zetten. Het
niveau van de werkgelegenheid is routinematig, technisch werk op MTS / MBO niveau
De 216-267 fte bij HyMove zijn een gevolg van het feit dat de pilot aan HyMove een platform
biedt voor verdere expansie in Nederland en Europa. Hetzelfde geldt voor de additionele 300
fte bij e-Traction dat zich op basis van de expansie van HyMove verder kan penetreren in
Europa, zowel bij bouwers van bussen alsook bij bouwers van andere elektrische
transportmiddelen.
Versie 1.3
10
3. Innovatie
De verwachte effecten op het gebied van innovatie in de regio, zijn aanzienlijk. Door de
realisatie van de pilot in de praktijk, zijn er diverse partijen die profiteren van de demonstratie,
de zichtbaarheid en kennis opgedaan in de pilot. Ook de realisatie van de infrastructuur zorgt
voor aantrekkingskracht in de regio. De fysieke demonstratie is een ‘showcase’ voor iedereen
geïnteresseerd in waterstof vervoer. Bezoekers rijden mee in de waterstofbussen, er zijn kansen
voor ondernemers om bij de infrastructuur aan te sluiten, bedrijven en kennispartijen doen
ervaring op, bestuurders zien de concrete resultaten die in deze regio gerealiseerd zijn, etc.
Zonder pilot komt er geen tankstation, en kan Arnhem minder goed claimen een waterstofregio
te zijn. Het effect van de pilot op de positionering van Arnhem als waterstofregio is naar
verwachting groot.
Een belangrijk innovatie effect van het pilotproject, is de voedingsbodem die hiermee wordt
gelegd voor het waterstofcluster. Het realiseren van de pilot leidt tot kennis opbouw,
leereffecten, spin-off, doorontwikkeling van technologie, demonstratie van producten, orders
voor bedrijven, etc. Er zijn veel partijen die leren van de pilot. En bedrijven kunnen zich
profileren door te laten zien dat hun waterstof producten werken in de praktijk, wat van grote
waarde is om bedrijvigheid en groei te kunnen realiseren. Dit geeft vooral een boost aan
innovatieve partijen in de waterstofindustrie in de regio Arnhem: zij zijn betrokken bij het
project, en het vindt plaats in hun regio. Zo heeft onder andere e-Traction intensieve
samenwerking met de HAN met de intentie om dit te continueren.
Verschillende Waterschappen oriënteren zich voor mogelijkheden om energie te leveren aan
derden. Met de aanduiding “energiefabriek” worden studies en pilots gedaan om na te gaan
of er business is om de energie , die uit het proces van rioolwaterzuiveringen beschikbaar
komt, in verschillende vormen als product te leveren. Daarbij is onder andere ook waterstof
te produceren, dat een zeer geschikt medium om te gebruiken als energieopslag.
Steeds meer nieuwe toepassingen kondigen zich aan voor modules met brandstofcelsystemen,
zoals noodaggregaten, aandrijvingen voor schepen, heftrucks en andere utiliteitsvoertuigen.
Energie opslag en Power- to- Gas zijn actuele ontwikkelingen waarbij waterstof een sleutelrol
speelt. In Duitsland test men de technologie “Power –to- Gas of P2G om van elektriciteit gas te
maken. Er is een concept waarbij het overschot aan elektriciteit door elektrolyse van water in
waterstof omzet.
Versie 1.3
11
4. Biobased economy en energietransitie
In een biobased economy is biomassa de belangrijkste grondstof in plaats van fossiele
grondstoffen: van ‘fossil based’ naar ‘bio based’. Hierbij gaat het om het gebruik van biomassa
voor niet-voedsel toepassingen zoals constructie materialen, chemicaliën, medicijnen,
brandstof, elektriciteit en warmte. Door de opkomst van de Biobased Economy worden de
toepassingen van hout nog breder. Waar eerst met name de papier- , plaatindustrie en
zagerijen interesse hadden, krijgen nu andere industrieën als energie, textiel, chemie en
farmaceutische industrie ook interesse. Cascadering is hierbij ook een veel genoemde term. In
het cascaderingsprincipe wordt de grondstof eerst ingezet voor de hoogst gewaardeerde
toepassing, daarna voor lagere. Daarbij wordt beoogd de grondstof zolang mogelijk in gebruik te
houden door het geschikt te houden voor steeds nieuwe (laagwaardige) toepassingen.
Effecten :
Groei landbouw van 450 M€ naar 1000 M€
Chemie: omzet 40 B€ en in 2030 is 30% biobased
Energie: nu 3.8% duurzaam in 2020 14% duurzaam
Biobased arbeidsmarkt Nederland
• 30 % wordt biobased
• 50% van de nieuwe arbeidsplaatsen is groen
• 15% van die groene arbeidsplaatsen voor professionals
• 10,000 biobased professionals in komende 10 jaar
• Professionals: HBO +WO
Waterstof is al enige jaren een thema in de energietransitie. Voordelen van waterstof als
brandstof voor brandstofcellen zijn de hoge omzettingsefficiëntie, weinig onderhoud en geen
emissie van CO2, CO, NOx, SOx, deeltjes en/of vluchtige organische verbindingen.
Daarnaast bestaan er al de nodige industriële waterstoftoepassingen waarbij waterstof wordt
gebruikt als chemische bouwsteen.
Waterstof op basis van biomassa
Op dit moment is het grootste deel van de waterstofproductie echter op basis van fossiele
brandstoffen (met name aardgas), waardoor het voordeel van de CO2-emissie vervalt. Bij
waterstof gebaseerd op hernieuwbare grondstoffen, zoals biomassa, blijft dit voordeel
behouden. Er zijn diverse mogelijkheden om waterstof uit biomassa te produceren.
Versie 1.3
12
Binnen deze pilot wordt onderzocht wat de mogelijkheden om waterstof te produceren uit
biomassa zijn.
Energietransitie
De belangrijkste bijdrage van de pilot aan de energietransitie, is de realisatie van de
infrastructuur in combinatie met het daadwerkelijke gebruik daarvan in de praktijk. Door
realisatie van deze infrastructuur, wordt een eerste stap gezet om het ‘kip-ei’ probleem op te
lossen. Een openbare waterstof tankstation op het Industriepark Kleefse Waard in Arnhem, in
combinatie met het laten rijden van H2FC bussen, is het fysieke bewijs in de praktijk dat
waterstof busvervoer mogelijk is, en zet de regio hiermee op de kaart. Geïnteresseerden kunnen
de toepassing van de technologie gedemonstreerd zien, en er kunnen de eerste waterstofauto’s
gaan tanken. Kortom, er wordt hiermee fysiek in Arnhem de basis gelegd voor een waterstof
economie.
5 het H2 cluster in Arnhem
In een goed functionerend cluster ontstaan veel versterkende feedbackloops. Wanneer er meer
toepassing van technologie plaatsvindt, ontstaat ook meer bedrijvigheid, en groeit de vraag naar
onderzoek en kennisontwikkeling, wat vervolgens weer kan leiden tot nieuwe toepassingen en
bedrijvigheid. Dit leidt tot ‘spin-off’, de opgedane kennis kan op velerlei manieren in de
groeiende markt van waterstoftoepassingen leiden tot de ontwikkeling van nieuwe bedrijvigheid
met grote exportkansen. Het project is daarmee de ‘stepping stone’ tot de groei van Arnhem als
waterstof regio.
Voorwaarde voor deze economische spin-off rond waterstof, is dat het cluster op gezonde wijze
kan ontwikkelen. Belangrijk bij het realiseren van een waterstofcluster, zijn de volgende
aandachtspunten:
• Focus om onderscheidend te zijn:
• Accent op toepassing en demonstratie van technieken
• Lange termijn visie:
• Brede betrokkenheid van partijen.
Voorbeelden nieuwe technologieën en diensten:
•
•
•
•
•
Keuren en certificeren van H2 tanks en H2, meet- en regelapparaten voor voertuigbranche
Opleidingen voor hulpdiensten die met H2 te maken hebben
Ontwikkelen nieuwe opslagmethoden waterstof
ontwikkelen kleine aggregaten voor thuisgebruik of noodstroomvoorziening met waterstof
onderhoudsbedrijven voor systemen met brandstofcellen en waterstof
Versie 1.3
13
6. Kennisinstituten en Onderwijs
Steeds meer tonen startende studenten hun belangstelling voor nieuwe technieken, die een
belangrijke rol in hun toekomst gaan spelen. Naast het nieuwe en brede onderwerp van
Biobased technology, zijn het ook de ontwikkelingen op gebied van voertuigtechniek,
energieopslag en installatietechniek die aanspreken.
Voor deze toekomstige technici zijn enkele onderwijs instellingen al actief. De opleidingen op
gebied van voertuigtechniek , energie voorziening, installatietechniek en gastechniek hebben al
verschillende les modules over waterstof. De modules behandelen de waterstoftechnologie in
diverse aspecten zoals productie, opslag, toepassingen, veiligheid en transitie. De modules zijn
op verschillende manieren inpasbaar binnen het reguliere onderwijsprogramma.
Niet alleen op het beroepsonderwijs, maar ook op enkele scholen van het basisonderwijs
worden onderwerpen zoals elektrische voertuigen en hoe je energie kunt opslaan, behandeld.
Het zijn bij uitstek geschikte onderwerpen die met aansprekende praktijkproeven uitgevoerd
kunnen worden. De toenemende activiteit in deze regio op deze aandachtsgebieden zorgt er
automatisch voor dat dit meer bekend wordt en meer aandacht bij onderwijs krijgt.
Versie 1.3
14
Het borgen van deze kennis, het opleiden van docenten, het uitvoeren van research, het
beschikbaar hebben van stageplaatsen zijn de basis waarden gekoppeld aan de verschillende
kennisinstellingen in Gelderland:
•
•
•
•
KIWA Apeldoorn
CBBE
KEMA
HAN automotive en energietechniek
7. Luchtkwaliteit & gezondheid
De effecten voor lucht- en geluidskwaliteit en de gezondheid in de regio, zijn voor de pilot
beperkt. De 5 bussen die gaan rijden zullen inderdaad minder emissies uitstoten en geluid
produceren, maar de hoeveelheden waar het om gaat zullen beperkt zijn in relatie met de
aanwezige emissies. Het is daarom nauwelijks merkbaar in metingen van luchtkwaliteit of van
gezondheidseffecten.
De bredere inzet van waterstofbussen leidt tot minder schadelijke emissies en een betere
luchtkwaliteit voor de regio. De enige uitstoot lokaal is zuiver water en warmte. De lokale
luchtverontreinigende emissies van waterstof bussen zijn beperkt tot de slijtage-emissies,
waarmee deze zeer geschikt zijn uit het oogpunt van lokale milieukwaliteit.
Vergeleken met de praktijkemissies luchtverontreinigende stoffen van Diesel Euro V bussen
(3,51 g/km NOx en 0,063 g/km fijnstof), heeft een waterstof bus een uitstoot van 0 g/km aan
lokale luchtverontreinigende emissies (bron: CE Delft, factsheet voertuigbrandstoffen, 2012). De
fijnstof van slijtage van banden, remmen, wegdek is 0,078 g/km, en deze is onafhankelijk van
het type aandrijflijn. Met 225 waterstofbussen, die 90.000 kilometer per jaar afleggen, wordt
daarmee 71 ton aan NOx en 1,3 ton aan fijnstof emissies per jaar vermeden, ten opzichte van
dieselbussen.
De GGD Rotterdam en omstreken heeft een studie gedaan naar de economische waarde van
uitstootbeperking. Bevindingen zijn vastgelegd in het rapport ‘Baten van schonere lucht in
Rijnmond’. In dit rapport wordt de waarde geschat van de vermindering van blootstelling aan
NOx en PM10 fijnstof. Vooral de waarde van vermindering van blootstelling aan
transportgerelateerde fijnstof is substantieel. De bedragen zijn:
• voor NOx EUR 0,25 per 1μg/m3 vermeden blootstelling
• voor fijnstof EUR 85,-- per 1μg/m3 vermeden blootstelling
Versie 1.3
15

Download Report