Faculteit Rechtsgeleerdheid
Universiteit Gent
Academiejaar 2013-14
De Indicatieve Tabel: een vergelijking van de in België door de
rechtspraak toegekende schadevergoedingen voor immateriële
schade met deze toegekend in Nederland, Duitsland en Engeland
Masterproef van de opleiding
‘Master in de rechten’
Ingediend door
Karen Verstraete
Studentennummer: 00905613
Promoter: Prof. Dr. Marc Kruithof
Commissaris: Stephane Vereecken
Voorwoord
Deze masterproef vormt het sluitstuk op mijn vijfjarige opleiding rechten aan de Universiteit van
Gent, een periode die sneller voorbij is gegaan dan ik had verwacht. De keuze voor het thema
immateriële schadevergoedingen vloeide voort uit een persoonlijke interesse die blijven groeien is
naarmate ik me verder verdiepte in het onderwerp. Het is dan ook een erg boeiende maar tevens
moeilijke materie die verschillende emoties oproept bij mensen.
In dit korte voorwoord wil ik enkele mensen bedanken die mij hebben bijgestaan tijdens het nemen
van deze laatste hindernis van mijn opleiding.
Eerst en vooral wil ik mijn promoter Professor Marc Kruithof bedanken voor de tijd die hij heeft
vrijgemaakt om mijn werk grondig na te lezen en van de nodige feedback en aanwijzingen te
voorzien. Daarnaast bedank ik ook mijn broer Simon voor het steeds opnieuw doorlezen van stukken
tekst op onduidelijkheden en taalfouten. Tot slot wil ik ook mijn ouders bedanken, niet enkel voor
hun steun en begrip tijdens het schrijven van deze masterproef, maar tijdens mijn volledige studies.
Ik hoop dat dit werk de interesse die ik heb voor deze materie vertaald en u als lezer aanspoort meer
te willen leren over immateriële vergoedingen.
Karen Verstraete
I
Inhoudsopgave
Inleiding ......................................................................................................... 1
Deel I: Het begrip immateriële schade............................................................ 5
1.
Definitie ....................................................................................................................................... 5
2.
Toekenning vergoeding ............................................................................................................... 8
3.
Soorten ........................................................................................................................................ 9
a. Morele schade ........................................................................................................................... 10
b. Pretium doloris .......................................................................................................................... 10
c. Esthetische schade..................................................................................................................... 11
d. Seksuele schade......................................................................................................................... 11
e. Genoegenschade ....................................................................................................................... 11
f. Morele schade ex haerede ......................................................................................................... 12
g. Genegenheidsschade................................................................................................................. 12
4.
Functie ....................................................................................................................................... 13
DEEL II: Aanspraakgerechtigden ....................................................................17
1.
België ......................................................................................................................................... 17
1.1 Direct slachtoffer ................................................................................................................... 17
1.2 Indirect slachtoffer .................................................................................................................. 17
2.
Nederland .................................................................................................................................. 21
2.1 Direct slachtoffer ..................................................................................................................... 21
2.2 Indirect slachtoffer .................................................................................................................. 22
2.2.1 Het wetsvoorstel affectieschade ...................................................................................... 24
2.2.2 Schokschade ..................................................................................................................... 27
3.
Engeland .................................................................................................................................... 30
3.1 Direct slachtoffer ..................................................................................................................... 30
3.2 Indirect slachtoffer .................................................................................................................. 31
3.2.1 Fatal Accidents Act 1976 .................................................................................................. 31
3.2.2 Schokschade ..................................................................................................................... 34
4.
Duitsland.................................................................................................................................... 36
4.1 Direct slachtoffer ................................................................................................................... 36
4.1.1 Wettelijke uitzonderingen ................................................................................................ 36
4.1.2 Het algemene persoonlijkheidsrecht ............................................................................... 37
II
4.2 Indirect slachtoffer .................................................................................................................. 39
4.2.1 Schokschade ..................................................................................................................... 41
5.
Europa ....................................................................................................................................... 42
5.1 Soft law bronnen ..................................................................................................................... 43
5.2 EVRM ....................................................................................................................................... 45
Deel III: De vergoeding ..................................................................................47
1.
Algemene beginselen ................................................................................................................ 47
1.1. Vergoeding in integrum .......................................................................................................... 47
1.2 Begroting in concreto .............................................................................................................. 49
1.3 Specifiek herstel ...................................................................................................................... 51
1.4 Tijdstip van beoordeling .......................................................................................................... 52
2.
België ......................................................................................................................................... 53
2.1 Concrete beoordeling .............................................................................................................. 53
2.2 De Indicatieve Tabel ................................................................................................................ 57
2.2.1.Ontstaan Indicatieve Tabel............................................................................................... 57
2.2.2 Doel .................................................................................................................................. 58
2.2.3 Gebruik ............................................................................................................................. 59
2.2.4 Versie 2012 ....................................................................................................................... 62
3.
i.
Wijzigingen .................................................................................................................... 62
ii.
Vergoedingen ................................................................................................................ 63
Nederland .................................................................................................................................. 73
3.1 Concrete beoordeling .............................................................................................................. 73
3.2 Smartengeldbundel ................................................................................................................. 75
4.
Engeland .................................................................................................................................... 77
4.1 Concrete beoordeling .............................................................................................................. 77
4.2 Guidelines for the Assessment of General Damages in Personal Injury Cases ....................... 80
5.
Duitsland.................................................................................................................................... 82
5.1 Concrete beoordeling .............................................................................................................. 82
5.2 Schmerzensgeldtabelle............................................................................................................ 84
6.
Europese soft law bronnen ....................................................................................................... 86
7.
Vergoedingen vergeleken.......................................................................................................... 87
Deel IV: De toekomst van immateriële schade in België ................................90
1.
Reacties op de Indicatieve Tabel ............................................................................................... 90
1.1 Kritiek....................................................................................................................................... 90
III
1.1.1 Forfaitarisering ................................................................................................................. 91
1.1.2 Een brede consensus? ...................................................................................................... 92
1.1.3 De financiële kost ............................................................................................................. 94
1.1.4 Te normerend? ................................................................................................................. 95
1.2 Voorstanders ........................................................................................................................... 96
2.
Onderzoek naar de behoeften van slachtoffers en hun naasten .............................................. 97
3.
Een wettelijke regeling als oplossing? ..................................................................................... 100
3.1 Pro ......................................................................................................................................... 101
3.2 Contra .................................................................................................................................... 103
3.3 Lessen uit het buitenland ...................................................................................................... 104
3.4 Pleidooi voor een wetgevend initiatief ................................................................................. 105
Besluit ......................................................................................................... 108
Bibliografie.................................................................................................. 111
IV
Inleiding
Deze masterproef handelt over immateriële schade en neemt de moeilijkheden die bestaan omtrent
het toekennen van de gerelateerde vergoedingen onder de loep. Immateriële schade komt voor
wanneer slachtoffers naar aanleiding van een onrechtmatige daad, psychisch leed ervaren. Het
vergoeden van deze schadepost is een erg moeilijke materie en gaat vooral gepaard met onmacht.
Een vergoeding kan immers nooit correct berekend worden en nauwelijks tot een effectief herstel
leiden. Dit heeft tot gevolg dat immateriële schade en haar vergoeding een subjectieve materie is,
overgelaten aan de willekeur van de rechter. Dit gebrek aan objectiviteit bij de begroting leidt
logischerwijs tot dispariteit. In België ontstond dan ook de behoefte om de vergoedingspraktijk te
uniformiseren. Het initiatief daartoe werd niet door de wetgever of de rechter ingesteld maar door
twee magistratenverenigingen. Het resultaat van deze samenwerking was het ontstaan van de
‘Indicatieve Tabel’. Deze Tabel biedt een houvast aan rechters en andere betrokken partijen door
verschillende schadeposten op te lijsten, onder andere met betrekking tot immateriële schade.
Daaraan wordt telkens een voorstel tot begroting van deze schadeposten gekoppeld en in sommige
gevallen zelfs forfaitaire bedragen gesuggereerd.
Vandaag bestaat de Indicatieve Tabel al 18 jaar en werd in 2012 de recentste editie uitgegeven.
Reden genoeg om in deze masterproef de ontwikkeling en impact van de Indicatieve Tabel van
naderbij te onderzoeken.
Niet onbelangrijk is het feit dat dit onderzoek een rechtsvergelijkend karakter heeft, er wordt
namelijk over de landsgrenzen heen gekeken naar onze buurlanden Nederland, Engeland en
Duitsland. Frankrijk zal in deze masterproef niet nader in beschouwing worden genomen omdat het
rechtssysteem erg gelijkaardig is aan het Belgische. Het uiteindelijke doel van deze vergelijking zal
zijn een beeld te schetsen van de immateriële schade in de besproken rechtstelsels en hierdoor de
positie van België te bepalen ten opzichte van haar buurlanden met betrekking tot deze materie. Er
wordt nagegaan hoe ruim of beperkt het recht op immateriële schadevergoeding in België en haar
buurlanden is.
In een eerste deel zal ik het begrip immateriële schade kaderen binnen het Belgisch
aansprakelijkheidsrecht. Er zal verduidelijkt worden wat deze schade nu precies inhoudt, welke
schadeposten het omvat en welke functies eraan gegeven worden.
Het tweede deel zal een beeld schetsen van de personen die gerechtigd zijn een vergoeding voor
immateriële schade te ontvangen. Voor elk rechtstelsel zal een onderscheid gemaakt worden tussen
1
schade in hoofde van directe slachtoffers en indirecte slachtoffers. Er wordt onderzocht wie op welke
basis voor vergoeding in aanmerking komt en welke schade zij in rechte kunnen vorderen.
Het derde en grootste gedeelte van deze masterproef bevat een uiteenzetting over de begroting van
immateriële vergoedingen en de wijze waarop zij worden toegekend in België en haar buurlanden.
Vooreerst wordt er dus dieper ingegaan op basis van welke principes en elementen een vergoeding
wordt toegekend in België, Nederland, Engeland en Duitsland. Daarnaast zullen ook de verschillende
initiatieven besproken worden die in de loop der tijd hebben geleid tot meer samenhang tussen de
toegekende vergoedingen.
Na een kort overzicht van de algemene beginselen inzake schadeloosstelling, wordt in Deel III de
ontstaansgeschiedenis, de doelstellingen en het gebruik van de Indicatieve Tabel beschreven.
Vervolgens worden ook volgende onderzoeksvragen behandeld:
-
Welke omvang hebben de vergoedingen die feitenrechters toekennen?
-
Wordt bij de toekenning van vergoedingen de Indicatieve Tabel door de rechter gevolgd?
Door middel van een beperkt rechtspraakonderzoek zal ik enkele voorzichtige conclusies proberen
trekken die als antwoord kunnen dienen op deze onderzoeksvragen.
Het vervolg van deel III bevat een overzicht van de concrete beoordelingselementen die de
buitenlandse feitenrechters in acht nemen bij de begroting van immateriële schade. Verder bestaan
ook in de andere besproken rechtstelsels initiatieven, in de lijn van de Indicatieve Tabel, die door de
rechters worden geraadpleegd bij het bepalen van de omvang van de vergoeding. Deze tabellen en
lijsten zullen één voor één bekeken worden waarna telkens nagegaan zal worden welke omvang de
vergoedingen, die effectief worden toegekend, hebben.
Bij Deel II en III zal ook telkens kort ingegaan worden op de Europese stand van zaken met
betrekking tot het besproken onderdeel. Het gaat dan om rechtspraak van het Europees Hof voor de
Rechten van de Mens en een bespreking van de bestaande soft law bronnen.
In het laatste deel van deze masterproef wordt onderzocht welke toekomst immateriële schade in
België heeft. Daarbij wordt eerst het standpunt van de doctrine met betrekking tot het bestaan en
gebruik van de Indicatieve Tabel weergegeven. Zowel voor- als tegenstanders van de Tabel komen
hier aan bod. Vervolgens wordt dieper ingegaan op de behoeften en ervaringen die slachtoffers
hebben met immateriële schade. Tot slot wordt een laatste hoofdstuk gewijd aan een eventuele
wettelijke normering die door sommige auteurs verdedigd wordt.
2
Doorheen dit onderzoek heb ik getracht mij zo veel mogelijk te baseren op relevante rechtspraak en
rechtsleer. Evident komt het grootste brok rechtspraak uit België en is de vermelde rechtspraak uit
het buitenland beperkter.
3
4
Deel I: Het begrip immateriële schade
1. Definitie
1. Volgens het Belgisch Burgerlijk Wetboek is iedereen aansprakelijk voor de schade veroorzaakt
door zijn daad, zijn nalatigheid of zijn onvoorzichtigheid. Het welbekende artikel 1382 B.W. verplicht
de aansprakelijk gestelde om deze schade te vergoeden.
In essentie zal het slachtoffer voor de toepassing van dit artikel steeds 3 wezenlijke kenmerken
dienen aan te tonen: fout, schade en oorzakelijk verband. Hoewel wordt aangenomen dat de
component schade het makkelijkst kan worden vastgesteld, wordt dit toch vaak als een knelpunt
beschouwd bij de afwikkeling van een schadegeval. Er bestaan immers vele vormen van schade en
deze zijn niet altijd eenduidig vast te stellen of te begroten. Bovendien is de schadevergoeding voor
slachtoffers vaak één van de belangrijkste componenten omdat zij op deze wijze het gevoel hebben
dat de aansprakelijke gestraft wordt en men vergoed wordt voor de schade die deze heeft
veroorzaakt.
2. De wet verduidelijkt niet wat het begrip schade inhoudt maar laat ruimte aan de rechter om te
bepalen wat de draagwijdte van het schadebegrip is en hoe deze schade dan begroot dient te
worden. Zo is er steeds ruimte voor soepelheid en is een aanpassing aan concrete omstandigheden
mogelijk. In het algemeen wordt schade beschouwd als het verschil tussen de situatie waarin het
slachtoffer zich bevindt ingevolge de onrechtmatige daad en de situatie waarin hij zich zou hebben
bevonden indien de onrechtmatige daad zich niet had voorgedaan.1 Ook in Nederland2, Engeland3 en
Duitsland4 wordt dit begrip gehanteerd. Voor de oorsprong van dit concept moeten we teruggaan
naar 1855 toen MOMMSEN voor het eerst de Differenzhypothese voorstelde.5
1
E. DIRIX, Het begrip schade, Antwerpen, Maklu, 1984, 16; J. RONSE, Schade en schadeloosstelling, Deel I in APR,
Gent, E.Story-Scientia, 1984, 8; D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en
schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, 15.
2
A.R. BLOEMBERGEN, Schadevergoeding bij onrechtmatige daad, Deventer, Kluwer, 1965, 16.
3
H. MCGREGOR, McGregor on damages, Londen, Sweet & Maxwell, 2009, 14.
4
H. LANGE, H. SCHIEMANN, Handbuch des Schuldrechts: Schadenersatz 3.Auflage, Tübingen, J.C.B. Mohr, 2003, 27.
5
F. MOMMSEN, Beiträge zum Obligationrecht II, zur Lehre von dem Interesse, Brunswijk, Schwetschke und Sohn,
1855, 3.
5
3. Schade valt in wezen uiteen in 2 grote delen: schade die een weerslag heeft op het vermogen van
het slachtoffer en schade die geen weerslag op het vermogen inhoudt.6 De terminologie omtrent
deze twee soorten schade is niet eenduidig en vaak worden er verschillende termen door elkaar
gebruikt.
Schade die een weerslag op het vermogen heeft, wordt aangeduid met de termen vermogenschade,
patrimoniale of materiële schade.7 Op zich leidt dit tot weinig problemen omdat schade aan een
vermogen in de meeste gevallen vrij nauwkeurig afgelijnd kan worden en de gebruikte termen geen
verwarring creëren. Meer onduidelijkheid is er bij schade die geen weerslag op het vermogen heeft.
De meest gebruikte termen hier zijn morele, extrapatrimoniale en immateriële schade.8 Waarbij de
laatste twee vaak worden gebruikt om de schade geplaatst tegenover patrimoniale en materiële
schade aan te duiden. De Belgische rechtspraak maakt voornamelijk gebruik van de term morele
schade.9 Dit is tevens ook de term die de Indicatieve Tabel hanteert.10
4. Welke term het best weergeeft wat verstaan kan worden onder schade die het vermogen niet
aantast, is niet echt duidelijk. In deze masterproef zal de term ‘immateriële schade’ worden
gehanteerd omdat deze het minst aanleiding geeft tot verwarring. De reden hiervoor ligt eerst en
vooral bij het feit dat de term morele schade op een beperkende wijze geïnterpreteerd kan worden.
Zo kan er een onderscheid gemaakt worden tussen morele schade sensu stricto en sensu lato.11
Omwille van de verschillende interpretaties die mogelijk zijn, kan het gebruik van de term ‘morele
schade’ dan ook verwarrend overkomen. Ten tweede werd in de Juristenkrant onder de rubriek
Taaltip12 reeds aandacht besteed aan het gebruik van de termen extrapatromoniaal en immaterieel
waarbij men tot de conclusie kwam dat ‘immaterieel’ het correcte juridische begrip is op basis van
wetgeving en het Van Dale woordenboek13.
6
D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch
privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, 59-60.
7
J. RONSE, Schade en schadeloosstelling, Deel I in APR, Gent, E.Story-Scientia, 1984, 35; D. SIMOENS,
Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch privaatrecht
XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, 59-60.
8
J. RONSE, Schade en schadeloosstelling, Deel I in APR, Gent, E.Story-Scientia, 1984, 35; D. SIMOENS,
Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch privaatrecht
XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, 59-60; H. ULRICHTS, Schaderegeling in België, Mechelen, Kluwer, 2013, 52.
9
Pol. Brugge 30 september 2008, T.Pol. 2009, 90 (verkort); Pol. Brussel 2 februari 2009, VAV 2010, afl. 6, 433;
Rb. Antwerpen 28 november 2011, T.Pol. 2012, afl. 1, 28.
10
X, Indicatieve tabel 2012, T.Pol. 2012, afl. 3, 97-125; err. T.Pol. 2013, afl. 1, z.p. (Hierna: Indicatieve Tabel
2012).
11
J.-L. FAGNART en R. BOGAERT, La réparation du dommage corporel en droit commun, Brussel, Larcier, 1994, 113.
12
K. HENDRICKX, “Taaltip: immaterieel extrapatrimoniaal”, Juristenkrant 2013, afl. 263, 4.
13
Van Dale geeft als definitie voor immateriële schade: een ander nadeel dan vermogensschade, bv. aantasting
van iemands goede naam of letselschade’. Extrapatrimoniaal wordt niet vermeld in de Van Dale.
6
5. Om de eigenlijke definitie van het begrip immateriële schade te achterhalen dienen we terug te
vallen op rechtspraak en rechtsleer. In tegenstelling tot sommige andere landen14 en Europees vlak15,
bevat het Burgerlijk Wetboek slechts één begrip, namelijk het schadebegrip, die beide soorten
schade omvat.16
Reeds herhaaldelijk heeft het Hof van Cassatie zich in dezelfde zin uitgesproken over de definitie van
immateriële schade door deze te definiëren aan de hand van de functie ervan:
“Een vergoeding wegens morele schade strekt om de pijn, de smart of enig ander moreel
leed te lenigen en in zoverre de schade te herstellen.”17
In de rechtsleer wordt vaak een opsomming gegeven van hetgeen onder immateriële schade kan
worden verstaan:
“Les dommages extra-patrimoniaux sont principalement les souffrances, les atteintes aux
sentiments d’affection, à l’honneur et à la réputation, les disgrâces et les déformations physiques, le
viol, les privations sexuelles, la suppression des plaisirs, loisirs et satisfactions que peut procurer la vie
lorsqu’on est sain de corps et d’esprit, ainsi que les déchéances et frustrations de tout genre.”18
6. Een schadevergoeding kan men verkrijgen wanneer er sprake is van een belangenkrenking. Dit
hoeft geen rechtskrenking te zijn.19 Lang geleden oordeelde het Hof van Cassatie dat de schade
waarvoor men een vergoeding kon ontvangen wel moest bestaan uit een ‘schending van een recht’
of een ‘rechtskrenking’.20 Niet veel later beslechtte het Hof in een ander arrest de discussie of het
verkrijgen van een vergoeding nu afhankelijk was van het bestaan van een onrechtmatige daad of de
echte schending van een recht. Het Hof oordeelde dat:
14
In het Duitse recht maakt men in §253 B.G.B een onderscheid tussen Vermögensschaden en Immaterieller
Schaden. Het Nederlandse recht maakt in art. 6:95 BW gebruik van de begrippen ‘vermogensschade’ en ‘ander
nadeel’.
15
Art. 2:101 Principles of European Tort Law (PETL) erkent specifiek het bestaan van immateriële schade. Boek
VI van het DCFR stelt hetzelfde in art. 2:101 en definieert het als het verdriet, het lijden en de verslechtering
van de levenskwaliteit.
16
Art. 1382 BW.
17
Cass. 3 februari 1987, Arr.Cass. 1986-87, 724, Pas. 1987, I, 644, RGAR 1989, nr. 11.572, 1 v° en RW 1987-88,
220 (verkort), noot; Cass. 13 oktober 1999, Arr.Cass. 1999, 1255, Pas. 1990, I, 1308 en Verkeersrecht 2000, 54;
Cass. 20 februari 2006, Arr. Cass. 2006, 414, NJW 2006, 798, noot I. BOONE, Pas. 2006, I, 413 en RW 2008-09,
1143 (verkort).
18
R. ANDRÉ, La réparation du préjudice corporel, Brussel, Story-Scientia, 1986, 239.
19
E. DIRIX, Het begrip schade, Antwerpen, Maklu, 1984, 25.
20
Cass. 21 maart 1935, Pas. 1935, I, 194.
7
“ (…) artikel 1382 B.W. onderwerpt de plicht tot het herstellen van de schade veroorzaakt door
een onrechtmatige daad, niet aan het bestaan van een recht waarvoor een rechtsvordering kan
worden ingesteld.”21
Deze zienswijze werd later meermaals bevestigd door te stellen dat schade een verlies van een
voordeel of de aantasting van een belang is.22 De term ‘recht’ werd achterwege gelaten. Het is dus
voldoende dat er sprake is van een krenking van een rechtmatig belang om schadeloosstelling op
grond van een onrechtmatige daad te verkrijgen.23
2. Toekenning vergoeding
7. De vergoeding van immateriële schade werd vroeger door verschillende auteurs bediscussieerd
vanwege het onherstelbaar karakter ervan. 24 Het was pas in 1881 dat het Hof van Cassatie
duidelijkheid creëerde door te oordelen dat onder het ongedefinieerde schadebegrip ook de
immateriële schade werd bedoeld.25 Aangezien het Belgisch burgerlijk recht niet enkel patrimoniale
rechten beschermt maar ook extrapatrimoniale zoals persoonlijkheidsrechten en gezinsrechten is
een vergoeding voor immateriële schade gerechtvaardigd.26 Sindsdien is het voor de meeste Belgen
logisch dat zij ook voor hun psychische leed in rechte een vergoeding kunnen vorderen. Het moet
natuurlijk benadrukt worden dat men steeds moet voldoen aan de algemene voorwaarden voor het
verkrijgen van een schadevergoeding.27 De schade zal steeds persoonlijk28, zeker29 en rechtmatig30
moeten zijn om voor vergoeding in aanmerking te komen.
8. Immateriële schade kan zijn oorsprong vinden in verschillende situaties. Niet enkel op basis van
een onrechtmatige daad maar ook op basis van een wanprestatie kan een vergoeding voor
immateriële schade verkregen worden.31 In deze masterproef zal enkel ingegaan worden op de
21
Cass. 16 januari 1939, Pas. 1939, I, 25 en RCJB 1947,113.
Cass. 28 oktober 1942, Pas. 1942, I, 261; Cass. 2 mei 1955, Pas. 1955, I, 950; Cass. 24 maart 1969, Bull. ass.
1973, 871; Cass. 17 juni 1975, Pas. 1975, I, 999.
23
Cass. 3 oktober 1997, Arr. Cass. 1997, 921, Pas. 1997, I, 965. Dit wordt ook gevolgd in de lagere rechtspraak:
Bergen 16 maart 1993, De Verz. 1993, 597, noot M. LAMBERT; Bergen 18 januari 1996, RGAR 1997, nr. 12.820;
Rb. Nijvel 7 maart 1997, RGAR 1998, nr. 12.995.
24
Zie J. RONSE, Aanspraak op schadeloosstelling uit onrechtmatige daad, Brussel, Larcier, 1954, 349 e.v.
25
Cass. 17 maart 1881, Pas. 1881, I, 163.
26
Cass. 7 december 1970, RGAR 1971, nr. 8637.
27
L. DE SOMER, “Schade” in Handboek Letselschade Gemeen Recht 2013, afl. 40, (A.I-1/1) A.I-2/1.
28
Cass. 17 juni 1975, Pas. 1975, I, 999.
29
Gent 26 mei 1986, RGAR 1988, nr. 11.367.
30
Cass. 4 september 1972, RW 1972-73, 715, RGAR 1973, nr. 8958.
31
Kh. Brussel 16 juni 1980, BRH 1981, 223. In deze zaak ging het over een wanprestatie van een reisagent.
22
8
buitencontractuele schadeloosstelling. Het meest voorkomende geval waarin een vergoeding wegens
onrechtmatige daad denkbaar is, is bij personenschade.32 Deze schade kan zijn oorzaak vinden in een
verkeersongeval33, een arbeidsongeval34, een geweldmisdrijf35 of een zedendelict36.
Op te merken valt dat niet enkel natuurlijke personen een immateriële schadevergoeding kunnen
ontvangen, ook rechtspersonen kunnen recht hebben op een dergelijke vergoeding.37 Het gaat dan
niet om de vergoeding van het morele leed door fysieke verwondingen maar eerder over de
onrechtmatige aantasting van de eer en goede naam.38 Natuurlijke personen kunnen ook op basis
van een aantasting van persoonlijkheidsrechten een immateriële vergoeding vorderen.39
Naast personenschade kan men ook voor zaakschade een vergoeding voor immateriële schade
ontvangen.40 Het moet dan wel gaan om een zaak die persoonlijk en niet vervangbaar is.41 Er is zelfs
een vergoeding mogelijk bij de dood van een geliefd huisdier.42
3. Soorten
9. Het begrip immateriële schade bevat verschillende soorten elementen. Hoewel in rechtspraak
deze elementen niet altijd zichtbaar zijn en soms slechts één globale som wordt toegekend, maakt
men in rechtsleer wel vaak het onderscheid. Volgende elementen vallen onder het begrip
immateriële schade:
32
E. DIRIX, Het begrip schade, Antwerpen, Maklu, 1984, 66; D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II,
Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, 121-122.
33
Luik 16 januari 1986, De Verz. 1986, 129; Antwerpen 28 januari 1991, De Verz. 1991, 676.
34
Arbrb. Tongeren 21 januari 2005, nr. 296/2003; Brussel 30 maart 2010, AR 1997AR646.
35
Luik 6 november 1990, RGAR 1993, nr. 12.184.
36
Corr. Brugge 16 december 2008, TJK 2011, 201.
37
D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch
privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, 38.
38
Antwerpen 13 december 1999, DAOR 2000, nr. 55, 267; Rb. Brussel 14 februari 2003, RW 2005-06, 988. In
deze gevallen werd er geen schadevergoeding voor immateriële schade toegekend maar werd enkel het
principe bevestigd.
39
Brussel 9 november 2001, JT 2002, 167; Rb. Brussel 24 juni 1999, JT 2000, 169; Arbrb. Brussel 30 december
2005, JTT 2006, 319-320.
40
Cass. 3 maart 1969, Pas. 1969, I, 592, Arr.Cass. 1969, 622.
41
Rb. Brussel 22 december 1970, De Verz. 1971, 480, RGAR 1972, nr. 8759.
42
Pol. Brussel 24 november 1954, JT 1955, 113; Brussel 6 november 2012, RGAR 2013, nr. 14952 (hier ging het
om het verlies van een merrie).
9
a. Morele schade
10. Immateriële schadeloosstelling wordt in de rechtspraak steeds benoemd als een vergoeding voor
morele schade. Dat de interpretatie van dit begrip niet eenduidig is, werd reeds in randnummer 4
aangehaald. In het algemeen wordt aanvaard dat dit begrip minstens de morele schade sensu stricto
omvat. Dit houdt in dat een slachtoffer psychisch lijdt door het bewustzijn van de opgelopen
verwondingen, het verlies van hoop, het gevoel van onzekerheid voor de toekomst en de
moeilijkheden in relatie met zijn omgeving en vrienden.43 Afhankelijk van de interpretatie van de
rechter kunnen er dan nog afzonderlijke vergoedingen worden toegekend voor de hiernavolgende
schadesoorten of worden ze onder het ruimere begrip ‘morele schade’ geplaatst waardoor er maar
één globale vergoeding wordt toegekend.
b. Pretium doloris
11. Het pretium doloris of de pijnschade wordt in sommige rechtspraak onderscheiden van de
morele schade sensu strictu. Waarbij het eerste staat voor specifieke fysieke pijnen die een
slachtoffer ervaart wegens zijn verwondingen 44 en het tweede voor “une soufrance mentale
inhérente à l’invalidité elle-même”.45 Hoewel dit onderscheid in rechtsleer nog vaak wordt gemaakt,
wordt het in praktijk door sommige rechters als kunstmatig beschouwd.46 In sommige vonnissen zal
de rechter dan ook maar één som toekennen47 terwijl in andere gevallen aparte vergoedingen
worden toegekend48. Een reden hiervoor kan liggen bij het feit dat de deskundige bij het bepalen van
de schade de mogelijkheid heeft de pijnschade apart te vermelden.49 Met betrekking tot deze
schadepost werden ook cultuurverschillen vastgesteld tussen het Franstalige en Nederlandstalige
landsgedeelte. Op een workshop in 2004 werd duidelijk dat Franstalige rechters bijna automatisch
een vergoeding voor pretium doloris toekenden terwijl dit in Vlaanderen niet het geval was.50
43
Bergen 15 oktober 2001, RGAR 2003, nr. 13.672.
A. VAN OEVELEN, C. PERSYN, B. DE TEMMERMAN, G. JOCQUÉ, “Overzicht van rechtspraak. Onrechtmatige daad:
schade en schadeloosstelling (1993-2006)”, TPR 2007, afl. 2, (933) 1200.
45
J.-L. FAGNART en R. BOGAERT, La réparation du dommage corporel en droit commun, Brussel, Larcier, 1994, 113.
46
Pol. Brugge 14 februari 2013, VAV 2013, afl. 3, (72)76.
47
Corr. Brussel 31 oktober 1996, De Verz. 1997, 511; Pol. Antwerpen 29 oktober 1999, T. Vred. 2001, 415.
48
Brussel 20 februari 1996, RGAR 1997, nr. 12.822; Pol. Luik 29 oktober 2004, VAV 2005, 114; Pol. Luik 16
november 2004, VAV 2005, 200.
49
Indicatieve Tabel 2012, nr. 4.6.
50
M. VAN DEN BOSSCHE, “De indicatieve tabel – een situering”, NJW 2004, (614) 617, voetnoot 31. Bijvoorbeeld:
Corr. Hoei 4 mei 2012, VAV 2013, afl. 6, 53; Pol. Nijvel 11 juni 2012, RGAR 2012, nr. 14887.
44
10
c. Esthetische schade
12. Esthetische schade heeft betrekking op de littekens die een slachtoffer overhoudt aan een
schadegeval alsook de algemene wijziging van het beeld die anderen percipiëren van het
slachtoffer.51 Dit kan dus ook gaan om kaalheid, een spierverlamming in het gezicht, een hinkende
gang, amputaties,.. De schade wordt door de deskundige vastgesteld aan de hand van een
zevendelige schaal, de schaal van Julin, die van de gradatie ‘onbeduidend’ naar ‘afstotelijk’ gaat.52 Op
basis van deze beoordeling zal de rechter overgaan tot de begroting waarbij ook andere elementen
een rol zullen spelen. Zo verwijst de Politierechtbank te Mechelen naar de zichtbaarheid van de
letsels, de plaats van de ontsiering, het geslacht van het slachtoffer, de leeftijd, de burgerlijke staat,
de sociale integratie, het beroep en de mogelijkheden die de esthetische chirurgie biedt.53 Een
vergoeding voor deze schade wordt in de rechtspraak bijna steeds afzonderlijk toegekend.54
d. Seksuele schade
13. Onder seksuele schade, ook wel pretium voluptatis genoemd, vallen in hoofdzaak vier elementen
volgens TEMMERMAN: de onmogelijkheid tot het hebben van seksuele betrekking, de onmogelijkheid
van seksueel genot, infertiliteit en moeilijkheden bij zwangerschap of bevalling.55 Niet enkel het
rechtstreekse slachtoffer maar ook de echtgenoot of partner kan voor deze schade bij weerkaatsing
een vergoeding ontvangen.56 Ook voor deze schadepost wordt steeds een afzonderlijke vergoeding
toegekend mits ze niet wordt beschouwd als onderdeel van de morele schade sensu stricto.57
e. Genoegenschade
14. De genoegenschade of préjudice agrément is de schade die een slachtoffer lijdt wegens het niet
meer kunnen uitoefenen van een sport, hobby, het niet meer kunnen reizen,.. 58 Een deel van de
rechtspraak staat vrij weigerachtig tegenover het toekennen van een aparte vergoeding voor
51
Brussel 20 februari 1996, RGAR 1997, nr. 12.822.
X, “Dommages extra-patrimoniaux ou moraux” in Manuel de la réparation des dommages corporels en droit
commun 2014, (3/143) 3/175.
53
Pol. Mechelen 8 december 2003, De Verz. 2004, 837, noot P. GRAULUS.
54
F. DE WINTER, J. SCHRYVERS, Schaderegeling in België: ten behoeve van buitenlandse dossierbeheerders, Gent,
Mys & Breesch, 1996, 26.
55
B. DE TEMMERMAN, “De vergoeding van seksuele schade”, RW 1997-98, 1002.
56
Antwerpen 28 februari 1996, AJT 1996-97, 171.
57
Rb. Brussel 31 maart 1995, RGAR 1996, nr. 12.588.
58
D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch
privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, 289.
52
11
genoegenschade. Men zou immers kunnen argumenteren dat deze reeds onder de algemene morele
schade valt.59 Zo preciseerde het Hof van Beroep te Luik dat de sportieve, sociale of andere
activiteiten voor het schadegeval op een regelmatige en intensieve wijze moesten zijn uitgeoefend
om een afzonderlijke vergoeding te rechtvaardigen.60 Vooral in de Franstalige rechtspraak worden
aparte vergoedingen voor deze schadepost voorzien.61
f. Morele schade ex haerede
15. Soms kan er nog een bijzondere vergoeding worden toegekend aan de erfgenamen van het
slachtoffer wanneer deze niet onmiddellijk het leven liet bij de onrechtmatige daad maar gedurende
een korte of langere periode een doodstrijd leverde waarbij men bewust was van zijn nakend
overlijden.62 Het gaat dus om een vergoeding voor het morele en fysieke leed dat het overleden
slachtoffer zélf leed, maar die aan zijn erfgenamen als rechtsopvolgers wordt toegekend. 63 Dit is een
schadepost die niet altijd zal voorkomen. Vaak zal het morele leed dat het slachtoffer kort voor het
overlijden heeft meegemaakt niet veel verschillen met het gebruikelijke morele leed dat een
slachtoffer ondergaat naar aanleiding van het ongeval op zich.64
g. Genegenheidsschade
16. Genegenheidsschade of affectieschade is een vorm van reflectieschade of schade bij
weerkaatsing, namelijk schade geleden door personen die niet het rechtstreekse slachtoffer zijn
maar die schade ondervinden door de schade van het rechtstreekse slachtoffer. 65 Dit moet
onderscheiden worden van morele schade ex haerede waar het directe slachtoffer vergoed wordt via
zijn erfgenamen. Deze schadesoort kan zowel voorkomen bij overlijden als bij het niet overlijden van
het directe slachtoffer. In het laatste geval gaat het om het zien lijden of aftakelen van een geliefde.
59
Pol. Antwerpen 24 mei 2002, De Verz. 2004, 604; Pol. Brugge 10 september 2002, De Verz. 2003, 224; Pol.
Luik 26 november 2003, VAV 2003, 197.
60
Luik 3 december 2012, T. Verz. 2013, 487.
61
Corr. Nijvel 4 oktober 1984, RGAR 1985, nr.10.971; Corr. Dinant 25 september 1997, De Verz. 1999, 111; Pol.
Aarlen 17 maart 1999, De Verz. 1999, 754; Pol. Marche-en-Famenne 17 maart 2003, RGAR 2004, nr. 13.955.
62
B. DE TEMMERMAN en E. DE KEZEL, “Normering in België: de indicatieve tabel”, TVP 2002, 108.
63
A. VAN OEVELEN, C. PERSYN, B. DE TEMMERMAN, G. JOCQUÉ, “Overzicht van rechtspraak. Onrechtmatige daad:
schade en schadeloosstelling (1993-2006)”, TPR 2007, afl. 2, (933) 1100.
64
Rb. Brussel 21 november 1996, RGAR 1998, nr. 12.980.
65
L. DE SOMER, “Schade” in Handboek Letselschade Gemeen Recht 2013, afl. 40, (A.I-1/1) A.I-2/14.
12
In praktijk zal dit vooral voorkomen wanneer ouders hun kind hebben zien lijden, zelfs ondanks het
feit dat het kind nog geneest.66
De meeste aandacht in rechtspraak en rechtsleer gaat naar genegenheidsschade bij overlijden. Hier
zal een vergoeding mogelijk zijn wegens het vroegtijdig overlijden van een dierbare, het verdriet naar
aanleiding hiervan, het ontnemen van een toekomstige affectieband,.. Een schadevergoeding zal hier
enkel mogelijk zijn wanneer men bewijs kan leveren van hechte genegenheidsbanden.67
4. Functie
17. De vraag naar de functie van een vergoeding voor immateriële schade speelt initieel een rol voor
de erkenning van een recht op zo’n vergoeding. Daarnaast heeft het ook een invloed op de
vormgeving en omvang van de vergoeding.
18. Als gekeken wordt naar de definitie die het Hof van Cassatie geeft, dan heeft een vergoeding voor
immateriële schade tot doel de pijn, smart of enig ander moreel leed te lenigen en in die mate de
schade te herstellen.68 Bij lichtere schadegevallen kan inderdaad gezegd worden dat de verkregen
vergoeding eventueel kan leiden tot een herstel. Als de lichte schadegevallen echter buiten
beschouwing worden gelaten, kan de herstelfunctie van de vergoeding als verontwaardigend worden
beschouwd. Wanneer ouders van een overleden kind een vergoeding krijgen voor hun geleden
schade, kan dit nauwelijks als een herstel worden aanzien.
In de Belgische doctrine wordt weinig aandacht besteed aan de functie die een vergoeding voor
immateriële schade heeft. De theorie die de vergoeding als een private straf ziet, wordt niet gevolgd.
Dit zou een dubbel gebruik van het straf- en aansprakelijkheidsrecht inhouden. Bovendien zou de
vergoeding elke grondslag missen in het geval van objectieve aansprakelijkheid.69 Regelmatig wordt
de functie omschreven als de juridische erkenning van het toegebrachte leed.70 In rechtspraak zal
vaak vooropgesteld worden dat een vergoeding het gebeurde niet ongedaan maakt maar slechts kan
66
Cass. 3 februari 1987, Arr. Cass. 1986-87, 724, RW 1987-88, 220; Corr. Luik 22 december 1976, RGAR 1978,
nr. 8.895.
67
Cass. 14 april 1981, Arr. Cass. 1980-81, 942.
68
Cass. 13 oktober 1999, Arr.Cass. 1999, 1255, Pas. 1990, I, 1308 en Verkeersrecht 2000, 54.
69
D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch
privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, 263.
70
B. DE TEMMERMAN, “Pleidooi voor een morele schadevergoeding op mensenmaat”, Juristenkrant 2000, nr.3,
13.
13
strekken tot de erkenning van het bestaan en de omvang van het ondergane leed.71 Hieruit zou dan
volgen dat de vergoeding van immateriële schade een symbolisch karakter heeft. 72 Waar de
verhouding tussen schade en vergoeding in principe gelijkwaardig moet zijn, zou dit hier symbolisch
zijn. Dit zonder meer aannemen maakt elke verdere discussie over immateriële vergoedingen
overbodig. Wanneer louter symbolisch vergoed wordt, speelt de begroting en omvang van de
vergoeding immers geen enkele rol meer.
19. Een blik op het buitenland, waar meer aandacht wordt besteed aan deze problematiek73, kan een
beter inzicht verschaffen op de functie van immateriële vergoedingen.
Naar het voorbeeld van de Duitse Doppelfunktion74, worden steeds twee functies aan een vergoeding
voor immateriële schade toegekend. Enerzijds speelt de compensatiefunctie (‘Ausgleichsfunktion’),
waar vergoeding een compensatie is voor de geleden schade. Anderzijds bevat vergoeding ook een
genoegdoeningsfunctie (‘Genugtuungsfunktion’). Het geld is eveneens een genoegdoening aangezien
van de dader een opoffering wordt verlangd maar zonder dat dit beschouwd kan worden als een
straf.75 Dit nuanceert in bepaalde mate het principe van volledige schadeloosstelling die uitgaat van
de compensatiefunctie.76 Enkel vasthouden aan deze laatste functie creëert volgens de problemen
wanneer de omvang van de schade zo groot is dat van compensatie geen sprake meer kan zijn of het
slachtoffer rijk is waardoor hij niet kan worden gecompenseerd door een vergoeding.77 Om in deze
gevallen voldoende grondslag te hebben kan de genoegdoeningsfunctie bijkomend dus ook een rol
spelen. Deze twee functies lagen ook aan de basis van het Nieuw Burgerlijk Wetboek in Nederland. 78
Mede onder invloed van het rechtseconomisch denken worden, naast deze twee basisfuncties, ook
steeds vaker de functies preventie en rechtshandhaving naar voor geschoven.79 In Duitsland werden
ze zelfs al aangehaald ter rechtvaardiging van het opleggen van hogere vergoedingen bij de
71
Pol. Charleroi 24 november 2003, RGAR 2005, nr. 14.002; Pol. Brussel 22 oktober 2004, RGAR 2006, nr.
14.083.
72
D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch
privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, 264.
73
Vooral in Nederland en Duitsland bestaan grote discussies over dit onderwerp.
74
BGH 6 juli 1955, NJW 1955, 1675-1678.
75
J. GÖBEL, Geldentschädung und Schmerzengeld, Kovergenz oder Divergenz?, Frankfurt am Main, Peter Lang,
2004, 14-17.
76
R.J.S. SCHWITTERS, “Smartengeld, afkoopsom of genoegdoening?”, AV&S 2014/3, afl. 1, nr. 3 en
www.kluwernavigator.nl.
77
A.J. VERHEIJ, Vergoeding van immateriële schade wegens aantasting in de persoon, Nijmegem, Ars aequi libri,
2002, 393.
78
S.D. LINDENBERGH, Smartengeld, Deventer, Kluwer, 1998, 6-9.
79
T. HARTLIEF, “Handhaving met smartengeld”, AV&S 2008, 34; S.D. LINDENBERGH, Smartengeld, Deventer,
Kluwer, 1998, 61.
14
schending van persoonlijkheidsrechten.
80
De preventiefunctie heeft tot doel potentiële
schadeveroorzakers de kost van een schadevergoeding te laten afwegen tegen het voordeel die de
overtreding met zich meebrengt.81 Het zet de maatschappij dus aan tot zorgvuldiger gedrag door hen
de risico’s van hun handelen beter te laten evalueren. Het betalen van een immateriële vergoeding
kan in andere gevallen dan weer de betekenis van bepaalde gedragsnormen onderstrepen waardoor
vergoeding een rechtshandhavingsfunctie krijgt.82 Deze twee functies laten geen lage bedragen voor
immateriële schade toe waardoor de vergoeding van een symbolische euro wordt uitgesloten.
Het toepassen van deze laatste twee functies zet de deur open naar het toekennen van hogere
vergoedingen die geen schade vertegenwoordigen. Immers hoe hoger de vergoeding, hoe groter de
bescherming van de norm en hoe sneller men zal afzien van onrechtmatig gedrag. Zo een
privaatrechtelijke boete vertoont veel gelijkenissen met de punitive damages uit de VS. 83 De
Nederlandse doctrine lijkt hier niet langer zo negatief tegenover te staan wanneer het over bepaalde
domeinen van het aansprakelijkheidsrecht gaat zoals de bescherming van persoonlijkheidsrechten.84
In de Belgische rechtsleer wordt aan de begrippen preventie- en handhavingsfunctie geen aandacht
besteed.
De symbolische dimensie van smartengeld is volgens de Nederlandse auteur SCHWITTERS terug te
vinden in het feit dat het voor slachtoffers niet enkel om geld draait.85 Een immateriële vergoeding
heeft ook betrekking op erkenning, verontschuldiging en genoegdoening vanwege de aansprakelijke.
Hierbij is het relevant van wie slachtoffers een vergoeding ontvangen en op welke wijze dit gebeurt.
Deze symbolische betekenis komt, volgens de auteur, het best tot zijn recht bij de functies
genoegdoening en handhaving omdat de schadevergoeding daar gerelateerd wordt aan de
schending van de gedragsnorm.
In Engeland wordt, net zoals in België, minder aandacht besteedt aan de functie van de immateriële
schadevergoeding. Algemeen wordt de compensatiefunctie aanvaard. 86 MCGREGOR stelt dat de
80
Infra 111, nr. 84.
J. GÖBEL, Geldentschädung und Schmerzengeld, Kovergenz oder Divergenz?, Frankfurt am Main, Peter Lang,
2004, 44; R.J.S. SCHWITTERS, “Smartengeld, afkoopsom of genoegdoening?”, AV&S 2014/3, afl. 1, nr. 3 en
www.kluwernavigator.nl.
82
A.J. VERHEIJ, Vergoeding van immateriële schade wegens aantasting in de persoon, Nijmegem, Ars aequi libri,
2002, 464.
83
S.D. LINDENBERGH, Smartengeld tien jaar later, Deventer, Kluwer, 2008, 4.
84
T. HARTLIEF, “Handhaving met smartengeld”, AV&S 2008, afl. 5 en www.kluwernavigator.nl; S.D. LINDENBERGH,
Smartengeld tien jaar later, Deventer, Kluwer, 2008, 16; E.M. VAN DER HEIJDEN, “Punitive damages en de
calculerende schadeveroorzaker”, NJB 2001, 1749-1756.
85
R.J.S. SCHWITTERS, “Smartengeld, afkoopsom of genoegdoening?”, AV&S 2014/3, afl. 1, nr. 8 en
www.kluwernavigator.nl.
86
LAW COMMISSION, Aggravated, Exemplary and Restitutionary Damages (Law Com No 247, 1997),
http://lawcommission.justice.gov.uk/docs/lc247_aggravated_exemplary_and_restitutionary_damages.pdf, 1.
81
15
functie die het best aansluit bij het Engelse rechtssysteem de volgende is: ‘putting monetary value
upon the deprivation wich the injured person has suffered’. 87 Dit in tegenstelling tot de ‘functional
approach’ waar vergoeding als een troost voor het slachtoffer aangemerkt wordt.
20. Ik besluit hieruit dat een vergoeding voor immateriële schade niet zozeer een symbolische
‘functie’ heeft maar eerder een het symbolisch karakter. Deze symbolische dimensie moet dan
steeds bekeken worden vanuit functies zoals compensatie, genoegdoening, preventie en
rechtshandhaving. Dit vermijdt dat elk bedrag, ook de zeer lage, zomaar kunnen worden toegekend.
Welke functie in België nu precies de bovenhand heeft, is niet duidelijk. Bijkomend onderzoek is
hiervoor vereist wat binnen het bestek van deze masterproef niet mogelijk is. Er zal dan ook niet
verder op ingegaan worden.
87
H. MCGREGOR, McGregor on damages, Londen, Sweet & Maxwell, 2009, 1331.
16
DEEL II: Aanspraakgerechtigden
1. België
1.1 Direct slachtoffer
21. Een persoon die rechtstreeks getroffen wordt door een schadegeval zal initieel steeds het recht
hebben niet enkel een vergoeding te krijgen voor zijn materiële schade maar ook voor zijn
immateriële schade. De Belgische wetgever maakt in art.1382 e.v. Burgerlijk Wetboek geen
onderscheid tussen materiële en immateriële schade waardoor het aan rechtspraak en rechtsleer
toekwam het begrip schade te interpreteren. Zoals in deel I reeds werd aangehaald, oordeelde het
Hof van Cassatie in 1881 dat slachtoffers bij een schadegeval steeds een vergoeding kunnen
ontvangen voor hun volledige schade waaronder ook hun psychisch leed.88 Mits voldaan wordt aan
de algemene voorwaarden89 voor het verkrijgen van een schadevergoeding, kan uit wetgeving of
rechtspraak geen verdere voorwaarden of beperkingen worden afgeleid.
1.2 Indirect slachtoffer
22. Een schadegeval kan naast het directe slachtoffer ook andere personen treffen. Denken we aan
een ouder die zijn kind verliest in een verkeersongeval. In dit verband spreekt men van
genegenheids- of affectieschade.90 De schade bestaat uit het leed dat men ervaart naar aanleiding
van het overlijden van een dierbare of het zien lijden van een dierbaar persoon wanneer deze
verwond werd.91 Dit is een vorm van schade door weerkaatsing of gereflecteerde schade, wat
eigenlijk een uitloper van de oorspronkelijke schade aan het directe slachtoffer is.92 Het Hof van
Cassatie bepaalde in een arrest van 4 december 1967 dat deze schade onder art. 1382 BW voor
vergoeding in aanmerking komt.93
Ook hier speelt het verhaal van de beknoptheid van de Belgische wetgever met betrekking tot het
aansprakelijkheidsrecht en de ruime interpretatie ervan door rechtspraak en rechtsleer. Wie
aanspraakgerechtigd is en voor welke vergoeding zij in aanmerking komen, wordt niet bij wet
88
Supra 8, nr. 7.
Supra 8, nr. 7.
90
Supra 12, nr. 16.
91
D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch
privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, 271.
92
E. DIRIX, Het begrip schade, Antwerpen, Maklu, 1984, 93.
93
Cass. 4 december 1967, Arr.Cass. 1968, (480) 481 en Pas. 1968, I, 448.
89
17
bepaald. Uit art. 1382 BW leidt men af dat elke persoon die schade heeft geleden, veroorzaakt door
de schuld van een ander, ten laste van deze laatste een recht heeft op vergoeding van de
veroorzaakte schade.94 Hieruit volgt dat in België de kring van aanspraakgerechtigden in principe
onbeperkt is.95 Hieraan worden grenzen gesteld door na te gaan of de schade van onrechtstreekse
slachtoffers zeker is.96
23. Uitgaand van de algemene principes97 is een krenking van belangen voldoende om schade aan te
nemen en bijgevolg een vergoeding te ontvangen. Dit belang is aanwezig wanneer er tussen het
rechtstreekse en onrechtstreekse slachtoffer een voldoende affectieve band of een hechte
genegenheidsband bestaat.98 Een nauwkeurige definitie van dit begrip is nergens terug te vinden.
Wel kunnen indicatoren zoals verwantschap en samenwonen het vermoeden van een zekere graad
van genegenheid bevestigen.99
De meest voor de hand liggende band is deze van de bloedverwantschap waardoor ouders, kinderen,
broers of zussen een vergoeding kunnen krijgen. Hoe verder men van het directe slachtoffer staat,
hoe moeilijker men in de rechtbank een affectieve band zal aanvaarden. Zo is het niet ondenkbaar
dat ooms, tantes, neven en nichten die in principe bloedverwanten zijn van het directe slachtoffer,
onvoldoende genegenheidsbanden kunnen aantonen.100 Ook andere personen dan bloedverwanten
kunnen recht hebben op een vergoeding mits bewijs van een affectieve band. Zo kunnen ook buren,
vrienden101 , zakenpartners of werkgevers 102 en natuurlijk partners een vergoeding verkrijgen.
24. De Indicatieve Tabel103 voorziet in een niet-exhaustieve lijst van aanspraakgerechtigden bij
overlijden van het directe slachtoffer in het deel ‘Schade aan naastbestaanden’.104 In een inleidend
stukje rechtvaardigen de opstellers de vergoeding van genegenheidsschade door te wijzen op het
verlies van affectieve band met het directe slachtoffer en het lijden dat daaruit voortvloeit. Verder is
94
J. RONSE, Schade en schadeloosstelling, Deel I in APR, Gent, E.Story-Scientia, 1984, 97.
E. DIRIX, Het begrip schade, Antwerpen, Maklu, 1984, 93-94.
96
M. VANDEWEERDT, “Genegenheid wordt niet bestraft – [Schade door weerkaatsing]” in X., Sociaal werk(t),
ereboek Josse Van Steenberge, Brugge, Die Keure, 2010, (417) 422-430.
97
Supra 8, nr. 7.
98
H. ULRICHTS, Schaderegeling in België, Mechelen, Kluwer, 2013, 222-223.
99
M. VANDEWEERDT, “Genegenheid wordt niet bestraft – [Schade door weerkaatsing]” in X., Sociaal werk(t),
ereboek Josse Van Steenberge, Brugge, Die Keure, 2010, (417) 426-427.
100
Pol. Hasselt 20 juni 2001, De Verz. 2002, 440-450; Pol. Antwerpen 12 november 2001, AR 00A13893,
onuitg. Vonnissen waar wel een vergoeding werd toegekend: Rb. Brugge 14 september 2001, AR 1389, onuitg.;
Rb. Kortrijk 5 maart 2004, AR 04/361, onuitg.
101
Assisen Brussel, 24 september 2008, RGAR 2009, 14449.
102
Gent 20 maart 2003, De Verz. 2004, nr. 346, 135-138; Corr. Leuven 8 december 2011, onuitg. aangehaald
door M. SOMMERIJNS, Lichamelijke schade - Repertorium rechtspraak 2010-2012, Brussel, Larcier, 2013,174.
103
Indicatieve tabel 2012, 4.3.1.
104
De term ‘naastbestaande’ werd in de recentste versie van de Tabel ingevoerd ter vervanging van de term
‘nabestaande’. Infra 62, nr. 81.
95
18
ook een tabel opgenomen die een lijst van aanspraakgerechtigden bevat met daaraan gekoppeld de
voorziene forfaitaire vergoedingen. Deze opsomming van aanspraakgerechtigden doet vermoeden
dat voor deze personen de affectieve band met het slachtoffer voldoende zeker is en geen verder
bewijs vereist is om deze band te bevestigen. Dit is echter een vermoeden waardoor steeds
tegenbewijs van de vermoede affectieve band aangevoerd kan worden.105
De personen die, in de huidige versie van de tabel, ‘quasi-automatisch’ recht hebben op vergoeding
bij
overlijden
van
het
direct
samenlevingscontract), ouders
107
slachtoffer
, kinderen
108
zijn:
partners
106
(gehuwd/
, broers en zussen
109
samenwonend/
, kleinkinderen
110
en
111
grootouders . Hierbij wordt een onderscheid gemaakt naargelang het slachtoffer inwonend is of
niet en kinderen wees geworden zijn naar aanleiding van het schadegeval. Andere categorieën van
personen dan deze voornoemd, zullen bewijs moeten leveren van een specifieke band met het
slachtoffer. Opvallend is dat deze lijst een inkorting heeft ondergaan ten opzichte van de vorige
versie van de Indicatieve Tabel. De verloofde112, feitelijk gescheiden partner113, stiefouders 114,
stiefkinderen115, schoonouders116 en schoonkinderen117 die in de tabel van 2008 vermeld werden, zijn
in de huidige versie niet meer terug te vinden. Dit houdt geenszins in dat deze categorieën van
personen geen rechthebbenden meer zijn maar enkel dat hun band met het slachtoffer niet langer
wordt vermoed en zij hiervoor meer bewijs zullen moeten aanleveren. Daarnaast wordt ook een
nieuwe categorie ingevoerd namelijk ‘het inwonend weeskind’. Waar in vorige versies van de
Indicatieve Tabel voor kinderen een bedrag per ouder werd vastgelegd, wordt nu rekening gehouden
met de bijzondere situatie waarin beide ouders gestorven zijn, al dan niet naar aanleiding van het
schadegeval, en het kind hierdoor wees wordt. In dit geval wordt de forfaitaire vergoeding met €
5.000 verhoogd.
105
E. DIRIX, Het begrip schade, Antwerpen, Maklu, 1984, 114.
Pol. Beringen 20 maart 2012, onuitg. aangehaald door M. SOMMERIJNS, Lichamelijke schade - Repertorium
rechtspraak 2010-2012, Brussel, Larcier, 2013, 221-223.
107
Pol. Aalst 5 april 2012, onuitg. aangehaald door M. SOMMERIJNS, Lichamelijke schade - Repertorium
rechtspraak 2010-2012, Brussel, Larcier, 2013, 236-238.
108
Pol. Mechelen 9 februari 2011, onuitg. aangehaald door M. S OMMERIJNS, Lichamelijke schade - Repertorium
rechtspraak 2010-2012, Brussel, Larcier, 2013, 55.
109
Pol. Brugge 6 juni 2011, onuitg. aangehaald door M. SOMMERIJNS, Lichamelijke schade - Repertorium
rechtspraak 2010-2012, Brussel, Larcier, 2013, 112.
110
Pol. Charleroi 24 november 2003, RGAR 2005, 14002.
111
Gent 28 februari 2001, RGAR 2002, 13515.
112
Rb. Leuven, 2 oktober 2003, AR 1754, onuitg.
113
Pol. Kortrijk 13 oktober 2000, TAVW 2001, 115-117. Hier werd de vordering afgewezen wegens
onvoldoende bewijs van een reële kans op verzoening.
114
Pol. Gent 3 april 2003, AR 2003/3881, onuitg.
115
Antwerpen 4 februari 1997, RGAR 1999, nr. 13.097.
116
Pol. Dinant 17 juni 2004, VAV 2004, afl. 6, 536-540.
117
Rb. Hasselt 30 juni 2005, AR 01192, onuitg.
106
19
Verder wordt ook een recht op vergoeding voor derden voorzien wanneer het slachtoffer blijvend
ernstig verwond is. De schade bestaat dan uit lijden door het aanzien van het slachtoffer, waarvan de
dagelijkse en langdurige toestand gekenmerkt wordt door een uitzonderlijke psychische, fysieke of
mentale aftakeling.118 Bij seksuele schade haalt de tabel nog eens specifiek de mogelijkheid aan om
een vergoeding door weerkaatsing te verkrijgen.119 Rechters kennen dan ook vaak een vergoeding
toe aan partners van slachtoffers met seksuele schade.120
Met betrekking tot tijdelijke schade bepaalt de tabel dat naastbestaanden aanspraak kunnen maken
op een vergoeding wanneer de fysieke, de psychische of de geestelijke toestand van het slachtoffer
een fatale of bijzonder verontrustende afloop laat vrezen.121 Denken we hierbij aan de naasten van
een verkeersslachtoffer die zich enkele dagen in kritieke toestand bevindt waarna deze volledig
herstelt.122
118
Indicatieve tabel 2012, 3.4. Een toepassing: Pol. Beringen 20 maart 2012, onuitg. aangehaald door M.
SOMMERIJNS, Lichamelijke schade - Repertorium rechtspraak 2010-2012, Brussel, Larcier, 2013, 221-223.
119
Indicatieve tabel 2012, 3.3.3.
120
Gent 7 november 1991, De Verz. 1992, 732; Pol. Maaseik 17 januari 2012, onuitg. aangehaald door M.
SOMMERIJNS, Lichamelijke schade - Repertorium rechtspraak 2010-2012, Brussel, Larcier, 2013, 194-195.
121
Indicatieve tabel 2012, 2.7.
122
Corr. Luik 22 december 1976, RGAR 1978, nr. 8895.
20
2. Nederland
2.1 Direct slachtoffer
25. De basisbepaling omtrent immateriële schade in het Nederlands recht is terug te vinden in art.
6:95 BW. Deze bepaalt dat:
“De schade die op grond van een wettelijke verplichting tot schadevergoeding moet worden
vergoed, bestaat in vermogensschade en ander nadeel, dit laatste voor zover de wet op
vergoeding hiervan recht geeft.”
Door de Nederlandse wetgever wordt dus een onderscheid gemaakt tussen twee soorten schade:
vermogensschade en ‘ander nadeel’. Met deze laatste term wordt de immateriële schade bedoeld, in
Nederland staat de vergoeding voor dit soort schade bekend als smartengeld.123 Men zal enkel recht
hebben op een vergoeding voor dit ‘ander nadeel’ wanneer daarvoor een wettelijke grondslag is
voorzien. De Nederlandse wetgever heeft hiermee grenzen proberen stellen aan de toekenning van
immateriële schadevergoedingen gelet op de aard van het nadeel namelijk schade die niet in geld
waardeerbaar is.124 Dit maakt het Nederlands systeem een gesloten systeem.125 Een rechter zal niet
volledig vrij zijn bij de toekenning van vergoedingen.
26. De voornaamste wettelijke grondslag126 voor de vergoeding van immateriële schade is terug te
vinden in art. 6:106, lid 1 BW:
“Voor nadeel dat niet in vermogensschade bestaat, heeft de benadeelde recht op een naar
billijkheid vast te stellen schadevergoeding:
a. indien de aansprakelijke persoon het oogmerk had zodanig nadeel toe te brengen;
b. indien de benadeelde lichamelijk letsel heeft opgelopen, in zijn eer of goede naam is
geschaad of op andere wijze in zijn persoon is aangetast;
c. indien het nadeel gelegen is in aantasting van de nagedachtenis van een overledene en
toegebracht is aan de niet van tafel en bed gescheiden echtgenoot, de geregistreerde
partner of een bloedverwant tot in de tweede graad van de overledene, mits de aantasting
123
H.A.BOUMAN, A.J.O VAN WASSENAER VAN CATWIJCK, Schadevergoeding: personenschade, Deventer, Kluwer,
1991, 3.
124
Parl. Gesch. Boek 6, p. 372.
125
J. SPIER, T. HARTLIEF, G.E. VAN MAANEN en R.D. VRIESENDORP, Verbintenissen uit de wet en schadevergoeding,
Deventer, Kluwer, 2009, 296. A contrario kan dan gesteld worden dat België een open systeem heeft aangezien
er geen beperkingen gelden.
126
Andere zijn bijvoorbeeld art. 7:510 in het kader van de reisovereenkomst, art.89 Wetboek van
Strafvordering en art. 106 Vreemdelingenwet.
21
plaatsvond op een wijze die de overledene, ware hij nog in leven geweest, recht zou hebben
gegeven op schadevergoeding wegens het schaden van zijn eer of goede naam.”
Eerst en vooral kan men voor immateriële schade slechts een vergoeding naar billijkheid verkrijgen
en geen integrale vergoeding zoals dit het geval is bij vermogensschade. Daarnaast wordt een
limitatieve opsomming gegeven van specifieke situaties waarin een recht op vergoeding bestaat. Met
de zinsnede ‘op een andere wijze in zijn persoon aangetast’127 wordt er een zekere openheid
gecreëerd. Rechtspraak en rechtsleer zijn het eens dat hieronder geestelijk letsel of een inbreuk op
persoonlijkheidsrechten kan worden verstaan.128 Het gaat dan om inbreuken van de persoonlijke
levenssfeer, discriminatie en verkrachting. De Hoge Raad heeft wel geoordeeld dat het in dit geval
om meer moet gaan dan een louter psychisch onbehagen.129
27. Art. 6:106 BW is geen dwingende bepaling waardoor partijen steeds vrij zijn contractueel een
vergoeding voor immateriële schade te negotiëren.130
2.2 Indirect slachtoffer
28. Het Nederlandse recht verschilt principieel van het Belgische daar in Nederland enkel het directe
slachtoffer recht heeft op een vergoeding voor immateriële schade.131 Wanneer iemand in zijn
directe omgeving geconfronteerd wordt met ernstige verwondingen of zelfs een sterfgeval, ontstaat
voor hen geen vordering voor smartengeld ten opzichte van de aansprakelijke. Dit houdt voor ouders
die hun kind verliezen in de regel in dat hun vordering beperkt zal zijn tot een vergoeding van de
begrafeniskosten.
In Nederland wordt deze schade bij weerkaatsing aangeduid met de term ‘affectieschade’ en
gedefinieerd als zijnde het verdriet dat iemand ervaart wegens de verwonding of overlijden van een
dierbaar persoon.132
127
Art. 6:106, lid 1, b BW.
J. SPIER, T. HARTLIEF, G.E. VAN MAANEN en R.D. VRIESENDORP, Verbintenissen uit de wet en schadevergoeding,
Deventer, Kluwer, 2009, 294.
129
HR 23 januari 1998, NJ 1998, 366.
130
A.J. VERHEIJ, Onrechtmatige daad, Deventer, Kluwer, 2005, 152.
131
S. LINDENBERGH, “Schade van derden door verwonding of overlijden van een naaste”, TPR 2002, afl. 3, (1421)
1431.
132
A.J. VERHEIJ, Vergoeding van immateriële schade wegens aantasting in de persoon, Nijmegem, Ars aequi libri,
2002, 191.
128
22
Art. 6:107 BW en art. 6:108 BW geven respectievelijk bij letsel en overlijden, aan derden de
mogelijkheid bepaalde kosten terug te vorderen van de aansprakelijk gestelde. Het gaat om
verplaatste schade133, begrafeniskosten en derving van levensonderhoud.134 De wetgever heeft met
deze artikelen de aanspraken van derden als gevolg van andermans schade willen beperken.135 Door
uitdrukkelijk te bepalen wie aanspraakgerechtigd is voor welke schadeposten, sluit het elke andere
mogelijkheid uit. Een vergoeding voor immateriële schade van derden werd niet voorzien en is dan
ook niet mogelijk. Dit is een gevolg van de relativiteitsleer vervat in art. 6:163 BW. Enkel de personen
die de wetgever met een bepaalde norm wilde beschermen, komen in aanmerking om een
vergoeding te ontvangen voor hun schade wanneer deze norm wordt geschonden.136
29. Ten tijde van de invoering van Boek 6 van het nieuw Burgerlijk Wetboek in 1992 werd door de
bevoegde minister verscheidene redenen aangehaald ter verantwoording van het gebrek aan
vergoeding voor immateriële schade.137 Vooreerst werden ethische argumenten aangehaald zoals het
feit dat deze vorm van schade onmogelijk in geld waardeerbaar is en een gevaar voor
commercialisering van verdriet ontstaat wat tot onsmakelijke procespraktijken zou kunnen leiden.
Daarnaast heeft men ook de vrees dat dit zou resulteren in een excessieve ontwikkeling van
vergoedingen, ook wel het floodgatesargument genoemd. Deze terughoudendheid van de wetgever
om immateriële schade te vergoeden werd sterk bekritiseerd in de rechtsleer.138 Ook magistraten
hebben soms moeite met deze gang van zaken en zoeken naar uitwegen.
30. Een analyse van de rechtspraak van de Hoge Raad geeft meteen een beter beeld van wat in
praktijk plaatsvindt. Zo heeft de Hoge Raad in enkele gevallen een vergoeding voor immateriële
schade toegekend aan naasten door dit onder art. 6:106, lid 1, a BW te brengen. Het ging hier om
gevallen waar een vader zijn kinderen om het leven bracht met de bedoeling de moeder te
kwetsen. 139 Dit lijkt echter de enige mogelijkheid om zuivere affectieschade van naasten te
vergoeden. Een schrijnend voorbeeld is het Baby Joost arrest.140
133
Dit is schade bestaande uit kosten die een derde voor zijn rekening heeft genomen maar eigenlijk ten laste
van de gelaedeerde zijn.
134
J. SPIER, T. HARTLIEF, G.E. VAN MAANEN en R.D. VRIESENDORP, Verbintenissen uit de wet en schadevergoeding,
Deventer, Kluwer, 2009, 301-305.
135
S. LINDENBERGH, “Schade van derden door verwonding of overlijden van een naaste”, TPR 2002, afl. 3, (1421)
1432.
136
S.D. LINDENBERGH, “De betrekkelijkheid van de geschonden norm”, TPR 2008, 907-911.
137
Parl. Gesch. Boek 6, p. 388-390. Voor een uitgebreide analyse zie S.D. LINDENBERGH, Smartengeld, Deventer,
Kluwer, 1998, 193-202.
138
S.D. LINDENBERGH, Smartengeld, Deventer, Kluwer, 1998, 173.
139
HR 21 oktober 2001, NJ 2002, 216; Hof ’s Hertogenbosch 3 februari 1998, KGK 1998, 1477; Rb.’s
Hertogenbosch 2 mei 1997, NJkort 1998, 10.
140
HR 8 september 2000, NJ 2000, 734, m.nt. A.R.B.
23
In deze zaak werd smartengeld geweigerd aan de ouders van een ernstig gehandicapt kind ten
gevolge een medische fout. De ouders steunden hun vordering op art. 6:106, lid 1, b BW wegens een
inbreuk op hun privéleven. Zij argumenteerden dat door de intensieve verzorging van hun
gehandicapt kind hun persoonlijk leven hier volledig op afgestemd diende te worden. Zij menen dan
ook dat ten opzichte van hen een onrechtmatige daad werd gepleegd bestaande uit een schending
van de integriteit van hun gezinsleven vervat in art. 8 EVRM. Hoewel bevestigd in eerste aanleg, wijst
het Hof van Amsterdam deze argumentatie in hoger beroep van de hand.141 De motivering is eerder
summier en stelt simpelweg dat art. 8 EVRM niet strekt tot bescherming van het geschonden belang.
Ook in cassatie kent de Hoge Raad geen recht op smartengeld toe.142 Door vele auteurs werd kritiek
geuit en een gebrek aan emotie verweten aan de Hoge Raad.143 Met dit arrest werd nogmaals de
exclusieve werking van art. 6:107 en 6:108 BW bevestigd.
31. De grote commotie die ontstond naar aanleiding van dit arrest schudde de Nederlandse politiek
wakker wat aanleiding gaf tot een wetsvoorstel omtrent affectieschade.144
2.2.1 Het wetsvoorstel affectieschade
32. Om de heersende lacune in het Nederlands rechtssysteem op te vangen, werd in de naweeën van
het Baby Joost arrest op 6 februari 2003 een wetsvoorstel ingediend met als onderwerp de invoering
van een vergoeding voor affectieschade.145 Met het ingediende voorstel wou men tegemoetkomen
aan de noden van de maatschappij146 maar tegelijkertijd de vergoeding op een beperkende wijze
invoeren rekening houdend met de gevaren die dergelijke vergoeding inhouden.147
141
Hof Amsterdam 6 augustus 1998, VR 1998, 183.
HR 8 september 2000, NJ 2000, 734, m.nt. A.R.B.
143
C.C. VAN DAM, “De ouders van Joost”, VR 2001, 1-7.
144
S.D. LINDENBERGH, “Smartengeld voor naasten: de rechter heeft zijn werk gedaan en de wetgever moet de
klus afmaken”, AV&S 2008, afl. 5, nr. 8 en www.kluwernavigator.nl.
145
Wetsvoorstel inzake aanpassing van het Burgerlijk Wetboek, het Wetboek van Strafvordering en de Wet
schadefonds geweldsmisdrijven in verband met de vergoedbaarheid van schade als gevolg van het overlijden of
ernstig en blijvend letsel van naasten, Kamerstukken II 2002/03, 28781, 1-2.
146
A.J. AKKERMANS, J.E. HULST, E.A.M. CLAASSEN, A. TEN BOOM, N.A. ELBERS, K.A.P.C. VAN WEES en D.J. BRUINVELS,
Slachtoffers en aansprakelijkheid. Een onderzoek naar behoeften, verwachtingen en ervaringen van slachtoffers
en hun naasten met betrekking tot het civiele aansprakelijkheidsrecht. Deel II. Affectieschade, Den Haag,
WODC, 2008,
dare.ubvu.vu.nl/bitstream/1871/15332/2/Rapport%20Affectieschade%20-%20defintief.pdf, 71.
147
Supra 23 , nr. 29.
142
24
Zonder afbreuk te doen aan de bestaande artikelen 6:107 en 6:108 BW, schoof het wetsvoorstel een
gefixeerd bedrag naar voor als vergoeding voor affectieschade voor een beperkte kring gerechtigden
zowel bij overlijden als bij blijvend letsel van het rechtstreekse slachtoffer.148
Deze voorgestelde wettelijke regeling bevat 3 belangrijke elementen. Ten eerste wordt zowel in
geval van overlijden als ernstige verwondingen in een vergoeding van affectieschade voorzien. Dit is
een belangrijke vaststelling die tragedies zoals het baby Joost verhaal kan vermijden. De minister
rechtvaardigt dit door erop te wijzen dat de intensiteit van het leed van naasten waarschijnlijk niet
zoveel verschilt in beide situaties.149
Ten tweede komen slechts een beperkt aantal personen in aanmerking om een vergoeding voor
affectieschade te ontvangen. Het wetsvoorstel bevat een lijst van personen waarvan verondersteld
wordt dat deze een voldoende nauwe affectieve band hebben met het slachtoffer.150 Concreet zijn
dit:
-
de
echtgenoot,
geregistreerde
partner
of
levensgezel
met
een
duurzame
gemeenschappelijke huishouding,
-
de ouder van een minderjarige,
-
de ouder van een inwonend meerderjarig kind,
-
minderjarige kinderen,
-
inwonende meerderjarige kinderen,
-
degene die duurzaam in gezinsverband de zorg voor de gekwetste heeft
-
en degene voor wie de gekwetste duurzaam in gezinsverband de zorg heeft.
Opmerkelijke afwezigen in deze lijst zijn broers of zussen en grootouders. Tevens bevatte het
oorspronkelijke voorstel geen recht op vergoeding voor deze en andere partijen wanneer zij een
nauwe affectieve band konden aantonen. Na enkele kritische opmerkingen tijdens het politieke
debat151 werd aan het wetsvoorstel een hardheidsclausule toegevoegd.152 Deze maakt het ook voor
andere personen dan deze opgenomen in de wettelijke lijst mogelijk om mits bewijs van affectieve
band, een vergoeding voor affectieschade te ontvangen.
Ten derde wordt het bedrag van de schadevergoeding gefixeerd op één vast bedrag namelijk €
10.000 per gerechtigde.153 Hoewel uit onderzoek van Prof. AKKERMANS bleek dat slachtoffers de
148
Kamerstukken II 2002/03, 28781, 1-2.
Kamerstukken II 2000/01, 27400, 4-5.
150
Kamerstukken II 2000/01, 27400 VI, 70, p. 3-4.
151
Handelingen II 2003/04, 28 781, 87, p. 5592-5593.
152
Kamerstukken II 2004/05, 28781, 9.
153
Kamerstukken II 2002/03, 28 781, 3, p. 7-8 (MvT).
149
25
voorkeur geven aan een variabele of genormeerde vergoeding154, wordt toch voorzien in een vast
bedrag. Bij de toekenning van dit bedrag werd oorspronkelijk geen onderscheid gemaakt tussen
naasten van een overleden slachtoffer of deze van een slachtoffer met blijvend letsel. Na kritiek in
Eerste Kamer werd een systeem van differentiatie opgesteld, het concept-AMvB. Wanneer na de
invoering van het wetsvoorstel zou blijken dat het vaste bedrag van € 10.000 niet aan de
verwachtingen voldeed, zou men op eenvoudige wijze het concept-AMvB kunnen invoeren.155 Deze
differentiatie was zeer beperkt daar ze slechts rekening hield met 4 elementen156:
Ernstig
blijvend
letsel Overlijden slachtoffer
slachtoffer
Partner, ouders, kinderen
€ 15.000
€ 17.500
Overige
€ 12.500
€ 15.000
Hoewel aanvaard in Tweede Kamer157 werd het voorstel op 23 maart 2010 uiteindelijk verrassend
verworpen door de Eerste Kamer.158 Ondanks het feit dat velen het eens waren over de nood tot
invoering van een vergoeding tot affectieschade, werd het na 10 jaar parlementair debat toch
afgeschoten wat bij velen als een slag in het gezicht aankwam.159 Bij de behandeling in Eerste Kamer
stelden vooral de fracties van CDA en VVD zich kritisch op. Opmerkelijk was vooral de wijziging van
de kern van het debat. Daar waar de focus van de debatten in eerste instantie lag op het
implementeren van de wet (de ‘hoe-vraag’), verschoof het debat uiteindelijk naar de wenselijkheid
van de wet (de ‘of-vraag’).160 De argumenten ter afwijzing van het wetsvoorstel zijn in hoofdzaak
opnieuw dezelfde als bij de invoering van het nieuw Nederlands Burgerlijk Wetboek.161 CDA besloot
dat het wetsvoorstel onpeilbaar leed of onvervangbaar verlies naar een financiële vergoeding
154
A.J. AKKERMANS, J.E. HULST, E.A.M. CLAASSEN, A. TEN BOOM, N.A. ELBERS, K.A.P.C. VAN WEES en D.J. BRUINVELS,
Slachtoffers en aansprakelijkheid. Een onderzoek naar behoeften, verwachtingen en ervaringen van slachtoffers
en hun naasten met betrekking tot het civiele aansprakelijkheidsrecht. Deel II. Affectieschade, Den Haag,
WODC, 2008,
dare.ubvu.vu.nl/bitstream/1871/15332/2/Rapport%20Affectieschade%20-%20defintief.pdf, 74-76.
155
Kamerstukken I 2005/06, 28781, E, p. 3.
156
E. MULDER, W. WETERINGS, “Vergoeding van affectieschade: vroeg of laat een feit in Nederland en de lessen
die daarbij van België kunnen worden geleerd.”, TPR 2011, (1563) 1579.
157
Kamerstukken II 2004/05, 28781, A.
158
Handelingen I 2009/10, 28 781, 23, 1013-1014.
159
S. LINDENBERGH, “Het wetsvoorstel affectieschade: een treurige dood(?)”, NJB 2010, (1530) 1532.
160
K.A.P.C. VAN WEES, “Het wetsvoorstel affectieschade in de ijskast”, TVP 2006, (124) 126.
161
Supra 23, nr. 29.
26
vertaalt wat voor hen niet acceptabel is.162 Het calvinistische gedachtegoed, dat nog sterk aanwezig is
in Nederland, kan hier eventueel aan de basis liggen. Verschillende auteurs hebben reeds gewezen
op het calvinisme als oorzaak van het lage smartengeldniveau dat Nederland kent.163 VVD was dan
weer niet akkoord met de vorm waarin de vergoeding voor affectieschade werd gegoten. Volgens
hen wordt er nog te weinig rekening gehouden met de individuele omstandigheden van naasten en
nabestaanden.164
Zodoende kent Nederland nog steeds geen vergoeding voor de immateriële schade van naasten
waardoor ze nog steeds een buitenbeentje zijn binnen de Europese Unie.165 Sommige auteurs vrezen
dat een nieuw wetsvoorstel lang op zich zal laten wachten aangezien geen enkele politicus zich na dit
tienjarig debat aan dit dossier wil verbranden.166
167
2.2.2 Schokschade
33. Een bijzondere problematiek is deze van de schok- of schrikschade. Hiervan is sprake
wanneer een persoon een letsel oploopt als gevolg van de schrik of schok die men ervaart naar
aanleiding van een ongeval of de confrontatie met de gevolgen ervan.168 Dit letsel kan in
tegenstelling tot affectieschade zowel materiële als immateriële schade uitmaken. Deze situatie
ontsnapt aan de exclusieve werking van art. 6:107 en 6:108 BW aangezien het gaat om een
vordering voor eigen lichamelijk of geestelijk letsel en niet voor dat van een ander.169 Het kan
dan ook geplaatst worden onder art. 6:106 lid 1, b BW.
De problemen omtrent deze schadesoort doen zich voor wanneer men een vergoeding vordert
voor persoonlijk ‘geestelijk letsel’ als gevolg van de confrontatie met een ongeval, wat erg dicht
162
Handelingen I 2009/10, 28 781, 23, 1013.
Infra 76, nr. 95; H.J.J. DE BOSCH KEMPER, “Smartengeld in perspectief” in M. JANSEN en N. FRENK (red.),
Smartengeld, uitspraken van de Nederlandse rechter over de vergoeding van immateriële schade, Den Haag,
ANWB, 2009, 8; M. SMILDE, Interview met letselschade-advocate Antoinette Collignon, Mr. 2009, afl. 11,
www.legaltree.nl/site_media/uploads/We_kunnen_veel_leren_van_andere_landen.pdf, (15) 18.
164
X, “Wetsvoorstel affectieschade gesneuveld”, NJB 2010, (833) 834.
165
Zoals minister Donner ook argumenteert in de parlementaire behandeling van het wetsvoorstel, zie
Handelingen I, 2005/06, 28 781, 38, 1852. Binnen West-Europa kent, naast Nederland, ook Duitsland en
Denemarken geen vergoeding voor affectieschade.
166
S. LINDENBERGH, “Het wetsvoorstel affectieschade: een treurige dood(?)”, NJB 2010, 1530.
167
Voor een grondige bespreking zie A.J. VERHEIJ, Vergoeding van immateriële schade wegens aantasting in de
persoon, Nijmegem, Ars aequi libri, 2002, 135-149.
168
S.D. LINDENBERGH, Smartengeld, Deventer, Kluwer, 1998, 174.
169
J. SPIER, T. HARTLIEF, G.E. VAN MAANEN en R.D. VRIESENDORP, Verbintenissen uit de wet en schadevergoeding,
Deventer, Kluwer, 2009, 297.
163
27
in de buurt komt van een vordering voor affectieschade. Vaak proberen naasten dan ook hun
immateriële schade onder het mom van schokschade te laten vergoeden.170
34. Vermeldenswaardig is het veel besproken Taxibus- of shockschadearrest waar de Hoge Raad
zich uitsprak over de problematiek van schokschade. 171 Centraal stond de vordering voor
affectieschade en schokschade van een moeder die werd geconfronteerd met een tragisch
verkeersongeval waarbij haar dochtertje overleed. De Hoge Raad wijst eerst en vooral op het
onderscheid dat gemaakt moet worden tussen het verdriet dat de moeder ervaart wegens het
overlijden van haar dochtertje, waarvoor geen vergoeding kan toegekend worden, en de schade
die ze ervaart vanwege het geestelijk letsel dat ze opliep door confrontatie met het ongeval.172
Het Hof geeft aan dat het niet haar bevoegdheid is om een vergoeding voor affectieschade in te
voeren, waardoor deze taak voor de wetgever lijkt te zijn voorbehouden. 173 Wat het Hof wel
doet is een kader creëren voor schokschadeclaims. Enkel wanneer een situatie aan bepaalde
voorwaarden voldoet, kan eventuele immateriële schade van een derde vergoed worden.
Vooreerst dient een verkeers- of veiligheidsnorm geschonden te zijn met ernstig letsel of
overlijden tot gevolg.174 De Hoge Raad breidt het beschermingsbereik van deze maatregelen uit
tot derden die niet het rechtstreekse slachtoffer zijn van het ongeval maar er wel psychische
letsels aan overhouden. Ten tweede kan er pas van schokschade sprake zijn wanneer een derde
geconfronteerd werd met het ongeval of de gevolgen ervan. Ook wanneer men pas ‘kort’ na het
ongeval met de gevolgen wordt geconfronteerd kan dit nog schokschade teweegbrengen.175 Wat
als kort kan worden beschouwd is uiteraard voor interpretatie vatbaar. Dit vereiste van directe
confrontatie werd later herhaald in het Viltarrest.176 Lagere rechtspraak is evenwel geneigd om
ook letsels ten gevolge de confrontatie met de dader in de rechtszaal als schokschade te
kwalificeren.177 Als laatste moet door de hevige emotionele schok ten gevolge het ongeval een
psychisch letsel ontstaan bij de derde wat zich kan voordoen wanneer men een nauwe affectieve
band heeft met het directe slachtoffer. 178 Deze affectieve band is wel geen noodzakelijke
voorwaarde. Wat men wel zal moeten kunnen bewijzen is een psychisch letsel hetgeen volgens de
170
Zoals aangegeven door Minister Donner: Handelingen I, 2005/06, 28 781, 38, 1852.
HR 22 februari 2002, ECLI:NL:HR:2002:AD5356, NJ 2002, 1704-1730.
172
HR 22 februari 2002, ECLI:NL:HR:2002:AD5356, r.o. 5.4.
173
HR 22 februari 2002, ECLI:NL:HR:2002:AD5356, r.o. 4.2.
174
HR 22 februari 2002, ECLI:NL:HR:2002:AD5356, r.o. 4.3.
175
HR 22 februari 2002, ECLI:NL:HR:2002:AD5356, r.o. 5.2.
176
HR 9 oktober 2009, NJ 2010, 387.
177
Rb. Arnhem 9 juni 2010, LJN BM7045; R. RIJNHOUT, “Kroniek aansprakelijkheidsrecht”, AV&S 2010, (227) 238.
178
HR 22 februari 2002, ECLI:NL:HR:2002:AD5356, r.o. 4.3.
171
28
Hoge Raad in het Kindertaxi-arrest slechts het geval zal zijn indien sprake is van een in de psychiatrie
erkend ziektebeeld.179 In latere arresten wijzigt het standpunt van de Hoge Raad lichtelijk en is het
voldoende om genoeg concrete gegevens aan te voeren die naar objectieve maatstaven het bestaan
van een geestelijk letsel kunnen vaststellen.180
35. Sinds het Kindertaxi-arrest zijn schokschadevorderingen niet meer weg te denken uit de
Nederlandse rechtspraktijk.181 Wegens het niet bestaan van een vergoeding voor affectieschade
geeft de schokschadeconstructie aan nabestaanden toch enigszins de mogelijkheid juridische
erkenning te krijgen voor hun psychisch leed. Dit is tevens ook de reden waarom in België zo
weinig aandacht wordt besteed aan deze bijzondere vorm van schade. Doordat België een open
vergoedingsstelsel182 kent waar in principe iedereen elke vorm van schade kan laten vergoeden,
bestaat de noodzaak niet om een specifiek stelsel op te zetten voor schokschade en is het begrip
dan ook niet gekend in België.183
179
HR 22 februari 2002, ECLI:NL:HR:2002:AD5356, r.o. 4.3.
HR 9 mei 2003, NJ 2005, 168 en HR 19 december 2003, NJ 2004, 38.
181
H.TH. VOS, E. DANS, “Vergoeding van shockschade na het Kindertaxi-arrest”, TVP 2006, (111) 116.
182
Supra 21, voetnoot 125.
183
B. DE TEMMERMAN en E. DE KEZEL, ‘Normering in België: de indicatieve tabel’, TVP 2002, 114.
180
29
3. Engeland
3.1 Direct slachtoffer
36. Het Common Law rechtssysteem onderscheidt zich van de continentale stelsels door de wijze
waarop recht tot stand komt. 184 Daar waar op het vasteland voornamelijk de wetgever het recht
heeft vastgelegd ingevolge de codificatiebeweging, vloeit het merendeel van het recht in Engeland
voort uit de jurisprudentie (‘case law’). Hoewel de wetgever in de loop der tijd verschillende
wetgevende initiatieven nam, is de oorsprong van de basisprincipes van het aansprakelijkheidsrecht
nog steeds terug te vinden in de rechtspraak. Deze historische achtergrond verklaart ook waarom
nergens in de Engelse wetgeving het begrip immateriële schade voorkomt.185
37. Het schadevergoedingsrecht kan betrekking hebben op een wanprestatie (‘breach of contract’)
en een onrechtmatige daad (‘law of torts’).186 Binnen de law of torts bestaat geen algemene regel
met betrekking tot onrechtmatige daad en schade zoals art. 1382 B.W. in België en art. 6:162 B.W. in
Nederland.187 In plaats daarvan zijn er verschillende specifieke ‘torts’ of onrechtmatige daden die elk
hun specifieke beschermingssfeer hebben.188 Op basis van deze verschillende ‘torts’ kan een recht op
vergoeding van immateriële schade ontstaan.189 In de doctrine wordt dit vaak aangeduid met de
overkoepelende term ‘damages for non-pecuniary losses’. 190
‘Damages for non-pecuniary losses’ of ‘general damages’ vergoeden slachtoffers voor hun ‘pain,
suffering and loss of amenity’.191 ‘Pain’ heeft betrekking op de fysieke pijn namelijk ‘the immediately
felt effect on the nerves and brain of some lesion or injury to a part of the body’.192 De term ‘suffering’
slaat dan weer op ‘the mental element of anxiety, fear and embarrassment’.193 In praktijk worden
184
F. GORLÉ, G. BOURGEOIS, H. BOCKEN, F. REYNTJENS, W. DE BONDT, K. LEMMENS, Rechtsvergelijking –
Studentenuitgave, Mechelen, Kluwer, 2007, 196-197; W.V.H. ROGERS, Winfield and Jolowicz on Tort, Londen,
Sweet & Maxwell, 2006, 51-59.
185
A.J. VERHEIJ, Vergoeding van immateriële schade wegens aantasting in de persoon, Nijmegem, Ars aequi libri,
2002, 56.
186
In deze masterproef wordt enkel de immateriële schade ingevolge een onrechtmatige daad behandeld.
187
A.J. VERHEIJ, Vergoeding van immateriële schade wegens aantasting in de persoon, Nijmegem, Ars aequi libri,
2002, 51.
188
J.G. FLEMING, The Law of Torts, Sydney, The Law Book Company Limited, 1987, 1-3.
189
De bekendste ‘tort’ is de ‘tort of negligence’ en is vergelijkbaar met de algemene onrechtmatige daad in
België.
190
H. MCGREGOR, McGregor on damages, Londen, Sweet & Maxwell, 2009, 13.
191
C. GARNER, K. ALLEN, A. COATES, P. EDWARDS, J.M. WILLIAMS, P. MEAD, E. SMITH en S. BRITTENDEN, “Personal injury
compensation in England and Wales” in M. B ONA en P. MEAD (eds.), Personal injury compensation in Europe,
Antwerpen, Kluwer, 2003, (105) 108.
192
H. MCGREGOR, McGregor on damages, Londen, Sweet & Maxwell, 2009, 57.
193
C. GARNER, K. ALLEN, A. COATES, P. EDWARDS, J.M. WILLIAMS, P. MEAD, E. SMITH en S. BRITTENDEN, “Personal injury
compensation in England and Wales” in M. BONA en P. MEAD (eds.), Personal injury compensation in Europe,
Antwerpen, Kluwer, 2003, (105) 108.
30
deze twee zaken niet afzonderlijk maar samen beoordeeld.194 Tenslotte kan ook ‘loss of amenity’
(derving van levensvreugde) wat deels vergelijkbaar is met het Belgische begrip genoegensschade,
vergoed worden.195 In ruimere zin kan onder dit begrip ook nog vallen: ‘the reduction or loss of
prospects of marriage196, loss or impairment of one of the five senses, interference with one’s sex
life197, loss of pleasure and pride taken in work198 and loss of enjoyment of a holiday199.’200 Vroeger
bestond ook nog een derde immateriële schadepost namelijk ‘loss of expectation of life’.201 Deze
schadepost die door de rechtspraak werd gecreëerd, werd naderhand verboden bij ‘statute’.202
Hierdoor wou men vermijden dat erfgenamen van een overleden slachtoffer op basis van deze
schadepost vergoeding konden vorderen. 203 Overlevende slachtoffers kunnen wel nog steeds
vergoeding krijgen voor ‘loss of expectation of life’ maar dit binnen de schadepost ‘pain and
suffering’.
3.2 Indirect slachtoffer
38. Ook in Engeland bestond traditioneel geen recht op vergoeding voor derden bij overlijden van
een naaste.204 Met de komst van de Fatal Accidents Act 1976 kwam daar verandering in.
3.2.1 Fatal Accidents Act 1976
39. De eerste Fatal Accidents Act kwam reeds tot stand in 1846 toen ongenoegen bestond over
vergoedingen toegekend bij treinongevallen. De erfgenamen van de in dit geval overleden
slachtoffers kregen niets, wie ernstig gewond werd daarentegen had recht op enorme
vergoedingen.205
194
S. LEVENE, “General Damages” in M. KELLY, S. LEVENE, P. MEAD en B. LANGSTAFF (eds.), Personal Injury Handbook,
Londen, Sweet & Maxwell, 2001, 115.
195
Supra 11 , nr. 14.
196
Hughes v. McKeown [1985] 1 WLR 963.
197
Cook v J.L. Kier & co [1970] 1 WLR 774 (CA).
198
Hale v. London Underground Ltd [1993] PIQR Q30.
199
Ichard v. Frangoulis [1977] 1 WLR 556 (QB).
200
C. GARNER, K. ALLEN, A. COATES, P. EDWARDS, J.M. WILLIAMS, P. MEAD, E. SMITH en S. BRITTENDEN, “Personal injury
compensation in England and Wales” in M. B ONA en P. MEAD (eds.), Personal injury compensation in Europe,
Antwerpen, Kluwer, 2003, (105) 108.
201
Flint v Lovell [1935] 1 KB 354 CA; Rose v Ford [1937] AC 157.
202
Administration of Justice Act 1982, s 1 (1)(a).
203
H. MCGREGOR, McGregor on damages, Londen, Sweet & Maxwell, 2009, 58.
204
Baker v Bolton, 170 ER 1033, (1808) 1 Camp 493; A.M. DUGDALE (ed.), Clerk and Lindsell on torts, Londen,
Sweet & Maxwell, 2000, 1597, nr. 29-72.
205
W.V.H. ROGERS, Winfield and Jolowicz on Tort, Londen, Sweet & Maxwell, 2006, 1012, 23-9.
31
In zijn huidige vorm geeft de Fatal Accidents Act 1976, zoals gewijzigd door de Administration of
Justice Act 1982, aan een beperkt aantal personen het recht op een vergoeding bij het overlijden van
een naaste. In het Engelse recht wordt dit aangeduid met de term ‘bereavement damages’. De
wettelijke bepaling luidt als volgt:206
1A Bereavement Damages
(1) An action under this Act may consist of or include a claim for damages for bereavement.
(2) A claim for damages for bereavement shall only be for the benefit
(a) Of the wife or husband [or civil partner] of the deceased; and
(b) Where the deceased was a minor who was never married [or a civil partner]
(i) Of his parents, if he was legitimate; and
(ii) Of his mother, if he was illegitimate.
(3) Subject to subject (5) below, the sum to be awarded as damages under this section shall be
[£12.980].
(4) Where there is a claim for damages under this section for the benefit of both the parents of
the deceased, the sum awarded shall be divided equally between them (subject to any
deduction falling to be made in respect of costs not recovered from the defendant).
(5) The Lord Chancellor may by order made by statutory instrument, subject to annulment in
pursuance of a resolution of either House of Parliament, amend this section by varying the
sum for the time being specified in subsection (3) above.
Deze bereavement damages zijn duidelijk aan heel wat beperkingen onderworpen. Vooreerst kan zij
slechts verkregen worden bij overlijden van het slachtoffer. Wanneer enkel sprake is van ernstige
verwondingen kunnen naasten op basis van deze bepaling geen vergoeding krijgen voor hun verdriet.
Een eventuele rol is hier weggelegd voor de schokschadevorderingen.207 Ten tweede is de kring van
gerechtigden wel erg beperkt en voldoet ze niet meer aan de moderne familiale gezinssituaties. Zo
worden kinderen bij het verlies van hun ouders, ouders van meerderjarige kinderen of de
ongehuwde vader van een minderjarig kind uitgesloten. De enige alternatieve gerechtigden zijn
partners of ouders van een minderjarig kind die het forfaitaire bedrag dan ook nog moeten delen.
Deze gesloten kring stoot steevast op heel wat kritiek in de praktijk.208 Een derde punt van kritiek
206
Fatal Accidents Act 1976, s 1A.
Infra 34, nr. 43.
208
S. DEAKIN, A. JOHNSTON en B. MARKESINIS, Markesinis and Deakin's tort law, Oxford, Clarendon Press, 2008,
1004-1005.
207
32
betreft het gefixeerde vergoedingsbedrag dat over het algemeen als vrij laag wordt beschouwd.209 Bij
invoering bedroeg de toegekende vergoeding £3.500 waarna het vervolgens werd opgetrokken naar
£7.500210, £10.000211 en £11.800212. Bij een recente wijziging in april 2013 werd dit bedrag nog eens
opgetrokken naar £12.980 (€ 15.508).213 De Association of Personal Injury Lawyers (APIL) heeft
recentelijk actie ondernomen om dit lage bedrag op te krikken door te gaan lobbyen bij het
Parlement.214 Uit een door hen georganiseerde rondvraag bleek immers dat de meerderheid van de
bevolking het wettelijk bedrag te laag vond. APIL vraagt nu onder meer een algemene verhoging en
een regelmatige update van de vergoeding aan de wetgever.
Tot slot valt ook op te merken dat dit een ‘automatische’ vergoeding is. Wanneer aan alle
voorwaarden wordt voldaan verkrijgt men de vergoeding. Er wordt dus geen rekening gehouden met
concrete omstandigheden zoals (het gebrek aan) een affectieve band.215
40. De beperkingen van deze wettelijke regeling worden bekritiseerd en lijken niet overeen te
stemmen met wat de Engelse maatschappij verlangt. Dit blijkt vooral uit onderzoek van de Law
Commission die in de loop der tijd enkele voorstellen betreffende de draagwijdte van bereavement
damages naar voor schoof.216 Volgens sommige van hun respondenten moet het bijvoorbeeld ook
mogelijk worden vergoeding te verkrijgen bij het ernstig gewond raken van een slachtoffer.217 Verder
bepaalt de Law Commission dat een uitbreiding van de kring der gerechtigden wenselijk is.218 De
voorgestelde uitbreiding zou naast partners en ouders/kinderen ook broers, zussen, verloofden en
personen die meer dan twee jaar samenleven dezelfde mogelijkheden geven. Hoewel deze
aanbevelingen reeds in 1999 verschenen, werd geen actie ondernomen door de Engelse regering.
209
P. GILIKER en S. BECKWITH, Tort, Londen, Sweet & Maxwell, 2011, 544; H. MCGREGOR, McGregor on damages,
Londen, Sweet & Maxwell, 2009, 1493.
210
In 1991: The Damages for Bereavement (Variation of Sum) (England and Wales) Order 1990, SI 1991/2575.
211
In 2002: The Damages for Bereavement (Variation of Sum) (England and Wales) Order 2002, SI 2002/644.
212
In 2007: The Damages for Bereavement (Variation of Sum) (England and Wales) Order 2007, SI 2007/3489.
213
In 2013: The Damages for Bereavement (Variation of Sum) (England and Wales) Order 2013, SI 2013/510.
214
J. HYDE, “PI Lawyers call for £100.000 bereavement damages”, The Law Society Gazette, 24 september 2013,
www.lawgazette.co.uk/5037834.article?utm_source=dispatch&utm_medium=email&utm_campaign=GAZ2409
13; J. LINGWOOD, “Bereavement damages”, 2 november 2013,
www.mayowynnebaxter.co.uk/blog/bereavement-damages; X, “Damages for bereavement a ‘postcode lottery’
say lawyers”, 24 september 2013, www.apil.org.uk/press-release/damages-for-bereavement-a-postcodelottery-say-lawyers.
215
A.J. VERHEIJ, Vergoeding van immateriële schade wegens aantasting in de persoon, Nijmegem, Ars aequi libri,
2002, 225.
216
LAW COMMISSION, Claims for Wrongful Death (Law Com No 263, 1999),
lawcommission.justice.gov.uk/docs/lc263_Claims_for_Wrongful_Death.pdf.
217
LAW COMMISSION, Damages for Personal Injury: Non-Pecuniary Loss (Law Com. No. 257, 1999),
lawcommission.justice.gov.uk/docs/lc257_Damages_Personal_Injury_Non-pecuniary_Loss.pdf, 2.15.
218
LAW COMMISSION, Claims for Wrongful Death (Law Com No 263, 1999),
lawcommission.justice.gov.uk/docs/lc263_Claims_for_Wrongful_Death.pdf, 6.11-6.31.
33
41. In 2010 leek er dan toch een grote hervorming van de Fatal Accidents Act 1976 op til met het
voorstel Civil Law Reform Bill. 219 Deze hervorming hield een verruiming in van de kring van
gerechtigden, beter aangepast aan de huidige samenleving. Partners die minstens 2 jaar samenleven
en ongehuwde vaders van minderjarige kinderen zouden ook een vordering kunnen instellen.220 Deze
laatste categorie van personen zou wel nog bewijs moeten leveren van ouderlijke
verantwoordelijkheid over het kind ten tijde van overlijden.221 Het voorstel kende eveneens aan
minderjarige kinderen een vergoeding toe maar slechts voor de helft van het voorgestelde bedrag.222
In een antwoord op het voorstel werd terecht door verschillende partijen dit bedrag in vraag gesteld
evenals de leeftijdsgrens.223 Het is immers niet omdat een kind de grens van meerderjarigheid heeft
bereikt dat het plots minder emotionele pijn zou voelen bij overlijden van een ouder.
In januari 2011 liet de Engelse regering uiteindelijk weten niet verder te zullen gaan met deze
hervorming. Een afdoende motivering werd hiervoor niet gegeven. Er werd enkel verklaard dat deze
hervorming ‘would not contribute to the delivery of the Government’s key priorities’.224 Dit valt ten
zeerste te betreuren.
42. De huidige wettelijke regeling is dus nog steeds erg beperkt zowel qua bedrag als aantal
gerechtigden als de situaties waarin vergoeding mogelijk is. Om deze beperkingen te omzeilen wordt
soms succesvol beroep gedaan op bepalingen van het EVRM.225
3.2.2 Schokschade
43. De Fatal Accidents Act 1976 kent geen vergoeding toe aan naasten van slachtoffers met ernstige
verwondingen. Een vordering voor schokschade kan dit probleem in bepaalde mate opvangen.
Schokschade wordt in Engeland door de rechtspraak erkend maar binnen zeer restrictieve
grenzen.226 Deze vorderingen worden beoordeeld volgens de principes van aansprakelijkheid.227 In
219
Draft Civil Law Reform Bill,
www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/238490/7773.pdf.
220
Draft Civil Law Reform Bill, s 5 (2).
221
Draft Civil Law Reform Bill, s 5 (7).
222
Draft Civil Law Reform Bill, s 5 (5).
223
The Justice Committee, Draft Civil Law Reform Bill: pre-legislative scrutiny (HC 2009-10, 300-2),
www.publications.parliament.uk/pa/cm200910/cmselect/cmjust/300/300ii.pdf, Ev 6-8, Q 48-59.
224
Ministry of Justice, Civil Law Reform Bill: Response to Consultation, (CP(R) CP53/09, 2011),
www.yumpu.com/en/document/view/19113055/civil-law-reform-bill-response-to-consultation-paper-apil, 3;
P. GILIKER en S. BECKWITH, Tort, Londen, Sweet & Maxwell, 2011, 545.
225
Infra 45, nr. 58.
226
Een vergoeding voor schokschade werd voor het eerst toegekend in Hambrook v Stokes Bros [1925] 1 KB
141 (CA).
34
hoofde van de aansprakelijke moet dus een ‘duty of care’ bestaan ten opzichte van het indirecte
slachtoffer welke wordt aangenomen wanneer voldaan is aan de voorwaarden ‘foreseeability’ en
‘proximity’. 228
Secondary victims moeten een ernstig psychisch letsel kunnen aantonen voortkomend uit een
‘shock’. Dit psychisch letsel kan leiden tot een lichamelijk letsel of ‘a recognised psychiatric illness’.229
Indien een zogenaamd slachtoffer abnormaal sensitief blijkt te zijn aan dit soort schade dan zal een
vordering voor schokschade weinig kans op slagen hebben.230 De gevolgen van het ongeval moeten
door de dader immers voorzienbaar zijn.231 Bovendien moet de eiser zich in de nabijheid (‘proximity’)
van het ongeval bevinden. 232 Het letsel moet dus het gevolg zijn van het direct waarnemen of de
nasleep (‘immediate aftermath’) van het ongeval. Op welke wijze het begrip ‘immediate aftermath’
moet worden beoordeeld is niet duidelijk maar het House of Lords heeft reeds geoordeeld dat het
identificeren van een slachtoffer in het mortuarium na een periode van 8 uur geen schokschade
meer is.233 Het is ook onvoldoende om via tv of radio van het ongeval te hebben vernomen.234 Tot
slot zal het recht op vergoeding enkel bestaan voor secondary victims die een nauwe relatie hadden
met het slachtoffer.235 Het House of Lords acht aan deze voorwaarde te zijn voldaan wanneer het
gaat om ouder-kind relaties of echtgenoten. Een dergelijk vermoeden bestaat niet ten aanzien van
broers, zussen, grootouders en vrienden.236 Hoewel deze partijen niet uitgesloten worden van
vergoeding, zal op hun vordering een zwaardere bewijslast rusten.
227
W.V.H. ROGERS, “Comparative Report of a Project Carried Out By th European Centre for Tort and Insurance
Law” in W.V.H. ROGERS (ed.), Damages for Non-Pecuniary Loss in a Comparative Perspective, ‘Tort and Insurance
Law Vol. 2’, Springer-Verlag/Wien, Oostenrijk, 2001, (245) 265-266, nr. 39.
228
A.J. VERHEIJ, Vergoeding van immateriële schade wegens aantasting in de persoon, Nijmegem, Ars aequi libri,
2002, 150.
229
Een ‘psychiatric illness’ moet onderscheiden worden van ‘mere mental distress’. LAW COMMISSION, Liability
for psychiatric illness (Law Com No 249, 1998),
lawcommission.justice.gov.uk/docs/lc249_liability_for_psychiatric_illness.pdf; A.J. VERHEIJ, Vergoeding van
immateriële schade wegens aantasting in de persoon, Nijmegem, Ars aequi libri, 2002, 151.
230
S. DEAKIN, A. JOHNSTON en B. MARKESINIS, Markesinis and Deakin's tort law, Oxford, Clarendon Press, 2008,
145; N.J. MULLANY, P.R. HANDFORD, Tort Liability for Psychiatric Damages, Londen, Sweet & Maxwell, 1993, 224226.
231
S. DEAKIN, A. JOHNSTON en B. MARKESINIS, Markesinis and Deakin's tort law, Oxford, Clarendon Press, 2008,
142; K. HORSEY, E. RACKLEY, Tort Law, Oxford, University Press, 2011, 103.
232
K. HORSEY, E. RACKLEY, Tort Law, Oxford, University Press, 2011, 109-110; A.J. VERHEIJ, Vergoeding van
immateriële schade wegens aantasting in de persoon, Nijmegem, Ars aequi libri, 2002, 159-160.
233
Alcock v. Chief Constable of South Yorkshire Police [1992] 1 AC 310 (HL).
234
Alcock v. Chief Constable of South Yorkshire Police [1992] 1 AC 310 (HL).
235
S. DEAKIN, A. JOHNSTON en B. MARKESINIS, Markesinis and Deakin's tort law, Oxford, Clarendon Press, 2008,
150.
236
Alcock v. Chief Constable of South Yorkshire Police [1992] 1 AC 310 (HL); A.J. VERHEIJ, Vergoeding van
immateriële schade wegens aantasting in de persoon, Nijmegem, Ars aequi libri, 2002, 159.
35
4. Duitsland
4.1 Direct slachtoffer
44. Immateriële schade komt naar Duits recht principieel niet voor een geldelijke237 vergoeding in
aanmerking.238 Zo bepaalt het eerste lid van § 253 BGB:
“Wegen eines Schadens, der nicht Vermögensschaden ist, kann Entschädigung in Geld nur in
den durch das Gesetz bestimmten Fällen gefordert werden.”
Op dit basisprincipe zijn enkele uitzonderingen voorzien. Een eerste categorie van uitzonderingen zijn
wettelijk geregeld en vallen restrictief te interpreteren.239 Ook in Duitsland werkt men dus met een
gesloten stelsel. 240 Daarnaast heeft ook de rechtspraak in de loop der tijd een uitzondering
ontwikkeld op dit basisprincipe, namelijk een immateriële vergoeding voor een schending van
persoonlijkheidsrechten.241
4.1.1 Wettelijke uitzonderingen
45. De belangrijkste bepaling op basis waarvan vergoeding voor immateriële schade kan verkregen
worden is § 253 II BGB. Deze bepaling luidt als volgt:
“Ist wegen einer Verletzung des Körpers, der Gesundheit, der Freiheit oder der sexuellen
Selbstbestimmung Schadensersatz zu leisten, kann auch wegen des Schadens, der nicht
Vermögensschaden ist, eine billige Entschädigung in Geld gefordert werden.”
Enkel een schending van het lichaam, de gezondheid, vrijheid of seksualiteit kan immaterieel vergoed
worden. In de Duitse literatuur wordt deze vergoeding aangeduid met de term ‘Schmerzensgeld’.242
Op te merken valt dat deze wettelijke bepaling geen dwingend karakter heeft waardoor op
237
Een vergoeding in natura is steeds mogelijk, ook met betrekking tot immateriële schade en dit op basis van §
249 BGB. C. MERTEN, Die Bewertung des menschlichen Lebens im Haftungsrecht, Frankfurt am Main, Peter Lang,
2007, 63-64.
238
H. BROX, W-D. WALKER, Allgemeines Schuldrecht, München, Verlag C.H. Beck, 2012, 349; H. LANGE en G.
SCHIEMANN, Handbuch des Schuldrechts: Schadensersatz 3.Auflage, Tübingen, Mohr Siebeck, 2003, 424-425.
239
G. SCHIEMANN en M. MARTINEK, J. Von Staudingers Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch mit
Einführungsgesetz und Nebengesetzen, Buch 2, Recht der Schuldverhältnisse §§ 249-254 (Schadensersatzrecht),
Berlijn, Sellier-de Gruyter, 2005, 281.
240
A.J. VERHEIJ, Vergoeding van immateriële schade wegens aantasting in de persoon, Nijmegem, Ars aequi libri,
2002, 16.
241
H. BROX, W-D. WALKER, Allgemeines Schuldrecht, München, Verlag C.H. Beck, 2012, 320; A.J. VERHEIJ,
Vergoeding van immateriële schade wegens aantasting in de persoon, Nijmegem, Ars aequi libri, 2002, 17.
242
J. GÖBEL, Geldentschädung und Schmerzengeld, Kovergenz oder Divergenz?, Frankfurt am Main, Peter Lang,
2004, 9.
36
contractuele wijze wel een vergoeding voor immateriële schade kan geëist worden en dit buiten de
in de wet voorziene gevallen.243
Oorspronkelijk bevond deze uitzondering zich in § 847 BGB onder de titel onrechtmatige daad
(‘Unerlaubte Handlungen’). Dit had tot gevolg dat een vordering voor immateriële schade slechts
mogelijk was ingeval zich een onrechtmatige daad voordeed.244 Door een grote hervorming van het
Bürgerliches Gesetzbuch in 2002 werd de inhoud van § 847 BGB verschoven naar lid 2 van § 253 BGB
dat valt onder het deel algemeen verbintenissenrecht.245 Hieruit vloeit voort dat ‘Schmerzensgeld’
niet langer enkel op basis van een onrechtmatige daad kan worden toegekend maar ook op
contractuele basis en andere buitencontractuele aansprakelijkheden zoals risicoaansprakelijkheid.246
Vandaar is het volgens de huidige stand van zaken voldoende dat er een geval van aansprakelijkheid
is waarbij één van de rechtsgronden vermeld in § 253 II BGB geschonden werd.247
46. Andere wettelijke uitzonderingen op het algemene verbod tot vergoeding van immateriële
schade zijn onder andere terug te vinden in § 651 f II BGB met betrekking tot een wanprestatie
binnen een reisovereenkomst en §8 ProdHaftG met betrekking tot productaansprakelijkheid.248
4.1.2 Het algemene persoonlijkheidsrecht
47. Daarnaast heeft ook de rechtspraak in de loop der tijd een uitzondering gecreëerd op het
algemene verbod op ‘Schmerzensgeld’.
Een recht op vergoeding komt voornamelijk voort uit de aansprakelijkheidsgronden van §
§ 823 I, § 824 of § 826 BGB.249 Het eerste artikel gaat als volgt:
243
Dit is vergelijkbaar met de situatie in Nederland met betrekking tot art. 6:106 BW. A.J. VERHEIJ, Vergoeding
van immateriële schade wegens aantasting in de persoon, Nijmegem, Ars aequi libri, 2002, 16 en 33.
244
U. MAGNUS, J. FEDTKE, “Non-pecuniary Loss under German Law” in W.V.H. ROGERS (ed.), Damages for NonPecuniary Loss in a Comparative Perspective, ‘Tort and Insurance Law Vol. 2’, European Centre of Tort and
Insurance Law, Springer-Verlag/Wien, Oostenrijk, 2001, 109; A.J. VERHEIJ, Vergoeding van immateriële schade
wegens aantasting in de persoon, Nijmegem, Ars aequi libri, 2002, 17-18.
245
Zweites Gesetz zur Änderung schadensersatzrechtlicher Vorschriften, (2. SchÄndG, v 19.7.2002, BGBl. I,
2674; I. SAGEL-GRANDE, Duits privaatrecht : een inleiding tot het hedendaagse recht tegen de achtergrond van
rechtshistorische en rechtsculturele ontwikkelingen, Antwerpen, Maklu, 2004, 210.
246
H. BROX, W-D. WALKER, Allgemeines Schuldrecht, München, Verlag C.H. Beck, 2012, 321; I. SAGEL-GRANDE, Duits
privaatrecht : een inleiding tot het hedendaagse recht tegen de achtergrond van rechtshistorische en
rechtsculturele ontwikkelingen, Antwerpen, Maklu, 2004, 210.
247
I. SAGEL-GRANDE, Duits privaatrecht : een inleiding tot het hedendaagse recht tegen de achtergrond van
rechtshistorische en rechtsculturele ontwikkelingen, Antwerpen, Maklu, 2004, 211.
248
C. MERTEN, Die Bewertung des menschlichen Lebens im Haftungsrecht, Frankfurt am Main, Peter Lang, 2007,
63.
37
“Wer vorsätzlich oder fahrlässig das Leben, den Körper, die Gesundheit, die Freiheit, das
Eigentum oder ein sonstiges Recht eines anderen widerrechtlich verletzt, ist dem anderen zum
Ersatz des daraus entstehenden Schadens verpflichtet.”
In dit artikel wordt een opening gecreëerd door aansprakelijkheid te voorzien bij de schending van
‘ein Sonstiges Recht’. Het is hier dat de problematiek van de erkenning van persoonlijkheidsrechten
kan gesitueerd worden. Het Bürgerliches Gesetzbuch erkent als zodanig geen algemeen
persoonlijkheidsrecht, wel in beperkte mate enkele bijzondere zoals het recht op naam250 of het
recht op afbeelding.251 Dit heeft tot gevolg dat er nooit aansprakelijkheid kan vastgesteld worden op
basis van de schending van een algemeen persoonlijkheidsrecht. Een adequate bescherming voor
bijvoorbeeld de aantasting van het recht op privacy bestond dus niet.252 Uiteindelijk was het de
rechtspraak die in deze situatie verandering bracht.
48. Het was het Bundesgerichtshof die in 1954 een algemeen persoonlijkheidsrecht erkende en
classificeerde als ‘ein sonstiges Recht’ volgens §823 I BGB.253 Dit had tot gevolg dat de toekenning van
schadevergoedingen op grond van een schending van dit recht mogelijk werd. Reeds enkele jaren
later besliste het BGH in het Herrenreiter arrest dat ook immateriële schade veroorzaakt door de
schending van een algemeen persoonlijkheidsrecht voor vergoeding in aanmerking kwam.254 Daar
waar het BGH zich in dit arrest nog steunde op een redenering naar analogie met § 847 BGB (oud),
oordeelde het in latere arresten dat de grondslag gelegen is in artikel 1, 1 en artikel 2, 1 GG255.256 Ook
het Bundesverfassungsgericht nam deze rechtspraak over.257
249
A. HORT, Der finanzielle Ausgleich bei Verletzungen des Persönlichkeitsrechts in Deutschland und in der
Schweiz, Frankfurt am Main, Peter Lang, 2003, 30.
250
§ 12 BGB
251
§ 22 KUG; A. HORT, Der finanzielle Ausgleich bei Verletzungen des Persönlichkeitsrechts in Deutschland und in
der Schweiz, Frankfurt am Main, Peter Lang, 2003, 30-31.
252
A.J. VERHEIJ, Vergoeding van immateriële schade wegens aantasting in de persoon, Nijmegem, Ars aequi libri,
2002, 258.
253
BGH 25 mei 1954, BGHZ 13, 334 (Schacht-Brief).
254
BGH 14 februari 1958, BGHZ 26, 349 (Herrenreiter).
255
Art. 1, 1 GG heeft het over de onaantastbaarheid van de menselijke waardigheid en art 2, 1 GG waarborgt
het recht op de vrije ontplooiing van de persoonlijkheid.
256
BGH 19 september 1961, BGHZ 35, 363 = NJW 1961, 2059 (Ginsengwurzel).
257
BVerfG 14 februari 1973, BVerfGE 34, 269; G. SCHIEMANN en M. MARTINEK, J. Von Staudingers Kommentar zum
Bürgerlichen Gesetzbuch mit Einführungsgesetz und Nebengesetzen, Buch 2, Recht der Schuldverhältnisse §§
249-254 (Schadensersatzrecht), Berlijn, Sellier-de Gruyter, 2005, 293.
38
In de zaak Ginsengwursel werden de voorwaarden waarbinnen een recht op vergoeding in deze
context mogelijk is, bepaald. 258 Het Hof verklaarde:
“(..) den Schädiger der Vorwurf einer schweren Schuld trifft oder wenn es sich um eine
objektiv erheblich ins Gewicht fallende Beeinträchtigung des Persönlichkeitsrechts handelt.”
Er moet dus sprake zijn van een ernstig verwijt of objectief zware inbreuk. Daarnaast mag het niet
mogelijk zijn om op een andere wijze een vergoeding te kunnen verkrijgen.259
Dit algemeen persoonlijkheidsrecht werd erkend binnen § 823 BGB wat tot gevolg heeft dat
schmerzensgeld bij de schending van het recht enkel mogelijk is bij ‘Unerlaubte Handlungen’. Binnen
het contractenrecht is geen immateriële vergoeding voor de schending van persoonlijkheidsrechten
mogelijk.260
49. Vandaag de dag is het bestaan van een algemeen persoonlijkheidsrecht volledig ingeburgerd in
het Duitse recht en worden er geen vragen meer gesteld bij de vergoeding van een schending
ervan. 261 Toch kent het BGB nog steeds geen wettelijke erkenning van een algemeen
persoonlijkheidsrecht ondanks de ingrijpende hervorming in 2002262 en blijft de rechtspraak dus van
groot belang.
4.2 Indirect slachtoffer
50. Net zoals in Nederland263 is ook naar Duits recht geen vergoeding voor genegenheidsschade
mogelijk. 264 In de Duitse rechtspraktijk spreekt men van ‘Schmerzensgeld für Angehörige’. Het
Bürgerliches Gesetzbuch bevat wel enkele bepalingen omtrent ‘Drittenschaden’ maar deze leveren
258
BGH 19 september 1961, BGHZ 35, 363 = NJW 1961, 2059 (Ginsengwurzel); J. GÖBEL, Geldentschädung und
Schmerzengeld, Kovergenz oder Divergenz?, Frankfurt am Main, Peter Lang, 2004, 113.
259
G. SCHIEMANN en M. MARTINEK, J. Von Staudingers Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch mit
Einführungsgesetz und Nebengesetzen, Buch 2, Recht der Schuldverhältnisse §§ 249-254 (Schadensersatzrecht),
Berlijn, Sellier-de Gruyter, 2005, 296.
260
I. SAGEL-GRANDE, Duits privaatrecht : een inleiding tot het hedendaagse recht tegen de achtergrond van
rechtshistorische en rechtsculturele ontwikkelingen, Antwerpen, Maklu, 2004, 211.
261
H. LANGE en G. SCHIEMANN, Handbuch des Schuldrechts: Schadensersatz 3.Auflage, Tübingen, Mohr Siebeck,
2003, 450.
262
Supra 36, nr. 45.
263
Supra 22, nr. 28.
264
C. HUBER, “Kein Angehörigenschmerzensgeld de lege lata – Deutschland auch künftig der letzte Mohikaner in
Europa oder ein Befreiungsschlag aus der Isolation”, NZV 2012, afl. 1, 5-11; U. MAGNUS, J. FEDTKE, “Nonpecuniary Loss under German Law” in W.V.H. ROGERS (ed.), Damages for Non-Pecuniary Loss in a Comparative
Perspective, ‘Tort and Insurance Law Vol. 2’, Springer-Verlag/Wien, Oostenrijk, 2001, (109) 114, nr. 13.
39
maar
weinig
op
voor
naastbestaanden
aangezien
ze
enkel
betrekking
hebben
op
vermogensschade.265 Een vergoeding voor immateriële schade is naar Duits recht niet mogelijk.
De argumenten die aangehaald werden bij de invoering van het Bürgerliches Gesetzbuch zijn
dezelfde als deze in Nederland.266 Vooreerst is er geen maatstaf voorhanden om verdriet te begroten
en herstel ervan is niet mogelijk. Daarnaast vreest men ook voor een ‘Prozeβlawine’, hoge
verzekeringspremies en onsmakelijke procespraktijken.267
Ook bij de aanpassingen van het BGB in 2002 werd geen immateriële vergoeding voor derden
voorzien wat in de rechtsleer werd betreurd.268
51. In de doctrine zijn veel voorstanders terug te vinden voor een invoering van een vergoeding voor
Angehörigenschmerzensgeld.269 Zo pleit HUBER voor een wettelijke regeling opgenomen in § 253 BGB.
Naar zijn mening zouden partners, ouders en kinderen een vergoeding van ongeveer € 15.000
moeten kunnen verkrijgen bij overlijden of ernstige verwonding van een naaste. In de situatie
waarbij een wettelijke regeling zou uitblijven voorziet hij een rol voor de rechtspraak. Deze zou
volgens hem via een uitbreiding van de schokschaderegeling of op basis van het grondrecht ‘Ehe und
Familie’270 een vergoeding voor derden mogelijk moeten maken.271 Anderen zoals KADNER zien eerder
heil in een systeem waar het overlijden van het slachtoffer een inbreuk op het algemene
persoonlijkheidsrecht van naasten inhoudt en dit in navolging van het Zwitserse recht272.273 Zelfs de
Senaat heeft reeds erkend dat het feit dat Duitsland geen Schmerzensgeld für Angehörige kent als
onbevredigend wordt bevonden.274
265
Het gaat over begrafeniskosten (§ 844 I BGB), onderhoudskosten (§844 II BGB) en verlies van werkkracht
(§845 BGB).
266
Supra 23, nr. 29.
267
A.J. VERHEIJ, Vergoeding van immateriële schade wegens aantasting in de persoon, Nijmegem, Ars aequi libri,
2002, 193.
268
C. KATZENMEIER, “Die Neuregelung des Anspruchs auf Schmerzensgeld”, JZ 2002, (1029) 1034-1035.
269
H. LANGE, G. SCHIEMANN, Schadensersatz, Tübingen, Mohr Siebeck, 2003, 427-428; G. WAGNER, “Ersatz
immaterieller Schäden: Bestandsaufnahme und europäische Perspektiven”, JZ 2004, (319) 325.
270
Art. 6 GG.
271
C. HUBER, “Kein Angehörigenschmerzensgeld de lege lata – Deutschland auch künftig der letzte Mohikaner in
Europa oder ein Befreiungsschlag aus der Isolation”, NZV 2012, afl. 1, 5-11.
272
Bundesgericht 22 april 1986, BGE 112 II 220.
273
T. KADNER, “Angehörigenschmerzensgeld im europäischen Privatrecht - die Schere schließt sich.
Entscheidung des österreichischen Obersten Gerichtshofes vom 16. Mai 2001 (und aktuelle Entwicklungen in
Schweden)”, ZEuP 2002, (834) 845-846.
274
T. KADNER, “Angehörigenschmerzensgeld im europäischen Privatrecht - die Schere schließt sich.
Entscheidung des österreichischen Obersten Gerichtshofes vom 16. Mai 2001 (und aktuelle Entwicklungen in
Schweden)”, ZEuP 2002, (834) 839.
40
52. Net zoals in het Nederlandse Baby Joost arrest275 heeft men reeds getracht een vergoeding voor
genegenheidsschade te verkrijgen via artikel 8 EVRM dat het recht op gezinsleven beschermt. Maar
ook hier werd deze argumentatie in de rechtspraak afgewezen.276
Of het Duitse recht ooit Angehörigenschmerzensgeld zal kennen, moet de toekomst uitwijzen maar
momenteel is er weinig animo op dit vlak. Tot nu toe werd enkel Schmerzensgeld toegewezen aan
naasten voor zover het recht hierop reeds bestond in hoofde van het overleden slachtoffer en de
vordering op zijn erfgenamen was overgegaan277 of in geval van schokschade278.
4.2.1 Schokschade
53. Ook Duitsland kent het figuur van de schokschade als ‘oplossing’ voor het gebrek aan
Schmerzensgeld für Angehörigen. 279 In de doctrine wordt dit aangeduid met de termen
‘Schockschäden’ of ‘haftungsbegründende Folgeschäden’.
In de rechtspraktijk worden strenge voorwaarden gesteld om zulke vorderingen te laten slagen.280
Vooreerst moet het gevolg van de emotionele schok meer zijn dan een louter slaapgebrek maar een
erkende psychiatrische ziekte. Het Bundesgerichtshof stelt zich op dit vlak zeer strikt op uitgaand van
het feit dat de wet op limitatieve wijze de vergoedbaarheid van schade aan derden heeft willen
regelen. 281 Vervolgens zijn zulke vorderingen enkel bestemd voor diegenen die een nauwe
persoonlijke relatie met het slachtoffer hebben. In het algemeen vallen kinderen, ouders en
echtgenoten hieronder282 maar ook een verloofde of levenspartner kan een recht op compensatie
hebben.283 Het geval waarin een vriendin als getuige van een ongeval psychisch letsel opliep werd in
de rechtspraak afgewezen.284
275
Supra 23, nr. 30.
BVerfG 8 maart 2000, NJW 2000, 2187.
277
BGH 12 mei 1998, BGHZ 138, 388. I. SAGEL-GRANDE, Duits privaatrecht : een inleiding tot het hedendaagse
recht tegen de achtergrond van rechtshistorische en rechtsculturele ontwikkelingen, Antwerpen, Maklu, 2004,
212.
278
Infra 41, nr. 53.
279
E. DEUTSCH, Unerlaubte Handlungen, Schadensersatz und Schmerzensgeld, Keulen, Carl Heymanns Verlag KG,
1993, 230; H. KÖTZ, G. WAGNER, Deliktsrecht, 11. Auflage, München, Vahlen, 2010, 293.
280
U. MAGNUS, J. FEDTKE, “Non-pecuniary Loss under German Law” in W.V.H. ROGERS (ed.), Damages for NonPecuniary Loss in a Comparative Perspective, ‘Tort and Insurance Law Vol. 2’, Springer-Verlag/Wien, Oostenrijk,
2001, (109) 110-111.
281
BGH 11 mei 1971, BGHZ 56, 163 = NJW 1971, 1883; BGH 4 april 1989, NJW 1989, 2317.
282
OLG Karlsruhe 18 oktober 2011, VersR 2012, 456; OLG Düsseldorf 15 november 2011, BeckRS 2012, 11205.
283
LG Frankfurt 18 maart 1969, NJW 1969, 2286.
284
LG Tübingen 29 november 1967, NJW 1968, 1187.
276
41
Op basis van deze voorwaarden kan een Verletzung der Gesundheit in de zin van § 823 I BGB worden
aangenomen waardoor een vordering voor immateriële schade op basis van § 253 II BGB mogelijk
is.285
De vergoeding die men zal verkrijgen op basis van een schokschadevordering bevat enkel een
compensatie voor de schade aan de eigen gezondheid en niet voor het leed dat men ervaart door het
overlijden van een naaste.286
Het gebrek aan genegenheidsschade en daarnaast het bestaan van schokschade wordt door
sommige auteurs terecht als onwenselijk beschouwd.287 We belanden hierdoor als het ware in een
situatie waarbij naastbestaanden zouden moeten hopen op een psychisch letstel om toch maar enige
vergoeding te kunnen krijgen. Daarnaast wordt het overlijden van het slachtoffer zelf niet erkent in
dit systeem.288
5. Europa
54. Het kan van belang zijn om het gegeven ‘immateriële schadevergoeding’ ook vanuit Europees
perspectief te bekijken. Er is immers een algemene tendens van harmonisatie waar te nemen in
Europa en dit via verordeningen en richtlijnen.289 Een algemeen Europees schadevergoedingsrecht
lijkt vandaag de dag nog veraf en misschien zelfs onmogelijk wegens culturele verschillen.290 Regels
omtrent schadevergoedingen komen vooral op nationaal niveau tot stand, wat leidt tot een
lappendeken aan vergoedingssystemen.291
Vooreerst bestaan er verscheidene soft law bronnen. Naast een resolutie uit 1975 van de Raad van
Europa, hebben verscheidene onderzoeksgroepen reeds geprobeerd algemene beginselen te
formuleren die eventueel als basis kunnen dienen bij een Europese harmonisatie. Zo kwamen in 2005
de Principles of European Tort Law (PETL) tot stand en in 2006 de Draft Common Frame of Reverence
285
H. KÖTZ, G. WAGNER, Deliktsrecht, 11. Auflage, München, Vahlen, 2010, 293.
H. KÖTZ, G. WAGNER, Deliktsrecht, 11. Auflage, München, Vahlen, 2010, 293.
287
T. KADNER, “Angehörigenschmerzensgeld im europäischen Privatrecht - die Schere schließt sich.
Entscheidung des österreichischen Obersten Gerichtshofes vom 16. Mai 2001 (und aktuelle Entwicklungen in
Schweden)”, ZEuP 2002, (834) 839; J. LUCKEY, “ He blew his mind out in a car… Ansprüche naher Angehöriger
beim Unfalltod”, SVR 2012, (1) 4.
288
C. MERTEN, Die Bewertung des menschlichen Lebens im Haftungsrecht, Frankfurt am Main, Peter Lang, 2007,
99.
289
Denken we bijvoorbeeld aan de financiële sector of de bescherming van de consument.
290
T.K. GRAZIANO, “Les ‘Principes du droit européen de la responsabilité délictuelle’ (Principles of European Tort
Law) – forces et faiblesses” in B. WINIGER (ed.), La responsabilité civile européenne de demain, Projets de
revision nationaux et principes européens, Brussel, Bruylant, 2008, (219) 245.
291
Zo blijkt ook uit de bespreking van België, Nederland, Engeland en Duitsland in deze masterproef.
286
42
(DCFR).292 Daarnaast hebben inwoners van landen die geen vergoeding voor derden kennen of
slechts een beperkte vorm ervan, in het verleden reeds getracht een vergoeding af te dwingen op
basis van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens.
5.1 Soft law bronnen
55. In 1975 heeft het Comité van Ministers van de Raad van Europa de resolutie ‘Compensation for
Physical Injury or Death’ opgesteld.293 Deze voorziet een recht op vergoeding voor naasten en
nabestaanden. Wanneer het directe slachtoffer slechts verwondingen opliep, kunnen enkel ouders
en de echtgeno(o)t(e) vergoeding krijgen voor hun moreel leed indien dit van uitzonderlijke aard
is.294 Bij overlijden van het slachtoffer wordt een onderscheid gemaakt tussen landen die reeds zo’n
recht kennen en deze die dit niet doen.295 In het eerste geval dringt men aan om dit recht niet verder
uit te breiden om zo nog grotere verschillen binnen Europa te vermijden. In het tweede geval
voorziet men enkel een recht voor de echtgenoot, kinderen, ouders en verloofde van het slachtoffer
indien ze daarenboven een nauwe affectieve band hebben.
Het praktisch belang van deze resolutie is miniem. Vooreerst omdat de meeste landen aan
slachtoffers een uitgebreider recht toekennen dan wat bepaald wordt in de resolutie. Ten tweede
geeft een resolutie enkel het standpunt van de Europese Unie weer met betrekking tot een bepaalde
materie. Het was geenszins de bedoeling deze regels verplicht te stellen op Europese schaal maar
eerder bestaande en toekomstige rechten te beperken om grote verschillen binnen Europa te
vermijden. Nationale overheden kunnen op deze wijze gestuurd worden bij het opstellen van
toekomstige wetgeving. Landen die geen vergoeding voor genegenheidsschade kennen, kunnen de
resolutie wel aangrijpen als een grond voor de invoering ervan.
56. The Principles of European Tort Law (PETL) creëren in artikel 10.101 een recht op vergoeding voor
het directe slachtoffer door het aanhalen van de Differenzhypothese296. Verder verduidelijkt het PETL
in de eerste paragraaf van artikel 10.301 in welke situaties een immateriële vergoeding vorderbaar
292
K. OLIPHANT, “Comparative Remarks” in H. KOZIOL, B.C. STEININGER (eds.), European Tort Law 2007, Wenen,
Springer-Verlag, 2008, (617) 619.
293
Resolutie (75) 7 van het Comité van Ministers van de Raad van Europa (14 maart 1975), (1975).
294
Art. 13 Resolutie (75) 7 van het Comité van Ministers van de Raad van Europa (14 maart 1975), (1975).
295
Art. 19 Resolutie (75) 7 van het Comité van Ministers van de Raad van Europa (14 maart 1975), (1975).
296
Supra 5, nr. 2.
43
is297, namelijk bij letselschade of bij een inbreuk op een persoonlijkheidsrecht. Deze vergoeding voor
het directe slachtoffer is niets nieuws onder de zon aangezien dit over het algemeen aanvaard wordt
in Europa. Belangrijker is dat artikel 10.301 tevens een recht op vergoeding voor
genegenheidsschade voorziet zowel in geval van overlijden als ernstige verwonding van het directe
slachtoffer, wat niet rust op een Europese consensus aangezien Nederland en Duitsland dit niet
erkennen. Dit recht voor derden wordt gekoppeld aan de voorwaarde dat men een nauwe
persoonlijke relatie met het directe slachtoffer moet hebben en is mogelijk bij overlijden of ernstige
verwonding van deze laatste. Een specifieke opsomming van aanspraakgerechtigden wordt niet
gegeven maar de begeleidende commentaar door de European Group on Tort Law maakt duidelijk
dat deze verhoudingen enige gelijkenis moeten vertonen met een familiale relatie.298
Van een absoluut recht op genegenheidsschade kunnen we in dit geval echter niet spreken. Het recht
moet immers genuanceerd worden daar het artikel aan de rechter discretionaire ruimte laat bij het
toekennen van deze vergoedingen.299 De beperkende wijze waarop vergoedingen aan indirecte
slachtoffers geregeld zijn, houdt bovendien in dat ze als een uitzondering moeten aanzien worden op
het algemene principe van vergoeding van directe slachtoffers.300
57. Specifiek voor verlies door derden bepaalt boek VI van de Draft Common Frame of Reverence
(DCFR) in de eerste paragraaf van artikel 2:202 dan weer het volgende:
“Immaterieel verlies veroorzaakt aan een natuurlijke persoon ten gevolge van het letsel of
het overlijden van een ander is rechtens relevante schade indien die persoon ten tijde van
het letsel of het overlijden in een bijzonder hechte persoonlijke betrekking tot de gekwetste
stond.”301
297
Art. 10.301 (1) PETL bepaalt ‘Considering the scope of its protection (Art. 2:102), the violation of an interest
may justify compensation of non-pecuniary damage. This is the case in particular where the victim has suffered
personal injury; or injury to human dignity, liberty, or other personal rights. Non-pecuniary damage can also be
the subject of compensation for persons having a close relationship with a victim suffering a fatal or very
serious non-fatal injury.’
298
W.V.H. ROGERS, “ Non-Pecuniary Damage” in EUROPEAN GROUP ON TORT LAW, Principles on European Tort law,
Text and Commentary, Wenen, Springer-Verlag, 2005, 175, nr. 8.
299
W.V.H. ROGERS, “ Non-Pecuniary Damage” in EUROPEAN GROUP ON TORT LAW, Principles of European Tort Law,
Text and Commentary, Wenen, Springer-Verlag, 2005, 174-175.
300
C.C. VAN DAM, E. ENGELHARD en I. GIESEN, “Third party losses in a comparative perspective. Three short lectures
in honour of W.V.H. Rogers”, Utrecht Law Review 2007, (70) 94.
301
Deze Nederlandse vertaling is terug te vinden in STUDY GROUP ON A EUROPEAN CIVIL CODE, Non-Contractual
Liability Arising out of Damage Caused to Another (PEL Liab. Dam.) prepared by Christian von Bar, Munchen,
Bruylant, 2009, 43.
44
Dit recht werd door de Study Group on a European Civil Code bewust ingevoerd ondanks de afwijzing
ervan in sommige landen. Men vindt het zelfs onaanvaardbaar dat binnen Europa immateriële
schade van derden nog steeds niet algemeen wordt erkend.302 Verder bepaalt de Study Group dat de
beperking van de kring der gerechtigden, via het criterium van een affectieve band, loutere vrienden
en collega’s uitsluit van het verkrijgen van een vergoeding.303 In tegenstelling tot het PETL vindt de
beperking van het recht op genegenheidsschade plaats via de gerechtigden en niet op basis van het
letsel zoals in het PETL waar enkel bij overlijden of een ernstig letsel een vergoeding mogelijk is.
Ondanks de grote gelijkenissen met het PETL, gaat het DCFR hier eerder uit van een open stelsel dat
dichter aansluit bij het systeem van België en Frankrijk.304 De immateriële vergoeding aan derden
wordt niet als een uitzondering aanzien maar als één van de vele opties om schade te recupereren.
5.2 EVRM
58. In landen die geen vergoeding voor genegenheidsschade kennen, komen vaak schrijnende
situaties voor waarbij ouders en andere naasten geen erkenning krijgen voor hun leed bij het
overlijden of het ernstig gekwetst raken van een dierbare. Het kan dan ook niet verwonderen dat
men in deze situaties naar alternatieven op zoek is gegaan. Een vordering op basis van het Europees
Verdrag voor de Rechten van de Mens is daar één van.
De idee is om via het recht op family life, vervat in art. 8 EVRM, een vergoeding voor
genegenheidsschade te krijgen. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft in het
verleden steeds veel belang gehecht aan het recht op een ongestoord gezinsleven305 en slachtoffers
willen dit dan ook laten doorwerken in het aansprakelijkheids- en schadevergoedingsrecht.306
Bij de bespreking van het Nederlandse Baby Joost arrest werd hier reeds aandacht aan geschonken
en ook in het Taxibus arrest werd een beroep gedaan op het EVRM. In beide gevallen werden de
vorderingen afgewezen. De motivering voor de afwijzing in het Taxibus arrest is volgens LINDENBERGH
een correcte, namelijk dat het gaat om een gedraging die geen rechtstreekse inbreuk op het recht op
302
STUDY GROUP ON A EUROPEAN CIVIL CODE, Non-Contractual Liability Arising out of Damage Caused to Another
(PEL Liab. Dam.) prepared by Christian von Bar, Munchen, Bruylant, 2009, 390.
303
STUDY GROUP ON A EUROPEAN CIVIL CODE, Non-Contractual Liability Arising out of Damage Caused to Another
(PEL Liab. Dam.) prepared by Christian von Bar, Munchen, Bruylant, 2009, 391.
304
C.C. VAN DAM, E. ENGELHARD en I. GIESEN, “Third party losses in a comparative perspective. Three short lectures
in honour of W.V.H. Rogers”, Utrecht Law Review 2007, (70) 98.
305
EHRM 8 juli 1987, nr. 9749/82, W/Verenigd Koninkrijk.
306
S.D. LINDENBERGH, “Smartengeld voor naasten: de rechter heeft zijn werk gedaan en de wetgever moet de
klus afmaken”, AV&S 2008, afl. 5, nr. 10 en www.kluwernavigator.nl.
45
gezinsleven oplevert.307 Een onrechtmatige daad zou in deze opvatting slechts feitelijke gevolgen
hebben op het gezinsleven maar geenszins een directe inbreuk vormen op de eerbiediging van het
gezinsleven. Rechtspraak van het EHRM omtrent de combinatie van art. 8 EVRM en een vergoeding
voor genegenheidsschade, is nog niet bekend. Volgens LINDENBERGH zal dit in de toekomst
waarschijnlijk ook niet snel gebeuren.308
Andere artikelen die reeds het voorwerp vormden van een vordering zijn art. 2 (recht op leven)309,
art. 3 (verbod op onmenselijke behandeling)310en art. 13 (effectief rechtsmiddel)311. In Engeland
wordt het EVRM vooral gebruikt om de beperkte kring van gerechtigden uit de Fatal Accidents Act te
omzeilen.312 Zo werden door het EHRM reeds vergoedingen toegekend aan de ouders van een
meerderjarig kind313 en de broer van een overleden slachtoffer314. Claims op basis van het EVRM
hebben in Duitsland dan weer vooral betrekking op persoonlijkheidsrechten.315
Het verkrijgen van een vergoeding voor immateriële schade door naasten via het EVRM blijkt uit de
rechtspraak van het EHRM dus weldegelijk mogelijk.
307
S.D. LINDENBERGH, “Smartengeld voor naasten: de rechter heeft zijn werk gedaan en de wetgever moet de
klus afmaken”, AV&S 2008, afl. 5, nr. 10 en www.kluwernavigator.nl.
308
S.D. LINDENBERGH, “Smartengeld voor naasten: de rechter heeft zijn werk gedaan en de wetgever moet de
klus afmaken”, AV&S 2008, afl. 5, nr. 10 en www.kluwernavigator.nl.
309
EHRM 14 maart 2002, nr. 46477/99, Edwards/Verenigd Koninkrijk.
310
EHRM 10 mei 2001, nr. 29392/95, Z en anderen/Verenigd Koninkrijk.
311
EHRM 17 maart 2005, nr. 50196/99, Bubbins/Verenigd Koninkrijk.
312
H. MCGREGOR, McGregor on damages, Londen, Sweet & Maxwell, 2009, 1762-1769.
313
EHRM 20 mei 1999, nr. 21594/93, Ogur/Turkije.
314
EHRM 8 juli 1999, nr. 23657/94, Cakici/Turkije.
315
EHRM 24 juni 2004, nr. 59320/00, Caroline von Hannover/Duitsland.
46
Deel III: De vergoeding
1. Algemene beginselen316
59. Wegens de beknoptheid van het Belgisch wettelijk aansprakelijkheidsregime is het vaak aan
rechtspraak en rechtsleer om uit het beperkt aantal wetsartikelen algemene principes af te leiden.
Inzake de vergoeding denken we aan het principe van de integrale schadeloosstelling, de beoordeling
in concreto en het herstel in natura. Deze basisprincipes zijn ook terug te vinden in de andere
onderzochte rechtstelsels.
In wat volgt zal eerst dieper ingegaan worden op deze algemene beginselen waarna per land een
overzicht zal worden gegeven van de concrete beoordelingselementen bij het bepalen van de
omvang van een vergoeding voor immateriële schade en de toepassing ervan in praktijk.
1.1. Vergoeding in integrum
60. Op basis van art. 1382 BW dient de aansprakelijk gestelde de schade te vergoeden die hij heeft
veroorzaakt. Sinds de invoering van het Burgerlijk Wetboek wordt aangenomen dat de wetgever een
integrale vergoeding vooropstelt.317 Art. 1382 BW houdt immers geen enkele beperking in, noch lijkt
het toe te laten slechts een gedeeltelijke vergoeding toe te kennen. Zoals RONSE het vooropstelt dient
een vergoeding dus steeds “én volledig én juist passend” te zijn, alsook “geheel de schade en niets
dan de schade” te vergoeden.318 Om aan deze vereisten te voldoen zal de schadebeoordeling in
concreto moeten geschieden.319
Het principe van een volledige en passende vergoeding kan echter als een utopie beschouwd worden
wat betreft immateriële schade. Pijn en verdriet zijn immers niet in pecuniaire termen om te zetten
en kunnen dus niet exact begroot worden. In de rechtspraak wordt deze schadesoort dan ook ex
aequo et bono begroot. Hoewel bij voorrang de schade volledig en correct begroot dient te worden,
316
In deze masterproef zal niet verder ingegaan worden op de technische berekening van schadevergoedingen.
Zie hiervoor onder andere: L. DE SOMER, “Begroting en schadeloosstelling” in Handboek Letselschade Gemeen
Recht, Mechelen, Kluwer, afl. 39., A.IV-3/10- A.IV-3/27; H. ULRICHTS, “Aandachtspunten en reflectie vanuit de
praktijk” in J.-L. DESMECHT, T. PAPART, W. PEETERS (eds.), Indicatieve tabel 2012, Brugge, Die Keure, 2012, 217-255.
317
D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch
privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, 22.
318
J. RONSE, Schade en schadeloosstelling, Deel I in APR, Gent, E.Story-Scientia, 1984, 173.
319
Infra 49, nr. 62.
47
kan een schatting naar billijkheid ook aanvaard worden wanneer de schade zeker is. 320 Een
slachtoffer dat moeilijk de omvang van zijn schade kan aantonen, zoals dit het geval is bij
immateriële schade, zal dan moeten aangeven dat zijn schade niet via een bepaalde
berekeningswijze kan worden vastgesteld en er onvoldoende gegevens zijn om
een precieze
berekening uit te voeren.321 Dit laat aan de rechter enkel nog een schatting naar billijkheid toe. Dit is
ook in de andere rechtsstelsels het geval.322 Kijken we naar het Engelse recht dan spreekt MCGREGOR
over het toekennen van een ‘conventional sum’ inzake immateriële schade.323 In Duitsland steunt de
vergoeding naar billijkheid dan weer op de begrippen ‘Ausgleich’ en ‘Genugtuung’.324
61. In onze buurlanden wordt er eveneens uitgegaan van het principe dat een volledige vergoeding
het meest passende middel is om schadeherstel te bewerkstelligen. In Nederland is dit principe niet
terug te vinden in een wettelijke regel maar kan ze afgeleid worden uit bijvoorbeeld art. 6:74 en
6:162 BW.325 Wegens de aard van de schade is een integrale vergoeding natuurlijk niet mogelijk bij
immateriële schade vandaar dat in dit specifiek geval de wet enkel een vergoeding naar redelijkheid
toekent.326 Ook in Engeland wordt de integrale vergoeding in praktijk toegepast.327 Enkel in Duitsland
werd het principe van de integrale vergoeding ingeschreven bij wet, namelijk in § 249 I BGB.328
In tegenstelling tot het Belgische recht wordt het principe van integrale vergoeding in voornoemde
rechtsstelsels steeds beknot door de wettelijke inperkingen aan het recht op vergoeding van
immateriële
schade.
Door
de
te
vergoeden
schadeposten
329
en
de
kring
van
aanspraakgerechtigden330 te begrenzen, kan er in Nederland en Duitsland niet gesproken worden van
320
R.O. DALCQ, Traité de la responsabilité civile, II, Le lien de causalité, le dommage et sa réparation in Les
Novelles, Droit civil, Brussel, Larcier, 1962, 768.
321
D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch
privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, 71.
322
J. SPIER, T. HARTLIEF, G.E. VAN MAANEN en R.D. VRIESENDORP, Verbintenissen uit de wet en schadevergoeding,
Deventer, Kluwer, 2009, 243-244.
323
H. MCGREGOR, McGregor on damages, Londen, Sweet & Maxwell, 2009, 1449.
324
E. DEUTSCH, Unerlaubte Handlungen, Schadensersatz und Schmerzensgeld, Keulen, Carl Heymanns Verlag KG,
1993, 233; B.S. MARKESINIS, H. UNBERATH, The German Law of Torts, A Comparative Treatise, Oxford, Hart
Publishing, 2002, 916.
325
Parl. Gesch. Boek 6, p. 440; A.R. BLOEMBERGEN, S.D. LINDENBERGH, Schadevergoeding : algemeen, deel 1,
Deventer, Kluwer, 2001, 17.
326
Art. 6:106 BW.
327
P. GILIKER en S. BECKWITH, Tort, Londen, Sweet & Maxwell, 2011, 2-3; J. STEELE, Tort Law: Text, Cases, and
Materials, Oxford, University Press, 2007, 490-491.
328
B.S. MARKESINIS, H. UNBERATH, The German Law of Torts, A Comparative Treatise, Oxford, Hart Publishing,
2002, 19.
329
Enkel in de bij wet voorziene gevallen ontstaat een recht op vergoeding van immateriële schade in hoofde
van het directe slachtoffer. Voor Nederland en Duitsland is dit terug te vinden in respectievelijk art. 6:95 BW en
§ 253 BGB. Zie Supra 21, nr. 25 en 36, nr. 44.
330
Zowel Nederland als Duitsland kennen geen vergoeding voor genegenheidsschade. Zie supra 22, nr. 28 en
39, nr. 50.
48
een integrale vergoeding in de ruimste zin van het woord. Hetzelfde zien we terug in de Engelse Fatal
Accidents Act en de vergoeding van schokschade aldaar.331
Een bijkomende uitzondering die in alle besproken rechtstelsels voorkomt is de graad van schuld van
het slachtoffer. Wanneer een slachtoffer heeft bijgedragen tot zijn eigen schade kan er
redelijkerwijze niet verwacht worden van de dader dat deze de volledige schade vergoedt.332 In
Nederland is deze uitzondering terug te vinden in art 6:101 BW. Ook het Engelse recht bepaalt
hetzelfde in s.1 van de Law Reform (Contributory Negligence) Act 1945.333 In Duitsland wordt dit
weergegeven door artikel § 254 BGB. Wanneer een dader slechts gedeeltelijk aansprakelijk is
ingevolge een fout van het slachtoffer zal geen integrale vergoeding toegekend worden.334
1.2 Begroting in concreto
62. Aangezien schade steeds integraal in rekening moet worden gebracht, moet ze zeer nauwkeurig
worden opgemeten. Hieruit vloeit dus de evaluatie in concreto voort.335 De feitenrechter zal steeds
oog moeten hebben voor ieder facet van het schadegeval dat relevant kan zijn bij de begroting van
de schade om zo tot een ‘volledig en juist passend herstel’ te komen. Aangezien ook de andere
rechtsstelsels het principe van integrale vergoeding kennen, kan worden aangenomen dat ook daar
de rechter steeds de omvang van de vergoeding bepaalt op grond van de concrete
omstandigheden.336 Het Duitse BGB drukte dit uit als zijnde ‘dem Fall ein besonderes Gepräge
geben’.337
63. Deze concrete schadebeoordeling moet echter worden gerelativeerd in het licht van de aard van
immateriële schade. Aangezien deze schadesoort niet in cijfers uit te drukken valt en een volledige
vergoeding dus steeds onmogelijk is, volgt dat ook de concrete schadebeoordeling zijn beperkingen
kent. De doctrine verwijst in dit opzicht steeds naar het onderscheid tussen concrete en abstracte
331
Supra 31, nr. 39 en P. GILIKER en S. BECKWITH, Tort, Londen, Sweet & Maxwell, 2011, 3.
Cass. 5 oktober 1995, RW 1997, 997; B. WEYTS, Fout van het slachtoffer in het buitencontractueel
aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2003, 5.
333
Een praktijkvoorbeeld: Sahib Foods Ltd v Paskin Kyriakides Sands [2003] EWCA Civ 1832, 93 Con. L.R. 1 (CA).
334
B. MARKESINIS, M. COESTER, G. ALPA en A. ULLSTEIN, Compensation for Personal Injury in English, German and
Italian Law, Cambridge, University Press, 2005, 22-23.
335
D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch
privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, 23.
336
Nederland: S.D. LINDENBERGH, Smartengeld, Deventer, Kluwer, 1998, 226-227; Duitsland: P. KUHN, “Personal
injury compensation in The Federal Republic of Germany” in M. B ONA en P. MEAD (eds.), Personal injury
compensation in Europe, Antwerpen, Kluwer, 2003, (207) 219; Engeland: B. MARKESINIS, M. COESTER, G. ALPA en
A. ULLSTEIN, Compensation for Personal Injury in English, German and Italian Law, Cambridge, University Press,
2005, 50.
337
BGH 6 juli 1955, NJW 1955, 1675-1678.
332
49
begroting. Daar waar men steeds aandacht moet besteden aan de specifieke karakteristieken van
een schadegeval bij een concrete begroting, laat een abstracte raming dit niet toe. 338 Bij deze laatste
begrotingswijze wordt uitgegaan van een doorsnee persoon die zich in dezelfde omstandigheden
bevindt los van elke subjectieve factor. Gelet op de aard van immateriële schade en de
bewijsmoeilijkheden, is het soms meer aangewezen deze tactiek te gebruiken.339 Het ontstaan van de
Indicatieve Tabel die onder andere een lijst van forfaitaire vergoedingsbedragen bevat, heeft de
abstracte schadebegroting in de hand gewerkt. De bedragen in deze tabel werden immers
losgekoppeld van de specifieke individuele omstandigheden die aan de basis ervan liggen. Ook in
onze buurlanden heeft de problematiek omtrent de begroting van immateriële schade geleid tot een
eerder abstracte benadering ervan. In Nederland bepaalt art. 6:97 BW dat een rechter schade steeds
dient te begroten op een wijze die het meest met de aard ervan in overeenstemming is. Wanneer de
omvang van de schade niet nauwkeurig kan worden bepaald, bestaat dus de mogelijkheid om van de
specifieke omstandigheden te abstraheren. 340 De keuzevrijheid van de rechter tussen concrete en
abstracte begroting leidt men af uit de parlementaire voorbereiding.341 Bij het bepalen van de
omvang van smartengeld zal de Nederlandse rechter kunnen terugvallen op de Smartengeldbundel
van de ANWB.342 Deze geeft een overzicht van uitspraken waarin smartengeld werd toegekend. Het
Engelse recht maakt een onderscheid tussen ‘general’ en ‘special damages’. De eerste soort wordt
uitgereikt bij immateriële schade, wat inhoudt dat de schade uit een onrechtmatige daad wordt
vermoed en de benadeelde geen verdere bewijslast draagt.343 Ook hier ontstond in de loop der tijd
een hulpmiddel voor de rechter, namelijk de Guidelines for the Assessment of General Damages in
Personal Injury Cases.344 Daarnaast ziet ook Duitsland heil in een ‘objektivierung’ om vergoedingen
voor immateriële schade vast te stellen.345 Hulpmiddel van dienst zijn de Schmerzensgeldtabelle die
een oplijsting van rechterlijke uitspraken bevatten.346
Wat de vergoeding voor immateriële schade betreft, neigen alle besproken rechtssystemen dus naar
een abstracte schadebegroting. Na het bestuderen van de verschillende ‘hulpmiddelen’ die in elk
338
H. ULRICHTS, Schaderegeling in België, Mechelen, Kluwer, 2010, 108-109.
E. DIRIX, “Abstracte en concrete schade”, RW 2000-01, 1329.
340
T. HARTLIEF, “Recht doen met abstracte schadebegroting”, NJB 2012, 2463; J. SPIER, T. HARTLIEF, G.E. VAN
MAANEN en R.D. VRIESENDORP, Verbintenissen uit de wet en schadevergoeding, Deventer, Kluwer, 2009, 243-244.
341
Parl. Gesch. Boek 6, 339.
342
M. DONKERLO en M.L.A. VAN WERKHOVEN (red.), Smartengeld. Uitspraken van de Nederlandse rechter over de
vergoeding van immateriële schade, Den Haag, ANWB, 2012, 272 p.
343
H. MCGREGOR, McGregor on damages, Londen, Sweet & Maxwell, 2009, 21.
344
X, Guidelines for the assessment of general damages in personal injury cases, compiled for the Judicial
College by Mr MACKAY, J., BRUFFELL, M., CHERRY, J., HUGHES, A. and TILLETT, M., Oxford, Oxford University Press,
2013, 112 p.
345
A. SLIZYK, Beck’sche Schmerzensgeldtabelle, Von Kopf bis Fuß, München, Verlag C.H. Beck, 2001, 7.
346
A. SLIZYK, Beck’sche Schmerzensgeldtabelle 2013, München, Beck'sche Verlagsbuchhandlung, 2012, 741 p.
339
50
land tot stand kwamen, kan besloten worden dat België en Engeland het verst gaan in deze abstracte
raming. De Nederlandse Smartengeldbundel en de Duitse Schmerzensgeldtabelle hebben het opzet
een beeld te geven van de recentste rechterlijke uitspraken met betrekking tot immateriële schade
zonder daarbij richtbedragen te poneren. Dit in tegenstelling tot de Indicatieve Tabel en de Engelse
Guidelines die geen opsomming geven van uitspraken maar die respectievelijk op forfaitaire basis
een bedrag voorstellen en een marge aangeven.
1.3 Specifiek herstel
64. Het basisprincipe inzake aansprakelijkheid in België is een vergoeding in natura.347 Hoewel dit het
algemene principe is, zal in praktijk een vergoeding bij equivalent de voorkeur genieten348. Het hoeft
immers geen verder betoog dat een specifiek herstel in geval van immateriële schade vaak moeilijk
is. Het morele leed dat een slachtoffer ervaart naar aanleiding van een onrechtmatige daad kan niet
zomaar uitgewist worden door enkele herstelmaatregelen. Een herstel naar de positie waarin het
slachtoffer zich bevonden zou hebben zonder de onrechtmatige daad is dan ook nauwelijks mogelijk
of denkbaar. Sommige auteurs opperen dat dit wel enigszins mogelijk is mits enige creativiteit binnen
de rechtbanken op vlak van herstelbeleid. Zij stellen dat een vergoeding in geld niets oplost indien er
geen begeleiding is en pleiten er dan ook voor eerst alle nuttige herstelmiddelen aan te wenden en
zich dan pas te buigen over een vergoeding.349
Naast een geldelijke vergoeding kan de rechter ook andere middelen aanwenden om het leed van
slachtoffers te verzachten, zoals bijvoorbeeld het publiceren van een vonnis bij een geval van
onrechtmatige aantasting van eer en goede naam.350
65. In de andere onderzochte rechtsstelsels lijkt enkel Duitsland het principe van vergoeding in
natura voorop te stellen. § 249 I BGB geeft in eerste instantie de voorkeur aan ‘Naturalrestitution’
maar ingeval Schmerzensgeld zal een vergoeding bij equivalent evident realistischer zijn.351 Het
Nederlands en Engels recht wijken af van dit basisprincipe. Zo stelt art. 6:103 BW dat
347
Cass. 21 april 1994, Arr. Cass. 1994, 392.
D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch
privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, 65.
349
VANDEWEERDT, M. en VIANE, J., “Beknopte inleiding tot de schadeleer” in M. V AN DEN BOSSCHE (ed.), De nieuwe
indicatieve tabel: een praktisch werkinstrument voor de evaluatie van menselijke schade, Brussel, Larcier, 2001,
(177) 225.
350
Rb. Brugge 1 juni 1992, RW 1994-95, 1200.
351
H. LANGE en G. SCHIEMANN, Handbuch des Schuldrechts: Schadensersatz 3.Auflage, Tübingen, Mohr Siebeck,
2003, 218-219.
348
51
schadevergoedingen principieel in geld worden voldaan. Enkel wanneer de benadeelde een andere
vergoedingswijze vordert, kan een vergoeding in natura op de voorgrond treden.352 Ook het Engelse
recht kent een gelijkaardige systematiek.353
1.4 Tijdstip van beoordeling
66. Om tot een correcte begroting van de schade te komen, zal de feitenrechter zich zo dicht
mogelijk moeten plaatsen bij het ogenblik van effectief schadeherstel.354 In praktijk zal dit vaak
moeilijk zijn gelet op de gevolgen van de schade die zich uitstrekken in de tijd. Daarom werd
vastgelegd dat de beoordeling plaatsvindt op het tijdstip van de uitspraak rekening houdend met alle
feitelijke gegevens waar de rechter op dat ogenblik over beschikt. Dit werd in 1948 voor het eerst
door het Hof van Cassatie geoordeeld355 en door de rechtsleer unaniem overgenomen.356 De factoren
die de rechter in beschouwing neemt dienen wel in verband te staan met de onrechtmatige daad
alsook de schade.357 Wat toekomstige gevolgen betreft kunnen enkel deze die voldoende zeker zijn in
rekening worden gebracht. Louter hypothetische gevolgen kunnen geen effect hebben.358
67. Het Nederlandse tijdstip van beoordeling stemt overeen met het Belgische.359 Ook in Engeland
vindt de concrete beoordeling plaats op het moment van de uitspraak. Elke factor die een invloed
kan hebben op de vergoeding en zich sinds het ongeval heeft voorgedaan moet in rekening worden
gebracht. Wat de toekomst betreft zullen enkel de voorzienbare gevolgen een rol spelen.360 Ten
slotte geldt ook hetzelfde in Duitsland.361 Daar wordt trouwens specifiek bij wet bepaald, namelijk §
287 ZPO, dat een rechter een immateriële vergoeding als maandelijkse rente kan uitkeren. Het feit
352
A.J. VERHEIJ, Onrechtmatige daad, Deventer, Kluwer, 2005, 152.
H. MCGREGOR, McGregor on damages, Londen, Sweet & Maxwell, 2009, 4; J.M. BARENDRECHT, H.M. STORM,
Berekening van schadevergoeding, Zwolle, W.E.J. Tjeen Willink, 1995, 7.
354
A. VAN OEVELEN, G. JOCQUÉ, C. PERSYN en B. DE TEMMERMAN, “Overzicht van rechtspraak. Onrechtmatige daad:
schade en schadeloosstelling (1993-2006)”, TPR 2007, (933) 980-982.
355
Cass. 29 september 1948, Pas. 1948, I, 509, JT 1949, 68. Dit werd later nog meermaals bevestigd: Cass. 27
januari 1994, Arr. Cass. 1994, 109, Pas. 1994, I, 114, RW 1995-96, 149; Cass. 23 januari 1996, RGAR 1997, nr.
12.840; Cass. 22 november 2005, RGAR 2006, nr. 14.177.
356
D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch
privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, 73.
357
A. VAN OEVELEN, G. JOCQUÉ, C. PERSYN en B. DE TEMMERMAN, “Overzicht van rechtspraak. Onrechtmatige daad:
schade en schadeloosstelling (1993-2006)”, TPR 2007, (933) 982.
358
L. DE SOMER, “Tijdstip waarop de schade wordt begroot” in X, Handboek Letselschade Gemeen Recht 2013,
afl. 40, (A.VI-1/1) A.VI-3/7.
359
S.D. LINDENBERGH, “Inleiding vaststelling van schade en de rol van de deskundige daarbij”, NTBR 2007, 428.
360
C. GARNER, K. ALLEN, A. COATES, P. EDWARDS, J.M. WILLIAMS, P. MEAD, E. SMITH en S. BRITTENDEN, “Personal injury
compensation in England and Wales” in M. BONA en P. MEAD (eds.), Personal injury compensation in Europe,
Antwerpen, Kluwer, 2003, (105) 129; H. MCGREGOR, McGregor on damages, Londen, Sweet & Maxwell, 2009,
1317.
361
H. LANGE, G. SCHIEMANN, Schadensersatz, Tübingen, Mohr Siebeck, 2003, 45.
353
52
dat deze rente kan aangepast worden aan de inflatie houdt geenszins in dat een dynamische
vergoeding wordt toegekend.362
2. België
2.1 Concrete beoordeling
68. Op grond van vaststaande cassatierechtspraak ligt van oudsher vast dat de raming van schade
binnen de bevoegdheid van de feitenrechter ligt.363 Het Hof zelf is niet bevoegd toezicht uit te
oefenen op de beoordeling van de concrete gegevens waarop een feitenrechter zijn begroting
steunt.364 Wel staat het aan het Hof van Cassatie vrij om na te gaan of de vastgestelde feiten
voldoende grondslag opleveren voor de conclusies die de rechter daaruit in rechte maakt.365 Zo zal
het toezien op de naleving van het beginsel van integraal schadeherstel en werden reeds uitspraken
vernietigd die voorzagen in een dubbele vergoeding voor een bepaalde schadepost366 of waar een
vergoeding werd toegekend voor niet geleden schade367. Het Hof kan ook interveniëren wat betreft
de verplichte motivering bij het bepalen van een schadevergoeding en het feit dat een rechter zich
binnen de conclusies van de partijen dient te houden.368 Afgezien van deze gevallen kan het Hof van
Cassatie dus geen toezicht uitoefenen en ligt de appreciatiebevoegdheid volledig bij de feitenrechter.
69. Zoals in het algemene deel uitgelegd, dient de vergoeding voor immateriële schade in België in
concreto door de feitenrechter begroot te worden.369 Enkele factoren die een rol kunnen spelen bij
deze raming zijn de leeftijd van het slachtoffer370, de tragische omstandigheden van het ongeval371,
de duur van samenwoning372 enz. Van sommige andere omstandigheden wordt aangenomen dat zij
362
P. KUHN, “Personal injury compensation in The Federal Republic of Germany” in M. B ONA en P. MEAD (eds.),
Personal injury compensation in Europe, Antwerpen, Kluwer, 2003, (207) 234.
363
R.O. DALCQ, Traité de la responsabilité civile, II, Le lien de causalité, le dommage et sa réparation in Les
Novelles, Droit civil, Brussel, Larcier, 1962, 766.
364
Cass. 10 april 1972, Arr. Cass. 1972, 736, Pas. 1972, I, 723.
365
Cass. 4 maart 1999, Arr. Cass. 1999, 314, Pas. 1999, I, 322.
366
Cass. 24 februari 1975, Arr.Cass. 1975, 711, Pas. 1975, I, 646.
367
Cass. 7 juni 2000, Arr. Cass. 2000, 1048, Pas. 2000, I, 1031.
368
D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch
privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, 67.
369
Supra 49, nr. 62.
370
Brussel 20 september 2011, RGAR 2012, nr. 14889.
371
Corr. Leuven 13 november 2003, NJW 2004 (verkort), 632.
372
Pol. Brussel 2 februari 2009, VAV 2010, 433.
53
nooit in aanmerking mogen genomen worden door de feitenrechter. Het gaat dan om de financiële
situatie van de dader en het slachtoffer en het feit of partijen al dan niet verzekerd zijn.373
70. Enkele bijzondere omstandigheden hebben reeds aanleiding gegeven tot discussie in rechtspraak
en rechtsleer. Eerst en vooral kan de minder bewuste beleving van de schade door een slachtoffer
een invloed hebben op de toegekende vergoeding. 374 Het Hof van Cassatie heeft enerzijds
geoordeeld “dat het recht op volledige vergoeding van de geleden (morele) schade niet
onderworpen is aan de voorwaarde dat de getroffene in staat is te beseffen dat het toegekende
bedrag dient ter vergoeding van de schade”.375 Anderzijds besliste het Hof dat de feitenrechter bij de
begroting van de vergoeding het verminderde bewustzijn van het slachtoffer als gevolg van zijn
geestelijke gezondheid in aanmerking mag nemen.376 In de lagere rechtspraak kunnen dan ook
beslissingen teruggevonden worden die wel of niet rekening houden met het verminderde
bewustzijn van het slachtoffer. Zo werd aan een dementerende vrouw een lage vergoeding
toegekend bij het overlijden van haar man die nochtans dagelijks voor haar verzorging instond.377
Anders oordeelde de Correctionele Rechtbank te Brussel toen deze een passende vergoeding
toekende aan een zwaar gehandicapt kind na het verlies van een ouder.378 Ook de jonge leeftijd van
een kind wordt door sommige rechters in rekening gebracht. Zo rechtvaardigde de Politierechtbank
te Mechelen dat een kind van 1 jaar minder bewust het overlijden van een pas geboren broertje
beleefde en hierdoor dan ook geen vergoeding mocht worden toegekend.379
71. Daarnaast kunnen bepaalde gevolgen van de schade een voordeel opleveren voor het slachtoffer
waarmee de rechter dient rekening te houden bij de begroting van de schadevergoeding.380 Met
betrekking tot immateriële schade wordt in de rechtsleer vooral veel aandacht geschonken aan het
debat rond wrongful birth.381 Wanneer een medische fout aan de oorzaak ligt van een ongeplande
zwangerschap of geboorte kunnen de ouders een vergoeding eisen voor hun materiële en morele
373
J. SCHRYVERS, “Gemeenrechtelijke letselschade – de beginselen en hun schending”, TAVW 2000, (288) 293.
A. VAN OEVELEN, C. PERSYN, B. DE TEMMERMAN, G. JOCQUÉ, “Overzicht van rechtspraak. Onrechtmatige daad:
schade en schadeloosstelling (1993-2006)”, TPR 2007, afl. 2, (933) 953.
375
Cass. 4 april 1990, Arr. Cass. 1989-90, 1025, Pas. 1990, I, 913, RW 1992-93, 727, JT 1992, 829, RGAR 1992,
nr. 12.001.
376
Cass. 13 oktober 1999, Arr. Cass. 1999, 1255, Pas. 1999, I, 1308, Verkeersrecht 2000, 54.
377
Pol. Kortrijk 18 december 2000, De Verz. 2001, 833, noot B. BLANPAIN.
378
Corr. Brussel 5 januari 1995, De Verz. 1996, 132, noot V. BUSSCHAERT.
379
Pol. Mechelen 31 januari 2000, AJT 2001-02, 469.
380
Cass. 19 februari 1973, Arr.Cass. 1973, 608; D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en
schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, 92-99.
381
E. DE KEZEL, “Wrongful birth en wrongful life: Een stand van zaken”, NJW 2004, afl.70, 546-551.
374
54
schade. Rechters zullen bij de raming van een eventuele immateriële schadevergoeding rekening
houden met het voordeel van de vreugde van het ouderschap.382
De predispositie van het slachtoffer383kan bij het voorvallen van een onrechtmatige daad dan weer
aanleiding geven tot grotere schade. Een rechter mag geen rekening houden met deze predispositie
en dient de aansprakelijk gestelde te veroordelen tot vergoeding van de volledige schade, ook al is
die groter dan bij een slachtoffer met een normale gezondheid. In de rechtsvergelijkende literatuur
wordt dit vaak aangeduid als “the wrongdoer must take the victim as he finds him”.384 Belangrijk is
wel dat het gaat om een vooraf bestaande aandoening die zich manifesteert of verergert door de
onrechtmatige daad.385
72. Verder wordt in rechtspraak weleens het criterium van ‘de zwaarte van de schuld in hoofde van
de aansprakelijke’ aangehaald. In principe zou de zwaarwichtigheid van de fout geen invloed mogen
hebben op de schadevergoeding.386 Toch laten feitenrechters zich hier soms toe verleiden.387 Zo
oordeelde de Politierechter te Leuven dat ouders een hogere vergoeding konden ontvangen bij het
verlies van hun kind wegens het onverantwoord gedrag van de dader en dit in tegenstelling tot het
geval waar het schadegeval slechts het resultaat was van een loutere onvoorzichtigheid.388 De
Correctionele rechtbank verwierp deze redenering door het principe voorop te stellen dat
schadeloosstelling geen straf is maar een vergoeding.389 In onze buurlanden wordt meer aandacht
besteed aan ‘de mate van schuld’ als relevante factor bij de raming van de immateriële schade.390 Uit
de bespreking van de andere rechtssystemen zal blijken dat dit criteria vooral tot uiting komt bij
inbreuken op persoonlijkheidsrechten. In België is van die tendens niets merkbaar. Hier worden vrij
lage vergoedingen toekend bij dit soort schadegevallen.391 Zo werd reeds een symbolische euro
toegekend bij onterecht gebruik van andermans naam.392
382
Rb. Antwerpen 17 januari 1980, De Verz. 1981, 183; Antwerpen 8 september 2003, NJW 2004, 558.
Cass. 2 februari 2011, RW 2012, 300-303, noot B. WEYTS ; D. SIMOENS, Buitencontractuele aansprakelijkheid,
II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van Belgisch privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, 100-102;
P. STAQUET, “Etat antérieur d’une victime: à prendre ou à laisser”, RGAR 2012, nr.14.880.
384
L. DE SOMER, “Begroting en schadeloosstelling” in X, Handboek Letselschade Gemeen Recht 2013, afl.40,
(A.IV-1/1) A.IV-3/4.1.
385
Pol. Hoei 28 juni 2005, T.Pol. 2008, 209, noot. In casu kon een vrouw niet aantonen dat haar depressieve
toestand te wijten was aan een voorafbestaande psychiatrische aandoening.
386
J. RONSE, Schade en schadeloosstelling, Deel I in APR, Gent, E.Story-Scientia, 1984, 200-202; J. SCHRYVERS,
“Gemeenrechtelijke letselschade – de beginselen en hun schending”, TAVW 2000, (288) 293.
387
Rb. Brussel 16 november 1999, AM 2000, 132.
388
Pol. Leuven 25 april 2003, aangehaald in aangehaald in E. DE KEYSER, “Morele schade en andere schade bij
overlijden” in Handboek Letselschade Gemeen Recht, 2013, afl.39, (D.II.1/1) D.II.2/2.
389
Corr. Leuven 2 oktober 2003, AR 1754.
390
Infra 74, nr. 91, 79, nr. 100 en 83, nr. 108.
391
Brussel 9 november 2001, JT 2002, 167 : € 7.400 en € 3.700 ; Rb. Brussel 14 maart 2002, Journ. Proc. 2002,
afl. 448, 27, noot PH. T. : € 5.000.
392
Rb. Gent 19 november 2003, AM 2004, 384.
383
55
73. Tenslotte geldt algemeen dat een benadeelde steeds vrij kan beschikken over de aan hem
toegekende schadevergoeding en deze niet dient te worden aangewend tot het effectieve herstel
van de schade.393 Maar ook de bijzondere bestemming die het slachtoffer aan de vergoeding heeft
gegeven mag geen rol spelen. In een zaak die de aandacht trok van de media, vorderden de
familieleden van een verongelukt meisje hoge bedragen voor hun moreel leed om hiermee een
jaarlijkse prijs te kunnen uitreiken aan de beste studie omtrent de problematiek van jonge
verkeersslachtoffers. Door op het persoonlijk karakter van een schadevergoeding te wijzen,
rechtvaardigde het Hof van Beroep te Gent dat er geen rekening werd gehouden met de bijzondere
bestemming.394
74. Tot besluit dient toch benadrukt te worden dat de begroting van immateriële schade door de
feitenrechter geen eenvoudige opdracht is. Zoals een politierechter in Leuven het enkele jaren
geleden verwoordde: “het argumenteren over de omvang van de toe te kennen schadevergoeding
kan er enkel toe bijdragen de wonde open te halen, terwijl iedere louter rekenkundige of juridische
redenering – voor zover die al mogelijk is – op onbegrip van nabestaanden zou stuiten.”395 Een billijke
beoordeling is en blijft een subjectieve visie van de rechter met betrekking tot de schade wat leidt tot
een zeer casuïstische benadering van het vergoedingsregime.
Om redenen van coherentie en rechtszekerheid en om een evenwicht te kunnen vinden tussen een
symbolische vergoeding van 1 euro en het toekennen van astronomische bedragen voor deze
schadesoort, heeft de rechtspraak gaandeweg forfaitaire richtbedragen ontwikkeld.396 Deze werden
op een gegeven moment geanalyseerd en samengebracht in één werkinstrument: de Indicatieve
Tabel.397
393
Corr. Charleroi 23 mei 2011, RGAR 2012, nr. 14833; R.O. DALCQ, Traité de la responsabilité civile, II, Le lien de
causalité, le dommage et sa réparation in Les Novelles, Droit civil, Brussel, Larcier, 1962, 780; E. DIRIX, Het
begrip schade, Antwerpen, Maklu, 1984, 52.
394
Gent 30 september 1997, RGAR 1998, nr.12.888.
395
H.ULRICHTS, “Pleidooi voor een wettelijke regeling vergoeding letselschade”, Juristenkrant 2002, nr.58, 4.
396
E. DIRIX, “Abstracte en concrete schade”, RW 2000-01, (1329) 1334.
397
Indicatieve Tabel 2012, supra 6, voetnoot 10.
56
2.2 De Indicatieve Tabel
2.2.1.Ontstaan Indicatieve Tabel398
75. De Indicatieve Tabel zag het levenslicht in 1995 en werd ondertussen al meermaals geüpdatet
waarbij de recentste versie in 2012 werd voorgesteld.399 Als aanleiding tot dit initiatief wordt
doorgaans verwezen naar de verschuiving van de bevoegdheid van het volledig verkeerscontentieux.
De invoeging van een nieuw art.601bis in het Gerechtelijk Wetboek in 1994 verschoof deze
bevoegdheid van de rechtbank van eerste aanleg naar de Politierechtbank. Dit had tot gevolg dat
Politierechters het aantal zaken waarvoor zij instonden zagen vermenigvuldigen en een snellere
afhandeling van deze geschillen dan ook gewenst werd. Bovendien vreesde men ‘het overzicht’ te
verliezen nu het beroep op burgerlijk vlak niet langer kon ingesteld worden bij de vijf hoven van
beroep maar bij de 27 rechtbanken van eerste aanleg. Als antwoord op de vragen uit de praktijk
werd in 1995 de eerste ‘Indicatieve Tabel’ uitgegeven door het Nationaal verbond van magistraten
van eerste aanleg en het Koninklijk verbond van vrede- en politierechters. Deze tabel werd opgesteld
met het enkel doel als richtlijn te dienen bij de begroting van schade ingevolge verkeersongevallen.
Het is pas later dat het toepassingsgebied werd verruimd.
De idee van het opstellen van een tabel verscheen natuurlijk niet uit het niets. Reeds jaren
circuleerden er al informele lijsten met forfaitaire bedragen voor de begroting van schade bij
verkeersongevallen. Een verre voorloper van de Indicatieve Tabel was de ‘Indicatieve tabel per dag
gebruiksderving van voertuigen’ die in 1977 door het Koninklijk Verbond van Vrede- en
Politierechters werd uitgegeven. Deze officieuze lijsten verschilden per gewest, per rechtbank of zelfs
per kamer. Het kan dan ook niet verwonderlijk zijn dat er grote discrepanties terug te vinden zijn in
toegekende schadevergoedingen bij gelijkaardige gevallen.
De snellere afhandeling van geschillen en de vraag naar eenvormigheid van de rechtspraak gaven
aanleiding tot het oprichten van een werkgroep met als doel een indicatieve lijst van forfaitaire
vergoedingen bij verkeersongevallen op te stellen. Aan de hand van een analyse van de bestaande
informele lijsten, rechtspraakoverzichten en vademecums werden rubrieken opgesteld. Deze werden
zowel naar politierechters als voorzitters van de rechtbank van eerste aanleg gestuurd om door hen
te worden becommentarieerd. Nadien werd dan een effectieve lijst opgesteld die opnieuw ter
398
A. BOYEN, “Forfaitaire vergoedingen en de (privé) indicatieve lijst”, T.Verz. 2002, 55-57; W. PEETERS, “De
‘Indicatieve tabel’ als antwoord op de noden van de praktijk” in M. VAN DEN BOSSCHE (ed.), De nieuwe indicatieve
tabel: een praktisch werkinstrument voor de evaluatie van menselijke schade, Brussel, Larcier, 2001, 1-10; M.
VAN DEN BOSSCHE, “De indicatieve tabel – een situering”, NJW 2004, (614) 616-618; J. BOGAERT, Praktijkboek
schadebegroting, De Indicatieve Tabel 2008-2009, Brugge, Vanden Broele, 2008, p 3-6.
399
Eerdere versies van de indicatieve tabel verschenen in 1998, 2001, 2004 en 2008.
57
goedkeuring aan beide groepen werd voorgelegd. Benadrukt moet worden dat het hier enkel ging
om een lijst van schadeposten waarover in praktijk een consensus bestond. Het resultaat was de
publicatie van de eerste Indicatieve Tabel.
Deze eerste versie van de Indicatieve Tabel kreeg vrij veel kritiek over zich heen. Zo werd een
scherpe analyse gemaakt door DE CALLATAŸ.400 De vraag naar verdere verfijning uit de praktijk
resulteerde in een eerste herziening in 1998. De basisidee is dat aanpassingen aan een nieuwere
versie steeds het gevolg zijn van tendensen in de rechtspraak. Wanneer een merendeel van
magistraten consistent op een bepaald punt van de tabel afwijkt zodanig dat deze correctie als
ingeburgerd kan worden beschouwd, zal een aanpassing van de tabel gerechtvaardigd zijn. Deze en
de opeenvolgende herzieningen werden steeds tot stand gebracht via workshops. Ook andere
belangengroepen dan de originele magistraten van Politierechtbanken en rechtbanken van eerste
aanleg, werden via deze workshops betrokken bij de redactie van een hernieuwde tabel. Deze
andere actoren zijn onder meer vertegenwoordigers uit de verzekeringswereld, advocatuur,
slachtoffergroepen enz. Zo kreeg de Indicatieve Tabel een bredere consensus aan de basis.
Bij de laatste versie van 2012 werd er teruggekeerd naar een besloten werkgroep van uitsluitend
magistraten.401 Onder deze magistraten waren zelfs geen raadsheren van de hoven van beroep
aanwezig. De andere belanggroepen die mettertijd betrokken werden bij de herzieningen werden
nog enkel gehoord. De vraag naar legitimatie van de tabel kan dan ook gesteld worden.402
2.2.2 Doel403
76. De doelstelling waarmee de eerste versie van de indicatieve tabel werd opgesteld, kan nog steeds
als dezelfde beschouwd worden bij de, nu al, zesde versie. Het opzet wordt steeds als volgt
samengevat:
-
Uniformiteit creëren in de rechtspraak om zo de rechtszekerheid ten goede te komen. De
situaties waarbij men door forumshopping een veel grotere schadevergoeding kon
ontvangen, werden zo geband.
400
D. DE CALLATAŸ, “Sombre tableau, noir dessin”, RGAR 1996, nr. 12.641, 7 r°.
H. ULRICHTS, Schaderegeling in België, Mechelen, Kluwer, 2013, 63; M. VAN WILDERODE, “De indicatieve tabel
2012: indicatief, directief of een gemiste kans …?”, VAV 2013, afl. 1, 3.
402
H. ULRICHTS, “Indicatieve tabel 2012 onder de loep”, Juristenkrant 2013, afl. 266, 6.
403
A. BOYEN, “Forfaitaire vergoedingen en de (privé) indicatieve lijst”, T.Verz. 2002, (55) 57-61; W. PEETERS, “De
‘Indicatieve tabel’ als antwoord op de noden van de praktijk” in M. VAN DEN BOSSCHE (ed.), De nieuwe
indicatieve tabel: een praktisch werkinstrument voor de evaluatie van menselijke schade, Brussel, Larcier, 2001,
9-10.
401
58
-
Het aanbieden van een leidraad aan de rechter bij de ex aequo et bono beoordeling van
schadevergoedingen. Tevens zorgt dit ook voor een snellere afhandeling van zaken waardoor
achterstand in de rechtbanken vermeden wordt.
-
Rechtszekerheid bieden aan de slachtoffers door een overzicht te bieden van de
schadeposten waarvoor zij vergoeding kunnen vragen.
-
Een werkinstrument bieden aan de praktijk om minnelijke afhandeling van geschillen te
bevorderen. Door slachtoffers en advocaten een inkijk te geven in de afhandeling van
courante geschillen, worden zij gestimuleerd sneller een akkoord te bereiken over
vergoedingen zonder hiervoor naar de rechter te moeten stappen. Zo wordt extra druk op de
rechtbanken vermeden. Ook de kostprijs van het afhandelen van geschillen wordt zo
minimaal gehouden.
2.2.3 Gebruik
77. In de inleiding van de Indicatieve Tabel wordt steeds een kort woordje gezegd over het gebruik
ervan.404 Zo wordt er eerst en vooral steeds, zoals de naam het al zegt, op het indicatief karakter van
de tabel gewezen. De opstellers hebben geenszins de bedoeling een soort computerprogramma aan
te bieden waarbij de combinatie van gegevens een bepaald resultaat oplevert. De tabel moet
daarentegen opgevat worden als een leidraad of werkinstrument voor rechters en practici.
Vervolgens worden de verschillende voorwaarden opgesomd om tot het gebruik van de tabel te
komen. Eigenlijk is dit gewoon een herhaling van de algemene beginselen.
De schade dient persoonlijk, zeker en rechtmatig te zijn om een recht op vergoeding te hebben. Het
herstel van deze schade dient in natura plaats te vinden. Enkel in de gevallen waar dit niet mogelijk
is, kan een financiële compensatie de schade vergoeden. Als laatste wordt op het integraal karakter
van het schadeherstel gewezen, waardoor een beoordeling in concreto noodzakelijk wordt geacht.
Enkel de rechter ten gronde heeft de soevereine appreciatiemacht.
Helemaal aan het eind van de inleiding wordt dan nogmaals op het indicatief karakter van de tabel
gewezen. De opstellers verduidelijken dat het gebruik van de Indicatieve Tabel herleid dient te
worden tot de situaties waarin een concrete schadebegroting niet mogelijk is. Bovendien verwachten
ze van gebruikers een kritische ingesteldheid bij de toepassing van de tabel in de praktijk.
404
Indicatieve Tabel 2012, Voorwoord.
59
78. Ondanks deze toch wel zeer duidelijke ‘handleiding’ vanwege de opstellers, blijkt dat er in
praktijk niet altijd op voorgestelde wijze van de tabel gebruik wordt gemaakt.405 Slachtoffers en hun
vertegenwoordigers menen soms dat zij op basis van het bestaan van de tabel het recht verwerven
een schadeloosstelling te ontvangen volgens de bedragen erin opgenomen zonder dat zij hiervoor
enig bewijs dienen te leveren. De basisbeginselen van het aansprakelijkheidsrecht worden dus met
andere woorden uit het oog verloren. Bovendien worden de bedragen vermeld in de tabel vaak als
minimum- of maximumbedragen voorgesteld door respectievelijk de slachtoffers en de
aansprakelijkgestelden. Tot vervelens toe moet echter herhaald worden dat partijen eerst het bewijs
zullen moeten leveren van het zeker, rechtmatig en persoonlijk karakter van hun schade en pas dan
zal de rechter kunnen terugvallen op de Indicatieve Tabel. De bedragen vervat in de tabel zijn daarbij
steeds indicatief en slechts een weergave van de gemiddelde vergoedingen die werden toegekend
voor een bepaalde schadepost. Geenszins kan er dus gesproken worden van minimum- en
maximumbedragen.406 Zo gaf de politierechter te Brugge in een arrest van 14 februari 2013 de
opmerking dat de Indicatieve Tabel geen snoepwinkel is waarin slachtoffers naargelang hun keuze en
smaak de lekkerste snoepjes kunnen uitkiezen en de andere afwijzen.407
79. De Indicatieve Tabel is vooral handig gebleken bij de minnelijke afhandeling van
schadegevallen.408 Door een snellere afhandeling wordt extra druk op de rechtbanken vermeden en
worden de slachtoffers ontlast. Naast partijen maken ook feitenrechters gebruik van de tabel. Deze
zijn gebonden door art.6 Ger. W. waardoor ze geen uitspraak kunnen doen “bij wijze van algemene
en als regel geldende beschikking”. Dit houdt in dat een rechter verplicht is elke uitspraak te
motiveren. 409 Sommige rechters rechtvaardigen de door hen toegekende vergoedingen voor
immateriële schade door specifiek te verwijzen naar de Indicatieve Tabel zonder meer.410 Hetzelfde
gebeurt wanneer rechters afwijken van de richtbedragen door de enkele vermelding van de speciale
omstandigheden die een afwijking van de Indicatieve Tabel rechtvaardigen.411 Anderen verwijzen dan
weer specifiek naar het aanvullend karakter van de Indicatieve Tabel om een afwijking ervan te
verantwoorden. De Correctionele rechtbank te Dendermonde kende substantieel hogere
405
M. VAN WILDERODE, “De indicatieve tabel 2012: indicatief, directief of een gemiste kans …?”, VAV 2013, afl. 1,
(3) 4-5.
406
M. VAN WILDERODE, “De indicatieve tabel 2012: indicatief, directief of een gemiste kans …?”, VAV 2013, afl. 1,
(3) 4-5.
407
Pol. Brugge 14 februari 2013, VAV 2013, afl. 3, (72) 74.
408
P. GRAULUS, “Tien jaar Indicatieve Tabel: een kritische evaluatie vanuit de praktijk” in W. PEETERS, M. VAN DEN
BOSSCHE (eds.), De behandeling van lichamelijke schadedossiers en tien jaar Indicatieve Tabel, Gent, Larcier,
2004, (213) 214.
409
M. VAN WILDERODE, “De indicatieve tabel 2012: indicatief, directief of een gemiste kans …?”, VAV 2013, afl. 1,
(3) 5.
410
Pol. Hoei 19 december 2002, T. Pol. 2003, 244; Pol. Luik 25 oktober 2011, VAV 2012, afl. 5, 322.
411
Corr. Leuven 13 november 2003, NJW 2004 (verkort), 632-633.
60
vergoedingen toe met als motivering dat de rechter de gebruikelijke bedragen steeds dient te
individualiseren op basis van de concrete gegevens. 412 De Indicatieve Tabel kan hierbij door de
rechter als leidraad dienen maar de voorgestelde bedragen mogen geenszins blindelings worden
toegepast. In dezelfde zin oordeelde de Politierechtbank te Charleroi toen deze stelde dat moreel
leed niet louter op basis van een tabel kan worden vastgesteld en steeds rekening moet gehouden
worden met de omstandigheden van de zaak. Op grond van deze motivering kende de politierechter
opnieuw hogere bedragen toe aan de slachtoffers dan deze vermeld in de Indicatieve Tabel.413
Deze motivering, op basis van een verwijzing naar de Indicatieve Tabel, werd door sommigen
aangeklaagd als een inbreuk op art. 6 van het Gerechtelijk wetboek.414 Het was pas in 2009 dat het
Hof van Cassatie zich uitsprak over het gebruik van de Indicatieve Tabel door rechters bij de
schadebegroting.415 Het Hof besliste dat de feitenrechter op aanvullende wijze gebruik mag maken
van de Indicatieve Tabel indien hij voorafgaand nagegaan is of de opgelopen letsels geen bijzondere
intensiteit of abnormale gevolgen hebben. In dit geval maakt het gebruik van de Indicatieve Tabel
volgens het Hof geen schending van art. 6 Ger.W. uit. Daarnaast oordeelt het Hof dat de artikelen
1382 en 1383 BW niet geschonden worden zolang de bodemrechter duidelijk motiveert waarom hij
de begrotingswijze die partijen voorstellen verwerpt en waarom hij geen andere mogelijkheid ziet
dan een forfaitaire raming.416 Hieruit volgt dat wanneer er in casu sprake is van een letsel met
bijzondere intensiteit of abnormale duur of partijen een andere geschikte begroting kunnen
voorstellen, de Tabel niet mag gebruikt worden. Met dit arrest verduidelijkt het Hof dus de waarde
die aan de Tabel gegeven kan worden bij de raming van schade, namelijk een aanvullende waarde.
80. Het systematische gebruik van deze Indicatieve Tabel heeft in de rechtsleer discussies omtrent
forfaitarisering en normering doen oplaaien. Hierop wordt verder ingegaan in het vierde deel van
deze masterproef.
412
Corr. Dendermonde 12 juni 2001, TAVW 2002, 73.
Pol. Charleroi 4 mei 2005, T.Pol. 2006, 172.
414
Corr. Tongeren 14 februari 2002, RW 2002-03, 351. In casu oordeelde de rechter dat er in dit geval geen
inbreuk op art. 6 Ger.W. werd gepleegd door te verwijzen naar de Indicatieve tabel.
415
Cass. 11 september 2009, NJW 2010, 26.
416
Dit werd later nog bevestigd: Cass. 20 november 2012, Pas. 2012, 2268, JLMB 2013, 1056.
413
61
2.2.4 Versie 2012
i.
Wijzigingen
81. Elke nieuwe versie van de Indicatieve Tabel houdt natuurlijk ook wijzigingen in ten opzichte van
de vorige versie. 417 Aan de algemene structuur van de tabel werd niet gesleuteld. De grote
onderverdelingen zoals schade aan voorwerpen en schade aan personen, tijdelijke en blijvende
schade blijven bewaard. De belangrijkste wijzigingen in verband met immateriële schade kunnen als
volgt worden samengevat:418
-
Volledig heruitgedacht werd de opdracht van de medisch deskundige. De bedoeling van deze
nieuwe structuur is om een volledigere kijk te krijgen op het schadegeval. De deskundige
dient de voorgevallen schade onder te verdelen in schade aan het professioneel, extraprofessioneel en huishoudelijk leven van het slachtoffer. Bij het opstellen van een medisch
verslag moet nu dus ook rekening worden gehouden met de weerslag die de schade heeft op
het leven van het slachtoffer evenals met zijn psychische schade. Ook hulpmiddelen zoals
prothesen moeten in rekening worden gebracht.
-
Bij de onderverdeling van tijdelijke en blijvende schade wordt er gebruik gemaakt van een
nieuwe terminologie. De term ‘arbeidsongeschiktheid’ valt weg en wordt vervangen door
een onderverdeling in persoonlijke, huishoudelijke en economische ongeschiktheid. Waarbij
de persoonlijke ongeschiktheid slaat op de schade die in de vorige tabellen werd aangeduid
als morele schade.
-
De tabel vermeldt nu specifiek dat tijdelijke esthetische schade in principe niet in aanmerking
komt voor vergoeding. Er kan eventueel wel rekening mee gehouden worden bij de
vaststelling van blijvende esthetische schade.
-
Bij een geval van overlijden wordt er nu gebruik gemaakt van de term ‘naastbestaande’ in
plaats van ‘nabestaande’. Hoewel hiervoor geen beweegreden wordt vermeld zou men
kunnen denken dat de laatste term in het dagelijks leven vaak wordt gelijkgeschakeld met
het begrip erfgenamen wat zou impliceren dat enkel zij een recht hebben op vergoeding.
Door de termen ‘naasten’ en ‘nabestaanden’ samen te trekken wordt duidelijk gemaakt dat
ook andere personen dan erfgenamen het recht kunnen hebben een vergoeding te
verkrijgen mits zij een voldoende affectieve band kunnen aantonen.
-
De lijst van naastbestaanden die de tabel naar voor schuift om een vergoeding te krijgen naar
aanleiding van een overlijden werd ook drastisch ingekort. In de nieuwe opsomming werden
417
Er zal hier een vergelijking worden gemaakt ten opzichte van de versie van 2008: X, Indicatieve tabel 2008
[inzake schadeloosstelling], NJW 2008, 710-721.
418
H. ULRICHTS, “Indicatieve tabel 2012 onder de loep”, Juristenkrant 2013, afl. 266, 6.
62
de stief- en schoonfamilies geschrapt alsook de verloofde en feitelijk gescheiden partner. Het
gaat hier natuurlijk om een niet-limitatieve opsomming wat inhoudt dat de geschrapte
personen nog steeds in aanmerking komen om een vergoeding te ontvangen indien ze een
specifieke affectieve band kunnen aantonen.
ii.
Vergoedingen
82. Voor ik uitgebreid inga op de bedragen die de Indicatieve Tabel suggereert, wil ik nog een
opmerking geven omtrent de evolutie ervan. Elke nieuwe versie gaat steevast gepaard met nieuwe
bedragen waarbij de verhoging ervan niet lijkt overeen te stemmen met een loutere indexatie.419 Op
welke gronden deze herzieningen dan rusten, wordt niet verduidelijkt. Daarnaast wordt niet elke
schadepost steeds geïndexeerd waardoor sommige vergoedingen nu minder dan de helft zouden
bedragen dan dewelke in de jaren ’50 werden toegekend.420 Dit wordt in de onderzochte rechtspraak
door enkele rechters specifiek aangehaald waarna zij bij het toekennen van vergoedingen overgaan
tot een indexatie.421
83. De Indicatieve Tabel bevat zoals reeds eerder vermeld, indicaties die de feitenrechter moeten
helpen immateriële schade te begroten. Dit kan door bepaalde berekeningsmethodes voor te stellen
maar ook door het voorstellen van specifieke bedragen zoals dit het geval is bij esthetische schade en
genegenheidschade bij overlijden. In wat volgt zal ik voor verschillende schadeposten een beeld
schetsen van wat de Indicatieve Tabel voorstelt en wat werkelijk in de praktijk wordt toegekend op
basis van een studie van de recentste gepubliceerde rechtspraak.422
Met betrekking tot het rechtspraakonderzoek moet gezegd worden dat het in België erg moeilijk is
een algemeen beeld te schetsen van de vergoedingen die worden toegekend voor immateriële
schade. Eerst en vooral is dit een gevolg van het feit dat schadegevallen vaak in der minne worden
afgehandeld door advocaten en verzekeraars. Daarnaast worden rechterlijke uitspraken niet
consistent gepubliceerd.423 De uitspraken die men kan terugvinden vormen op één of ander punt
vaak een uitzondering op ‘de regel’, wat vaak ook de reden voor hun publicatie is. Binnen de
419
G. JOCQUÉ, “De nieuwe indicatieve tabel kritisch bekeken”, RW 2008-09, (1114) 1116; H. ULRICHTS,
Schaderegeling in België, Mechelen, Kluwer, 2013, 60.
420
E. DE KEZEL, “De vergoeding voor het verlies van kind ten gevolge van een verkeersongeval”, TPR 1999, (579)
608.
421
Pol. Nijvel 11 juni 2012, RGAR 2012, nr. 14.887; Pol. Nijvel 27 augustus 2012, VAV 2013, 26.
422
Dit onderzoek werd beperkt tot de gepubliceerde rechtspraak van de afgelopen 4 jaar. Opmerkelijk is het
feit dat vooral uitspraken van het Franstalig landsgedeelte gepubliceerd werden.
423
M. ADAMS, “Publish or perish? Naar een beleid met betrekking tot de selectie en publicatie van rechterlijke
uitspraken”, TBP 2000, (684) 684-686.
63
beperkte gepubliceerde rechtspraak is het ook moeilijk na te gaan of en in welke mate rechters zich
dan effectief baseren op de Indicatieve Tabel. Zoals eerder vermeld halen rechters soms specifiek de
Indicatieve Tabel aan om ze dan te volgen of er van af te wijken.424 Uitspraken waar de Indicatieve
Tabel niet vermeld wordt, daar zou men als het ware in het hoofd van de rechter moeten kunnen
kijken om te weten of hij zich liet leiden door de Indicatieve Tabel. Met deze bemerking wil ik
duidelijk maken dat uit mijn beperkt rechtspraakonderzoek geenszins algemene conclusies getrokken
kunnen worden maar enkel wordt weergegeven wat gepubliceerd is.
84. De schadeloosstelling van immateriële schade zal bijna steeds een vergoeding bevatten voor de
algemene schadepost ‘morele schade’. Daarnaast kunnen ook nog andere vormen van immateriële
schade zoals seksuele, esthetische en genoegenschade vergoed worden. Zoals reeds eerder vermeld,
kan de schadepost ‘morele schade’ verschillende zaken bevatten afhankelijk van de interpretatie van
het begrip door de feitenrechter.425 In de huidige versie van de Indicatieve Tabel wordt deze post
aangeduid als ‘persoonlijke ongeschiktheid’. Vervolgens worden 3 begrotingswijzen voorgesteld voor
de berekening van de blijvende schade: de rente, een kapitalisatiemethode en een forfaitaire
methode.426 De eerste methode lijkt weinig bijval te vinden in de rechtspraak, waarschijnlijk omdat
slachtoffers liever een kapitaal ontvangen.427 Binnen mijn onderzoek heb ik één arrest gevonden
waar aan een 81-jarige vrouw met 80% persoonlijke ongeschiktheid een maandelijkse rente van €
655 werd toegekend.428 In praktijk worden dus vooral de laatste twee methodes toegepast. De
kapitalisatiemethode gaat uit van een basisbedrag van 25 euro per dag dat vervolgens naar jaarbasis
wordt omgezet en vermenigvuldigd wordt met het ongeschiktheidspercentage en een coëfficiënt
afhankelijk van de leeftijd van het slachtoffer.429 Bij de laatste methode wordt een forfaitair bedrag,
afhankelijk van de leeftijd van het slachtoffer, gedeeld door 3 aangezien het bedrag ook de
economische en huishoudelijke ongeschiktheid voorstelt, en vervolgens vermenigvuldigd met het
ongeschiktheidpercentage in casu.
Het Hof van Cassatie erkent beide methodes en laat de keuze over aan de feitenrechter.430 De Tabel
zelf lijkt de voorkeur te geven aan de kapitalisatiemethode431, enkel wanneer deze niet passend zou
424
Supra 60, nr. 79.
Supra 9, nr. 10.
426
Indicatieve Tabel 2012, 3.2.1. Voor meer info over deze verschillende begrotingswijzen zie L. D E SOMER,
“Begroting van de schade” in X, Handboek Letselschade Gemeen Recht 2013, afl. 40, (A.IV-1/1) A.IV-3/10 - A.IV3/27.
427
L. DE SOMER, “Begroting van de schade” in X, Handboek Letselschade Gemeen Recht 2013, afl. 40, (A.IV-1/1)
A.IV-3/23 - A.IV-3/24.
428
Pol. Antwerpen 27 mei 2013, T.Verz. 2013, 498.
429
Het ongeschiktheidpercentage wordt vastgesteld door de medisch deskundige: Indicatieve Tabel 2012, 107,
4.3. Voor de coëfficiënt baseert men zich meestal op de tafels van Schrijvers.
430
Cass. 20 november 2012, Pas. 2012, 2268, JLMB 2013, 1056.
431
Volgens de Tabel is de kapitalisatiemethode aangewezen vanaf een ongeschiktheid van 15 %.
425
64
zijn kan teruggevallen worden op de forfaitaire methode. Uit de voorbeelden in de bijlage van de
Tabel zien we wel dat het toepassen van de kapitalisatiemethode veel hogere vergoedingen met zich
meebrengt.432 De begroting van de tijdelijke persoonlijke ongeschiktheid moet volgens de Tabel
volgens de kapitalisatiemethode geschieden.433
Uit mijn rechtspraakanalyse blijkt dat de gepubliceerde uitspraken vooral de strijd tussen beide
methodes weergeven. In bijna elke uitspraak wordt uitgebreid ingegaan op welke methode men kiest
en waarom men de andere verwerpt. Beide methoden ‘lijken’ in de onderzochte rechtspraak
evenveel toegepast te worden, hoewel in de rechtspraak434 en doctrine435 vaak wordt aangehaald dat
vooral de forfaitaire methode wordt gebruikt. Dit laatste zal waarschijnlijk ook het geval zijn gelet op
het feit dat publicatie een subjectieve materie is die meestal voortspruit uit een uitzondering op de
regel.
Rechters die kiezen voor de kapitalisatiemethode rechtvaardigen dit meestal door te stellen dat de
schade ernstig is, een blijvend en weerkerend karakter heeft en het slachtoffer er tot zijn dood mee
geconfronteerd zal worden.436 Andere argumenten zijn dat deze methode voor een transparantere
schadeloosstelling zorgt en objectiever is.437 Tegenstanders wijzen dan weer op het feit dat de
morele schade geen constante is maar er mettertijd gewenning zal optreden.438 Dit heeft tot gevolg
dat met toepassing van de kapitalisatiemethode een overwaardering optreedt of een buitensporig
rendement ontstaat.439 Anderen vinden de kapitalisatiemethode dan weer te theoretisch.440 Men zou
nooit tot een mathematisch correcte uitkomst komen aangezien de berekening gebaseerd is op
onzekere parameters, die louter steunen op inschattingen. 441
Binnen het kader van deze
432
Zo krijgt een man van 30 jaar met een persoonlijke ongeschiktheid van 25% een bedrag van € 24.375 met de
forfaitaire methode en € 90.109 met de kapitalisatiemethode.
433
Hier geldt ook het basisbedrag van 25 euro per dag. Enkel voor de dagen dat het slachtoffer gehospitaliseerd
was, kan 31 euro per dag gevraagd worden.
434
Pol. Brussel 13 september 2010, EPC 2012, afl. 17, III.3.Bruxelles, 49; Pol. Brussel 6 december 2012, VAV
2013, (45) 51.
435
L. DE SOMER, “Begroting van de schade” in X, Handboek Letselschade Gemeen Recht 2013, afl. 40, (A.IV-1/1)
A.IV-3/11.
436
Luik 3 december 2012, T. Verz. 2013, 487; Pol. Brussel 18 oktober 2012, T.Verz. 2013, 343; Pol. Dinant 25
juni 2012, VAV 2013, afl. 4, 28.
437
Pol. Mechelen 15 november 2013, VAV 2014, afl.2, 37.
438
Corr. Charleroi 25 februari 2013, JLMB 2013, 1047-1075.
439
Brussel 29 juni 2012, RGAR 2013, nr. 14970; Pol. Brussel 17 oktober 2012, VAV 2013, afl. 2, 58.
440
Pol. Brussel 17 oktober 2012, VAV 2013, afl. 2, 58.
441
Pol. Vilvoorde 16 december 2013, VAV 2014, afl. 2, 30.
65
masterproef zal niet verder ingegaan worden op de vraag welk van beide methoden nu de voorkeur
draagt.442
Wat de toegekende vergoedingen betreft, is een duidelijk verschil waarneembaar tussen de ene en
de andere methode. Door toepassing van de kapitalisatiemethode worden dikwijls hogere bedragen
toegekend. Zo werd aan een 54-jarige man met een persoonlijke ongeschiktheid van 30 % in totaal
een bedrag van € 56.447 toegekend.443 Een 52-jarige vrouw met 60% invaliditeit ontving € 173.711444
en een 36-jarige vrouw met 70% invaliditeit zelfs € 212.784445.
Vermeldenswaardig is het feit dat het door de Indicatieve Tabel voorgestelde dagbedrag van 25 euro,
waarop de berekening steunt, vaak wordt toegepast en dit met446 of zonder447 verwijzing naar de
Tabel. Er zijn ook uitspraken waar een ander bedrag wordt gebruikt zoals 20 of 32 euro zonder dat
echt wordt aangegeven waarom precies voor dat bedrag gekozen werd.448 De politierechter van
Nijvel ging in een uitspraak over tot een indexering van het dagbedrag van 25 euro aangezien de
bedragen uit de Tabel volgens hem sinds jaren niet geïndexeerd zijn.449
Via de forfaitaire begrotingsmethode worden lagere vergoedingen toegekend. Een 56-jarige dame
met een persoonlijke ongeschiktheid van 20% kreeg € 15.000 toegekend.450 Voor een blijvende
invaliditeit van 50% kreeg een 38-jarige vrouw een som van € 45.000.451 Een man van 30 jaar met een
invaliditeit van 85% kreeg € 80.750.452 Het forfaitaire bedrag waarop de berekening gebaseerd is,
stemt niet altijd overeen met het toepasselijk bedrag uit de Indicatieve Tabel. Sommige rechters
wijken af van de tabel wegens het gebrek aan indexering sinds haar ontstaan453, anderen lijken het
forfaitair bedrag naar billijkheid te bepalen454. Daarnaast zijn er ook rechters die de Indicatieve Tabel
gewoon volgen.455
Sommige feitenrechters passen geen van beide methoden toe en bepalen voor de blijvende
immateriële schade gewoon een bedrag dat naar hun mening juist en fair is rekening houdend met
442
Zie hiervoor A. BYVOET, “[Lichamelijke schade] Kapitalisatiemethode versus forfaitaire vergoeding”,
Verzekeringsnieuws 2012, afl. 12, 2-4; DE CALLATAŸ, D., “En route vers un réel devoir de motivation du recours à
l'évaluation forfaitaire”, RGAR 2013, nr. 14938; J. SCHRYVERS, “Kapitalisatie van morele schade wegens blijvende
invaliditeit? Ja, maar…” (noot onder Pol. Brugge 28 september 2000), TAVW 2001, 306.
443
Luik 3 december 2012, T. Verz. 2013, 487.
444
Pol. Nijvel 27 augustus 2012, VAV 2013, 26.
445
Pol. Dinant 25 juni 2012, VAV 2013, afl. 4, 28.
446
Corr. Hoei 4 mei 2012, VAV 2013, afl. 6, 53; Corr. Luik 20 maart 2012, VAV 2012, 19.
447
Brussel 15 juni 2012, RGAR 2013, nr. 14939; Pol. Luik 8 maart 2013, RGAR 2013, nr. 14.977.
448
Luik 3 december 2012, T. Verz. 2013, 487; Pol. Dinant 25 juni 2012, VAV 2013, afl. 4, 28.
449
Pol. Nijvel 27 augustus 2012, VAV 2013, 26.
450
Pol. Namen 29 juni 2012, EPC 2013, III.3.Namur, 153.
451
Pol. Antwerpen 21 mei 2012, onuitgeg. aangehaald door M. SOMMERIJNS, Lichamelijke schade - Repertorium
rechtspraak 2010-2012, Brussel, Larcier, 2013, 243-244.
452
Corr. Hoei 5 maart 2010, EPC 2011, III.3.Huy, 89.
453
Pol. Nijvel 11 juni 2012, RGAR 2012, nr. 14.887.
454
Antwerpen 19 september 2012, 2010/AR/3032; Brussel 29 juni 2012, RGAR 2013, nr. 14.970.
455
Pol. Namen 8 juni 2012, VAV 2013, afl. 5, 58.
66
de aard van de schade en de leeftijd en activiteiten van het slachtoffer. Een 56-jarige man verkreeg
zo een som van € 8.640.456 In een andere zaak werd voor een invaliditeit van 20% een bedrag van €
32.128 toegekend.457
85. Bij de raming van esthetische schade doet de rechter beroep op de beoordeling van de
deskundige op basis van de Schaal van Julin.458 Verder vermeldt de Indicatieve Tabel dat de rechter
ook rekening moet houden met de plaats van de ontsiering en de leeftijd, geslacht en activiteiten van
het slachtoffer. Dit stemt overeen met hoe de beoordeling in praktijk plaatsvindt. Rechters verwijzen
vaak naar de vorm en het uitzicht van het litteken459 en het feit of het litteken al dan niet bedekt kan
worden met kledij460. Rekening houdend met de ernst van het litteken en de leeftijd van het
slachtoffer, liggen de toegekende vergoedingen binnen de lijn van de forfaitaire bedragen die de
Indicatieve Tabel vooropstelt, hoewel niet steeds specifiek verwezen wordt naar de Tabel.461 In
uitzonderlijk ernstige gevallen kan de rechter ook de kapitalisatiemethode toepassen hoewel dit niet
vermeld wordt in de Indicatieve Tabel. Een uitspraak die ik in dit verband tegenkwam handelde over
een geval van agressie met vitrioolzuur waarbij het gezicht van een 19-jarig meisje blijvende schade
opliep.462 Wegens de ernst van de verwondingen en het feit dat het jonge meisje voor de rest van
haar leven getekend was, vond de rechter het niet passend een enkele som toe te kennen. Met
toepassing van de kapitalisatiemethode ontving zij een som van € 169.212,10. Onderstaande tabel
geeft nog enkele voorbeelden weer van vergoedingen die worden toegekend.463
Leeftijd, geslacht en Schaal
van Julin
Vergoeding volgens
Indicatieve Tabel
Vergoeding in casu
54 jaar, man, 1/7
€ 350
€ 350
60 jaar, man 2/7
€ 1.400
€ 1.400
32 jaar, man, 3/7
€ 4.100
€ 4.150
€ 3.600 - € 6.500
€ 4.000
Minimum € 10.000
€ 15.000
47 jaar, man, 3-4/7
68 jaar, man, 5/7
456
Corr. Marche-en-Famenne 2 januari 2013, JLMB 2013, 1069-1071.
Pol. Brussel 6 december 2012, VAV 2013, (45) 52.
458
Supra 10, nr. 12.
459
Pol. Luik 13 maart 2013, VAV 2013, (69) 71.
460
3
Luik 3 december 2012, T. Verz. 2013, (487) 492; Pol. Luik 8 maart 2013, RGAR 2013, nr. 14.977 .
461
Pol. Nijvel 26 maart 2012, RGAR 2012, nr. 14901. Uitspraken waar wel verwezen wordt naar de Indicatieve
Tabel: Corr. Luik 20 maart 2012, VAV 2012, 19; Pol. Brussel 18 oktober 2012, T.Verz. 2013, 343.
462
Bergen 11 januari 2011, T.Verz. 2012, 253.
463
De aangehaalde uitspraken in volgorde van vermelding: Corr. Hoei 4 mei 2012, VAV 2013, afl. 6, 53; Pol.
Mechelen 15 november 2013, VAV 2014, afl.2, 37; Pol. Charleroi 6 november 2012, VAV 2013, afl. 4, 24; Corr.
Luik 20 maart 2012, VAV 2012, 19; Pol. Brugge 14 februari 2013, VAV 2013, afl. 3, 72-82; Pol. Charleroi 14
september 2011, VAV 2014, afl. 1, 40, noot; Brussel 20 september 2011, RGAR 2012, nr. 14889.
457
67
16 jaar, vrouw, 5/7
17
jaar,
man,
?
(100%
Minimum € 10.000
€ 15.000
?
€ 20.000
ongeschiktheid)
86. Alle andere specifieke immateriële schadeposten dient de feitenrechter volgens de Indicatieve
Tabel naar billijkheid te beoordelen. Bij wijze van voorbeeld zullen enkele uitspraken worden
opgesomd:
-
Seksuele schade: De rechtbank van eerste aanleg te Luik kende een 36-jarige vrouw een som
van € 10.000 toe voor een totaal verlies van libido na het overlijden van haar zoontje. Haar
echtgenoot kreeg hiervoor bij weerkaatsing een vergoeding van € 2.000.464 In een andere
zaak werd een bedrag van € 3.000 toegekend voor ‘de pijnen in de stomp tijdens seksuele
betrekkingen’.465 Een veel hoger bedrag werd toegekend aan een 14-jarig slachtoffer met
een persoonlijke ongeschiktheid van 65 %.466 De rechter kende een bedrag van € 35.000 toe
voor de moeilijkheden die het slachtoffer zal ervaren om een duurzame relatie aan te vatten
en te behouden.
-
Genoegenschade: De politierechter te Brugge kende een bedrag van € 5.000 toe ondanks het
feit dat het slachtoffer onvoldoende kon aantonen dat hij effectief sportte.467 In een andere
zaak werd € 250 toegekend omdat het ongeval op Kerstavond plaatsvond. Het Hof van
Beroep te Brussel kende een som van € 2.000 toe aan een slachtoffer dat niet langer deel
kon nemen aan loopwedstrijden. 468 Het Hof verwees trouwens eerst naar hetgeen de
Indicatieve Tabel bepaalt over genoegenschade om te besluiten dat een afzonderlijke
vergoeding voor deze schade gerechtvaardigd is.
-
Schade ex haerede In deze zaak werd door een foute diagnose laattijdig een kwaadaardige
tumor in de longen gevonden. 469: De man in kwestie had nog 10 maanden te leven en was
zich bewust van zijn nakend overlijden. Moest een tijdige diagnose gesteld zijn geweest dan
had de man 73 % overlevingskans gehad. De burgerlijke partij vorderde een dagbedrag van
75 euro, wat overeenstemt met hetgeen de Indicatieve Tabel voorstelt, hetgeen de rechter
zonder verdere motivering overneemt. Op basis van deze feiten werd een bedrag van €
23.871 toegekend.
464
Rb. Luik 30 maart 2012, RGAR 2012, nr. 14.879.
Corr. Luik 20 maart 2012, VAV 2012, 19.
466
Corr. Hoei 17 februari 2013, RGAR 2013, nr. 15028.
467
Pol. Brugge 14 februari 2013, VAV 2013, afl. 3, (72) 79.
468
Brussel 15 juni 2012, RGAR 2013, nr. 14939.
469
Antwerpen 10 juni 2013, 2011/AR/2588.
465
68
87. Wanneer we kijken naar de vergoedingen voor genegenheidschade zien we dat enkel bij het
overlijden van het directe slachtoffer richtbedragen worden voorzien in de Indicatieve Tabel. Elke
andere situatie die aanleiding geeft tot gereflecteerde schade, dient door de rechter vastgesteld te
worden zonder te kunnen terugvallen op de Indicatieve Tabel.470
De forfaitaire vergoedingsbedragen uit de huidige Indicatieve Tabel voor de naastbestaanden van
overleden slachtoffers, worden weergegeven door onderstaande tabel. De omvang van de
vergoeding neemt af naarmate de familieband als losser kan worden beschouwd.
Overleden slachtoffer
Begunstigde
Vergoeding
Gehuwd/samenwonend/
samenlevingscontract
Gehuwd/samenwonend/
samenlevingscontract
€ 12.500
Inwonende ouder
Inwonend kind
€ 12.500
Inwonende ouder
Inwonend weeskind
€ 20.000
Niet-inwonende ouder
Niet-inwonend kind
€ 5.000
Inwonend kind
Ouder
€ 12.500
Zelfstandig wonend kind
Ouder
€ 5.000
Miskraam
Ouder
€ 2.500
Inwonende broer/zuster
Inwonende broer/zuster
€ 2.500
Niet-inwonende broer/zuster
Niet-inwonende broer/zuster
€ 1.500
Inwonende grootouders
Inwonende kleinkinderen
€ 2.500
Niet-inwonende grootouders
Niet-inwonende
kleinkinderen
€ 1.250
Inwonende kleinkinderen
Inwonende grootouders
€ 2.500
Niet-inwonende
€ 1.250
Niet-inwonende grootouders
kleinkinderen
De andere ouders of naastbestaande van het slachtoffer moeten het bewijs aanbrengen van
een specifieke affectieve band die desgevallend recht geeft op een vergoeding gelegen in de
vork van 1.500 tot 5.000 euro.
In vergelijking met de editie van 2008 zijn de bedragen voor ouders opgetrokken van 7.500 euro
(inwonend) en 3.750 euro (niet-inwonend) naar respectievelijk 12.500 en 5.000 euro. Ook worden er
voor het eerst richtbedragen gegeven voor andere naastbestaanden dan deze die worden opgesomd
470
Hoewel een vergoeding voor nabestaanden bij overlijden in bijna heel Europa wordt aanvaard, is een
vergoeding voor deze personen bij ernstige verwonding van het direct slachtoffer dit niet. Naast België is zulke
vergoeding ook mogelijk in Frankrijk, Luxemburg, Servië, Slovenië, Italië, Kroatië, Spanje en Zwitserland. In
Engeland is dit dus niet mogelijk. Vermeld in Kamerstukken I 2005/06, 28781, C, 1 (MvA).
69
in de tabel. Wanneer zij een voldoende specifieke band met het slachtoffer kunnen aantonen,
hebben zij recht op een vergoeding die kan variëren tussen 1.500 en 5.000 euro. Zoals eerder
vermeld zijn een aantal gerechtigden uit deze tabel geschrapt in vergelijking met de vorige editie.471
Met betrekking tot de aangehaalde bedragen moet gewezen worden op het indicatief karakter van
deze tabel. De voormelde bedragen zijn slechts richtbedragen waarop een rechter zijn beslissing kan
steunen en geven aan slachtoffers geenszins het onvoorwaardelijke recht op deze specifieke
bedragen. Ook de opstellers halen aan dat steeds rekening gehouden moet worden met de
specifieke omstandigheden en dat vergoedingen geval per geval bepaald dienen te worden door de
feitenrechter.472
In eerdere versies van de Indicatieve Tabel werden bepaalde bijzondere omstandigheden vermeld
waarmee een rechter bij de bepaling van de schadevergoeding rekening kon houden. Zo werd
verwezen naar de leeftijd van de betrokkenen, het enig kind zijn, toegewezen zijn aan de andere
ouder bij echtscheiding, al dan niet gehuwd zijn, meter-peterschap, de omstandigheden van het
overlijden en de duurtijd van de relatie. Dit had tot gevolg dat advocaten deze bijzondere
omstandigheden met volslagen willekeur opwierpen en voor de rechter een hogere vergoeding
konden verkrijgen dan vooropgesteld in de Indicatieve Tabel. In de versie van 2008 schrapten de
opstellers deze verwijzing dan ook met de hoop de afwijkingen van de richtbedragen te beperken tot
de situaties waar ze echt van toepassing zijn.473
Na analyse van de recentste rechtspraak stel ik vast dat de toegekende vergoedingen slechts in
beperkte mate overeenstemmen met de Indicatieve Tabel. Ik kon slechts enkele zaken terugvinden
waar het bedrag overeenstemde. Er werd bijvoorbeeld effectief € 12.500 toegekend aan een
echtgenoot op basis van de Tabel.474 De rechter verklaarde dat er onvoldoende bewijs van specifieke
omstandigheden werd voorgelegd om een afwijking te rechtvaardigen. In een andere zaak werd
exact € 12.500 toegekend aan een inwonend kind bij het verlies van een ouder.475 De rechter
verwees hier enkel naar het feit dat dit een strikte toepassing is van de Indicatieve Tabel. In alle
andere rechtspraak overschrijden de toegekende vergoedingen ruimschoots de bedragen uit de
Indicatieve Tabel. In sommige gevallen wordt ex aequo et bono een som begroot zonder verwijzing
471
Supra 18, nr. 24.
Indicatieve Tabel 2012, 4.3.1.
473
E. DE KEYSER, “Morele schade en andere schade bij overlijden” in Handboek Letselschade Gemeen Recht,
2013, afl.39, (D.II.1/1) D.II.2/2.
474
Pol. Hoei 23 februari 2012, EPC 2013, afl. 19, III.1.Huy, 29.
475
Pol. Namen 7 april 2011, EPC 2011, afl. 16, III.1.Namur, 27.
472
70
naar de tabel of enige andere grond die dit bedrag kan rechtvaardigen.476 In andere gevallen worden
verschillende omstandigheden opgesomd die volgens de rechter een afwijking rechtvaardigen. Zo
werd € 20.000 toegekend aan een echtgenote gelet op de jonge leeftijd van het slachtoffer (36 jaar)
en het feit dat zij, na een langdurige in vitro behandeling, 15 dagen voor het overlijden ouders waren
geworden van een tweeling.477 In een andere zaak werd € 25.000 toegekend aan elk van de ouders
van een verongelukt, inwonend 19-jarig kind op basis van het feit dat het ongeluk dichtbij het
ouderlijk huis plaatsvond, er vluchtmisdrijf gepleegd werd en het slachtoffer nog 2 weken in coma lag
voor zijn overlijden.478 De ouders van een niet-inwonend kind kregen elk € 10.000 gelet op het feit
dat hun 22-jarige dochter slechts 3 maanden voordien het ouderlijk nest had verlaten en op korte
afstand van haar ouders woonde.479
Verder is er binnen de onderzochte uitspraken één uitschieter te vinden.480 De verklaring hiervoor
ligt bij de wijze waarop de vergoedingen werden begroot. Hoewel het merendeel van de rechtspraak
een ex aequo et bono begrotingswijze toepast, zijn sommige rechters voorstander van het toepassen
van de kapitalisatiemethode bij de begroting van genegenheidschade. Deze laatste methode is
volgens het Hof van beroep te Brussel objectiever zodat ze zorgt voor een volledigere
schadeloosstelling. 481 Anderen verwerpen de kapitalisatiemethode bij de begroting van deze
schadepost.482 Volgens hen creëert ze een ongelijkheid tussen jongeren en minder jonge slachtoffers
en worden ouderen die reeds de maximumleeftijd van de statistieken hebben bereikt, uitgesloten
van vergoeding. Daarenboven vertrekt deze methode uit de stelling dat de geleden immateriële
schade een constante dagelijkse schade is terwijl het doorlopen van een rouwproces net het
geleidelijk verminderen van het leed, zonder dat het ooit verdwijnt, met zich meebrengt. Het
toepassen van de kapitalisatiemethode geeft alleszins aanleiding tot de toekenning van significant
hogere vergoedingen. Zo werd aan de moeder van het inwonende overleden slachtoffer een
vergoeding van maar liefst € 91.271 toegekend.483
476
Pol. Luik 23 april 2012, EPC 2013, afl. 19, III.1.Liège, 41. Hier werd 10.000 euro toegekend aan de inwonende
zoon van een overleden man van 57 jaar en 15.000 euro aan zijn echtgenote. Pol. Brussel 3 oktober 2012, VAV
2013, 88. Hier werd 25.000 euro toegekend aan de echtgenote, 12.500 en 10.000 aan de 2 kinderen, 5.000 aan
de ouders en broer van de overleden man en een symbolisch euro aan alle andere burgerlijke partij
familieleden.
477
Pol. Verviers 24 januari 2012, EPC 2013, afl. 19, III.1.Verviers, 7.
478
Brussel 12 maart 2013, RGAR 2013, nr. 15002. Verder werd aan de inwonende broer een vergoeding van
12.500 euro toegekend, 7.500 euro aan elk van de 3 grootouders en 2.500 euro aan een tante en nonkel.
479
Rb. Antwerpen 28 november 2011, T.Pol. 2012, 28.
480
Brussel 14 juni 2013, RGAR 2013, nr. 15003, JT 2014, nr. 6546, 30.
481
Brussel 14 juni 2013, RGAR 2013, nr. 15003, JT 2014, nr. 6546, 30.
482
Brussel 12 maart 2013, RGAR 2013, nr. 15002; Corr. Brussel 28 januari 2013, RGAR 2013, nr.15001; Pol.
Brussel 3 oktober 2012, VAV 2013,88.
483
Brussel 14 juni 2013, RGAR 2013, nr. 15003, JT 2014, nr. 6546, 30. De niet-inwonende vader ontving 30.282
euro. De inwonende broer en zus respectievelijk 23.773 en 26.598 euro. Ook de grootouders kregen elk een
vergoeding rond de 3.500 euro.
71
Vergoedingen voor genegenheidschade in geval van verwonding van het directe slachtoffer zijn van
veel kleinere orde484 of worden zelfs niet eens toegestaan485. Dit laatste zal voorvallen wanneer het
slachtoffer niet in levensgevaar verkeerde of lang gehospitaliseerd werd, kortom de verwondingen
volgens de rechter niet ernstig genoeg zijn. Ter illustratie: De correctionele rechtbank te Hoei kende
aan de naastbestaanden van een 14-jarig, direct slachtoffer met 65% persoonlijke ongeschiktheid
vergoedingen toe.486 De ouders kregen elk € 10.000, een inwonende zus € 3.000 en een nietinwonende zus € 1.800. Deze bedragen werden door de rechter ex aequo et bono vastgesteld
rekening houdend met de leeftijd van het slachtoffer en de ernst van de verwondingen.
88. Concluderend kan gezegd worden dat de Indicatieve Tabel in praktijk effectief slechts een
suppletieve rol heeft. Voor zover algemene conclusies getrokken kunnen worden uit dit beperkte
rechtspraakonderzoek, kan worden vastgesteld dat er toch vaak afgeweken wordt van hetgeen de
Tabel voorstelt. Vooral bij genegenheidschade komt dit duidelijk naar voor. In dit laatste kan een
oproep gezien worden naar een verhoging van de forfaitaire bedragen uit de Tabel. Daarnaast
worden deze afwijkingen vaak niet gemotiveerd of wordt er een beroep gedaan op vrij algemene
gronden zoals de ernst van het letsel of de omstandigheden van het ongeval, zonder hierbij verder in
detail te gaan.
484
Corr. Hoei 17 februari 2013, RGAR 2013, nr. 15028; Pol. Aalst 5 april 2012, onuitg. aangehaald door M.
SOMMERIJNS, Lichamelijke schade - Repertorium rechtspraak 2010-2012, Brussel, Larcier, 2013, 236-238.
485
Pol. Charleroi 15 juni 2011, EPC 2012, afl. 17, III.2.Charleroi, 141.
486
Corr. Hoei 17 februari 2013, RGAR 2013, nr. 15028.
72
3. Nederland
3.1 Concrete beoordeling
89. Het bepalen van de omvang van een vergoeding is, net zoals in België487, weggelegd voor de
feitenrechter. Dit en de bijhorende motivering kunnen slechts beperkt worden getoetst door de
Hoge Raad, meer bepaald in het geval waarbij onjuiste rechtsopvattingen werden gevolgd.488
90. Ingevolge het principe van integrale vergoeding dient in elk schadegeval rekening gehouden te
worden met alle relevante omstandigheden bij het bepalen van de omvang van de vergoeding.489 De
Hoge Raad aanvaardt dat bij de begroting naar billijkheid in elk geval rekening gehouden kan worden
met factoren zoals de aard van de aansprakelijkheid, de duur en intensiteit van de pijn, het verdriet
en de gederfde levensvreugde.490 In de rechtsleer worden ook nog andere elementen aangehaald
zoals de leeftijd, burgerlijke staat en beroep van het slachtoffer, de ondergane medische behandeling
en blijvende verminkingen.491 Op te merken valt dat ook ontwikkelingen in het buitenland hun
invloed kunnen hebben maar niet decisief zijn.492
91. Met betrekking tot enkele bijzondere omstandigheden die een invloed kunnen hebben op de
omvang van een vergoeding zien we een verschil met de rechtspraktijk in België.493
Zo werd de situatie van voordeelverrekening bij wet vastgelegd. Art. 6:100 BW bepaalt dat voordelen
voortvloeiend uit een schadegeval in rekening moeten worden gebracht bij het bepalen van een
vergoeding in zoverre dit redelijk is. Zo heeft de Hoge Raad reeds immateriële voordelen, in casu de
ongewilde geboorte van een kind, in mindering gebracht van de immateriële schade.494
De minder bewuste beleving van bijvoorbeeld een comateuze patiënt sluit in zijn geheel niet uit dat
er geen recht op immateriële schade bestaat. De rechter kan wel een vergoeding voor pijn en leed
gedurende de periode van bewusteloosheid afwijzen maar niet een vordering voor gederfde
487
Supra 53, nr. 68.
HR 8 juli 1992, NJ 1992, 714.
489
S.D. LINDENBERGH, Smartengeld, Deventer, Kluwer, 1998, 221.
490
HR 8 juli 1992, NJ 1992, 714.
491
J. M. TROMP, Personenschade in de praktijk : enige praktische aspecten van de letselschaderegeling, Alphen
aan den Rijn, Samsom, 1998, 164 p.
492
HR 8 juli 1992, NJ 1992, 714; HR 17 november 2000, NJ 2001, 215.
493
Supra 54-56, nr. 70-73.
494
HR 21 februari 1997, NJ 1999, 145.
488
73
levensvreugd.495 De persoonlijke predispositie van een slachtoffer en de daaruit voortvloeiende
risico’s kunnen wel een factor zijn waarmee rekening te houden valt bij de begroting van schade.496
Of er in de Nederlandse rechtspraktijk rekening gehouden wordt met de financiële draagkracht van
de partijen is niet duidelijk. Uit de lezing van art. 6:109 lid 1 BW zou men dit alleszins kunnen
besluiten. Dit artikel voorziet een matigingsbevoegdheid voor de rechter ingeval een volledige
vergoeding rekening houdend met ‘hun beider draagkracht’ tot kennelijk onaanvaardbare gevolgen
zou leiden. In de belangenafweging hieromtrent zou de rechter eventuele verzekeringen die werden
afgesloten in beschouwing kunnen nemen.497 Welke bestemming het slachtoffer in concreto aan het
smartengeld geeft, is van geen belang.498
Ten slotte wordt in de Nederlandse doctrine steeds vaker aandacht besteed aan de ernst van de
normschending en de mate van schuld van de aansprakelijke.499 Dit kan in verband gebracht worden
met de preventieve en handhavingsfunctie van immateriële schadevergoedingen die daar in opmars
is.500 Volgens VERHEIJ hoeft de rechter bij toepassing van de handhavingsfunctie, zich niet te beperken
tot omstandigheden die in de sfeer van het slachtoffer liggen omdat het in dit geval niet gaat om een
schadevergoeding in de letterlijke zin van het woord maar ter handhaving van een recht.501 De
rechtshandhavingsfunctie wordt vooral toegepast bij inbreuken op persoonlijkheidsrechten
waardoor in deze gevallen de schuldgraad een relevante factor kan zijn.502 In de Nederlandse
rechtspraak zelf komt de factor ‘schuldgraad’ niet duidelijk naar voor maar wel kan een onderscheid
waargenomen worden tussen de omvang van vergoedingen voor letselschade en inbreuken op
persoonlijkheidsrechten.503 Dit zou dus verklaard kunnen worden door de rechtshandhavingsfunctie
waarbij het niet ondenkbaar is dat de rechter zich laat leiden door de schuldgraad van de
aansprakelijke.
92. Ondanks de eerder genoemde criteria waarmee men rekening kan houden, is het vaststellen van
vergoedingen voor immateriële schade voor magistraten van dienst geen sinecure. Er is immers geen
objectieve maatstaf voorhanden en de criteria zijn te abstract. Om al te grote verschillen in
495
HR 20 september 2002, NJ 2004, 112.
HR 8 februari 1985, ECLI:NL:HR:1985:AG4960, NJ 1986, 136.
497
J. SPIER, T. HARTLIEF, G.E. VAN MAANEN en R.D. VRIESENDORP, Verbintenissen uit de wet en schadevergoeding,
Deventer, Kluwer, 2009, 309-310.
498
HR 17 november 2000, ECLI:NL:HR:2000:AA8358, NJ 2001, 215, r.o. 3.3.
499
R.J.S. SCHWITTERS, “Smartengeld, afkoopsom of genoegdoening?”, AV&S 2014/3, afl. 1, nr. 7 en
www.kluwernavigator.nl.
500
Supra 14, nr. 19.
501
A.J. VERHEIJ, Vergoeding van immateriële schade wegens aantasting in de persoon, Nijmegem, Ars aequi libri,
2002, 531-532.
502
S.D. LINDENBERGH, Smartengeld, Deventer, Kluwer, 1998, 299.
503
A.J. VERHEIJ, Vergoeding van immateriële schade wegens aantasting in de persoon, Nijmegem, Ars aequi libri,
2002, 285.
496
74
vergelijkbare gevallen te vermijden wordt in de praktijk houvast gezocht bij de zogenaamde
‘Smartengeldbundel’.
3.2 Smartengeldbundel
93. De smartengeldbundel is ontstaan als themabijlage bij het Nederlandse tijdschrift Verkeersrecht
maar groeide uit tot een naslagwerk voor alle deskundigen die in de dagelijkse praktijk met
letselschade te maken krijgen.504 Het boek wordt driejaarlijks uitgegeven en is reeds toe aan zijn 19e
druk.505
De bundel bevat voornamelijk een overzicht van uitspraken en de daarin toegekende vergoedingen
voor immateriële schade. Daarnaast zijn ter inleiding ook enkele artikels terug te vinden die de opinie
van verschillende auteurs weergeven met betrekking tot de recente ontwikkelingen van het
smartengeld en een overzicht van aandachtspunten ter bepaling van de omvang van smartengeld.
De grote verschilpunten met de Belgische Indicatieve Tabel liggen bij het voorwerp en de structuur
van de bundel. De smartengeldgids focust zich enkel op immateriële schade terwijl in de Indicatieve
Tabel ook forfaitaire bedragen voor materiële schade terug te vinden zijn. Denken we bijvoorbeeld
aan voertuigschade en inkomensverlies wegens arbeidsongeschiktheid. Ten tweede is ook de
structuur en opzet van de smartengeldbundel anders. Er worden geen forfaitaire bedragen
voorgesteld maar enkel een overzicht gegeven van praktijkvoorbeelden. Elke uitspraak vermeldt het
bedrag aan smartengeld dat werd toegekend en een kort feitenrelaas. Bovendien worden de
uitspraken onderverdeeld in 3 categorieën namelijk smartengeld na ongeval, mishandeling of bij
niet-letsel. Per categorie wordt nog eens een onderscheid gemaakt naargelang het letsel zoals
bijvoorbeeld een oogletsel, verlies van reuk en smaak, belemmerd spraakvermogen of letsel aan
geslachtsorganen. Er wordt met andere woorden veel nadruk gelegd op de aard en de ernst van een
letsel.
94. Naast de Smartengeldbundel zijn in de loop der tijd ook andere initiatieven tot stand gekomen
die tot doel hadden het bepalen van immateriële schadevergoedingen te vereenvoudigen. 506 Een
eerste initiatief was de smartengeldformule die op basis van een onderscheid tussen tijdelijke en
blijvende invaliditeit een bepaald bedrag voorstelde. Een tweede alternatief werd door de ANWB op
504
M. DONKERLO en M.L.A. VAN WERKHOVEN (red.), Smartengeld. Uitspraken van de Nederlandse rechter over de
vergoeding van immateriële schade, Den Haag, ANWB, 2012, 272 p.
505
De laatste uitgave vond plaats in 2012.
506
Voor een uitgebreide bespreking zie J.M. BARENDRECHT, H.M. STORM, Berekening van schadevergoeding,
Zwolle, W.E.J. Tjeen Willink, 1995, 264-274.
75
de markt gebracht in de vorm van een computerprogramma, DOLOR genaamd. Op basis van dit
programma kon een benadering worden gegeven van de hoogte van de immateriële vergoeding.
Aangezien beide systemen nooit volledig zijn ingeburgerd worden ze hier niet verder besproken.
95. Als we dan even van naderbij de omvang van de bedragen in Nederland gaan bekijken zien we
dat sinds 1992 het hoogst toegekende bedrag vastgesteld is op € 136.134.507 Het ging in dit geval om
een slachtoffer dat wegens een medische fout besmet was geraakt met het Hiv-virus. Verder wordt
geconstateerd dat er gedurende de laatste jaren weinig tot geen evolutie zit in de hoogte van de
bedragen, wat sterk bekritiseerd wordt in de Nederlandse doctrine.508 LINDENBERGH stelt vast dat de
bedragen uit de Smartengeldbundel in de meeste gevallen rond € 10.000 en € 15.000 liggen.
Sporadisch komen bedragen boven € 50.000 voor en de allerhoogste vergoedingen worden slechts
bij hoge uitzondering toegekend.509 Letselschadeadvocate COLLIGNON ziet in deze lage bedragen een
uitwaseming van het calvinistische gedachtegoed dat nog steeds in de Nederlandse maatschappij
ingebakken zit. 510 De kritiek heeft aanleiding gegeven tot het oprichten van een Werkgroep
Modernisering Vaststelling Smartengeld die zich zal buigen over de bestaande begrotingswijze en het
huidige smartengeldniveau.511 Welke oplossing deze Werkgroep naar voor zal schuiven voor de
bestaande stagnatie van het smartengeld, valt af te wachten maar er gaan stemmen op om, naar het
voorbeeld van de Engelse Guidelines, bandbreedtes in te voeren waarbinnen relevante individuele
factoren uiteindelijk het bedrag bepalen.512
Een andere, snellere oplossing zien verschillende auteurs, in navolging van het Engelse Court of
Appeal 513 , in een tussenkomst door de Hoge Raad. 514 De rechter is bevoegd de hoogte van
schadevergoedingen te bepalen en volgens GIESEN dus ook bevoegd een zekere normering door te
voeren.515 De Hoge Raad zelf heeft in het AMC-arrest opgemerkt dat de hoogte van het toegekende
507
HR 8 juli 1992, NJ 1992, 714, VR 1992, 133.
H.J.J. DE BOSCH KEMPER, 'Smartengeld in perspectief', in M. JANSEN en N. FRENK (red.), Smartengeld, uitspraken
van de Nederlandse rechter over de vergoeding van immateriële schade, Den Haag, ANWB, 2009, 6-8; S.D.
LINDENBERGH, Smartengeld tien jaar later, Deventer, Kluwer, 2008, 75-76.
509
S.D. LINDENBERGH, Smartengeld tien jaar later, Deventer, Kluwer, 2008, 75.
510
M. SMILDE, Interview met letselschade-advocate Antoinette Collignon, Mr. 2009, afl. 11,
www.legaltree.nl/site_media/uploads/We_kunnen_veel_leren_van_andere_landen.pdf, (15) 18.
511
N. FRENK, “De waarde van smartengeld. Stagnerende smartengeldbedragen: enkele inleidende observaties”,
www.smartengeld.nl/pagina/de-waarde-van-smartengeld-stagnerende-smartengeldbedragen-enkeleinleidende-observaties.
512
N. FRENK, “De waarde van smartengeld. Stagnerende smartengeldbedragen: enkele inleidende observaties”,
www.smartengeld.nl/pagina/de-waarde-van-smartengeld-stagnerende-smartengeldbedragen-enkeleinleidende-observaties, nr.4.
513
Infra 80, 103.
514
HR 17 november 2000, NJ 2001, 215, conclusie A.J. SPIER.
515
I. GIESEN, “Normering van schadevergoeding in Engeland: een les voor Nederland?”, NJB 2001, afl. 3, (120)
123.
508
76
bedrag voor verantwoording van het hof moet blijven. Dit lijkt er volgens FRENK op te wijzen dat de
Hoge Raad niet bereid is sturend op te treden wat de omvang van bedragen betreft.516
96. Aangezien Nederland geen vergoeding voor genegenheidsschade of affectieschade kent, zijn er
ook geen bedragen voor deze post beschikbaar. Wel kan gewezen worden op het reeds eerder
besproken wetsvoorstel waar een gefixeerde som van € 10.000 werd voorgesteld. Het wetsvoorstel
werd echter in 2010 afgevoerd waardoor dit nooit werkelijkheid werd.
97. Vorderingen van derden op basis van schokschade kunnen wel tot een vergoeding leiden. In mijn
analyse van de rechtspraak heb ik vastgesteld dat de toegekende bedragen kunnen oplopen tot
€ 30.000.517 In deze zaak kregen een moeder en haar 2 kinderen elk een vergoeding van € 30.000
toegekend wegens het verlies van de vader na doodslag. Opmerkelijk is dat slechts bij één kind een
posttraumatische stressstoornis werd vastgesteld. Het andere kind kreeg toch eenzelfde vergoeding
wegens een aantasting in zijn persoon aangezien het door het misdrijf zijn vader verloren had die een
belangrijke factor is in het leven van een kind. Op zich komt deze laatste vergoeding eigenlijk overeen
met een vergoeding voor affectieschade hoewel de rechter dit onder de noemer schokschade
plaatst. Dit toont nog maar eens dat het invoeren van een vergoeding voor affectieschade wenselijk
is en de lijn tussen schokschade en affectieschade (bewust?) overtreden wordt.
4. Engeland
4.1 Concrete beoordeling
98. Oorspronkelijk werd de vraag naar de omvang van een vergoeding door een jury beslecht waarbij
zij geen echte richtlijnen meekregen.518 Midden jaren ’60 werden jury’s in civiele zaken rond
personenschade grotendeels afgeschaft aangezien zij als incapabel werden beschouwd om enige
uniformiteit in de toegekende vergoedingen te brengen. Sindsdien is het de taak van de rechter om
via een proces van vergelijking tot een faire som te komen. De Court of Appeal zal slechts
516
N. FRENK, “De waarde van smartengeld. Stagnerende smartengeldbedragen: enkele inleidende observaties”,
www.smartengeld.nl/pagina/de-waarde-van-smartengeld-stagnerende-smartengeldbedragen-enkeleinleidende-observaties, nr.5.2.2.
517
Rb. Rotterdam 18 december 2013, ECLI:NL:RBROT:2013:10164.
518
W.V.H. ROGERS, Winfield and Jolowicz on Tort, Londen, Sweet & Maxwell, 2006, 961.
77
tussenkomen wanneer het toegekende bedrag beduidend hoger ligt dan wat als fair kan worden
beschouwd rekening houdend met de tarieven uit de Guidelines.519
99. Bij zijn beoordeling kan de rechter zich richten op factoren zoals de beperkingen in dagdagelijkse
handelingen die de schade teweegbrengt, de omstandigheden van het ongeval, het sociaal leven van
het slachtoffer enz.520
100. Wat betreft de bijzondere omstandigheden kunnen we zeggen dat ook in Engeland het
verminderd bewustzijn geen vergoeding voor ‘loss of amenity’ uitsluit. Een vergoeding voor ‘pain and
suffering’ lijkt wel uitgesloten. Zo kreeg een pasgeboren baby die drie dagen in coma lag voor hij
overleed een bedrag van £ 750 toegekend voor ‘loss of amenity’.521 In een andere zaak kreeg een
vrouw die door verschillende hoofdletsels niet meer kon spreken en zich niet meer bewust was van
haar omgeving een bedrag van £ 17.500 uitgekeerd.522 Deze uitspraak kreeg veel kritiek over zich
heen. Zo werd zelfs geargumenteerd dat na het overlijden van een slachtoffer het ook geen
vergoeding meer krijgt.523
Wat de problematiek rond wrongful birth betreft heeft het House of Lords beslist dat geen
vergoeding mogelijk is voor een ongewild maar gezond kind.524 De situatie is anders wanneer het
kind met een handicap in de wereld komt. Hoewel er nog geen uitspraak van het House of Lords is,
kent het Court of Appeal in deze situatie wel een vergoeding toe voor de extra zorg die een
gehandicapt kind nodig heeft.525
Een vooraf bestaande conditie van het slachtoffer wordt dan weer over het algemeen niet in
rekening gebracht. Situaties waarbij er sprake is van medische nalatigheid vormen hierop een
uitzondering.526
Verder zal de financiële positie van het slachtoffer of de dader en de eventuele verzekeringen die zij
hebben afgesloten geen verhoging of verlaging van de vergoeding tot gevolg hebben.527
519
B. MARKESINIS, M. COESTER, G. ALPA en A. ULLSTEIN, Compensation for Personal Injury in English, German and
Italian Law, Cambridge, University Press, 2005, 51.
520
S. LEVENE, “General Damages” in M. KELLY, S. LEVENE, P. MEAD en B. LANGSTAFF (eds.), Personal Injury Handbook,
Londen, Sweet & Maxwell, 2001, (115) 139-141.
521
Kerby v. Redbridge Health Authority [1992] 4 MedLR 178.
522
H. West & Son Ltd v. Shephard [1964] AC 326.
523
W.V.H. ROGERS, Winfield and Jolowicz on Tort, Londen, Sweet & Maxwell, 2006, 958.
524
McFarlane v Tayside Health Board [2000] 2 A.C. 59.
525
Groom v Selby [2002] Lloyd’s Rep. Med. 1 CA; H. MCGREGOR, McGregor on damages, Londen, Sweet &
Maxwell, 2009, 1473.
526
S. LEVENE, “General Damages” in M. KELLY, S. LEVENE, P. MEAD en B. LANGSTAFF (eds.), Personal Injury Handbook,
Londen, Sweet & Maxwell, 2001, (115) 126-128.
527
Fletcher v. Autocar and Transporters Ltd. [1968] 2 QB 322, 335; Wells v. Wells [1999] 1 AC 345, 373.
78
Ten slotte kunnen we vaststellen dat de schuldgraad van de dader, in tegenstelling tot de eerder
besproken rechtstelsel, een invloed kan hebben op de begroting van een vergoeding. In het Engelse
recht worden verschillende soorten vergoedingen van elkaar onderscheiden.
528
In het
aansprakelijkheidsrecht worden vooral ‘compensatory damages’ toegekend wegens het principe van
restitutio in integrum.529 Bovenop deze compenserende vergoeding kan ook nog een bijkomende
vergoeding toegekend worden die rekening houden met de schuld van de aansprakelijke. Zo zijn er
de ‘aggravated damages’ die het additioneel mentaal leed compenseren dat is ontstaan als gevolg
van ‘the malicious, high-handed, insulting or oppressive conduct of the defendant’. 530 Deze
vergoeding wordt vaak toegekend bij intentionele onrechtmatige daden zoals smaad 531 en
mishandeling 532 . In deze gevallen wordt er wel gewaarschuwd voor het gevaar van dubbele
vergoeding.533
101. De rechter zal bij de uitvoering van zijn taak rekening kunnen houden met de zojuist besproken
omstandigheden maar zal toch een faire som moeten toekennen om door de maatschappij aanvaard
te worden.534 In de meeste gevallen zal de rechter trouwens slechts één som toekennen voor de
volledige immateriële schade.535 Engelse rechters gebruiken een methode gebaseerd op vergelijking
om tot een faire som te komen. Als werkinstrument kunnen ze gebruik maken van Guidelines for the
Assessment of General Damages in Personal Injury Cases, kortweg Guidelines536.
528
LAW COMMISSION, Aggravated, Exemplary and Restitutionary Damages (Law Com No 247, 1997),
http://lawcommission.justice.gov.uk/docs/lc247_aggravated_exemplary_and_restitutionary_damages.pdf.
529
K. HORSEY, E. RACKLEY, Tort Law, Oxford, University Press, 2011, 556.
530
P. GILIKER en S. BECKWITH, Tort, Londen, Sweet & Maxwell, 2011, 510; LAW COMMISSION, Aggravated,
Exemplary
and
Restitutionary
Damages
(Law
Com
No
247,
1997),
http://lawcommission.justice.gov.uk/docs/lc247_aggravated_exemplary_and_restitutionary_damages.pdf, 1027.
531
John v MGN Ltd [1997] QB 586.
532
KD v Chief Constable of Hampshire [2005] EWHC 2550, 595.
533
P. GILIKER en S. BECKWITH, Tort, Londen, Sweet & Maxwell, 2011, 510.
534
H. MCGREGOR, McGregor on damages, Londen, Sweet & Maxwell, 2009, 1449.
535
C. GARNER, K. ALLEN, A. COATES, P. EDWARDS, J.M. WILLIAMS, P. MEAD, E. SMITH en S. BRITTENDEN, “Personal injury
compensation in England and Wales” in M. B ONA en P. MEAD (eds.), Personal injury compensation in Europe,
Antwerpen, Kluwer, 2003, (105) 130; .J. STEELE, Tort Law: Text, Cases, and Materials, Oxford, University Press,
2007, 511.
536
X, Guidelines for the assessment of general damages in personal injury cases, compiled for the Judicial
College by Mr MACKAY, J., BRUFFELL, M., CHERRY, J., HUGHES, A. and TILLETT, M., Oxford, Oxford University Press,
2013, 112 p.
79
4.2 Guidelines for the Assessment of General Damages in Personal Injury Cases
102. De eerste uitgave van de Guidelines werd in 1992 gepubliceerd door de Judicial Studies Board537
en kende een onmiddellijk succes. Vandaag is reeds de 12e editie in omloop.538
Deze Guidelines liggen qua opzet ergens tussen de Indicatieve Tabel en de Nederlandse
Smartengeldbundel. Net zoals in Nederland wordt er veel aandacht besteed aan de aard en de ernst
van het opgelopen letsel. De grote onderverdelingen die men erin kan terugvinden zijn onder andere
hoofdletsels, letsels aan interne organen en gezichtsletsels. Binnen deze categorieën wordt er nog
verder in detail gegaan. Zo heeft men het over ‘leg, knee, ankle, foot, toe injuries’ en zelfs ‘damage to
hair’. Per sectie wordt vervolgens een minimum- en maximumbedrag genoemd naargelang het
desbetreffende letsel ernstig, gemiddeld of licht is. Deze marge houdt geenszins in dat rechters niet
van deze bedragen zouden mogen afwijken. Dit wordt uitdrukkelijk vermeld in het voorwoord van de
eerste editie van de Guidelines.539 Net zoals in de Indicatieve Tabel worden er dus eerder forfaitaire
bedragen genoemd dan in te gaan op specifieke uitspraken.
103. De hoogste vergoedingen worden toegekend in gevallen van quadriplegia540 waar de marge
volgens de Guidelines tussen £ 232.000 (€ 277.180) en £ 288.500 (€ 344.683) ligt. Hoewel bij elke
nieuwe editie enigszins een indexatie plaatsvindt 541 , worden de voorgestelde bedragen laag
bevonden.542 Sinds de eerste editie van de Guidelines zijn er thans al enkele wijzigingen doorgevoerd
betreffende de omvang van vergoedingen.
In 1999 stelde de Law Commission een verhoging voor van de toen geldende bedragen.543 Dit
verzoek werd gericht aan zowel het House of Lords als het Court of Appeal maar het was de laatste
die actie ondernam. Opmerkelijk is dat de Law Commission een tussenkomst van de wetgever wil
vermijden en bij voorkeur de rechtspraak veranderingen zou laten doorvoeren, wat beter zou passen
537
In 2011 werd de naam gewijzigd naar Judicial College.
De laatste editie werd uitgegeven in september 2013.
539
X, Guidelines for the assessment of general damages in personal injury cases, compiled for the Judicial
College by Mr MACKAY, J., BRUFFELL, M., CHERRY, J., HUGHES, A. and TILLETT, M., Oxford, Oxford University Press,
2013, 1.
540
Hier bestaat het letsel uit een verlamming van alle 4 de ledematen.
541
S. LEVENE, “General Damages” in M. KELLY, S. LEVENE, P. MEAD en B. LANGSTAFF (eds.), Personal Injury Handbook,
Londen, Sweet & Maxwell, 2001, (115) 120.
542
B. MARKESINIS, H. UNBERATH, The German Law of Torts, A Comparitive Treatise, Oxford, Hart Publishing, 2002,
916.
543
LAW COMMISSION, Damages for Personal Injury: Non-Pecuniary Loss (Law Com. No. 257, 1999),
lawcommission.justice.gov.uk/docs/lc257_Damages_Personal_Injury_Non-pecuniary_Loss.pdf.
538
80
binnen het bestaande Engelse schadevergoedingssysteem en een zekere flexibiliteit zou
garanderen.544
In een gezamenlijke uitspraak over 8 verschillende zaken besliste het Court of Appeal in Heil v. Rankin
tot een ‘modest increase’ van de vergoedingen voor immateriële schade.545 De bevoegdheid die het
Court of Appeal hier op zich neemt, rechtvaardigt zij zelf door te wijzen op het feit dat uniformiteit
niet mag leiden tot starheid. Om blijvend een faire vergoeding toe te kennen kan het daarom nodig
zijn om de bedragen aan te passen bovenop de inflatiecorrectie.546 Als dat wenselijk geacht wordt,
kan de wetgever nog steeds optreden aldus het Court of Appeal.547
De baanbrekende uitspraak in Heil v. Rankin had tot gevolg dat de hoogste bedragen met een derde
stegen. Vergoedingen onder £ 10.000 ondervonden geen aanpassingen. De bedragen tussen deze
twee polen werden volgens een bepaalde formule aangepast.548 In de daarop volgende editie
werden de bedragen in de Guidelines bijgesteld.549
Naar aanleiding van de uitspraak van het Court of Appeal in de zaak Simmons v. Castle bevat de
laatste editie van de Guidelines een tweede kolom aan bedragen.550 Deze additionele kolom geeft de
marges weer rekening houdend met een verhoging van 10% zoals werd beslist door het Court of
Appeal. Deze verhoogde bedragen zijn van kracht sinds 1 april 2013. De eerste kolom, die geen
rekening houdt met de verhoging, is nog steeds toepasselijk op zaken die zich in een, volgens het
Court of Appeal bepaald, overgangsregime bevinden.551
104. Bedragen voor genegenheidsschade zijn niet terug te vinden in de Guidelines. Deze schadepost
werd bij wet geregeld waarbij het bedrag werd vastgelegd op £ 12.980 (€ 15.508).552 Waar wel
aandacht aan wordt besteed in de Guidelines is schokschade als zijnde psychisch letsel. Uit de
544
LAW COMMISSION, Damages for Personal Injury: Non-Pecuniary Loss (Law Com. No. 257, 1999), nr. 3.157 en
3.165.
545
Heil v. Rankin [2000] 3 All ER 138. Voor een bespreking van dit arrest zie I. GIESEN, “Normering van
schadevergoeding in Engeland: een les voor Nederland?”, NJB 2001, afl. 3, 120-123; S. LEVENE, “General
Damages” in M. KELLY, S. LEVENE, P. MEAD en B. LANGSTAFF (eds.), Personal Injury Handbook, Londen, Sweet &
Maxwell, 2001, (115) 133-137.
546
Heil v. Rankin [2000] 3 All ER 138, nr. 27-29.
547
Heil v. Rankin [2000] 3 All ER 138, nr. 41.
548
S. LEVENE, “General Damages” in M. KELLY, S. LEVENE, P. MEAD en B. LANGSTAFF (eds.), Personal Injury Handbook,
Londen, Sweet & Maxwell, 2001, (115) 135-137.
549
H. MCGREGOR, McGregor on damages, Londen, Sweet & Maxwell, 2009, 1465.
550
Simmons v. Castle [2012] EWCA Civ 1288.
551
th
X, “Judicial College Guidelines for the Assessement of General Damages – New 11 Edition”,
www.dwf.co.uk/insight/legal-updates/judicial-college-guidelines-for-the-assessment-of-general-damages;
X,
“Personal Injury Guidelines – Supplement”, www.judiciary.gov.uk/publications-and-reports/judicialcollege/2013/supplement-to-pi-guidelines.
552
Supra 31, nr. 39.
81
verschillende richtlijnen die worden gegeven onder de titel ‘Psychiatric Damage’ kan afgeleid worden
dat de grenzen van deze schadepost liggen op £ 4.000 (€ 4.790) en £ 30 000 (€ 35.928).
105. Ondanks de Guidelines zijn er natuurlijk nog steeds verschillen tussen nochtans vergelijkbare
zaken. MARKESINIS wijst op het feit dat rechters ook maar ‘human beings’ zijn. Bijgevolg is het goed
mogelijk dat er een hogere vergoeding toegekend wordt wanneer het slachtoffer indruk maakt op de
rechter. Daarnaast is de ene rechter vrijgeviger dan de andere.553
5. Duitsland
5.1 Concrete beoordeling
106. Het procedurerecht bepaalt in §287 ZPO dat de begrotingsbevoegdheid bij de rechter ligt. Ook
hier is slechts een marginale toetsing mogelijk door het Bundesgerichtshof.554
107. In het algemeen zal de Duitse rechter bij het bepalen van de omvang van de schadevergoeding
rekening houden met dezelfde omstandigheden als in de eerder besproken rechtsstelsels. Het gaat
dan om de ernst van het letsel, de medische behandeling die vereist is, belemmeringen in het
beroeps- en sociaal leven van het slachtoffer enz.555
108. Enkele bijzondere criteria worden in het Duitse recht wel anders ingevuld dan bij de eerder
besproken stelsels. Zo speelt volgens de huidige visie van het BGH het verminderde bewustzijn van
het slachtoffer geen rol in de berekening van een vergoeding.556 Voor 1992 bestond hierover nog
discussie en werd meestal geen of een veel kleinere som toegekend.557
Schmerzensgeld voor de geboorte van een ongewild kind kan volgens het standpunt van het
Bundesgerichtshof niet toegekend worden.558 De achterliggende redenering is het feit dat het kind
dan als een ‘Negativum’ beschouwd wordt wat ingaat tegen de Grondwet.559 Wat het Hof dan weer
553
B. MARKESINIS, M. COESTER, G. ALPA en A. ULLSTEIN, Compensation for Personal Injury in English, German and
Italian Law, Cambridge, University Press, 2005, 51.
554
Bijvoorbeeld: BGH 8 juni 1976, VersR 1976, 967.
555
J. LUCKEY, “Bemessung des Schmerzensgelds – Umgang mit Präjudizien”, SVR 2013, 410 en 412.
556
BGH 13 oktober 1992, BGHZ 120, 9.
557
B.S. MARKESINIS, H. UNBERATH, The German Law of Torts, A Comparative Treatise, Oxford, Hart Publishing,
2002, 920.
558
SPINDLER, “Unerlaubte Handlungen (§§ 823- 853), §823 Schadensersatzpflicht” in H.G. BAMBERGER en H. ROTH
(eds.), Beck’scher Online-Kommentar - BGB, Munchen, Verlag C.H. Beck, nr. 750-759 en beckonline.beck.de/?vpath=bibdata/komm/beckok_zivr_30/bgb/cont/beckok.bgb.p823.glh.glvii.gl1.gla.htm&pos=3
&hlwords=+%26quot%3bwrongful+birth%26quot%3b+%c3%90+%22wrongful+birth%22+#xhlhit.
559
BGH 16 november 1993, BGHZ 124, 128–146.
82
wel mogelijk acht is een vergoeding voor immateriële schade wegens de schending van de
lichamelijke integriteit van de vrouw.560
De vooraf bestaande toestand van het slachtoffer kan wel een rol spelen. In het verleden heeft het
reeds voor een verhoging561 en verlaging562 van de schadevergoeding geleid.
In tegenstelling tot de eerder besproken rechtsstelsels wordt door de Duitse rechter wel rekening
gehouden met de financiële positie waarin partijen zich bevinden.563 Het feit of zij verzekerd zijn of
niet kan ook bepalend zijn, zelfs wanneer het een verplichte verzekering betreft.564 Wat dan weer
geen rol speelt is op welke wijze slachtoffers de aan hen toegekende vergoeding zullen besteden.565
Een laatste factor is de schuldgraad van de aansprakelijke, die in de Duitse rechtspraak wel als
relevant wordt aangemerkt.566 Op basis van de ‘Genugtuungsfunktion’ van immateriële vergoedingen
kan de schuldgraad een invloed hebben op de hoogte van deze schadevergoedingen.567 Een lichte
schuld zal bijgevolg de schadevergoeding verminderen568, een zware schuld verhoogt ze dan weer569.
Alcoholintoxicatie leidt bijvoorbeeld tot een verzwaring van schuld.570 Een zware fout in behandeling
binnen de gezondheidssector geeft dan weer geen aanleiding tot een verhoging van vergoeding
omdat volgens de rechtspraak in deze gevallen de genoegdoeningsfunctie van de vergoeding van
ondergeschikte orde is.571
109. Net zoals in alle andere besproken rechtsstelsels kent het Duitse recht geen wettelijke tarieven
voor immateriële schade van directe slachtoffers. Op basis van de principes van gelijke behandeling
en consistentie, moet bij het bepalen van een bedrag rekening worden gehouden met bedragen
toegekend in vergelijkbare gevallen. 572 Om dit proces te faciliteren is net zoals in de andere
besproken rechtsstelsels een compilatie gemaakt van verscheidene rechtspraak.
560
BGH 27 juni 1995, NJW 1995, 2407–2410.
BGH 26 mei 1989, NVwZ 1990, 406.
562
BGH 22 september 1981, NJW 1982, 168.
563
B.S. MARKESINIS, H. UNBERATH, The German Law of Torts, A Comparative Treatise, Oxford, Hart Publishing,
2002, 919.
564
BGH 6 juli 1955, NJW 1955, 1675-1678.
565
H. LANGE, H. SCHIEMANN, Handbuch des Schuldrechts: Schadenersatz 3.Auflage, Tübingen, J.C.B. Mohr, 2003,
446.
566
BGH 16 februari 1993, NJW 1993, 1531. Dit in tegenstelling tot België en Nederland.
567
Supra 14, nr. 19; J. GÖBEL, Geldentschädung und Schmerzengeld, Kovergenz oder Divergenz?, Frankfurt am
Main, Peter Lang, 2004, 35; G. SCHIEMANN en M. MARTINEK, J. Von Staudingers Kommentar zum Bürgerlichen
Gesetzbuch mit Einführungsgesetz und Nebengesetzen, Buch 2, Recht der Schuldverhältnisse §§ 249-254
(Schadensersatzrecht), Berlijn, Sellier-de Gruyter, 2005, 285, nr. 31.
568
OLG Frankfurt 6 februari 2004, NJW-RR 2004, 1167.
569
OLG München 14 april 1992, VersR 1993, 987; LG Koblenz 13 augustus 2009, VersR 2009, 1411.
570
OLG Frankfurt 11 november 1993, DAR 1994, 119.
571
OLG Bremen 26 maart 2002, VersR 2003, 779; OLG Düsseldorf 29 augustus 2002, VersR 2004, 120.
572
BGH 8 juni 1976, VersR 1976, 967.
561
83
5.2 Schmerzensgeldtabelle
110. De Duitse rechter kan bij het bepalen van de omvang van een vergoeding ter oriëntering beroep
doen op verschillende bundels van rechtspraak betreffende immateriële schade. De bekendste zijn
de Beck’sche Schmerzensgeldtabelle. 573 Het is een standaardwerk betreffende Schmerzensgeld
samengesteld door advocaat Andreas Slizyk en komt sinds 1993 jaarlijks uit.
Het naslagwerk besteedt vooreerst uitgebreid aandacht aan de materie van het Schmerzensgeld. Zo
wordt onder andere het bestaan en de inhoud van immateriële schade naar Duits recht uit de
doeken gedaan. In een tweede grote deel, Von Kopf bis Fuβ genaamd, toont men dan de
toepassingsgevallen in de praktijk met een uitgebreide selectie van rechterlijke uitspraken.
De inhoud en structuur van de tabel ligt in dezelfde lijn als de Nederlandse Smartengeldbundel. Zoals
de titel van het onderdeel al doet vermoeden, baseert men zich voor de onderverdeling op de aard
van het letsel. Naast alle lichamelijke letsels wordt er ook aandacht besteed aan inbreuken op
persoonlijkheidsrechten en het daarvoor toegekende Schmerzensgeld. Per onderdeel worden er
geen richtbedragen gegeven zoals bij de Indicatieve Tabel en de Engelse Guidelines maar een selectie
van rechterlijke uitspraken. Bij elke uitspraak geeft men een notie van de specifieke schade in casu
en de toegekende schadevergoeding.
111. Sinds de jaren ’80 hebben de vergoedingen voor immateriële schade een enorme vlucht
genomen. Daar waar de bovengrens in 1979 op € 50.000574 lag, werden nauwelijks 30 jaar later
sommen tot € 500.000575 toegekend. Deze immense groei die de Schmerzensgeldbedragen hebben
ondergaan sinds de Tweede Wereldoorlog schrijft men toe aan de gewijzigde instelling ten opzichte
van immateriële schade.576 Het tot nu toe hoogste bedrag werd toegekend aan een 4-jarig kind dat
ingevolge een medische fout ernstige hersenschade opliep.577 In dit geval werd een kapitaalbedrag
van € 500.000 en een rente van € 650 per maand toegekend wat neerkomt op een bedrag van €
650.000. Hierdoor kan Duitsland als de koploper binnen Europa aanzien worden wat betreft de
hoogte van immateriële schadevergoedingen.578 Aangezien de tabellen geen forfaitaire bedragen
bevatten stelt zich ook niet de vraag wie de bedragen moet aanpassen zoals in België en Engeland.
573
A. SLIZYK, Beck’sche Schmerzensgeldtabelle 2013, Von Kopf bis Fuß, München, Verlag C.H. Beck, 2012, 741 p.
Vermeld in G. SCHIEMANN en M. MARTINEK, J. Von Staudingers Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch mit
Einführungsgesetz und Nebengesetzen, Buch 2, Recht der Schuldverhältnisse §§ 249-254 (Schadensersatzrecht),
Berlijn, Sellier-de Gruyter, 2005, 291, nr. 47.
575
LG München 29 maart 2001, VersR 2001, 1124 = NJW-RR 2001, 1246.
576
H. LANGE, H. SCHIEMANN, Handbuch des Schuldrechts: Schadenersatz 3.Auflage, Tübingen, J.C.B. Mohr, 2003,
447.
577
OLG Berlijn 16 februari 2012, VersR 2012, 766. Voor een bespreking zie: L. JAEGER, “Tendenz der
Rechtsprechung zu höchstem Schmerzensgeld”, MedR 2012, 596-598.
578
S.D. LINDENBERGH, Smartengeld tien jaar later, Deventer, Kluwer, 2008, 76.
574
84
Het is de feitenrechter die op basis van concrete omstandigheden kan afwijken van het gemiddeld
bedrag in vergelijkbare gevallen.579 Deze afwijking moet wel voldoende gemotiveerd worden waarbij
moet blijken dat de feitenrechter rekening heeft gehouden met de weerslag van die beoordeling op
het hele vergoedingsstelsel van immateriële vergoedingen en rekenschap heeft gegeven van zijn
verantwoordelijkheid op dit vlak tegenover de gemeenschap van verzekeringsnemers.580
Opmerkelijk is tevens het verschil tussen immateriële vergoedingen voor fysiek letsel en inbreuken
op algemene persoonlijkheidsrechten. Vaak wordt vastgesteld dat vergoedingen op basis van deze
laatste hoger liggen in vergelijking met het Schmerzensgeld voor fysiek letsel.581 In de rechtspraak
wordt dit verschil gerechtvaardigd door aan vergoedingen ingevolge een inbreuk op
persoonlijkheidsrechten een preventieve rol toe te schrijven. Men gaat uit van de idee dat men de
dader wil verhinderen de inbreuk nogmaals te plegen. 582 Het toegekende bedrag mag dan niet
aanzien worden als Schmerzensgeld in de eigenlijke zin van het woord maar als een civielrechtelijke
sanctie die terug te voeren is op de Duitse waarden vervat in art. 1 en 2 GG.583 Deze verschillende
behandeling werd door het Bundesverfassungsgericht niet in strijd bevonden met het
gelijkheidsbeginsel dat vervat ligt in art. 3 GG.584
112. Vergoedingen voor genegenheidsschade komen, zoals eerder vermeld585, niet voor in Duitsland
maar de constructie schokschade bestaat wel. De Schmerzensgeldtabelle weiden een rubriek aan
deze schadepost en daaruit kan vastgesteld worden dat de gemiddelde vergoedingen variëren tussen
€ 1.000 en € 3.000. Ook werden een aantal zaken opgenomen die geen vergoeding voor schokschade
toekenden wat aantoont dat deze vorm van schadeloosstelling restrictief geïnterpreteerd moet
worden.
579
J. LUCKEY, “Bemessung des Schmerzensgelds – Umgang mit Präjudizien”, SVR 2013, 411.
B. DE TEMMERMAN, “Antwoord op de kanttekening ‘Quod interest’ of ‘Wat belang heeft!’”, RW 2001-02,
(1624) 1625.
581
A.J. VERHEIJ, Vergoeding van immateriële schade wegens aantasting in de persoon, Nijmegem, Ars aequi libri,
2002, 532. Zo werd bijvoorbeeld aan de Zweedse prinses Madeleine een vergoeding van € 400.000 toegekend.
De inbreuk op haar persoonlijkheidsrechten bestond in het feit dat een Duits tijdschrift verschillende leugens
en valse foto’s van de prinses had verspreid. OLG Hamburg 30 juli 2009, GRUR-RR 2009, 438.
582
B. MARKESINIS, M. COESTER, G. ALPA en A. ULLSTEIN, Compensation for Personal Injury in English, German and
Italian Law, Cambridge, University Press, 2005, 64.
583
A.J. VERHEIJ, Vergoeding van immateriële schade wegens aantasting in de persoon, Nijmegem, Ars aequi libri,
2002, 267.
584
BVerfG 8 maart 2000, NJW 2000, 2187.
585
Supra 39, nr. 50.
580
85
6. Europese soft law bronnen
113. De Europese resolutie (75)7 van de Raad van Europa spreekt zich slechts in beperkte mate uit
over de begroting van schadevergoedingen. Er wordt onder andere bepaald dat de duur en ernst van
het fysiek en psychisch letsel van directe slachtoffers een belangrijke rol speelt bij de raming van de
vergoeding. 586 De financiële toestand waarin partijen zich bevinden mag dan weer niet in
beschouwing genomen worden.587 Dit dus in tegenstelling tot wat in Duitsland geldt.588
114. Het PETL gaat uitgebreider in op deze materie en stelt in de tweede paragraaf van art. 10:301
dat bij een begroting steeds alle omstandigheden in rekening gebracht moeten worden. Het artikel
vermeldt specifiek de duur, ernst en de gevolgen van de schade waarbij volgens de opstellers belang
gehecht moet worden aan gevalsvergelijking om grote verschillen te vermijden.589 Dit lijkt overeen te
stemmen met de gedachtegang in de besproken rechtstelsels. Daarnaast kan ook de schuldgraad van
de dader een rol spelen wanneer deze in belangrijke mate heeft bijgedragen tot het leed van het
slachtoffer. De begeleidende commentaar maakt duidelijk dat men hier geenszins een punitief
element wil toevoegen.590 Om het principe van compensatie trouw te blijven mag de schuldgraad
enkel in rekening worden gebracht wanneer deze effectief bijdraagt tot de immateriële schade van
het slachtoffer. In de ogen van de European Group on Tort Law is dit beperkt tot de gevallen waarin
sprake is van opzet of bewust roekeloos gedrag.591 Art. 10:401 PETL voorziet in uitzonderlijke
gevallen wel een matigingsbevoegdheid voor de rechter wanneer de toegekende vergoeding, gezien
de financiële situatie van de dader, een te grote last zou inhouden. Deze bevoegdheid is vergelijkbaar
met wat geldt in het Nederlandse recht.592
Wat betreft de tarieven is volgens de European Group on Tort Law geen uniformiteit mogelijk.593
Eerst en vooral omdat de vraag of Europese, uniforme tarieven wenselijk zijn, bediscussieerbaar is.
Ten tweede laat de huidige situatie geen uniform tarief toe omdat de begrotingsmethoden in de
verschillende Europese landen aanzienlijk van elkaar verschillen.
586
Art. 12 Resolutie (75) 7 van het Comité van Ministers van de Raad van Europa (14 maart 1975), (1975).
Art. 12 Resolutie (75) 7 van het Comité van Ministers van de Raad van Europa (14 maart 1975), (1975).
588
Supra 82, nr. 106.
589
W.V.H. ROGERS, “ Non-Pecuniary Damage” in EUROPEAN GROUP ON TORT LAW, Principles on European Tort law,
Text and Commentary, Wenen, Springer-Verlag, 2005, 175, nr. 9.
590
W.V.H. ROGERS, “ Non-Pecuniary Damage” in EUROPEAN GROUP ON TORT LAW, Principles on European Tort law,
Text and Commentary, Wenen, Springer-Verlag, 2005, 175, nr. 9.
591
W.V.H. ROGERS, “ Non-Pecuniary Damage” in EUROPEAN GROUP ON TORT LAW, Principles on European Tort law,
Text and Commentary, Wenen, Springer-Verlag, 2005, 175-176, nr.9.
592
Supra 73, nr. 91.
593
W.V.H. ROGERS, “ Non-Pecuniary Damage” in EUROPEAN GROUP ON TORT LAW, Principles on European Tort law,
Text and Commentary, Wenen, Springer-Verlag, 2005, 176, nr.10.
587
86
115. Het DCFR bevat in grote mate eenzelfde regeling als het PETL. Er wordt eveneens een
matigingsbevoegdheid voorzien die wel wordt uitgesloten wanneer het schadegeval opzettelijk werd
veroorzaakt.594 Verder bepaalt art. VI.-6:103 dat de voordelen die het slachtoffer ervaart naar
aanleiding van het schadegeval enkel in rekening mogen worden gebracht wanneer dit ‘fair and
reasonable’ wordt geacht volgens de beoordelingscriteria uit de tweede paragraaf van het artikel.
Tot slot vermeldt het DCFR dat het de taak van de nationale overheden is om vast te leggen op welke
wijze de compensatie van immateriële schade begroot moet worden.595
7. Vergoedingen vergeleken
116. In de besproken rechtstelsels komen in belangrijke mate dezelfde basisprincipes voor. Toch
stemmen de toegekende bedragen niet overeen. SCHRYVERS heeft daar het volgende over te zeggen:
“Er bestaat, anders gezegd, naargelang van het land, een integrale vergoeding, een
integralere en een integraalste. Ruwweg kan men vaststellen dat hoe zuidelijker en hoe “Latijnser”,
hoe hoger de vergoedingen wegens onder andere morele schade worden, en hoe noordelijker en
hoe ‘protestanter’, hoe meer de rechtbanken echt in concreto schade alleen maar als materieel
aanvaarden als de belanghebbende inkomstenverlies bewijst.” 596
Een correcte vergelijking tussen de toegekende vergoedingen in de besproken rechtstelsels is een
moeilijke (en misschien onmogelijke) oefening maar ter illustratie heb ik voor enkele willekeurig
gekozen letsels per land de immateriële vergoeding proberen aanduiden. 597
Amputatie van een been
België
€ 90.000598
Nederland
€ 34.000
Engeland
€ 91.500
Duitsland
€ 60.000
594
Art. VI.–6:202 DCFR.
Art. VI.–6:203 (2) DCFR.
596
J. SCHRYVERS, “Gemeenrechtelijke letselschade – de beginselen en hun schending”, TAVW 2000, (288) 294.
597
Voor Nederland en Duitsland wordt een schatting gemaakt op basis van de Smartengeldbundel en de
Schmerzensgeldtabelle. Voor Engeland zijn dit bedragen die ongeveer in het midden liggen van de marges die
worden aangegeven in de Guidelines voor de schadepost in kwestie.
598
Pol. Neufchâteau 30 juni 2000, EPC 2004, III.3.Neufchâteau, 7.
595
87
Verlies van reuk en smaak
België
€ 10.000599
Nederland
€ 7.000
Engeland
€ 31.400
Duitsland
€ 10.200
Hoogst gekende vergoedingen voor immateriële schade
België
(€ 348.366)600
Nederland
€ 136.134601
Engeland
€ 344.683602
Duitsland
€ 650.000603
Net zoals in Nederland vaak wordt opgemerkt604, lijkt het smartengeldniveau in Nederland op alle
vlakken tot de laagste te behoren. Naar mijn mening bevindt België zich ergens in de middenmoot
hoewel dit moeilijk concreet te bewijzen valt. Verder is het duidelijk dat in Duitsland frequenter
hogere vergoedingen worden toegekend. Een diagonale blik op de Schmerzensgeldtabelle toont dat
vrij regelmatig vergoedingen van € 500.000 en meer worden toegekend. Engeland zweeft, net zoals
België, ergens tussen Duitsland en Nederland.
Wat precies aan de basis van deze verschillen ligt, is onduidelijk. Volgens LINDENBERGH ligt de oorzaak
van deze ongelijkheid niet bij de functie, koopkracht of het bestaan van vergoedingen van overige
schadeposten in deze rechtstelsels. De bestaande verschillen zijn volgens hem eerder toevallig tot
599
Corr. Charleroi 20 maart 2009, VAV 2012, afl. 1, 16. Dit is enkel het bedrag voor genoegenschade.
Voor België valt onmogelijk te achterhalen welke de maximumbedragen zijn. Dit komt onder andere omdat
er verschillende schadeposten van immateriële schade zijn en er daarnaast geen allesomvattende
rechtspraakoverzichten bestaan. Het vermelde bedrag was het hoogst toegekende bedrag voor alle
immateriële schadeposten samen binnen mijn rechtspraakonderzoek. Pol. Namen 4 maart 2010, VAV 2011, afl.
6, 421.
601
HR 8 juli 1992, NJ 1992, 714, VR 1992, 133.
602
Dit bedrag is de hoogste grens die wordt aangegeven in de Guidelines en heeft betrekking op een
verlamming van de 4 ledematen.
603
OLG Berlijn 16 februari 2012, VersR 2012, 766.
604
N. FRENK, “De waarde van smartengeld. Stagnerende smartengeldbedragen: enkele inleidende observaties”,
www.smartengeld.nl/pagina/de-waarde-van-smartengeld-stagnerende-smartengeldbedragen-enkeleinleidende-observaties; S.D. LINDENBERGH, Smartengeld tien jaar later, Deventer, Kluwer, 2008, 74-77.
600
88
stand gekomen en moeten verklaard worden vanuit een feitelijk historische ontwikkeling waarbij
culturele verschillen een rol kunnen spelen maar dus vooral vaak te wijten zijn aan toeval.605
117. Voor genegenheidschade kan er moeilijk een vergelijking gemaakt worden aangezien enkel
Engeland ook een vergoeding voorziet voor deze schadepost. Bovendien is dit enkel het geval voor
de situatie waarin het directe slachtoffer overlijdt. Op vlak van genegenheidschade lijkt België,
binnen de besproken rechtstelsels, de koploper te zijn. Niet enkel de toegekende bedragen zijn
hoger, ook de kring aanspraakgerechtigden is ruimer. Hoewel de Engelse, wettelijk vastgestelde
vergoeding van € 15.508 hoger is dan wat de Indicatieve Tabel bepaalt, heeft rechtspraakonderzoek
reeds aangetoond dat de effectief toegekende vergoedingen in België vaak veel hoger liggen.606 Ook
de bedragen die werden geopperd in het Nederlandse Wetsvoorstel Affectieschade lagen onder het
Belgisch vergoedingsniveau.607
605
S.D. LINDENBERGH, Smartengeld tien jaar later, Deventer, Kluwer, 2008, 77.
Supra 63-72, nr. 83-88.
607
Supra 24, nr. 32.
606
89
Deel IV: De toekomst van immateriële schade in België
1. Reacties op de Indicatieve Tabel
118. De Indicatieve Tabel zag 18 jaar geleden het levenslicht en is ondertussen toe aan zijn zesde
versie. Toch kent ze ook vandaag nog zowel voor- als tegenstanders. Haar levensduur bewijst echter
dat de geuite kritiek niet opweegt tegen de nood aan richting in de praktijk. In wat volgt worden de
punten van kritiek op een rijtje gezet evenals de voordelen die in de rechtsleer worden aangehaald.
1.1 Kritiek
119. Eerst en vooral bestaat kritiek over het Belgisch aansprakelijkheids- en schadevergoedingsrecht
op zich. De erg beperkte bijdrage van de wetgever heeft gezorgd voor een overvloed aan rechtspraak
wat ertoe leidt dat in België complexiteit troef is. Er wordt dan ook een oproep gedaan om deze
rechtstak te vereenvoudigen, te uniformiseren en harmoniseren.608 De lacunes die de Indicatieve
Tabel vertoont zijn hier een indirect gevolg van en kunnen dus niet aan de opstellers ervan verweten
worden.609
120. Verder werd in België het ‘probleem’ dat de begroting van immateriële schade is, via een
privaat initiatief opgelost. Heden is de Indicatieve Tabel onmisbaar geworden voor magistraten,
praktijkjuristen en verzekeraars. Ondanks de dagelijkse toepassing van de Tabel in praktijk, zijn er
ook heel wat auteurs die kritiek uiten op dit werkinstrument en dit reeds vanaf de eerste versie
ervan.610 De kritiek betreft in eerste plaats de toenemende forfaitarisering en in tweede plaats het
gebrek aan consensus over de inhoud van de Tabel en zijn wijzigingen. De zonet aangehaalde punten
van kritiek worden vaak aangevoerd om te besluiten dat de Tabel een normerende werking heeft
verkregen wat eigenlijk een taak is die voorbehouden is aan de wetgever.
608
H. ULRICHTS, Schaderegeling in België, Mechelen, Kluwer, 2013, 265.
B. DE TEMMERMAN en E. DE KEZEL, ‘Normering in België: de indicatieve tabel’, TVP 2002, (103) 111.
610
Zie onder andere de scherpe kritiek van DE CALLATAŸ: D. DE CALLATAŸ, “Sombre tableau, noir dessin”, RGAR
1996, nr. 12.641, 7 r°.
609
90
1.1.1 Forfaitarisering
121. Een eerste fundamentele kritiek die geuit wordt op de Indicatieve Tabel gaat over de
forfaitarisering die zij met zich meebrengt.611 Het geldend principe in het aansprakelijkheidsrecht is
nog steeds de concrete schadebeoordeling waarbij uitgegaan wordt van het verschil tussen de
huidige situatie met schade en de hypothetische zonder schade.612 Hoewel dit een eenvoudige
oefening lijkt op papier, ervaart de praktijk iets anders.613 Vooral bij immateriële schade is het
moeilijk deze berekening te maken aangezien de schade moeilijk te evalueren is.
Het is hier dat de problematiek van de abstracte begrotingswijze kan worden geplaatst.614 Aangezien
immateriële schade moeilijk op concrete wijze begroot kan worden, moet er geabstraheerd worden
van de feiten. In praktijk wordt in dit geval, via het middel van de Indicatieve Tabel, gebruik gemaakt
van forfaitaire bedragen. Aanhangers van de algemene beginselen als herstel in integrum en
beoordeling in concreto verzetten zich dan ook tegen de forfaitarisering die de Indicatieve Tabel
teweegbrengt.615 Zij zijn van mening dat het de rechter is die de link moet vormen tussen de
algemeenheid van de regel en de bijzonderheden van een schadegeval. Deze taak gaat verloren door
het gebruik van de Tabel die enkel het maken van een rekensom vereist.616
Hoewel ik begrijp dat een te sterke forfaitarisering kan leiden tot een kortzichtige toepassing van de
forfaitaire bedragen, mag men ook niet blind zijn voor de problemen die een beoordeling in concreto
van immateriële schade kent. Het zich vastklampen aan dit principe kan als hypocriet beschouwd
worden wanneer duidelijk is dat dit een onmogelijke oefening is voor een rechter in praktijk. 617 Hoe
kan men een genegenheidsband op een correcte manier begroten? Onmogelijk. Het is hier dat de
toenemende forfaitarisering naar mijn mening net een positieve rol vervult. Ze zorgt voor enige
uniformiteit tussen gelijkaardige gevallen wat vooral voor slachtoffers minder confronterend is en de
taak van de rechter vereenvoudigt.
611
M. VAN DEN BOSSCHE, “De indicatieve tabel – een situering”, NJW 2004, (614) 619.
Supra 5, nr. 2.
613
L. CORNELIS, “Werkelijkheids- en zekerheidsgehalte van schade en schadeherstel” in M. V AN DEN BOSSCHE (ed.),
De nieuwe indicatieve tabel. Een praktisch werkinstrument voor de evaluatie van menselijke schade, Brussel,
Larcier, 2001, (21) 27-28.
614
Supra 49, nr. 63.
615
D. SIMOENS, “De indicatieve tabel: de belangrijkste innovatie in het Belgische buitencontractuele
aansprakelijkheidsrecht sinds 1804?” in J.-L. DESMECHT, T. PAPART, W. PEETERS (eds.), Indicatieve tabel 2012,
Brugge, Die Keure, 2012, (71) 106; J. VAN STEENBERGE, “Kritische bedenkingen bij de Indicatieve Tabel” in M. VAN
DEN BOSSCHE (ed.), De nieuwe indicatieve tabel. Een praktisch werkinstrument voor de evaluatie van menselijke
schade, Brussel, Larcier, 2001, 11-20.
616
J.-B. PRÉVOST, “L’homme moyen ou l’étalon vide – Réflexions sur la dérive gestionnaire des barèmes”,
Gazette du Palais, 2012, (3634) 3639.
617
J. SCHRYVERS, “Gemeenrechtelijke letselschade – de beginselen en hun schending”, TAVW 2000, (288) 294.
612
91
122. Wel geeft SIMOENS terecht de opmerking dat het bestaan van de Indicatieve Tabel en haar
forfaitarisering ervoor zorgen dat er minder aandacht geschonken wordt aan andere
herstelmaatregelen dan het louter betalen van een som geld.618 Zoals eerder vermeld kan, mits enige
creativiteit, ook besloten worden om een beroep te doen op andere herstelmaatregelen, naast een
geldsom, die voor benadeelden ook een wereld van verschil kunnen inhouden.619
1.1.2 Een brede consensus?
123. De Indicatieve Tabel had oorspronkelijk tot doel weer te geven wat leeft in de Belgische
rechtspraak en een blik te werpen op de materie van schadevergoedingen zoals toegepast in
praktijk.620 Zoals het voorwoord van de Tabel reeds vaak heeft bepaald, is het niet de bedoeling
nieuwe ideeën of revolutionaire theorieën aan zijn gebruiker op te dringen.621 Hieruit volgt dat aan
elke wijziging die wordt doorgevoerd in de Tabel, een brede consensus aan de basis moet liggen.
Heden lijkt deze doelstelling zoek te zijn geraakt wat aanleiding heeft gegeven tot kritiek. Bij de
vorige versie van de Tabel werd reeds een oproep gedaan om een volgende versie opnieuw meer te
laten aansluiten bij de bestaande rechtspraak.622 Of dit bij de editie van 2012 ook effectief het geval
is, valt te betwijfelen gelet op het feit dat de laatste versie van de Tabel door een beperktere groep
van magistraten werd opgesteld wat vragen doet rijzen over haar draagvlak.623 Enkel magistraten
werkten mee aan de laatste editie en daar hoorden zelfs niet eens magistraten van de Hoven van
Beroep bij. Ook andere belangengroepen speelden geen significante rol meer. ULRICHTS stelt dan ook
dat de Tabel enkel een weergave is van wat de opstellers als een gepaste vergoeding beschouwen.624
Een democratisch orgaan zou naar haar oordeel beter geplaatst zijn om de Indicatieve Tabel vorm te
geven.625
124.
Vervolgens
klaagt
men
ook
de
vergoedingsbedragen worden verhoogd.
626
schijn
van
wetenschappelijkheid
aan
waarmee
Dat deze niet overeenstemmen met een loutere
618
D. SIMOENS, “Beschouwingen over de schadeloosstelling voor welzijnsverlies, tevens aanleiding tot de
vraagstelling: integrale, genormeerde of forfaitaire schadeloosstelling?” in M. VAN DEN BOSSCHE (ed.), De nieuwe
indicatieve tabel: een praktisch werkinstrument voor de evaluatie van menselijke schade, Brussel, Larcier, 2001,
(79) 104.
619
Supra 51, nr. 64.
620
G. JOCQUÉ, “De nieuwe indicatieve tabel kritisch bekeken”, RW 2008-09, (1114) 1122.
621
M. VAN DEN BOSSCHE, “De indicatieve tabel – een situering”, NJW 2004, (614) 617.
622
G. JOCQUÉ, “De nieuwe indicatieve tabel kritisch bekeken”, RW 2008-09, (1114) 1122.
623
Supra 57, nr. 75.
624
H. ULRICHTS, Schaderegeling in België, Mechelen, Kluwer, 2013, 65 en 269.
625
H. ULRICHTS, Schaderegeling in België, Mechelen, Kluwer, 2013, 67.
626
H. COUSY, “Een indicatieve tabel voor de evaluatie van menselijke schade”, AV&S 2002, 158; G. JOCQUÉ, “De
nieuwe indicatieve tabel kritisch bekeken”, RW 2008-09, (1114) 1116.
92
indexatie, werd al vermeld.627 De opstellers van de Indicatieve Tabel hebben al verwezen naar ‘een
algemeen aanvoelen’ als motivatie voor sommige verhogingen. 628 Op welke wetenschappelijke
studies of andere publicaties dit aanvoelen gebaseerd is, is niet duidelijk en waarschijnlijk
onbestaande.629
125. Daarnaast is ook een ongebreidelde wildgroei aan schadeposten of –componenten merkbaar,
wat het schadevergoedingsrecht er niet eenvoudiger op maakt. 630 Zaken als pretium doloris,
verhoogde inspanning, aantasting van de concurrentiewaarde en genoegensschade deden
gaandeweg hun intrede.631 Dit heeft vooral financiële gevolgen nu men op meer gronden meer geld
kan vragen. Vraag is of deze bijkomende schadeposten niet grotendeels geplaatst kunnen worden
onder het algemene begrip ‘persoonlijke ongeschiktheid’632 zoals gebruikt in de Indicatieve Tabel.
SOETEMANS waarschuwt onder andere voor het gevaar van de zeepbel van elkaar overlappende,
steeds hoger oplopende vormen van schadeloosstelling.633 De huidige situatie zou leiden tot een
claimcultuur waarbij benadeelden elkaar veelvuldig en voor steeds hogere bedragen aanspreken.634
126. Hierbij aansluitend kan vastgesteld worden dat ook de kring van gerechtigden bij
genegenheidsschade gaandeweg ruimer is geworden.635 De recentste versie van de Indicatieve Tabel
heeft op dit punt ingegrepen en de lijst van ‘quasi-automatische’ aanspraakgerechtigden ingekort.636
Dit houdt niet in dat de kring gerechtigden beperkt is tot deze lijst. Niets belet de rechter om ook aan
anderen, mits bewijs van een affectieve band, een vergoeding toe te kennen. Een duidelijke
omschrijving van wat verstaan kan worden onder ‘nauwe affectieve band’ bestaat niet. Rechters
kunnen dit dus zo eng maar ook ruim interpreteren als ze willen. In de zaak rond Kim De Gelder werd
zelfs een recht op vergoeding voor immateriële schade toegekend aan ongeboren kinderen van
ouders die hun kind verloren.637 Ondanks de erg tragische feiten van deze zaak die in het hele land
een schokgolf teweeg brachten, kan men niet anders dan zich kritisch opstellen tegen een
627
Supra 63, nr. 82.
J. BOGAERT, Praktijkboek schadebegroting, De Indicatieve Tabel 2008-09, Brugge, Vanden Broele, 2008, 19.
629
G. JOCQUÉ, “De nieuwe indicatieve tabel kritisch bekeken”, RW 2008-09, (1114) 1116.
630
E. WOUTERS, “Wildgroei van schadeposten”, T. Verz. 2002, 113-114.
631
H. ULRICHTS, Schaderegeling in België, Mechelen, Kluwer, 2013, 267.
632
Het begrip ‘persoonlijke ongeschiktheid’ werd in de laatste editie van de Indicatieve Tabel geïntroduceerd
ter vervanging van het begrip ‘morele schade’.
633
L. SOETEMANS, “De nieuwe indicatieve tabel est arrivé”, VAV 2008, afl. 6, (475) 476.
634
H. ULRICHTS, Schaderegeling in België, Mechelen, Kluwer, 2013, 258.
635
J. SCHRYVERS, “Het nieuwe indicatieve tarief van de vergoedingen wegens lichamelijke schade”, RW 1998-99,
(738) 741.
636
Supra 18, nr. 23.
637
X, “Kim De Gelder kan schadevergoedingen nooit betalen”, Knack 30 september 2013, www.knack.be/
nieuws/belgie/kim-de-gelder-kan-schadevergoedingen-nooit-betalen/article-normal-109649.html.
628
93
vergoeding voor ongeboren personen. Hoe nauw en affectief kan een band zijn tussen twee
personen die elkaar nooit gekend hebben? Dit alles leidt tot een straatje zonder eind.
1.1.3 De financiële kost
127. Ook verzekeraars laten zich in dit debat niet onberoerd. Zij luiden de alarmbel op vlak van de
financiële draagbaarheid van het huidige systeem.638 Het blindelings toepassen van de indicaties uit
de Indicatieve Tabel kan tot excessen leiden maar zelfs de loutere wildgroei aan schadeposten en
aanspraakgerechtigden kan eenzelfde effect hebben. De financiële gevolgen hiervan kunnen
desastreus zijn voor het schadevergoedingsrecht. Vandaag de dag wordt het merendeel van
vergoedingen immers uitgekeerd door verzekeraars. Elke verhoging van de bedragen in de
Indicatieve Tabel, gaat gepaard met een verhoging van verzekeringspremies. 639 Verzekeraars
verwijten de opstellers van de Tabel dat ze met dit laatste geen rekening houden. Er wordt geen
aandacht besteed aan de economische verhouding tussen de draagkracht en draaglast.640 Deze
tendens kan ertoe leiden dat de bevolking zich niet meer gaat verzekeren met alle ernstige gevolgen
van dien. Om verzekerbaar te blijven moet een aansprakelijkheidsstelsel, volgens de verzekeraars,
dan ook een financieel verzekerbaar risico uitmaken.641 Deze stelling staat in contrast met het
principe van de integrale schadeloosstelling. Bovendien kan de vraag gesteld worden welk effect een
schadevergoeding zal hebben op het gedrag van de aansprakelijke wanneer alles verzekerd is en het
uiteindelijk de verzekeraar is die moet betalen. Hoeft er wel een verzekering te bestaan voor risico’s
die onverzekerbaar blijken te zijn? Een negatief antwoord op deze vraag heeft natuurlijk wel tot
gevolg dat de positie van de slachtoffers vermindert. Uitbetaling door een verzekeraar biedt nu
eenmaal meer garantie op een effectieve en volledige uitbetaling dan wat het geval zal zijn bij een
aansprakelijke.
638
H. ULRICHTS, “De nieuwe indicatieve tabel: de stem van de verzekeraar”, De Verz. 2002, (84) 89-94.
ASSURALIA, Balans & vooruitzichten 2013-2014,
www.assuralia.be/fileadmin/content/documents/jaarverslagen/Balans%20en%20Vooruitzichten%202013%20%202014.pdf, 37.
640
H. ULRICHTS, “De nieuwe indicatieve tabel: de stem van de verzekeraar”, De Verz. 2002, (84) 92.
641
J. SCHRYVERS, “Het nieuwe indicatieve tarief van de vergoedingen wegens lichamelijke schade”, RW 1998-99,
738; H. ULRICHTS, “Zijn er gevaren verbonden aan de indicatieve tabel?”, Juristenkrant 2002, nr.41, 13.
639
94
1.1.4 Te normerend?
128. De Tabel is in het huidig recht niet meer weg te denken en wordt dan ook dagelijks gebruikt. Dit
heeft tot gevolg dat de Tabel toepassing vindt zonder nog veel rekening te houden met de principes
die aan de basis van het aansprakelijkheidsrecht liggen. In dit opzicht heeft de Indicatieve Tabel een
normerende werking verkregen en is enige waakzaamheid vereist.642
Hoewel de opstellers van de Tabel steeds wijzen op haar indicatief karakter, schrijven sommige
auteurs haar eerder een normerende werking toe.643 Het is immers onmogelijk om voor sommige
schadebestanddelen, zoals immateriële schade, tot een beoordeling in concreto te komen en kan
men niet anders dan op conventionele maatstaven steunen. Deze laatste kunnen dan ook als
normerend worden beschouwd en zijn niet, zoals de Tabel het wel weergeeft, ondergeschikt aan een
concrete evaluatie. Hier wordt normering dus gekoppeld aan de toenemende forfaitarisering die het
schadevergoedingsrecht kent.
Anderen zien dan weer een normerende werking in de nieuwe elementen die werden toegevoegd in
de laatste Tabel.644 Daar weer eerdere vernieuwingen leken te steunen op een algemene consensus,
lijkt dit nu niet het geval te zijn. Dit zou inhouden dat door middel van de Tabel nieuwe ideeën of
revolutionaire theorieën hun intrede maken zonder gedragen te worden door de maatschappij.645
Net omdat er onvoldoende verantwoording wordt afgelegd, verwerven rechters een politieke en
economische macht.646
De manier waarop men specifiek bepaalt hoe sommige schadeposten moeten worden vergoed, geeft
een regelgevend tintje aan de Indicatieve Tabel.647 De huidige normering die voortvloeit uit de
Indicatieve Tabel biedt onvoldoende transparantie en stabiliteit en zou de noodzakelijke hervorming
van het aansprakelijkheidsrecht in de weg kunnen staan.648 Normering wordt hier gekoppeld aan de
kritiek over het gebrek aan een brede consensus over de Tabel.
Normering vloeit volgens JOCQUÉ voort uit het vooropstellen van te strakke vergoedingsmethodes.
Wanneer deze worden toegepast kan dit als gevolg hebben dat er te weinig rekening wordt
gehouden met de specifieke toestand van het geval, wat een normerend effect heeft.649
642
G. JOCQUÉ, “De nieuwe indicatieve tabel kritisch bekeken”, RW 2008-09, (1114) 1115.
B. DE TEMMERMAN en E. DE KEZEL, ‘Normering in België: de indicatieve tabel’, TVP 2002, (103) 113.
644
H. ULRICHTS, “Indicatieve tabel 2012 onder de loep”, Juristenkrant 2013, afl. 266, 6; M. VAN WILDERODE, “De
indicatieve tabel 2012: indicatief, directief of een gemiste kans …?”, VAV 2013, afl. 1, (3) 15.
645
M. VAN DEN BOSSCHE, “De indicatieve tabel – een situering”, NJW 2004, (614) 617.
646
H. ULRICHTS, “Waarom blijft wetgever aan de kant?”, Juristenkrant 2002, nr.41, 12.
647
G. JOCQUÉ, “De nieuwe indicatieve tabel kritisch bekeken”, RW 2008-09, (1114) 1122.
648
B. DE TEMMERMAN en E. DE KEZEL, ‘Normering in België: de indicatieve tabel’, TVP 2002, (103) 114.
649
G. JOCQUÉ, “De nieuwe indicatieve tabel kritisch bekeken”, RW 2008-09, (1114) 1115.
643
95
129. Volgens de visie van SIMOENS kan de Indicatieve Tabel eigenlijk geen normerende werking
hebben.650 In de hiërarchie van de formele rechtsbronnen wordt de Tabel immers voorafgegaan door
de wetgeving als bindende bron en de rechtspraak als gezaghebbende bron. Daarenboven geeft de
Tabel in haar voorwoord aan slechts indicatief te willen zijn en dus geen ‘alternatieve wetgever’.
Indien hiertegen gezondigd zou zijn, is volgens SIMOENS artikel 6 Ger. W. geschonden, wat het Hof van
Cassatie in haar arrest van 11 september 2009 heeft afgewezen.651
1.2 Voorstanders
130. Naast al deze kritiek zijn er ook auteurs die wel heil zien in het bestaan van de Indicatieve Tabel.
DE CALLATAŸ
geeft toe dat de Indicatieve Tabel enkele lacunes of zwaktes vertoont maar vindt dit net
een reden om er meer aandacht aan te besteden.652 Met de nodige verbeteringen kan de Tabel zo
uitgroeien tot een instrument dat nog krachtiger is dan vandaag het geval is. E. DIRIX kan zich ook
vinden in de huidige aanpak maar wijst er wel op dat het voor slachtoffers en hun naastbestaanden
evident nooit voldoende zal zijn. 653 Verder haalt hij terecht aan dat het systeem zoals het vandaag
bestaat enkel verdedigbaar blijft als rechters niet willekeurig gaan afwijken van de voorgestelde
forfaitaire bedragen. De vraag kan gesteld worden of dit vandaag de dag ook al niet effectief het
geval is. Uit mijn beperkte rechtspraakonderzoek bleek dat er vaak wordt afgeweken van de
richtbedragen en de rechtvaardiging daarvoor soms nogal zwak geformuleerd wordt. Is er hier dan
niet effectief sprake van willekeurige afwijkingen?
Ook SIMOENS heeft geen probleem met het bestaan van de Indicatieve Tabel indien voldaan is aan
een drievoudige voorwaarde.654 Vooreerst moeten de indicaties steunen op een breed draagvlak
binnen de jurisprudentie. Ten tweede moeten de richtlijnen gegeven in de Tabel voldoende
gemotiveerd zijn en tot slot dient ze, uitdrukkelijker dan nu het geval is, erop te wijzen geen puur
overzicht van rechtspraak te zijn. Concluderend beantwoordt SIMOENS de vraag die hij zichzelf stelt in
650
D. SIMOENS, “De indicatieve tabel: de belangrijkste innovatie in het Belgische buitencontractuele
aansprakelijkheidsrecht sinds 1804?” in J.-L. DESMECHT, T. PAPART, W. PEETERS (eds.), Indicatieve tabel 2012,
Brugge, Die Keure, 2012, (71) 101-102.
651
Cass. 11 september 2009, RW 2011-12, 1658, NJW 2010, 25.
652
D. DE CALLATAŸ, “La vie après le tableau indicative”, RGAR 2013, nr. 15.017, 14 r°.
653
E. DIRIX, “Abstracte en concrete schade”, RW 2000-01, (1329) 1334.
654
D. SIMOENS, “De indicatieve tabel: de belangrijkste innovatie in het Belgische buitencontractuele
aansprakelijkheidsrecht sinds 1804?” in J.-L. DESMECHT, T. PAPART, W. PEETERS (eds.), Indicatieve tabel 2012,
Brugge, Die Keure, 2012, (71) 101.
96
de titel van zijn bijdrage, positief.655 De Indicatieve Tabel kan als de belangrijkste innovatie in het
buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht beschouwd worden aangezien het in de loop der jaren
een zekere dynamiek heeft teweeggebracht. Iedereen uit de praktijk kent de Indicatieve Tabel en
past ze ook toe waaruit hij afleidt dat zo een krachtig instrument dan wel belangrijk moet zijn.
Wanneer de tabel in de toekomst een steeds sterkere dynamiek begint te vertonen, kan dit volgens
hem alleen maar voordelen opleveren zoals een grotere transparantie, minder scheeftrekking tussen
zware en lichte schadegevallen en een aanzienlijke tijdswinst.
2. Onderzoek naar de behoeften van slachtoffers en hun naasten
131. Om een beter idee te krijgen van welke verbeteringen noodzakelijk zijn aan het huidig recht en
hoe het Belgisch schadevergoedingsrecht er in de toekomst moet uitzien, is het belangrijk om ook
aandacht te besteden aan de slachtoffers. In Nederland werd enkele jaren geleden onderzoek
gevoerd naar de ervaringen van zowel Nederlandse als Belgische slachtoffers met immateriële
schade. De bevindingen van dit onderzoek kunnen dan ook een belangrijke leidraad vormen voor de
toekomst van het Belgisch vergoedingssysteem.
132. Gedurende de parlementaire behandeling van het Wetsvoorstel Affectieschade in Nederland656,
werd de vraag gesteld of er wel een behoefte bestond naar een vergoeding voor affectieschade. 657
Naar aanleiding van deze vraag werd onder leiding van Prof. AKKERMANS een onderzoek uitgevoerd
naar de behoeften, verwachtingen en ervaringen van slachtoffers en hun naasten met betrekking tot
affectieschade. 658 De studie kan opgesplitst worden in 2 delen waarbij het eerste een
terreinverkenning bevat alsook reeds enkele interviews met slachtoffers en hun naastbestaanden.659
655
D. SIMOENS, “De indicatieve tabel: de belangrijkste innovatie in het Belgische buitencontractuele
aansprakelijkheidsrecht sinds 1804?” in J.-L. DESMECHT, T. PAPART, W. PEETERS (eds.), Indicatieve tabel 2012,
Brugge, Die Keure, 2012, (71) 102-103.
656
Supra 24, nr. 32.
657
Handelingen I, 2005/06, 28 781, 38, 1852-1854.
658
A.J. AKKERMANS, J.E. HULST, E.A.M. CLAASSEN, A. TEN BOOM, N.A. ELBERS, K.A.P.C. VAN WEES en D.J. BRUINVELS,
Slachtoffers en aansprakelijkheid. Een onderzoek naar behoeften, verwachtingen en ervaringen van slachtoffers
en hun naasten met betrekking tot het civiele aansprakelijkheidsrecht. Deel II. Affectieschade, s.l., WODC, 2008,
dare.ubvu.vu.nl/bitstream/1871/15332/2/Rapport%20Affectieschade%20-%20defintief.pdf.
(hierna:
A.J.
AKKERMANS et al., Slachtoffers en aansprakelijkheid.Deel II.)
659
R.M.E. HUVER, K.AP.C. VAN WEES, A.J. AKKERMANS en N.A. ELBERS, Slachtoffers en aansprakelijkheid. Een
onderzoek naar behoeften, verwachtingen en ervaringen van slachtoffers en hun naasten met betrekking tot
het civiele aansprakelijkheidsrecht. Deel I Terreinverkenning, s.l., WODC, 2007,
dare.ubvu.vu.nl/bitstream/1871/15418/2/2007-04-25%20definitief%20rapport%20WODC%204%208.pdf.
97
Het eigenlijke onderzoek is terug te vinden in het tweede gedeelte, zoals hieronder besproken zal
worden.
Deze studie werd uitgevoerd met als voornaamste doel het vergaren van informatie die
richtinggevend kon zijn voor de uitwerking van het wetsvoorstel, alsook het enige grondslag te
verschaffen. Aan de hand van schriftelijke vragenlijsten werd gepolst naar de mening van naasten en
nabestaanden in Nederland over het onderwerp affectieschade. Daarnaast werden ook nog enkele
interviews afgenomen met Belgische naastbestaanden om een vergelijking te kunnen maken met de
ervaringen die zij hebben bij het effectief ontvangen van een vergoeding.
133. Een eerste grote besluit dat kan worden gevormd, is dat er weldegelijk een behoefte bestaat
aan een vergoeding voor affectieschade zoals geïllustreerd in onderstaande tabel.660 Daarbij bestaat
geen significant verschil tussen de noden van naasten van overleden slachtoffers en deze van ernstig
gewonden. Bovendien geven respondenten ook aan dat een vergoeding een positieve bijdrage zou
leveren aan de verwerking van hun immateriële leed.661 Naastbestaanden schrijven deze vergoeding
dan ook een symbolische functie toe aangezien er geen echte compensatie mogelijk is.662
Figuur A: Waardering van Affectieschade uitgedrukt in percentages
663
134. Een tweede conclusie betreft de vorm en omvang van een vergoeding voor affectieschade. De
respondenten werden bevraagd op basis van de vergoeding die in het Nederlandse wetsvoorstel op
660
A.J. AKKERMANS et al., Slachtoffers en aansprakelijkheid.Deel II, 34-35.
A.J. AKKERMANS et al., Slachtoffers en aansprakelijkheid.Deel II, 38.
662
A.J. AKKERMANS et al., Slachtoffers en aansprakelijkheid.Deel II, 50.
663
A.J. AKKERMANS et al., Slachtoffers en aansprakelijkheid.Deel II, 39.
661
98
tafel lag, namelijk een gefixeerde vergoeding van € 10.000. Vooreerst bleek uit de resultaten dat
slechts een minderheid te vinden was voor een vergoeding in de vorm van een vast bedrag.664 De
voorkeur werd eerder gegeven aan een variabel of genormeerd bedrag omdat in deze gevallen
rekening kan worden gehouden met de individuele omstandigheden van het schadegeval. Bij de
vraag ‘Als gekozen wordt voor een vaste vergoeding, wat vind u dan van € 10.000?’ stelde 45% van
de respondenten zich neutraal op. Van de overige helft vond een minderheid het bedrag te hoog. 665
Wanneer aan de respondenten dan weer werd gevraagd om zelf een passend bedrag aan te geven,
valt op dat vooral nabestaanden van overleden slachtoffers hogere bedragen opgeven.666 Zo vindt
een kwart van deze respondenten een vergoeding tussen € 50.000 en € 100.000 passend. Bij de
naasten van ernstig gewonde slachtoffers komt deze trend niet voor. Daar blijft 60% van de
respondenten onder de grens van € 25.000.
Figuur B: Antwoorden van nabestaanden van overleden slachtoffers op open vraag naar passend
bedrag
667
135. In een tweede luik werd vervolgens ingegaan op de ervaringen van naastbestaanden in België.
Het ging hier dan vooral om nabestaanden van overleden slachtoffers. Aangezien er slechts 14
personen werden geïnterviewd668, kunnen er geen algemene conclusies getrokken worden wat
664
A.J. AKKERMANS et al., Slachtoffers en aansprakelijkheid.Deel II, 45-46.
A.J. AKKERMANS et al., Slachtoffers en aansprakelijkheid.Deel II, 47.
666
A.J. AKKERMANS et al., Slachtoffers en aansprakelijkheid.Deel II, 48-49.
667
A.J. AKKERMANS et al., Slachtoffers en aansprakelijkheid.Deel II, 49.
668
A.J. AKKERMANS et al., Slachtoffers en aansprakelijkheid.Deel II, 59.
665
99
betreft de ervaringen van Belgische naastbestaanden. Wel kan het een idee geven van wat leeft bij
deze personen tijdens en na de afwikkeling van een schadegeval.
Hoewel men de noodzaak aan het bestaan van een vergoeding erkent, roept het verkrijgen ervan bij
de nabestaanden toch gemengde gevoelens op. De term ‘bloedgeld’ wordt zelfs in enkele interviews
gebruikt.669 Enerzijds wordt de schadevergoeding ervaren als een erkenning van het toegebrachte
leed maar langs de andere kant wordt er toch steeds gewezen op het feit dat dit leed niet te
compenseren valt en een vergoeding het verdriet zeker niet verzacht. Wat men vooral als zeer
onaangenaam ervaart, is de discussie over het recht en de omvang van een immateriële vergoeding.
Enerzijds omdat men dit emotioneel niet aankan, anderzijds omdat men, met de woorden van één
van de geïnterviewden, ‘aan het pingelen is om een mensenleven’.670 Een gelijkaardige conclusie
werd reeds getrokken in een ander onderzoek uit 1973.671 Daar stelde men, na een bevraging van
duizend verkeersslachtoffers, vast dat men bovenal een vlotte en billijke afhandeling wenst en geen
te correcte vergoeding waarover jaren onderhandeld wordt. Tot slot geven naastbestaanden ook aan
dat men hoe dan ook het toegekende bedrag begint te vergelijken met andere gevallen wat soms als
zeer pijnlijk wordt ervaren.
136. De resultaten van dit onderzoek brachten tijdens de parlementaire debatten een alternatief
systeem teweeg van gedifferentieerde bedragen. Helaas kon dit niet meer baten en werd het
wetsvoorstel, ondanks de vastgestelde nood aan een vergoeding voor affectieschade, afgevoerd.672
3. Een wettelijke regeling als oplossing?
137. Zoals blijkt uit de kritiek vermeld in het vorige deel van deze masterproef, is de Indicatieve Tabel
niet zaligmakend en dus ook niet de ideale oplossing voor de problemen die vandaag bestaan.
Verschillende auteurs hebben zich dan ook reeds de vraag gesteld welke andere oplossingen tot een
meer bevredigend resultaat kunnen leiden. Vaak wordt de nood aan een wetgevend initiatief naar
voor geschoven als antwoord op deze vraag.
669
A.J. AKKERMANS et al., Slachtoffers en aansprakelijkheid.Deel II, 63.
A.J. AKKERMANS et al., Slachtoffers en aansprakelijkheid.Deel II, 64-65.
671
A.R. BLOEMBERGEN, P.J.M. VAN WERSCH, Verkeersslachtoffers en hun schade, Deventer, Kluwer, 1973, 85 en
127.
672
Supra 24, nr. 32.
670
100
3.1 Pro
138. Vooral ULRICHTS673 is een sterk voorstander van een wetgevend ingrijpen waarbij ze vaak verwijst
naar het arbeidsrecht waar de wetgever wel tussengekomen is 674. Ze wijdt er zelfs een kort
hoofdstuk aan in haar recentste boek.675 Daarin stelt ze dat aan magistraten geen normerende
bevoegdheid toekomt waardoor ze niet meer zouden moeten doen dan het louter toepassen van de
wet. Hier gaat de auteur wel kort door de bocht. De taak van de rechter omvat uiteraard meer dan
alleen het louter toepassen van de wet. Verder vervolgt ze dat de enkele wetsartikelen die nu
bestaan een te grote vrijheid bieden aan de rechterlijke macht wat resulteert in een grote diversiteit
aan uitspraken en opinies. Afwijkende rechterlijke uitspraken creëren enkel conflicten en leiden tot
steeds hogere vergoedingen.
Een eerste grote voordeel van een duidelijke wettelijke regeling ziet ze in het reduceren van disputen
over de schade en het bedrag dat eraan gekoppeld moet worden. Dit heeft tot gevolg dat de gehele
schadeafwikkeling ‘menselijker’ wordt voor de betrokken slachtoffers. Dit sluit aan bij de
bevindingen van het Nederlandse onderzoek onder leiding van AKKERMANS.676 Een vlotte en billijke
afhandeling wordt verkozen boven lange, onaangename discussies over schade. Minder discussie
leidt vervolgens evident tot minder vorderingen voor het gerecht en een verlaging van de daarbij
horende kosten voor benadeelden. De toename van buitengerechtelijke afhandelingen zou tevens
een enorme tijdsbesparing opleveren voor de Hoven en rechtbanken. Een wettelijke regeling
omtrent immateriële schade kan dus een positieve invloed hebben op de bestaande gerechtelijke
achterstand. Een laatste voordeel dat ze noemt zijn de democratische waarborgen die een
wetgevend initiatief biedt.677 Via parlementair debat zal gekozen worden voor het voorstel dat op de
grootst mogelijke consensus steunt wat een groot verschil uitmaakt met de situatie zoals die vandaag
bestaat.
Als antwoord op de vraag waarom de wetgever aan de kant blijft, ondanks alle voordelen die een
normering behelst, stelt ULRICHTS dat het in een land als België nu eenmaal makkelijker overeen te
komen is over indicatieve dan bindende normen.678 Als we over de landsgrenzen heenkijken zien we
673
Hilde Ulrichts is jurist-referendaris bij het Hof van Beroep te Antwerpen maar was daarvoor jurist bij ING
Insurance. Deze invloed uit de verzekeringswereld is merkbaar in haar relaas.
674
De wetgever is in deze rechtstak sterk regulerend opgetreden in de Arbeidsongevallenwet van 10 april 1971
voor particulieren en in de Wet van 3 juli 1967 voor de publieke sector. Naar deze normen komt immateriële
vergoeding trouwens niet voor vergoeding in aanmerking.
675
H. ULRICHTS, Schaderegeling in België, Mechelen, Kluwer, 2013, 457-464.
676
Supra 97-100, nr. 131-135.
677
H. ULRICHTS, “De nieuwe indicatieve tabel: de stem van de verzekeraar”, De Verz. 2002, (84) 96.
678
H. ULRICHTS, “Pleidooi voor een wettelijke regeling vergoeding letselschade”, Juristenkrant 2002, nr.58, 4; H.
ULRICHTS, Schaderegeling in België, Mechelen, Kluwer, 2013, 271.
101
eenzelfde verhaal in Nederland waar ondanks de algemene consensus over een vergoeding voor
affectieschade, het desbetreffende wetsvoorstel geen meerderheid behaalde. Toch is normering niet
onmogelijk zo bewijst Italië die enkele indicatieve tarieven heeft opgenomen in de wet.679
Indien toch enig initiatief genomen wordt richting wettelijke normering is volgens ULRICHTS een
tabula rasa niet uitgesloten. De regeling die ze zelf wenselijk acht om dit tot stand te laten komen, is
een speciale wet die minstens 3 aspecten moet behandelen: een uniforme onderverdeling van
schade, een nationale vergoedingsschaal en een verplichte geïndexeerde rente bij economische
schade. De eerste voorwaarde zou een einde stellen aan het ontstaan van steeds nieuwe
schadeposten die verwarring zaaien omtrent het bedrag dat aan de reeds bestaande wordt
toegekend. Door duidelijk aan te geven welke schadeposten bestaan en welke voor vergoeding in
aanmerking komen, wordt verwarring in de toekomst geminimaliseerd. De tweede voorwaarde, die
relevant is voor immateriële schade, is noodzakelijk om uniformiteit te bekomen. Bij het opstellen
van een nationaal referentie-instrument zou dan een onderscheid moeten gemaakt worden tussen
materiële schade die wel integraal vergoed kan worden en immateriële schade. Aangezien een
integrale vergoeding hier onmogelijk is en de kost draagbaar moet blijven, is een beperking van de
bedragen ter vergoeding aangewezen. SIMOENS deed reeds in 1993 een voorstel in dezelfde zin. Hij
stelde toen voor om wettelijk een viertal types van immateriële schade te onderscheiden en voor elk
een minimum- en maximumbedrag vast te stellen waartussen een rechter kan kiezen.680
Bij het totstandkomen van welke regeling dan ook merkt ULRICHTS tot slot nog op dat men indachtig
moet zijn van het feit dat een volmaakte regeling nooit bereikt zal worden. Je kan immers nooit alle
partijen volledig tevreden stellen.
139. Ook andere auteurs zien heil in een globale en systematische herziening van het
aansprakelijkheidsrecht door de wetgever.681 Volgens SCHRYVERS kan dit optreden leiden tot een
‘snellerrecht’ en dit via een of andere vorm van schaal, tarief of met richtlijnen die bestaande
problemen aanpakken.682
679
Art. 5 Legge 5 marzo 2001 n. 57; M. BONA, “Personal injury compensation in Italy” in M. BONA en P. MEAD
(eds.), Personal injury compensation in Europe, Antwerpen, Kluwer, 2003, (275) 322-324.
680
D. SIMOENS, “Vergoeding van lichamelijke schade in het gemeen recht: enkele actuele knelpunten en
voorstellen voor een wetgevend ingrijpen” in G. VAN LIMBERGHEN (ed.), Vergoedingen aan slachtoffers van
verkeersongevallen, Gent, Mys & Breesch, 1993, 30.
681
H. BOCKEN, “Het aansprakelijkheidsrecht in de steigers”, TPR 1999, (567) 577; W. PEETERS en J.-L. DESMECHT,
“Het toekomstperspectief van de Indicatieve Tabel” in W. PEETERS, M. VAN DEN BOSSCHE (eds.), De behandeling
van lichamelijke schadedossiers en tien jaar Indicatieve Tabel, Gent, Larcier, 2004, (321) 332; J. SCHRYVERS, “Het
nieuwe indicatieve tarief van de vergoedingen wegens lichamelijke schade”, RW 1998-99, (738) 743.
682
J. SCHRYVERS, “Gemeenrechtelijke letselschade – de beginselen en hun schending”, TAVW 2000, (288) 306.
102
140. Zolang het aansprakelijkheidsrecht niet in zijn geheel wordt hervormd, stuit men wel op het
principe van volledige schadeloosstelling als fundamenteel bezwaar tegen een wettelijke normering.
SIMOENS haalt aan dat zolang het algemeen beginsel van integrale vergoeding uit art.1382 BW wordt
toegepast, geen andere begroting mogelijk is dan deze in concreto. 683 Wanneer van dit principe
wordt afgestapt ten voordele van normering, zal dit enkel acceptabel zijn wanneer de normering
voldoende gedetailleerd is en niet steeds absoluut bindend is. Dit bezwaar houdt geenszins in dat
SIMOENS tegen een wettelijk ingrijpen gekant is. Hij besluit dat de integrale schadeloosstelling langs
de ene kant en de normeringsgedachte langs de andere elkaar niet uitsluiten en er geen absoluut
antwoord bestaat op de vraag welk van de twee te verkiezen valt. ULRICHTS merkt hierbij op dat het
principe van integrale vergoeding een antiquiteit is die afstamt uit de Napoleontische periode maar
niet meer aangepast is aan de huidige samenleving.684 Ook anderen beschouwen een wettelijke
normering niet in strijd met ‘de heilige koe’ artikel 1382 BW en de daaruit voortvloeiende
beginselen.685 Wanneer een onderscheid gemaakt wordt tussen enerzijds schade die concreet te
berekenen valt, zoals economische schade, en anderzijds schade die wegens de aard ervan niet in
geld uit te drukken valt, dan is een normering voor de laatste gerechtvaardigd.
3.2 Contra
141. Veel tegenstanders van een wettelijke normering zijn in de doctrine niet terug te vinden. DE
CALLATAŸ heeft zich hier bij het verschijnen van de laatste versie van de Tabel wel over
uitgesproken.686 Hij is van mening dat de complexiteit en de nuances van het schadevergoedingsrecht
niet op gepaste wijze kunnen worden weergegeven door een wet. Bovendien is een wet te log om in
te spelen op de evoluties in de maatschappij en de economische omstandigheden. Door te gaan
objectiveren zou men de realiteit op het terrein uit het oog verliezen. Naar zijn mening is het nog
steeds de rechter die een connectie moet vormen tussen de algemeenheid van de bestaande regels
en de bijzonderheid van een specifiek geval. Het individu moet centraal blijven staan bij het
toekennen van vergoedingen.
683
D. SIMOENS, “De indicatieve tabel: de belangrijkste innovatie in het Belgische buitencontractuele
aansprakelijkheidsrecht sinds 1804?” in J.-L. DESMECHT, T. PAPART, W. PEETERS (eds.), Indicatieve tabel 2012,
Brugge, Die Keure, 2012, (71) 104.
684
H. ULRICHTS, Schaderegeling in België, Mechelen, Kluwer, 2013, 268.
685
J. BOGAERT en A.-M. NAVEAU, “Tien jaar indicatieve tabel – Standpunt van de verzekeraar” in W. PEETERS, M.
VAN DEN BOSSCHE (eds.), De behandeling van lichamelijke schadedossiers en tien jaar Indicatieve Tabel, Gent,
Larcier, 2004, 265. Er wordt in deze bijdrage ook een opsomming, bespreking en voorstel gedaan van bedragen
voor zeven schadeposten.
686
D. DE CALLATAŸ, “La vie après le tableau indicative”, RGAR 2013, nr. 15.017, 14-15 r°.
103
Ook PAPART en MAROT, beide rechters in het Waals Gewest, vinden de schadeloosstelling een erg
specifieke materie die onderworpen moet blijven aan de soevereine beoordeling van de rechterlijke
macht.687 Elke poging tot normering is in hun ogen een verspilling van tijd.
ULRICHTS, nochtans een sterk voorstander, haalde in één van haar bijdragen zelf twee nadelen aan die
normering met zich meebrengt.688 Vooreerst is dit het gebrek aan manoeuvreerruimte voor partijen
en daarnaast ook het gebrek aan garantie op een dynamische evolutie. Deze twee nadelen staan
volgens haar wel geen wetgevend initiatief in de weg. Ze kunnen verholpen of beperkt worden mits
ze indachtig te houden bij de uitwerking van een wetsvoorstel.
3.3 Lessen uit het buitenland
142. Als het op de omvang van de vergoeding van directe slachtoffers aankomt, kent geen enkel
besproken rechtstelsel een echte wettelijke normering. Er lijkt ook geen echte vraag naar, of toch
niet zo duidelijk als dit de laatste jaren in België het geval is.
143. Genegenheidschade werd in Engeland wel in een wettelijke regeling gegoten. De belangrijkste
les die België hieruit kan trekken is vooral om niet te beperkend op te treden, zowel qua bedrag als
aantal gerechtigden als de situaties waarin vergoeding mogelijk is. De voornaamste kritiek in
Engeland had namelijk hierop betrekking.689 Aangezien België reeds een erg ruime, open regeling
heeft, kan men ook niet beperkend optreden zonder onvrede te creëren bij de bevolking. Rechten
die reeds verworven zijn vallen nu eenmaal moeilijk af te nemen.
144. Hoewel in Nederland het Wetsvoorstel Affectieschade uiteindelijk niet het parlementair debat
overleefde, kan de Belgische wetgever hier wel enkele zaken uit meenemen. Hier speelt naar mijn
mening vooral het uitgevoerde onderzoek bij slachtoffers een grote rol.690 Het is belangrijk niet enkel
magistraten, advocaten en verzekeraars aan het woord te laten maar ook duidelijk te weten hoe
slachtoffers de schadeafwikkeling ervaren. Een objectief onderzoek naar deze ervaringen geeft ook
aan slachtoffers een stem in het debat.
687
T. PAPART, J.-F. MAROT, “Travelling sur l’indemnisation du préjudice corporel” in X., Circulation routière et
responsabilité, Limal, Anthemis, 2012, (165) 167-168.
688
H. ULRICHTS, “De nieuwe indicatieve tabel: de stem van de verzekeraar”, De Verz. 2002, (84) 96-97.
689
Supra 31-34, nr. 39-41.
690
Supra 97-100, nr. 131-135.
104
3.4 Pleidooi voor een wetgevend initiatief
145. Mijn onderzoek toont aan dat heel wat auteurs baat zien in een wetgevend optreden maar niet
uitdrukkelijk kunnen of durven stellen hoe dit dan in werkelijkheid gerealiseerd moet worden. Ikzelf
sluit mij aan bij deze voorstanders en zal in wat volgt enkele ideeën formuleren omtrent een
toekomstig wetsontwerp.
146. Immateriële schade kan nooit op een correct manier in geld worden uitgedrukt en zal daarom
steeds een symbolische dimensie hebben. Rechters zullen zich bij de begroting steeds door hun eigen
gevoel laten leiden wat de opwaartse evolutie van vergoedingsbedragen in de hand kan werken. Iets
wat slachtoffers ook steeds zullen vragen en toejuichen want welk bedrag ook wordt toegekend, het
zal steeds te laag zijn.
Een wettelijk ingrijpen kan naar mijn mening een antwoord bieden op problemen die het huidige
systeem kent. Zo zal normering leiden tot een meer gelijke behandeling van slachtoffers die zich in
eenzelfde positie bevinden. Nog te vaak bestaat er vandaag willekeur en onzekerheid met betrekking
tot vergoedingen. Het invoeren van normen kan deze verschillen uitvlakken of zelfs doen verdwijnen.
Hierbij aansluitend kan ook de grotere voorspelbaarheid van een eventuele normering als een groot
voordeel beschouwd worden. Dit niet enkel voor de slachtoffers maar ook voor advocaten en
verzekeraars. In dit opzicht valt dan ook een daling van het aantal rechtsvorderingen te verwachten.
De praktijk zal eerder grijpen naar het figuur van de dading dan een kostelijke rechtszaak in gang te
zetten.
147. Hoe deze normering er precies moet gaan uitzien is natuurlijk de hamvraag. Zelf ben ik van
mening dat het niet noodzakelijk is om alles in een wettelijke vorm te gieten. De grootste vraag naar
een wettelijk initiatief situeert zich voor mij bij genegenheidsschade en dan vooral wanneer het
directe slachtoffer overleed. Iedereen voelt aan dat het in dit geval moeilijk is ‘een prijs’ te plakken
op een mensenleven en het verdriet dat ermee gepaard gaat. Dat effectief de nood bestaat aan zo’n
vergoeding werd bewezen in het Nederlandse slachtofferonderzoek onder leiding van Prof.
AKKERMANS.691
Het gebruik van een wettelijke normering is hier voor mij op zijn plaats omdat dit ten eerste tot een
snellere afhandeling leidt wat benadeelden ook wensen.692 Daarnaast brengt een goed en duidelijk
wettelijk systeem ook rechtszekerheid en gelijkheid met zich mee. Hoe confronterend moet het zijn
als ouder om vast te stellen dat het leven van een kind in een gelijkaardig schadegeval veel meer
691
692
Supra 97-100, nr. 131-135.
Supra 99, 135.
105
waard blijkt te zijn dan het jouwe.693 Zulke situaties zijn erg pijnlijk en worden vermeden door
vaststaande vergoedingen, toegekend afhankelijk van enkele objectieve factoren zoals graad van
verwantschap en samenwoning. Slechts één bedrag voor iedereen, zoals dit het geval was in het
Nederlandse Wetsvoorstel Affectieschade, vind ik te kort door de bocht wat ook blijkt uit de
bevindingen van AKKERMANS.694 In Nederland werd daarop een alternatief voorstel uitgewerkt dat een
onderscheid maakte tussen twee soorten aanspraakgerechtigden en het overlijden of gewond raken
van het directe slachtoffer. Zelf vind ik dat een differentiatie verder mag gaan en er met meer
factoren rekening gehouden moet worden zoals bijvoorbeeld de leeftijd van het slachtoffer of opzet
bij de dader.
Specifieke bedragen voorstellen is hier niet aan de orde. Dit is een afweging die gemaakt moet
worden via een discussie tussen verschillende belangengroepen daar het in mijn ogen wenselijk is
dat deze bedragen steunen op een algemene consensus. Aangezien genegenheidsschade niet in geld
om te zetten is, zouden vergoedingen hier in principe een oneindige omvang kunnen aannemen.
Toch moeten er ergens grenzen gesteld worden. Om deze grenzen te bepalen zal ten eerste
aandacht besteed moeten worden aan wat naastbestaanden aanvaardbaar achten. Een Belgisch
slachtofferonderzoek, in de lijn van het Nederlandse, zou dit aan het licht kunnen brengen.695
Daarnaast moet het bedrag ook voldoende hoog zijn om een bepaald mate van bewustwording te
creëren bij de bevolking waardoor ze de gevolgen van hun daden beter gaan evalueren. Te lage
bedragen kunnen een minder zorgvuldige houding van potentiële schadeverwekkers in de hand
werken. Hogere bedragen kunnen in dit opzicht leiden tot een hogere zorgvuldigheid. De vraag kan
natuurlijk gesteld worden in welke mate hogere vergoedingen een prikkelende werking zullen
hebben op de bevolking in bepaalde situaties zoals bijvoorbeeld het verkeerscontencieux.
148. Voor immateriële schade van directe slachtoffers zie ik minder de noodzaak een volledig
uitgewerkte wettelijke regeling op te stellen zoals bij genegenheidsschade. De reden hiervoor ligt
hem in het feit dat deze vergoeding meer beïnvloed moet kunnen worden door individuele factoren
en een wettelijke regeling de nuances hierin minder kan opvangen. Dit neemt niet weg dat de
wetgever enkele algemene richtlijnen kan opstellen zoals het vaststellen van welke schadeposten
vergoedbaar zijn en wat ze precies inhouden. Door de hoofdlijnen, die democratisch tot stand
kwamen, weer te geven, creëert men een houvast en rechtszekerheid voor alle partijen.
693
L. STAPPERS, H. PEETERS, “Kinderen en levenseinde in de praktijk”, TJK 2009, (317) 320. In dit artikel maakt de
moeder van een overleden verkeerslachtoffer een pijnlijke vergelijking tussen haar vergoeding van € 12.000
met een zaak waarin € 18.500 werd toegekend voor het doden van een roofvogel.
694
Supra 98, 134.
695
Supra figuur B, 99. Volgens deze grafiek uit het Nederlandse slachtofferonderzoek gaat de grootste voorkeur
uit naar een bedrag binnen de marge van € 50.000 en € 100.000.
106
Het is niet noodzakelijk forfaitaire bedragen vast te leggen maar wel bepaalde limieten aan te geven.
Zo vermijdt men dat de verhouding tussen lichte en zware schadegevallen wordt overschreden. Deze
bedragen moeten natuurlijk regelmatig herbekeken worden om ze te laten aansluiten bij de
maatschappelijke evolutie. Bovendien moet ook hier aandacht worden geschonken aan de invloed
die deze grenzen kunnen hebben op het gedrag van potentiële schadeverwekkers.
149. De invoer van een wettelijke normering staat of valt met de kwaliteit ervan. Een te complexe
regeling zal ertoe leiden dat het geen weerklank vindt in de praktijk. Een duidelijke formulering die
uitgaat van een algemeen principe en enkele uitzonderingen is beter op zijn plaats. Zolang een
meerderheid van de maatschappij zich niet vindt in het wettelijk initiatief, is het beter het niet door
te voeren aangezien dit enkel tot problemen en discussies zou leiden wat de effectiviteit van een
normering zou ondermijnen.
150. Hoewel ik denk dat dit voorstel enkele goede punten bevat, ben ik mij bewust van de
hypothetische aard ervan. Een wetsvoorstel, en bij uitbreiding een hervorming van het
aansprakelijkheidsrecht, staat niet (hoog) op de parlementaire agenda. De afwijzing van het
Wetsvoorstel Affectieschade in Nederland helpt niet en zal zeker ook bij onze politici in het
achterhoofd spelen.
151. Zolang geen wettelijk initiatief genomen wordt, is het naar mijn mening wel essentieel om de
werkgroep achter de Indicatieve Tabel te herbekijken. De Tabel is een krachtig werkinstrument welke
grote wijzigingen kan teweegbrengen in de praktijk. Zonder een breed maatschappelijk draagvlak kan
het alle kanten opgaan.
Ik ben zeker geen tegenstander van het bestaan van de Indicatieve Tabel. Ze heeft gedurende heel
wat jaren haar verdienste bewezen. Ze vangt de willekeur op die bestond voor haar ontstaan en
biedt daarom enige rechtszekerheid. Langs de andere kant is de Tabel geen zaligmakende oplossing
maar wel één die reden heeft te bestaan in ons huidig aansprakelijkheidsrecht. Zolang het
aansprakelijkheidsrecht blijft bestaan uit 5 artikels, zal de Indicatieve Tabel genoodzaakt zijn te
blijven bestaan.
Hoewel men kritiek kan uiten op het feit dat benadeelden vandaag de dag in zekere zin overgeleverd
worden aan de willekeur van de rechter, mag men niet vergeten dat de toestand nog treuriger zou
zijn moest immateriële schade dan maar niet worden vergoed.696
696
J. RONSE, Schade en schadeloosstelling in APR, Brussel, Larcier, 1957, 491.
107
Besluit
Globaal gezien toont mijn onderzoek duidelijk de grote verschillen aan die bestaan tussen België,
Nederland, Engeland en Duitsland. Hoewel dit allen buurlanden zijn, is het toch frappant dat zij in
belangrijke mate van elkaar blijken te verschillen.
Ten eerste werd aandacht besteed aan de vergoeding van immateriële schade in hoofde van directe
slachtoffers. Hier kan ik besluiten dat elk van de besproken rechtstelsels het bestaan van dit recht
erkend waardoor weinig significante verschillen werden vastgesteld. In tegenstelling tot België en
Engeland is in Nederland en Duitsland wel steeds een wettelijke grondslag vereist. Dit is het grootste
verschil tussen de besproken rechtstelsels en is een gevolg van het gesloten stelsel dat Nederland en
Duitsland kennen.
Een markant onderscheid bestaat wel bij de vergoeding van genegenheidsschade. Er werd
vastgesteld dat Nederland en Duitsland geen vergoeding toekennen aan nabestaanden, wat op veel
kritiek stuit in beide landen. Engeland erkent dit recht wel maar in beperkte mate. Op dit punt blijkt
België het dus beter te doen dan haar buurlanden. Niet enkel erkent het een recht op vergoeding van
genegenheidsschade maar bovendien is deze vergoeding aan geen enkele wettelijke beperking
onderworpen. In Nederland en Engeland zijn wel recent enkele initiatieven genomen om deze
situatie te wijzigen, beiden bleven echter zonder gevolg.
In de landen waar geen recht op vergoeding bestaat werd geconstateerd dat er een hybride
schadepost ‘schokschade’ bestaat. Hoewel de door de rechtspraak erkende criteria vrij strikt zijn,
blijkt het voor de feitenrechter toch moeilijk om de fijne lijn tussen schok- en affectieschade te
bewandelen.
Vervolgens werd de focus gelegd op de concrete beoordeling van de feitenrechter bij de begroting
van schadevergoedingen. De criteria die gehanteerd worden zijn grotendeels gelijkaardig met hier en
daar enkele verschillen. Zo wordt in de besproken rechtstelsels, in tegenstelling tot België, meer
aandacht besteed aan de schuldgraad van de aansprakelijke. Dit komt vooral naar voor bij inbreuken
op persoonlijkheidsrechten. In Engeland houdt dit dan weer verband met de verschillende soorten
‘damages’ die zij kennen. Een ander belangrijk verschil is het feit dat Duitsland wel rekening houdt
met de financiële positie van partijen, iets wat we niet zien in de andere rechtstelsels.
Daarnaast werd ook ingegaan op het bestaan van ‘werkinstrumenten’ die in praktijk een houvast
vormen voor de feitenrechter bij de begroting van immateriële schade. In België is dit de Indicatieve
108
Tabel welke inhoudelijk werd geanalyseerd en onderzocht werd welke functie zij vervult binnen de
rechtspraak. Uit het onderzoek bleek dat diverse rechters zich steunen op de Tabel maar anderen er
ook om bepaalde redenen expliciet van afwijken of de Tabel zelfs helemaal niet vermelden. Met
betrekking tot de motivering van rechters bij deze afwijkingen of ex aequo et bono begrotingen werd
opgemerkt dat deze vaak te wensen overlaat. De gronden waarop zij zich baseren zijn vaak te
algemeen om afdoende te zijn.
Het Belgische rechtspraakonderzoek toonde verder ook nog aan dat de omvang van vergoedingen
afhankelijk is van de wijze waarop zij begroot worden. De Indicatieve Tabel vermeldt zowel de
forfaitaire als kapitalisatiemethode waarbij de keuze aan de feitenrechter wordt overgelaten. Het
grote verschil tussen beide is dat via de kapitalisatiemethode vaak hogere vergoedingen mogelijk zijn
dan bij toepassing van de forfaitaire methode. Een laatste conclusie die kan worden getrokken uit
het rechtspraakonderzoek heeft betrekking op de toegekende vergoedingen voor affectieschade. De
bedragen die voor deze schadepost worden toegekend blijken in grote mate af te wijken van de
forfaitaire bedragen uit de Indicatieve Tabel en dit in positieve zin.
Ook de buitenlandse initiatieven, in de lijn van de Indicatieve Tabel, werden behandeld. De
voornaamste bevinding bij de vergelijking van deze instrumenten was het feit dat de Belgische
Indicatieve Tabel één van de meest verstrekkende initiatieven is. Daarnaast is het ook opmerkelijk
dat België de enige is die een verdeling maakt op basis van de schadesoort. De andere rechtstelsels
baseren zich eerder op de aard en de ernst van het letsel.
Globaal gezien kan vastgesteld worden dat in Nederland de laagste vergoedingen voor immateriële
schade worden toegekend. Duitsland blijkt binnen dit onderzoek de hoogste vergoedingen toe te
kennen. Engeland en België behoren dan weer tot het middensegment. Vergoedingen voor
genegenheidsschade zijn dan weer de hoogste in België. Dit is een gevolg van het feit dat in
Nederland en Duitsland hiervoor geen vergoeding mogelijk is en in Engeland dit recht erg beperkt is.
Op basis van een bespreking van de Europese soft law bronnen doorheen deze masterproef, kan ik
constateren dat alle bronnen zowel een recht op immateriële vergoeding in hoofde van een direct als
een indirect slachtoffer erkennen. Verder bleek dat het EVRM in sommige gevallen aan slachtoffers
de mogelijkheid geeft toch een vergoeding voor genegenheidsschade te ontvangen wanneer zij dit
op basis van hun nationaal recht niet hebben.
In een laatste onderdeel van deze masterproef werd de toekomst van immateriële schade in België
besproken. In een eerste deel werd het standpunt van de doctrine over het ‘fenomeen’ die de
Indicatieve Tabel is, weergegeven. De grootste punten van kritiek zijn de forfaitarisering die zij met
109
zich meebrengt, het gebrek aan verantwoording voor de wijzigingen die elke nieuwe editie ondergaat
en de normerende werking die zij hierdoor krijgt. Naast kritiek wordt ook een bepaalde waarde
gehecht aan de Tabel, voorstanders zien in de Tabel een noodzakelijk hulpmiddel bij de zoektocht
naar een correcte en passende begroting.
In een volgend luik werden de behoeften en ervaringen van slachtoffers onderzocht. Eerst en vooral
werd vastgesteld dat er weldegelijk een behoefte bestaat aan een vergoeding voor
genegenheidsschade. Deze vergoeding neemt best de vorm aan van een variabel of genormeerd
bedrag. Een laatste conclusie heeft betrekking op het verloop van de schadeafwikkeling. Uit
onderzoek bleek dat slachtoffers bovenal een vlotte en billijke afhandeling wensen.
Verder werd de oproep naar een wettelijke normering van immateriële schade, die in de doctrine
naar voor komt, behandeld. Voorstanders halen vooral aan dat normering een positieve invloed zal
hebben op de schadeafwikkeling en meer consistentie in de omvang van vergoedingen met zich mee
zal brengen. Tegenstanders wijzen dan weer op de logheid van zulk systeem en het onvermogen om
vlug in te spelen op veranderingen in de samenleving.
In het laatste gedeelte van mijn masterproef voer ik ten slotte een pleidooi voor een wetgevend
initiatief. Naar mijn mening bestaat in het huidig Belgisch rechtssysteem te veel rechtsonzekerheid
en diversiteit tussen de toegekende vergoedingen. Een wettelijk kader zou deze problemen kunnen
verhelpen.
110
Bibliografie
RECHTSPRAAK
Europees Hof voor de Rechten van de Mens
EHRM 8 juli 1987, nr. 9749/82, W/Verenigd Koninkrijk.
EHRM 20 mei 1999, nr. 21594/93, Ogur/Turkije.
EHRM 8 juli 1999, nr. 23657/94, Cakici/Turkije.
EHRM 10 mei 2001, nr. 29392/95, Z en anderen/Verenigd Koninkrijk.
EHRM 14 maart 2002, nr. 46477/99, Edwards/Verenigd Koninkrijk.
EHRM 24 juni 2004, nr. 59320/00, Caroline von Hannover/Duitsland.
EHRM 17 maart 2005, nr. 50196/99, Bubbins/Verenigd Koninkrijk.
België
Cass. 21 maart 1935, Pas. 1935, I, 194.
Cass. 16 januari 1939, Pas. 1939, I, 25 en RCJB 1947,113.
Cass. 28 oktober 1942, Pas. 1942, I, 261.
Cass. 29 september 1948, Pas. 1948, I, 509, JT 1949, 68.
Cass. 2 mei 1955, Pas. 1955, I, 950.
Cass. 4 december 1967, Arr.Cass. 1968, (480) 481 en Pas. 1968, I, 448.
Cass. 3 maart 1969, Pas. 1969, I, 592, Arr.Cass. 1969, 622.
Cass. 24 maart 1969, Bull. ass. 1973, 871.
Cass. 7 december 1970, RGAR 1971, nr. 8637.
Cass. 10 april 1972, Arr. Cass. 1972, 736, Pas. 1972, I, 723.
Cass. 4 september 1972, RW 1972-73, 715, RGAR 1973, nr. 8958.
Cass. 19 februari 1973, Arr.Cass. 1973, 608.
Cass. 24 februari 1975, Arr.Cass. 1975, 711, Pas. 1975, I, 646.
Cass. 17 juni 1975, Pas. 1975, I, 999.
111
Cass. 17 maart 1881, Pas. 1881, I, 163.
Cass. 14 april 1981, Arr. Cass. 1980-81, 942.
Cass. 3 februari 1987, Arr.Cass. 1986-87, 724, Pas. 1987, I, 644, RGAR 1989, nr. 11.572, 1 v° en RW
1987-88, 220 (verkort), noot.
Cass. 4 april 1990, Arr. Cass. 1989-90, 1025, Pas. 1990, I, 913, RW 1992-93, 727, JT 1992, 829, RGAR
1992, nr. 12.001.
Cass. 27 januari 1994, Arr. Cass. 1994, 109, Pas. 1994, I, 114, RW 1995-96, 149.
Cass. 21 april 1994, Arr. Cass. 1994, 392.
Cass. 5 oktober 1995, RW 1997, 997.
Cass. 23 januari 1996, RGAR 1997, nr. 12.840.
Cass. 3 oktober 1997, Arr. Cass. 1997, 921, Pas. 1997, I, 965.
Cass. 4 maart 1999, Arr. Cass. 1999, 314, Pas. 1999, I, 322.
Cass. 13 oktober 1999, Arr.Cass. 1999, 1255, Pas. 1990, I, 1308 en Verkeersrecht 2000, 54.
Cass. 7 juni 2000, Arr. Cass. 2000, 1048, Pas. 2000, I, 1031.
Cass. 22 november 2005, RGAR 2006, nr. 14.177.
Cass. 20 februari 2006, Arr. Cass. 2006, 414, NJW 2006, 798, noot I. BOONE, Pas. 2006, I, 413 en RW
2008-09, 1143 (verkort).
Cass. 11 september 2009, RW 2011-12, 1658, NJW 2010, 26.
Cass. 2 februari 2011, RW 2012, 300-303, noot B. WEYTS.
Cass. 20 november 2012, Pas. 2012, 2268, JLMB 2013, 1056.
Antwerpen 28 januari 1991, De Verz. 1991, 676.
Antwerpen 28 februari 1996, AJT 1996-97, 171.
Antwerpen 4 februari 1997, RGAR 1999, nr. 13.097.
Antwerpen 13 december 1999, DAOR 2000, nr. 55, 267.
Antwerpen 8 september 2003, NJW 2004, 558.
Antwerpen 19 september 2012, 2010/AR/3032.
Antwerpen 10 juni 2013, 2011/AR/2588.
Bergen 16 maart 1993, De Verz. 1993, 597, noot M. LAMBERT.
Bergen 18 januari 1996, RGAR 1997, nr. 12.820.
112
Bergen 11 januari 2011, T.Verz. 2012, 253.
Bergen 15 oktober 2001, RGAR 2003, nr. 13.672.
Brussel 20 februari 1996, RGAR 1997, nr. 12.822.
Brussel 9 november 2001, JT 2002, 167.
Brussel 30 maart 2010, AR 1997AR646.
Brussel 20 september 2011, RGAR 2012, nr. 14889.
Brussel 15 juni 2012, RGAR 2013, nr. 14939.
Brussel 29 juni 2012, RGAR 2013, nr. 14970.
Brussel 6 november 2012, RGAR 2013, nr. 14952
Brussel 12 maart 2013, RGAR 2013, nr. 15002.
Brussel 14 juni 2013, RGAR 2013, nr. 15003, JT 2014, nr. 6546, 30.
Gent 26 mei 1986, RGAR 1988, nr. 11.367.
Gent 7 november 1991, De Verz. 1992, 732.
Gent 30 september 1997, RGAR 1998, nr.12.888.
Gent 20 maart 2003, De Verz. 2004, nr. 346, 135-138.
Gent 28 februari 2001, RGAR 2002, 13515.
Luik 16 januari 1986, De Verz. 1986, 129.
Luik 6 november 1990, RGAR 1993, nr. 12.184.
Luik 3 december 2012, T. Verz. 2013, 487.
Assisen Brussel, 24 september 2008, RGAR 2009, nr. 14449.
Corr. Brugge 16 december 2008, TJK 2011, 201.
Corr. Brussel 5 januari 1995, De Verz. 1996, 132, noot V. BUSSCHAERT.
Corr. Brussel 31 oktober 1996, De Verz. 1997, 511.
Corr. Brussel 28 januari 2013, RGAR 2013, nr.15001.
Corr. Charleroi 20 maart 2009, VAV 2012, afl. 1, 16.
Corr. Charleroi 23 mei 2011, RGAR 2012, nr. 14833.
Corr. Charleroi 25 februari 2013, JLMB 2013, 1047-1075.
Corr. Dendermonde 12 juni 2001, TAVW 2002, 73.
113
Corr. Dinant 25 september 1997, De Verz. 1999, 111.
Corr. Hoei 5 maart 2010, EPC 2011, III.3.Huy, 89.
Corr. Hoei 4 mei 2012, VAV 2013, afl. 6, 53.
Corr. Hoei 17 februari 2013, RGAR 2013, nr. 15028.
Corr. Leuven 2 oktober 2003, AR 1754.
Corr. Leuven 13 november 2003, NJW 2004 (verkort), 632.
Corr. Leuven 8 december 2011, onuitg. aangehaald door M. SOMMERIJNS, Lichamelijke schade Repertorium rechtspraak 2010-2012, Brussel, Larcier, 2013, 174.
Corr. Luik 22 december 1976, RGAR 1978, nr. 8.895.
Corr. Luik 20 maart 2012, VAV 2012, 19.
Corr. Marche-en-Famenne 2 januari 2013, JLMB 2013, 1069-1071.
Corr. Nijvel 4 oktober 1984, RGAR 1985, nr.10.971.
Corr. Tongeren 14 februari 2002, RW 2002-03, 351.
Arbrb. Tongeren 21 januari 2005, nr. 296/2003.
Arbrb. Brussel 30 december 2005, JTT 2006, 319-320.
Kh. Brussel 16 juni 1980, BRH 1981, 223.
Rb. Antwerpen 17 januari 1980, De Verz. 1981, 183.
Rb. Antwerpen 28 november 2011, T.Pol. 2012, afl. 1, 28.
Rb. Brugge 1 juni 1992, RW 1994-95, 1200.
Rb. Brugge 14 september 2001, AR 1389, onuitg.
Rb. Brussel 22 december 1970, De Verz. 1971, 480, RGAR 1972, nr. 8759.
Rb. Brussel 31 maart 1995, RGAR 1996, nr. 12.588.
Rb. Brussel 21 november 1996, RGAR 1998, nr. 12.980.
Rb. Brussel 24 juni 1999, JT 2000, 169.
Rb. Brussel 16 november 1999, AM 2000, 132.
Rb. Brussel 14 maart 2002, Journ. Proc. 2002, afl. 448, 27, noot PH. T.
Rb. Brussel 14 februari 2003, RW 2005-06, 988.
Rb. Gent 19 november 2003, AM 2004, 384.
114
Rb. Hasselt 30 juni 2005, AR 01192, onuitg.
Rb. Kortrijk 5 maart 2004, AR 04/361, onuitg.
Rb. Leuven, 2 oktober 2003, AR 1754, onuitg.
Rb. Luik 30 maart 2012, RGAR 2012, nr. 14.879.
Rb. Nijvel 7 maart 1997, RGAR 1998, nr. 12.995.
Pol. Aalst 5 april 2012, onuitg. aangehaald door M. SOMMERIJNS, Lichamelijke schade - Repertorium
rechtspraak 2010-2012, Brussel, Larcier, 2013, 236-238.
Pol. Aarlen 17 maart 1999, De Verz. 1999, 754.
Pol. Antwerpen 29 oktober 1999, T. Vred. 2001, 415.
Pol. Antwerpen 12 november 2001, AR 00A13893, onuitg.
Pol. Antwerpen 24 mei 2002, De Verz. 2004, 604.
Pol. Antwerpen 21 mei 2012, onuitgeg. aangehaald door M. SOMMERIJNS, Lichamelijke schade Repertorium rechtspraak 2010-2012, Brussel, Larcier, 2013, 243-244.
Pol. Antwerpen 27 mei 2013, T.Verz. 2013, 498.
Pol. Beringen 20 maart 2012, onuitg. aangehaald door M. SOMMERIJNS, Lichamelijke schade Repertorium rechtspraak 2010-2012, Brussel, Larcier, 2013, 221-223.
Pol. Brugge 10 september 2002, De Verz. 2003, 224.
Pol. Brugge 30 september 2008, T.Pol. 2009, 90 (verkort).
Pol. Brugge 6 juni 2011, onuitg. aangehaald door M. SOMMERIJNS, Lichamelijke schade - Repertorium
rechtspraak 2010-2012, Brussel, Larcier, 2013, 112.
Pol. Brugge 14 februari 2013, VAV 2013, afl. 3, 72-82.
Pol. Brussel 24 november 1954, JT 1955, 113.
Pol. Brussel 22 oktober 2004, RGAR 2006, nr. 14.083.
Pol. Brussel 2 februari 2009, VAV 2010, afl. 6, 433.
Pol. Brussel 13 september 2010, EPC 2012, afl. 17, III.3.Bruxelles, 49.
Pol. Brussel 3 oktober 2012, VAV 2013, 88.
Pol. Brussel 17 oktober 2012, VAV 2013, afl. 2, 58.
Pol. Brussel 18 oktober 2012, T.Verz. 2013, 343.
Pol. Brussel 6 december 2012, VAV 2013, 45.
115
Pol. Charleroi 24 november 2003, RGAR 2005, nr. 14.002.
Pol. Charleroi 4 mei 2005, T.Pol. 2006, 172.
Pol. Charleroi 15 juni 2011, EPC 2012, afl. 17, III.2.Charleroi, 141.
Pol. Charleroi 14 september 2011, VAV 2014, afl. 1, 40, noot.
Pol. Charleroi 6 november 2012, VAV 2013, afl. 4, 24.
Pol. Dinant 17 juni 2004, VAV 2004, afl. 6, 536-540.
Pol. Dinant 25 juni 2012, VAV 2013, afl. 4, 28.
Pol. Gent 3 april 2003, AR 2003/3881, onuitg.
Pol. Hasselt 20 juni 2001, De Verz. 2002, 440-450.
Pol. Hoei 19 december 2002, T. Pol. 2003, 244.
Pol. Hoei 28 juni 2005, T.Pol. 2008, 209, noot.
Pol. Hoei 23 februari 2012, EPC 2013, afl. 19, III.1.Huy, 29.
Pol. Kortrijk 13 oktober 2000, TAVW 2001, 115-117.
Pol. Kortrijk 18 december 2000, De Verz. 2001, 833, noot B. BLANPAIN.
Pol. Leuven 25 april 2003, aangehaald in aangehaald in E. DE KEYSER, “Morele schade en andere
schade bij overlijden” in Handboek Letselschade Gemeen Recht, 2013, afl.39, (D.II.1/1) D.II.2/2.
Pol. Luik 26 november 2003, VAV 2003, 197.
Pol. Luik 29 oktober 2004, VAV 2005, 114.
Pol. Luik 16 november 2004, VAV 2005, 200.
Pol. Luik 25 oktober 2011, VAV 2012, afl. 5, 322.
Pol. Luik 23 april 2012, EPC 2013, afl. 19, III.1.Liège, 41.
Pol. Luik 8 maart 2013, RGAR 2013, nr. 14977.
Pol. Luik 13 maart 2013, VAV 2013, 69.
Pol. Maaseik 17 januari 2012, onuitg. aangehaald door M. SOMMERIJNS, Lichamelijke schade Repertorium rechtspraak 2010-2012, Brussel, Larcier, 2013, 194-195.
Pol. Marche-en-Famenne 17 maart 2003, RGAR 2004, nr. 13.955.
Pol. Mechelen 31 januari 2000, AJT 2001-02, 469.
Pol. Mechelen 8 december 2003, De Verz. 2004, 837, noot P. GRAULUS.
116
Pol. Mechelen 9 februari 2011, onuitg. aangehaald door M. SOMMERIJNS, Lichamelijke schade Repertorium rechtspraak 2010-2012, Brussel, Larcier, 2013, 55.
Pol. Mechelen 15 november 2013, VAV 2014, afl.2, 37.
Pol. Namen 4 maart 2010, VAV 2011, afl. 6, 421.
Pol. Namen 7 april 2011, EPC 2011, afl. 16, III.1.Namur, 27.
Pol. Namen 8 juni 2012, VAV 2013, afl. 5, 58.
Pol. Namen 29 juni 2012, EPC 2013, III.3.Namur, 153.
Pol. Neufchâteau 30 juni 2000, EPC 2004, III.3.Neufchâteau, 7.
Pol. Nijvel 11 juni 2012, RGAR 2012, nr.14887.
Pol. Nijvel 26 maart 2012, RGAR 2012, nr. 14901.
Pol. Nijvel 27 augustus 2012, VAV 2013, 26.
Pol. Verviers 24 januari 2012, EPC 2013, afl. 19, III.1.Verviers, 7.
Pol. Vilvoorde 16 december 2013, VAV 2014, afl. 2, 30.
Nederland
HR 8 februari 1985, ECLI:NL:HR:1985:AG4960, NJ 1986, 136.
HR 8 juli 1992, NJ 1992, 714.
HR 21 februari 1997, NJ 1999, 145.
HR 23 januari 1998, NJ 1998, 366.
HR 8 september 2000, NJ 2000, 734, m.nt. A.R.B.
HR 17 november 2000, NJ 2001, 215.
HR 21 oktober 2001, NJ 2002, 216.
HR 22 februari 2002, ECLI:NL:HR:2002:AD5356, NJ 2002, 1704-1730.
HR 20 september 2002, NJ 2004, 112.
HR 19 december 2003, NJ 2004, 38.
HR 9 mei 2003, NJ 2005, 168.
HR 9 oktober 2009, NJ 2010, 387.
117
Hof Amsterdam 6 augustus 1998, VR 1998, 183.
Hof ’s Hertogenbosch 3 februari 1998, KGK 1998, 1477.
Rb. Arnhem 9 juni 2010, LJN BM7045;
Rb.’s Hertogenbosch 2 mei 1997, NJkort 1998, 10.
Rb. Rotterdam 18 december 2013, ECLI:NL:RBROT:2013:10164.
Engeland
Baker v Bolton, 170 ER 1033, (1808) 1 Camp 493
Hambrook v Stokes Bros [1925] 1 KB 141 (CA).
Flint v Lovell [1935] 1 KB 354 CA.
Rose v Ford [1937] AC 157.
H. West & Son Ltd v. Shephard [1964] AC 326.
Fletcher v. Autocar and Transporters Ltd. [1968] 2 QB 322, 335.
Cook v J.L. Kier & co [1970] 1 WLR 774 (CA).
Ichard v. Frangoulis [1977] 1 WLR 556 (QB).
Hughes v. McKeown [1985] 1 WLR 963.
Alcock v. Chief Constable of South Yorkshire Police [1992] 1 AC 310 (HL).
Kerby v. Redbridge Health Authority [1992] 4 MedLR 178.
Hale v. London Underground Ltd [1993] PIQR Q30.
John v MGN Ltd [1997] QB 586.
Wells v. Wells [1999] 1 AC 345, 373.
Heil v. Rankin [2000] 3 All ER 138.
McFarlane v Tayside Health Board [2000] 2 A.C. 59.
Groom v Selby [2002] Lloyd’s Rep. Med. 1 CA.
Sahib Foods Ltd v Paskin Kyriakides Sands [2003] EWCA Civ 1832, 93 Con. L.R. 1 (CA).
KD v Chief Constable of Hampshire [2005] EWHC 2550, 595.
Simmons v. Castle [2012] EWCA Civ 1288.
118
Duitsland
BVerfG 14 februari 1973, BVerfGE 34, 269.
BVerfG 8 maart 2000, NJW 2000, 2187.
BGH 25 mei 1954, BGHZ 13, 334 (Schacht-Brief).
BGH 6 juli 1955, NJW 1955, 1675-1678.
BGH 14 februari 1958, BGHZ 26, 349 (Herrenreiter).
BGH 19 september 1961, BGHZ 35, 363 = NJW 1961, 2059 (Ginsengwurzel).
BGH 11 mei 1971, BGHZ 56, 163 = NJW 1971, 1883.
BGH 8 juni 1976, VersR 1976, 967.
BGH 22 september 1981, NJW 1982, 168.
BGH 4 april 1989, NJW 1989, 2317.
BGH 26 mei 1989, NVwZ 1990, 406.
BGH 13 oktober 1992, BGHZ 120, 9.
BGH 16 februari 1993, NJW 1993, 1531.
BGH 16 november 1993, BGHZ 124, 128–146.
BGH 27 juni 1995, NJW 1995, 2407–2410.
BGH 12 mei 1998, BGHZ 138, 388.
OLG Berlijn 16 februari 2012, VersR 2012, 766.
OLG Bremen 26 maart 2002, VersR 2003, 779.
OLG Düsseldorf 29 augustus 2002, VersR 2004, 120.
OLG Düsseldorf 15 november 2011, BeckRS 2012, 11205.
OLG Frankfurt 11 november 1993, DAR 1994, 119.
OLG Frankfurt 6 februari 2004, NJW-RR 2004, 1167.
OLG Hamburg 30 juli 2009, GRUR-RR 2009, 438.
OLG Karlsruhe 18 oktober 2011, VersR 2012, 456.
OLG München 14 april 1992, VersR 1993, 987.
LG Frankfurt 18 maart 1969, NJW 1969, 2286.
LG Koblenz 13 augustus 2009, VersR 2009, 1411.
119
LG München 29 maart 2001, VersR 2001, 1124 = NJW-RR 2001, 1246.
LG Tübingen 29 november 1967, NJW 1968, 1187.
Zwitserland
Bundesgericht 22 april 1986, BGE 112 II 220.
RECHTSLEER
ADAMS, M., “Publish or perish? Naar een beleid met betrekking tot de selectie en publicatie van
rechterlijke uitspraken”, TBP 2000, 684-695.
ANDRÉ, R., La réparation du préjudice corporel, Brussel, Story-Scientia, 1986, 523 p.
BARENDRECHT, J.M., STORM, H.M., Berekening van schadevergoeding, Zwolle, W.E.J. Tjeen Willink,
1995, 413 p.
BLOEMBERGEN, A.R., Schadevergoeding bij onrechtmatige daad, Deventer, Kluwer, 1965, 459 p.
BLOEMBERGEN, A.R., LINDENBERGH, S.D., Schadevergoeding : algemeen, deel 1, Deventer, Kluwer, 2001,
78 p.
BLOEMBERGEN, A.R., VAN WERSCH, P.J.M., Verkeersslachtoffers en hun schade, Deventer, Kluwer, 1973,
241 p.
BOCKEN, H., “Het aansprakelijkheidsrecht in de steigers”, TPR 1999, 567-577.
BOGAERT, J., Praktijkboek schadebegroting, De Indicatieve Tabel 2008-2009, Brugge, Vanden Broele,
2008, 94 p.
BONA, M. en MEAD, P. (eds.), Personal injury compensation in Europe, Antwerpen, Kluwer, 2003, 692
p.
BOUMAN, H.A., VAN WASSENAER VAN CATWIJCK, A.J.O., Schadevergoeding: personenschade, Deventer,
Kluwer, 1991, 122 p.
BOYEN, A., “Forfaitaire vergoedingen en de (privé) indicatieve lijst”, T.Verz. 2002, 55-76.
BROX, H., WALKER, W-D., Allgemeines Schuldrecht, München, Verlag C.H. Beck, 2012, 471 p.
BYVOET, A., “[Lichamelijke schade]
Verzekeringsnieuws 2012, afl. 12, 2-4.
Kapitalisatiemethode
versus
forfaitaire
vergoeding”,
COUSY, H., “Een indicatieve tabel voor de evaluatie van menselijke schade”, AV&S 2002, 156-160.
DALCQ, R.O., Traité de la responsabilité civile, II, Le lien de causalité, le dommage et sa réparation in
Les Novelles, Droit civil, Brussel, Larcier, 1962, 821 p.
120
DEAKIN, S., JOHNSTON, A. en MARKESINIS, B., Markesinis and Deakin's tort law, Oxford, Clarendon Press,
2008, 1056 p.
DE BOSCH KEMPER, H.J.J., “Smartengeld in perspectief” in M. JANSEN en N. FRENK (red.), Smartengeld,
uitspraken van de Nederlandse rechter over de vergoeding van immateriële schade, Den Haag,
ANWB, 2009, 6-8.
DE CALLATAŸ, D., “Du bon usage du tableau indicatif”, T.Verz. 2002, 78-83.
CALLATAŸ, D., “En route vers un réel devoir de motivation du recours à l'évaluation forfaitaire”,
RGAR 2013, nr. 14938.
DE
DE CALLATAŸ, D., “La vie après le tableau indicative”, RGAR 2013, nr. 15.017, 15 r°.
DE CALLATAŸ, D., “Sombre tableau, noir dessin”,
RGAR 1996, nr. 12.641, 7 r°.
DE KEYSER, E., “Morele schade en andere schade bij overlijden” in Handboek Letselschade Gemeen
Recht 2013, II dln., Mechelen, Kluwer, afl.39, D.II.1/1 - D.III.2/1.
DE KEZEL, E., “De vergoeding voor het verlies van kind ten gevolge van een verkeersongeval”, TPR
1999, 579-628.
DE KEZEL, E., “Wrongful birth en wrongful life: Een stand van zaken”, NJW 2004, afl.70, 546-551.
DESMECHT, J.-L., PAPART, T., PEETERS, W. (eds.), Indicatieve tabel 2012, Brugge, Die Keure, 2012, 269 p.
DE SOMER, L., “Begroting en schadeloosstelling” in Handboek Letselschade Gemeen Recht, Mechelen,
Kluwer, afl. 39, A.IV-3/10- A.IV-3/27.
DE SOMER, L., “Schade” in Handboek Letselschade Gemeen Recht 2013, II dln., Mechelen, Kluwer,
afl.39, A.I-1/1 –A.I-2/16 .
DE TEMMERMAN, B., “Antwoord op de kanttekening ‘Quod interest’ of ‘Wat belang heeft!’”, RW 200102, 1624-1625.
DE TEMMERMAN, B., “De vergoeding van seksuele schade”, RW 1997-98, 1001-1016.
DE TEMMERMAN, B. en DE KEZEL, E., “Normering in België: de indicatieve tabel”, TVP 2002, 103-114.
DE TEMMERMAN, B., “Pleidooi voor een morele schadevergoeding op mensenmaat”, Juristenkrant
2000, nr.3, 13.
DEUTSCH, E., Unerlaubte Handlungen, Schadensersatz und Schmerzensgeld, Keulen, Carl Heymanns
Verlag KG, 1993, 269 p.
DE WINTER, F., SCHRYVERS,
J., Schaderegeling in België: ten behoeve van buitenlandse
dossierbeheerders, Gent, Mys & Breesch, 1996, 61 p.
DIRIX, E., “Abstracte en concrete schade”, RW 2000-01, 1329-1335.
DIRIX, E., Het begrip schade, Antwerpen, Maklu, 1984, 150 p.
121
DONKERLO, M. en VAN WERKHOVEN, M.L.A. (red.), Smartengeld. Uitspraken van de Nederlandse rechter
over de vergoeding van immateriële schade, Den Haag, ANWB, 2012, 272 p.
DUGDALE, A.M. (ed.), Clerk and Lindsell on torts, Londen, Sweet & Maxwell, 2000, 1863 p.
EUROPEAN GROUP ON TORT LAW, Principles of European Tort Law, Text and Commentary, Wenen,
Springer-Verlag, 2005, 282 p.
FAGNART, J.-L. en BOGAERT, R., La réparation du dommage corporel en droit commun, Brussel, Larcier,
1994, 498 p.
FLEMING, J.G., The Law of Torts, Sydney, The Law Book Company Limited, 1987, 706 p.
FRENK, N., “De waarde van smartengeld. Stagnerende smartengeldbedragen: enkele inleidende
observaties”,www.smartengeld.nl/pagina/de-waarde-van-smartengeld-stagnerendesmartengeldbedragen-enkele-inleidende-observaties .
GIESEN, I., “Normering van schadevergoeding in Engeland: een les voor Nederland?”, NJB 2001, afl. 3,
120-123.
GILIKER, P. en BECKWITH, S., Tort, Londen, Sweet & Maxwell, 2011, 567 p.
GÖBEL, J., Geldentschädung und Schmerzengeld, Kovergenz oder Divergenz?, Frankfurt am Main,
Peter Lang, 2004, 248 p.
GORLÉ, F., BOURGEOIS, G., BOCKEN, H., REYNTJENS, F., DE BONDT, W., LEMMENS, K., Rechtsvergelijking –
Studentenuitgave, Mechelen, Kluwer, 2007, 359 p.
HARTLIEF, T., “Handhaving met smartengeld”, AV&S 2008, afl. 5 en www.kluwernavigator.nl.
HARTLIEF, T., “Recht doen met abstracte schadebegroting”, NJB 2012, 2463.
HENDRICKX, K., “Taaltip: immaterieel extrapatrimoniaal”, Juristenkrant 2013, afl. 263, 4.
HORSEY, K., RACKLEY, E., Tort Law, Oxford, University Press, 2011, 616 p.
HORT, A., Der finanzielle Ausgleich bei Verletzungen des Persönlichkeitsrechts in Deutschland und in
der Schweiz, Frankfurt am Main, Peter Lang, 2003, 218 p.
HUBER, C., “Kein Angehörigenschmerzensgeld de lege lata – Deutschland auch künftig der letzte
Mohikaner in Europa oder ein Befreiungsschlag aus der Isolation”, NZV 2012, afl. 1, 5-11.
HYDE, J., “PI Lawyers call for £100.000 bereavement damages”, The Law Society Gazette, 24
september 2013, www.lawgazette.co.uk/5037834.article?utm_source=dispatch&utm_medium=
email&utm_campaign=GAZ240913.
JAEGER, L., “Tendenz der Rechtsprechung zu höchstem Schmerzensgeld”, MedR 2012, 596-598.
JOCQUÉ, G., “De nieuwe indicatieve tabel kritisch bekeken”, RW 2008-09, 1114-1122.
122
KADNER, T., “Angehörigenschmerzensgeld im europäischen Privatrecht - die Schere schließt sich.
Entscheidung des österreichischen Obersten Gerichtshofes vom 16. Mai 2001 (und aktuelle
Entwicklungen in Schweden)”, ZEuP 2002, 834-859.
KATZENMEIER, C., “Die Neuregelung des Anspruchs auf Schmerzensgeld”, JZ 2002, 1029-1036.
KELLY, M., LEVENE, S., MEAD, P. en LANGSTAFF, B. (eds.), Personal Injury Handbook, Londen, Sweet &
Maxwell, 2001, 636 p.
KÖTZ, H., WAGNER, G., Deliktsrecht, 11. Auflage, München, Vahlen, 2010, 320 p.
KOZIOL, H., STEININGER, B.C. (eds.), European Tort Law 2007, Wenen, Springer-Verlag, 2008, 661 p.
LANGE, H., SCHIEMANN, G., Handbuch des Schuldrechts: Schadenersatz 3.Auflage, Tübingen, Mohr
Siebeck, 2003, 826 p.
LANGE, H., SCHIEMANN, G., Schadensersatz, Tübingen, Mohr Siebeck, 2003, 826 p.
LINDENBERGH, S.D., “De betrekkelijkheid van de geschonden norm”, TPR 2008, 907-911.
LINDENBERGH, S., “Het wetsvoorstel affectieschade: een treurige dood(?)”, NJB 2010, 1530-1532.
LINDENBERGH, S.D., “Inleiding vaststelling van schade en de rol van de deskundige daarbij”, NTBR 2007,
428-434.
LINDENBERGH, S., “Schade van derden door verwonding of overlijden van een naaste”, TPR 2002, afl. 3,
1421-1469.
LINDENBERGH, S.D., Smartengeld, Deventer, Kluwer, 1998, 391 p.
LINDENBERGH, S.D., Smartengeld tien jaar later, Deventer, Kluwer, 2008, 114 p.
LINDENBERGH, S.D., “Smartengeld voor naasten: de rechter heeft zijn werk gedaan en de wetgever
moet de klus afmaken”, AV&S 2008, 255-263 en www.kluwernavigator.nl.
LINGWOOD, J., “Bereavement damages”, 2 november 2013, www.mayowynnebaxter.co.uk/blog/
bereavement-damages.
LUCKEY, J., “Bemessung des Schmerzensgelds – Umgang mit Präjudizien”, SVR 2013, 410-413.
LUCKEY, J., “ He blew his mind out in a car… Ansprüche naher Angehöriger beim Unfalltod”, SVR 2012,
1-6.
MARKESINIS, B., COESTER, M., ALPA, G. en ULLSTEIN, A., Compensation for Personal Injury in English,
German and Italian Law, Cambridge, University Press, 2005, 238 p.
MARKESINIS, B.S., UNBERATH, H., The German Law of Torts, A Comparative Treatise, Oxford, Hart
Publishing, 2002, 1050 p.
123
MERTEN, C., Die Bewertung des menschlichen Lebens im Haftungsrecht, Frankfurt am Main, Peter
Lang, 2007, 290 p.
MCGREGOR, H., McGregor on damages, Londen, Sweet & Maxwell, 2009, 1981 p.
MOMMSEN, F., Beiträge zum Obligationrecht II, zur Lehre von dem Interesse, Brunswijk, Schwetschke
und Sohn, 1855, 3v in 1 bd.
MULDER, E., WETERINGS, W., “Vergoeding van affectieschade: vroeg of laat een feit in Nederland en de
lessen die daarbij van België kunnen worden geleerd.”, TPR 2011, 1563-1598.
MULLANY, N.J., HANDFORD, P.R., Tort Liability for Psychiatric Damages, Londen, Sweet & Maxwell, 1993,
333 p.
PAPART, T., MAROT, J.-F., “Travelling sur l’indemnisation du préjudice corporel” in X., Circulation
routière et responsabilité, Limal, Anthemis, 2012, 165-206.
PEETERS, W., VAN DEN BOSSCHE, M. (eds.), De behandeling van lichamelijke schadedossiers en tien jaar
Indicatieve Tabel, Gent, Larcier, 2004, 382 p.
PRÉVOST, J.-B., “L’homme moyen ou l’étalon vide – Réflexions sur la dérive gestionnaire des barèmes”,
Gazette du Palais, 2012, 3634-3639.
RIJNHOUT, R., “Kroniek aansprakelijkheidsrecht”, AV&S 2010, 227-240.
ROGERS, W.V.H. (ed.), Damages for Non-Pecuniary Loss in a Comparative Perspective, ‘Tort and
Insurance Law Vol. 2’, Springer-Verlag/Wien, Oostenrijk, 2001, 318 p.
ROGERS, W.V.H., Winfield and Jolowicz on Tort, Londen, Sweet & Maxwell, 2006, 1143 p.
RONSE, J., Aanspraak op schadeloosstelling uit onrechtmatige daad, Brussel, Larcier, 1954, 499 p.
RONSE, J., Schade en schadeloosstelling, Deel I in APR, Gent, E.Story-Scientia, 1984, 411 p.
SAGEL-GRANDE, I., Duits privaatrecht: een inleiding tot het hedendaagse recht tegen de achtergrond
van rechtshistorische en rechtsculturele ontwikkelingen, Antwerpen, Maklu, 2004, 273 p.
SCHIEMANN, G. en MARTINEK, M., J. Von Staudingers Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch mit
Einführungsgesetz und Nebengesetzen, Buch 2, Recht der Schuldverhältnisse §§ 249-254
(Schadensersatzrecht), Berlijn, Sellier-de Gruyter, 2005, 385 p.
SCHRYVERS, J., “Gemeenrechtelijke letselschade – de beginselen en hun schending”, TAVW 2000, 288309.
SCHRYVERS, J., “Het nieuwe indicatieve tarief van de vergoedingen wegens lichamelijke schade”, RW
1998-99, 738-743.
SCHRYVERS, J., “Kapitalisatie van morele schade wegens blijvende invaliditeit? Ja, maar…” (noot onder
Pol. Brugge 28 september 2000), TAVW 2001, 306.
124
SCHWITTERS, R.J.S., “Smartengeld, afkoopsom of genoegdoening?”, AV&S 2014/3, afl. 1 en
www.kluwernavigator.nl.
SIMOENS, D., Buitencontractuele aansprakelijkheid, II, Schade en schadeloosstelling in Beginselen van
Belgisch privaatrecht XI, Antwerpen, Kluwer, 1999, 433 p.
SIMOENS, D., “Vergoeding van lichamelijke schade in het gemeen recht: enkele actuele knelpunten en
voorstellen voor een wetgevend ingrijpen” in G. VAN LIMBERGHEN (ed.), Vergoedingen aan slachtoffers
van verkeersongevallen, Gent, Mys & Breesch, 1993, 149 p.
SLIZYK, A., Beck’sche Schmerzensgeldtabelle, Von Kopf bis Fuß, München, Verlag C.H. Beck, 2001, 202
p.
SLIZYK, A., Beck’sche Schmerzensgeldtabelle 2013, Von Kopf bis Fuß, München, Verlag C.H. Beck, 2012,
741 p.
SMILDE, M., Interview met letselschade-advocate Antoinette Collignon, Mr. 2009, afl. 11,
www.legaltree.nl/site_media/uploads/We_kunnen_veel_leren_van_andere_landen.pdf, 15- 21.
SOETEMANS, L., “De nieuwe indicatieve tabel est arrivé”, VAV 2008, afl. 6, 475-478.
SPIER, J., HARTLIEF, T., VAN MAANEN, G.E. en VRIESENDORP, R.D., Verbintenissen uit de wet en
schadevergoeding, Deventer, Kluwer, 2009, 431 p.
SPINDLER, “Unerlaubte Handlungen (§§ 823- 853), §823 Schadensersatzpflicht” in H.G. BAMBERGER en
H. ROTH (eds.), Beck’scher Online-Kommentar - BGB, Munchen, Verlag C.H. Beck, nr. 1-824 en beckonline.beck.de/?vpath=bibdata/komm/BeckOK_ZivR_30/BGB/cont/beckok.BGB.p823%2Ehtm.
STAPPERS, L., PEETERS, H., “Kinderen en levenseinde in de praktijk”, TJK 2009, 317-328.
STAQUET, P., “Etat antérieur d’une victime: à prendre ou à laisser”, RGAR 2012, nr.14.880.
STEELE, J., Tort Law: Text, Cases, and Materials, Oxford, University Press, 2007, 933 p.
STUDY GROUP ON A EUROPEAN CIVIL CODE, Non-Contractual Liability Arising out of Damage Caused to
Another (PEL Liab. Dam.) prepared by Christian von Bar, Munchen, Bruylant, 2009, 1384 p.
TROMP, J. M., Personenschade in de praktijk : enige praktische aspecten van de letselschaderegeling,
Alphen aan den Rijn, Samsom, 1998, 164 p.
ULRICHTS, H., “De nieuwe indicatieve tabel: de stem van de verzekeraar”, De Verz. 2002, 84-104.
ULRICHTS, H., “Indicatieve tabel 2012 onder de loep”, Juristenkrant 2013, afl. 266, 6.
ULRICHTS, H., “Pleidooi voor een wettelijke regeling vergoeding letselschade”, Juristenkrant 2002,
nr.58, 4.
ULRICHTS, H., Schaderegeling in België, Mechelen, Kluwer, 2010, 354 p.
125
ULRICHTS, H., Schaderegeling in België, Mechelen, Kluwer, 2013, 558 p.
ULRICHTS, H., “Waarom blijft wetgever aan de kant?”, Juristenkrant 2002, nr.41, 12.
ULRICHTS, H., “Zijn er gevaren verbonden aan de indicatieve tabel?”, Juristenkrant 2002, nr.41, 13.
VAN DAM, C.C., “De ouders van Joost”, VR 2001, 1-7.
VAN DAM, C.C., ENGELHARD, E. en GIESEN, I., “Third party losses in a comparative perspective. Three
short lectures in honour of W.V.H. Rogers”, Utrecht Law Review 2007, 70-100.
VAN DEN BOSSCHE, M., De nieuwe indicatieve tabel. Een praktisch werkinstrument voor de evaluatie
van menselijke schade, Brussel, Larcier, 2001, 232 p.
VAN DEN BOSSCHE, M., “De indicatieve tabel – een situering”, NJW 2004, 614-621..
VAN DER HEIJDEN, E.M., “Punitive damages en de calculerende schadeveroorzaker”, NJB 2001, 17491756.
VANDEWEERDT, M., “Genegenheid wordt niet bestraft – [Schade door weerkaatsing]” in X., Sociaal
werk(t), ereboek Josse Van Steenberge, Brugge, Die Keure, 2010, 417-448.
VAN OEVELEN, A., JOCQUÉ, G., PERSYN, C., DE TEMMERMAN, B., “Overzicht van rechtspraak. Onrechtmatige
daad: schade en schadeloosstelling (1993-2006)”, TPR 2007, afl. 2, 933-1529.
VAN WEES, K.A.P.C., “Het wetsvoorstel affectieschade in de ijskast”, TVP 2006, 124-128.
VAN WILDERODE, M., “De indicatieve tabel 2012: indicatief, directief of een gemiste kans …?”, VAV
2013, afl. 1, 3-18.
VERHEIJ, A.J., Onrechtmatige daad, Deventer, Kluwer, 2005, 213 p.
VERHEIJ, A.J., Vergoeding van immateriële schade wegens aantasting in de persoon, Nijmegem, Ars
aequi libri, 2002, 629 p.
VOS, H.TH., DANS, E., “Vergoeding van shockschade na het Kindertaxi-arrest”, TVP 2006, 111-116.
WAGNER, G., “Ersatz immaterieller Schäden: Bestandsaufnahme und europäische Perspektiven”, JZ
2004, 319-331.
WOUTERS, E., “Wildgroei van schadeposten”, T. Verz. 2002, 105-114.
WEYTS, B., Fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen,
Intersentia, 2003, 560 p.
WINIGER, B. (ed.), La responsabilité civile européenne de demain, Projets de revision nationaux et
principes européens, Brussel, Bruylant, 2008, 365 p.
126
X, “Damages for bereavement a ‘postcode lottery’ say lawyers”, 24 september 2013,
www.apil.org.uk/press-release/damages-for-bereavement-a-postcode-lottery-say-lawyers.
X, “Dommages extra-patrimoniaux ou moraux” in Manuel de la réparation des dommages corporels
en droit commun , Mechelen, Kluwer, 1983-2014, 3/143-3/187 (45 p.).
X, Guidelines for the assessment of general damages in personal injury cases, compiled for the Judicial
College by Mr MACKAY, J., BRUFFELL, M., CHERRY, J., HUGHES, A. and TILLETT, M., Oxford, Oxford
University Press, 2013, 112 p.
X, Indicatieve tabel 2008 [inzake schadeloosstelling], NJW 2008, 710-721.
X, Indicatieve tabel 2012, T.Pol. 2012, afl. 3, 97-125; err. T.Pol. 2013, afl. 1, z.p.
X, “Judicial College Guidelines for the Assessement of General Damages – New 11th Edition”,
www.dwf.co.uk/insight/legal-updates/judicial-college-guidelines-for-the-assessment-of-generaldamages.
X, “Kim De Gelder kan schadevergoedingen nooit betalen”, Knack 30 september 2013,
www.knack.be/nieuws/belgie/kim-de-gelder-kan-schadevergoedingen-nooit-betalen/article-normal109649.html.
X, “Personal Injury Guidelines – Supplement”, www.judiciary.gov.uk/publications-andreports/judicial-college/2013/supplement-to-pi-guidelines.
X, “Wetsvoorstel affectieschade gesneuveld”, NJB 2010, 833-834.
RAPPORTEN
AKKERMANS, A.J., HULST, J.E., CLAASSEN, E.A.M., TEN BOOM, A., ELBERS, N.A., VAN WEES, K.A.P.C. en
BRUINVELS, D.J., Slachtoffers en aansprakelijkheid. Een onderzoek naar behoeften, verwachtingen en
ervaringen van slachtoffers en hun naasten met betrekking tot het civiele aansprakelijkheidsrecht.
Deel II. Affectieschade, Den Haag, WODC, 2008,
dare.ubvu.vu.nl/bitstream/1871/15332/2/Rapport%20Affectieschade%20-%20defintief.pdf.
ASSURALIA, Balans & vooruitzichten 2013-2014,
www.assuralia.be/fileadmin/content/documents/jaarverslagen/Balans%20en%20Vooruitzichten%20
2013%20-%202014.pdf.
HUVER, R.M.E., VAN WEES, K.AP.C., AKKERMANS, A.J. en ELBERS, N.A., Slachtoffers en aansprakelijkheid.
Een onderzoek naar behoeften, verwachtingen en ervaringen van slachtoffers en hun naasten met
betrekking tot het civiele aansprakelijkheidsrecht. Deel I Terreinverkenning, Den Haag, WODC, 2007,
dare.ubvu.vu.nl/bitstream/1871/15418/2/2007-0425%20definitief%20rapport%20WODC%204%208.
pdf.
LAW COMMISSION, Aggravated, Exemplary and Restitutionary Damages (Law Com No 247, 1997),
http://lawcommission.justice.gov.uk/docs/lc247_aggravated_exemplary_and_restitutionary_damag
es.pdf.
127
LAW
COMMISSION,
Claims
for
Wrongful
Death
(Law
Com
lawcommission.justice.gov.uk/docs/lc263_Claims_for_Wrongful_Death.pdf.
No
263,
1999),
LAW COMMISSION, Damages for Personal Injury: Non-Pecuniary Loss (Law Com. No. 257, 1999),
lawcommission.justice.gov.uk/docs/lc257_Damages_Personal_Injury_Non-pecuniary_Loss.pdf.
LAW COMMISSION, Liability for psychiatric illness (Law Com No 249, 1998),
lawcommission.justice.gov.uk/docs/lc249_liability_for_psychiatric_illness.pdf.
128

TOELICHTING OP HET AANVRAAGFORMULIER Algemeen Het

Tegemoetkomingskosten thuisdialyse 2015

vergoedingsregeling 2014 - Nederlandse Vereniging Kritisch Prikken

VERGOEDINGEN A * ALGEMEEN Facturen, rekeningen e.d.

Tabel 2 PREMASTER VERGOEDING 2014-2015

Polytechnisch Zakboek

tot retour* cashback actie jusqu`à remboursé* action de

VERGOEDINGEN NIET-GECONTRACTEERDE FYSIOTHERAPIE IN

column in TRENDS

BAREMA PC 124