De naam Mentink def 12-5-2014

Rood: Erven Mentink van vóór 1500
Blauw: Overige oude lokaties met de naam Mentink
Buiten dit kaartje: ‘Mentink Road’ in Oostburg en ‘Mentink Avenue’ in Cedar Grove, Wisconsin, USA
2
Inhoud
Pag.
Vooraf
5
De naam Mentink: samenvatting
7
1. De familienaam Mentink
11
2. Oude erven met de naam Mentink
19
3. Overige oude plekken (café, landgoed, korenmolen, enkele wegen/ straten)
43
Tot slot: Enkele bespiegelingen
57
Bronnen
59
Bijlage: Op zoek naar oude plekken Mentink,
tips voor mooie fiets- of wandeltochten door de Achterhoek en Twente en naar Appen.
60
3
4
Vooraf
Al vóór 1500 bestonden er diverse boerenerven Mentink. Dat bleek uit een lijstje dat werd
gepresenteerd op een reünie van de Mentink-tak, afkomstig van boerderij de Kleine Ruiterkolk in
Terwolde. Dat lijstje was voor mij aanleiding eens wat meer over Mentink uit te zoeken en het leidde
tot het schrijven van deze notitie.
In de notitie besteed ik eerst wat uitgebreider aandacht aan de familienaam Mentink. Waar wonen
de Mentinks in Nederland en in het buitenland, hoe vaak komt de naam voor, hoe zit het precies met
die uitgang -ink etc.
Vervolgens komen de oude erven/ boerderijen met de naam Mentink aan de orde. Ik heb van enkele
van die erven meer informatie kunnen achterhalen en ik heb er ook één aan toe kunnen voegen, niet
ver van Twello. Al die erven waren in de 14e / begin 15e eeuw al bekend in schriftelijke bronnen,
maar misschien zijn ze nog wel (veel) ouder.
Waarom zoveel aandacht voor die oude erven? In een agrarische samenleving, zoals die er vroeger
was, stond het wel en wee van het boerenbedrijf natuurlijk zeer centraal. Maar voor de
familiegeschiedenis is het daarnaast van belang dat het in Oost Nederland in de Middeleeuwen
gebruikelijk was dat een de naam van een familie overging op de boerderij, waarin men woonde. De
naam van een erve kan zo direct verwijzen naar de (vermoedelijke) geschiedenis van de familie. En
ook al woonde er geen Mentink meer op zo’n erve dan bleef de naam van het erve vaak behouden.
Je weet dan dat er vroeger Mentinks hebben gewoond.
Omdat die boerenerven zo centraal stonden kun je ervan uitgaan dat, als je nu de naam Mentink
draagt, je waarschijnlijk afkomstig bent van één van die oude erven. Meestal is het echter (nog?) in
de mist van de geschiedenis verdwenen van welke boerderij je precies afkomstig bent.
Behalve oude erven heb ik ook enkele andere wat oudere Mentink-plekken opgenomen: een caférestaurant, een landgoed, een korenmolen en enkele wegen en straten met de naam Mentink.
Enkele personen wil ik bijzonder bedanken voor hun bijdrage aan de totstandkoming van deze
notitie. Marcel Mentink uit Hengelo Ov. (verre familie) en Robert Mentink uit Haaksbergen
(waarschijnlijk geen familie) leverden diverse informatie en gaven commentaar op eerdere versies
van dit verhaal. Via Marcel Mentink verkreeg ik aanvullende informatie over Mentink in Beltrum in
de 17e eeuw uit eigen bestanden van Bennie te Vaarwerk. Met Gemma van den Toorn uit Deventer
maakte ik mooie fietstochten naar de Mentink-plekken in de Achterhoek.
Veel plezier met lezen!
Jan Mentink, Utrecht, juni 2014
5
6
De naam Mentink: samenvatting
Ongeveer 2350 personen met de naam Mentink in Nederland en het buitenland
In Nederland leven bijna 1500 personen met de familienaam Mentink. De naam komt vooral voor in
Twente en de Achterhoek en daarnaast in de gebied tussen Apeldoorn en Deventer. Absoluut gezien
wonen de meeste Mentinks in Hengelo Ov., maar in verhouding tot de bevolking staat Haaksbergen
bovenaan. In het buitenland wonen nog eens ongeveer 850 Mentinks, van wie bijna 700 in de USA,
voornamelijk in de staat Wisconsin.
De zoon van Mento: een medaille voor strijdvaardigheid
Mentink is één van de vele namen op –ink in Oost-Nederland. De naam betekent: zoon van iemand
met de naam Mento. Deze naam zou afkomstig zijn van het Oud-Saksische ‘mand’, dat ‘lof’ betekent.
Mentink zou dus de zoon van iemand zijn, die waardering verdient. En bij de Saksen moet je dan niet
direct denken aan een prijs voor de melkgift van een koe of een medaille bij het handballen of
hardlopen, maar een compliment voor de dapperheid in de strijd. Heldhaftigheid stond hoog in het
vaandel.
Naam Mentink kan wel 1000 jaar oud zijn
Een naam als Mentink kan wel 1000 jaar oud zijn. Vooral de –inknamen als Mentink, die afgeleid zijn
van een persoonsnaam (in dit geval Mento) zijn oud (vergelijk ook Hiddink, afgeleid van Hiddo en
Hesselink, afgeleid van Hessel). Omdat er in het begin van de Middeleeuwen en nog vroeger weinig
schriftelijke bronnen zijn is de precieze ouderdom van de naam niet bekend. De vroegste Mentink die
tot nu toe in de papieren is gesignaleerd was ene Willem Mentinck. Hij liep in 1328 al rond in Appen
achter Bussloo.
De naam Mentink ging over op de boerderij
Een van de oude erven Mentink: Erve Grote Mentink in de buurschap Bekveld bij Hengelo Gld.
Het was gebruikelijk dat de namen op ink of –ing ook overgingen naar de boerderij, het erve waar
men woonde. Mentink woonde dus op boerderij Mentink, maar de boerderij bleef ook vaak zo heten
als er geen Mentink meer woonde.
7
Zeven oude erven Mentink in de 14e / 15e eeuw
Op de oudste lijsten met boerenerven, gemaakt tussen 1300 en 1500, staan zeven erven Mentink. Ze
liggen alle in de Achterhoek en Twente, redelijk gespreid over het gebied. Diverse erven waren
toentertijd bezit van bisdom of klooster. Als huidige Mentink kun je met enige waarschijnlijkheid
aannemen dat je oorspronkelijk afkomstig bent van één van deze boerenerven. Mentinks afkomstig
van een bepaalde boerderij hoeven daarbij geen familie te zijn van Mentinks afkomstig van een
andere boerderij.
Twee van de zeven oude erven heten nu nog Mentink, maar er wonen geen Mentinks meer
Twee van de oude erven, namelijk erve Mentink in Beltrum en erve Grote Mentink bij Hengelo Gld.
hebben tot in de huidige tijd hun naam behouden, maar de boerderijen worden inmiddels al lang
door andere families bewoond. Op erve Mentink in Beltrum wordt nog echt geboerd. In Appen
achter Bussloo en in Wiene/het Zeldam bij Goor liggen nog (woon)boerderijen op de plek van de
oude erven, maar ze zijn de naam Mentink verloren. In Appen wordt de historische naam Mentink
wel aangegeven op een bijgebouw van de daar nu aanwezige boerderij/woning. De drie overige oude
erven in Laren, Exel bij Laren en Noetsele bij Hellendoorn zijn (voorlopig?) in de mist van de
geschiedenis verdwenen.
In Appen staat op een staldeur ‘Erve Mentink’, als herinnering aan de naam van het historische erf ter plaatse
Afkomst van een bepaald erve vaak niet zeker
Het is vaak niet zeker van welk erve een bepaalde huidige Mentink-tak afkomstig is. Alleen bij het
erve Mentink op het Zeldam/ in Wiene is de relatie tussen huidige Mentinks en dit erve vrij duidelijk
aanwezig. Dit komt omdat er tot in de 19e eeuw Mentinks hebben gewoond op het erve/ de
buurterven. In overige gevallen is de zekerheid minder groot maar is er wel vaak een indicatie: als de
voorouders in Beltrum zijn geboren zou je met enige waarschijnlijkheid kunnen aannemen dat er een
relatie is geweest met het erve Mentink in Beltrum. Archiefonderzoek kan mogelijk leiden tot meer
duidelijkheid.
Naast de oude erven Mentink nog andere oudere objecten in het landschap met de naam Mentink
Een molen in Boerhaar, een café langs de weg van Ruurlo naar Groenlo, een landweg bij Rietmolen
niet ver van Haaksbergen en landgoed Mentink bij Winterwijk zijn enkele objecten in het landschap
8
die al lang de naam Mentink dragen. Buiten Nederland is er een Mentink-avenue en een Mentink
Road in stadjes in de staat Michigan in de USA.
Diverse families Mentink
Mijn inschatting is dat er diverse afzonderlijke families Mentink bestaan. Allereerst kunnen er
meerdere personen met de naam Mento hun naam hebben gegeven aan een erve. Verder liggen de
oude erven in het algemeen op behoorlijke afstanden van elkaar. Het lijkt me zeer waarschijnlijk dat
in ieder geval drie erven de basis zijn geweest van de vorming van drie grote familie-clusters: dit zijn
de erven Grote Mentink, Zeldam/Wiene en Beltrum.
9
10
1.
De familienaam Mentink
Onderstaand kaartje geeft de spreiding van de familienaam Mentink in Nederland weer.
1-4
5 - 10
11 - 25
26 - 50
51 - 100
101 - 250
251 - 500
501 - 1000
1001 - 2500
2500+
Bron: Familienamenbank, Meertensinstituut
Dit kaartje kun je op de computer opvragen. Google daarvoor naar “familienamen”, klik op
‘Nederlandse familienamenbank Meertensinstituut’ en vul boven in het scherm je familienaam in. Als
je dan met de muis op een gemeente gaat staan, zie je het aantal Mentinks dat in die gemeente
woont. Je kunt natuurlijk ook kaartjes van andere familienamen opvragen. Sommige namen komen
overal in Nederland voor bijvoorbeeld ‘Jansen’ of ‘Bakker’. Andere namen komen alleen of bijna
alleen in een bepaalde streek voor, rond Deventer bijvoorbeeld ‘Ganzevles’ of ‘Lobbert’ (beide
meisjesnamen van een overgrootmoeder Mentink).
11
1.1. Meeste Mentinks wonen in Oost-Nederland, vooral in Twente, de Achterhoek en in
Deventer/Voorst en omgeving.
Mentink is met zijn uitgang –ink een typische naam uit Oost-Nederland. Natuurlijk zijn er in de loop
van de tijd mensen met de naam Mentink verhuisd naar andere delen van Nederland (en naar het
buitenland!), maar de meesten wonen nog steeds in Oost Nederland. Vooral in het zuidelijk deel van
Twente, de noordelijke Achterhoek en in Deventer/ Voorst en omgeving vinden we veel Mentinks.
Buiten Oost-Nederland wonen de meeste Mentinks in Amsterdam. Niet aangegeven zijn eventuele
gemeenten in het buitenland met veel Mentinks. Het eerst in aanmerking om in dit lijstje te staan zijn
twee plaatsen in de staat Wisconsin in de USA: Oostburg en Cedar Grove.
Tabel 1. Gemeenten met > 20 Mentinks, absoluut en per 1000 van de bevolking, in 2007
Hengelo (Overijssel)
Bronckhorst (o.m. Vorden en Hengelo-Gld)
Haaksbergen
Deventer
Berkelland (met Borculo, Eibergen, Neede,
Ruurlo en Beltrum)
Winterswijk
Amsterdam
Oost-Gelre (met Groenlo en Lichtenvoorde)
Voorst
Hof van Twente (o.a. Markelo, Goor en Delden)
Arnhem
Leiden
Bergeijk (bij Eindhoven)
Olst-Wijhe
Aantal Mentinks
90
80
78
78
55
Promillage
1,1
2,1
3,2
0,8
0,8
48
47
44
27
27
26
24
23
20
1,7
0,1
1,5
1,1
0,8
0,2
0,2
1,2
1,2
Voor de meeste Mentinks per gemeente moet je in eerste instantie in Hengelo zijn! Niet alleen in
Hengelo Overijssel, maar ook in de gemeente Bronckhorst met de kern Hengelo (Gelderland)! In
verhouding tot de bevolking wonen de meeste Mentinks in Haaksbergen (ruim 3 per 1000).
12
1.2. Mentink is een vrij algemeen voorkomende naam, maar de naam Mensink komt
dubbel zo vaak voor.
De naam Mentink is in Nederland vrij algemeen. In 2007 droegen 1464 Nederlanders deze naam. In
vergelijking met de top-100 van Nederlandse familienamen is dit echter een bescheiden aantal. De
meest voorkomende namen zijn de Jong (86.000), Jansen (76.000) en de Vries (73.000). Nummer 100
op de lijst is Verbeek met bijna 10.000 personen.
In het buitenland treffen we nog eens ongeveer 850 Mentinks aan ( zie de site
Worldnames.publicprofiler.org). De meesten daarvan wonen in de USA. Veel kleinere aantallen
(hoogstens enkele tientallen) zijn er in andere emigratielanden en in de buurlanden van Nederland.
Tabel 2. Aantal personen met de naam
Mentink per land
Nederland (2007)
USA
Duitsland
Canada
Nieuw Zeeland
België
Frankrijk
Spanje
Totaal
1464
697
42
32
26
19
17
15
2312
Bij de namen op –ink neemt Mentink in Nederland de 18e positie in. Er zijn in Nederland bijna 2000
verschillende namen op –ink.
Tabel 3. Namen op -ink die meer dan
1000x voorkomen in Nederland
Meijerink
Mensink
Wassink
Wissink
Wesselink
Smink
Westerink
Geerdink
Hesselink
Wilbrink
Besselink
Hamelink
Bennink
Leusink
Wentink
Abbink
Eggink
3516
3374
3117
2290
2189
2095
1944
1833
1828
1799
1744
1685
1678
1674
1644
1566
1562
Mentink
Morsink
Bruggink
Assink
Schurink
Lansink
Leferink
Vrielink
Wensink
Bannink
Mink
Masselink
Elferink
Lensink
Temmink
Weenink
Wilmink
1464
1464
1441
1432
1427
1406
1405
1381
1355
1354
1309
1271
1191
1161
1060
1034
1002
13
Namen die op Mentink lijken zijn vaak min of meer gebonden aan een bepaalde streek.
Tabel 4. De familienaam Mentink naast namen die op Mentink lijken
Mensink
Mentink
Menting
Mensinga
Mensing
Manting
Klein Mentink
Mentinck
3374
1464
1120
474
460
70
40
0
Voorn. in Overijssel
Voorn. Gelderland en Overijssel
Veel rond Doetinchem
Voorn. in Groningen en Drente
Voorn. Rond Emmen
Voorn. Rond Coevorden
Voorn. Over-Betuwe
14
1.3. Betekenis van de namen op -ink
In het boek Oost-Nederlandse Familienamen van Hekket (1982) staat aangegeven dat de
familienamen op –ink of -ing van Oud-Saksische herkomst zijn. De Saksen woonden oorspronkelijk
alleen in Noordduitsland in het gebied wat nu Holstein heet, niet ver van de Deense grens. In de tijd
van de Volksverhuizingen (400-600) trok een deel van de Saksen weg uit hun thuisland, bijvoorbeeld
naar Zuid-Engeland. In de nieuwe gebieden vond een vermenging plaats met de lokale culturen en
met andere elementen van buiten. Of er veel Saksische immigratie in Oost-Nederland heeft
plaatsgevonden is niet bekend maar Saksische invloeden zijn er zeker. Het gebruik van de uitgang
–ing/-ink lijkt typisch Saksisch.
De uitgang –ink/-ing betekent “behorend tot” of “zoon van”. De uitgang is gehecht aan een
voornaam, omdat in het Oud-Saksisch een achternaam niet bestond. Mentink is aldus de zoon van
ene Mento of Manto of een naam die daarop lijkt. Mento of Manto zou volgens Hekket op zijn beurt
weer afkomstig kunnen
zijn van het oudsaksische
In het Oud-Saksisch bestonden alleen voornamen. Om diverse mensen uit
‘mand’, dat ‘lof’
elkaar te kunnen houden waren de voornamen vaak dubbel. Bern-hard,
betekent. Een naam die
Bert-hold, Wige-bald, Ger-hard, Al-bert etc. Toch waren er ook juist veel
eveneens waardering
korte voornamen: Abbo, Eppo, Hero, Ubbo, Odo, Hiddo, Mello of Rense.
uitdrukt en waarbij het
(Ik heb hier een aantal namen geselecteerd die nog steeds voorkomen:
waarschijnlijk ging om
vergelijk Abbo met Ab, Eppo met Epke etc.) Hun zonen en later de erf- en
waardering in de strijd.
familienaam waren dan Abbink, Eppink, Herink of Harink, Obbink, Odink,
Veel namen waren
Hiddink, Mellink en Rensink.
namelijk nogal
Net als tegenwoordig werden ook wel verkleinwoorden gehanteerd:
krijgshaftig.
Aniko, Esseken, Hissiko, die leidden tot boerderijnamen als Anekink,
In wetenschappelijke
Assikink en Hissikink. Later kon bijvoorbeeld Hissikink toch weer Hissink
termen spreekt men bij
worden.
een naam als Mentink
van een patroniem, een
naam die verwijst naar de vader van de betreffende persoon. In die zin is Mentink vergelijkbaar met
latere namen als Jansen of Teunissen: Jansen is de zoon van Jan en Teunissen de zoon van Teunis.
Beide namen zijn dus ook patroniemen. Later zijn die patroniemen een eigen leven gaan leiden. Het
werden vanaf ongeveer de 13e eeuw achternamen, zodat iemand die tegenwoordig Jansen heet, een
vader kan hebben met de naam Kees.
De namen op -ing of -ink komen in Nederland veel voor in het “Saksische” gebied van OostNederland, te weten globaal ten oosten van de IJssel: in de Achterhoek en in Overijssel, en in Drente.
In Drente is de uitgang meestal –ing en in Achterhoek en Overijssel meestal –ink. In Groningen zien
we wel de uitgang –inga (Mensinga). Behalve in Nederland zien we persoonsnamen op –ink over de
grens in Noord Duitsland, vooral in Westfalen (bijvoorbeeld de naam Rolink, een biermerk).
Moerman (1944) spreekt van een aaneengesloten –ink gebied van Apeldoorn tot de Weser in
Duitsland. Ook in het Angelsaksische Engeland komt de uitgang voor. Hekket geeft een voorbeeld uit
een Angelsaksische kroniek uit 855: “Aethelwurf waes (=was) Ecgbrehting, Ecgbryght waes
Ealmunding, Ealhmund waes Eafing….” etc. Dus: Egbert was de zoon van Almond, Almond was de
zoon van Eef etc.
15
In later tijd gingen de namen op –ink vaak over op de boerderij of het gehele goed waar iemand
woonde. Het werd zo een toponiem (topos = plaats, plek). Ene Wigger gaf zijn naam aan het erf
Wiegerink. Die naam bleef ook als families met een andere naam het erf ging bewonen. Zo wonen op
alle erven Mentink die nog bestaan geen Mentinks meer.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Op deze kaart staat het gebied met –inknamen voor boerderijen in Oost Nederland. De meeste namen liggen in
Twente, de Achterhoek ten noorden van de Oude IJssel en in een enclave ten westen van de IJssel ten zuiden
van de lijn Apeldoorn-Deventer. Weinig ink-namen in het vroeger drassige gebied van de Weteringen in Salland
en het veengebied bij Ruurlo. Op de kaart zijn niet alle erven aangegeven (Moerman 1945).
Puzzel: Zoek de drie namen Mentink die op bovenstaand kaartje van Moerman staan aangegeven. Welke
oude plekken uit paragraaf 2 en 3 van deze notitie zijn dit?
16
De ink-namen, die afgeleid zijn van een persoonsnaam, behoren tot de oudste -inknamen. Latere
namen zijn bijvoorbeeld vaak afgeleid van het gebied waar het erf lag: Veldink bij het veld. Of
Horstink: bij een hogergelegen stuk grond: een horst.
Soms kon men bij de familienaam niet kiezen uit een naam of werd men met twee verschillende
namen aangeduid: Vennegoor of Hesselink is daar een voorbeeld van. Dit is waarschijnlijk de
combinatie van een familienaam en een boerderijnaam: een familie Vennegoor die woonde op een
boerderij Hesselink.
Typerend voor de namen op –ink in Oost Nederland zijn ook de zogenoemde adjectieven in de
familienamen (niet alleen bij de –ink-namen): Grote en Klein Mentink, Klein Obbink, Lutje
Schimmelpenninck (lut = klein), Oude Wesselink.
Op de ligging van –ink-namen aan de oostkant van de IJssel is een uitzondering: ten zuiden van de lijn
Apeldoorn-Deventer is in de IJsselvallei een enclave met Saksische namen. Ten noorden van deze lijn,
kwamen voor 1500 weinig ink-namen voor. Later is dit wel veranderd. Rond 1720 vestigde
kleermaker Jan Mentink uit Beltrum zich in Apeldoorn. Zijn nageslacht vestigde zich ook ten noorden
van de lijn Apeldoorn-Deventer in plaatsen als Vaassen en Terwolde.
17
18
2. Oude erven met de naam Mentink.
Behalve personen die Mentink heten of heetten, zijn er een zevental boerenerven die deze naam
dragen of droegen: eerst een opsomming en daarna een korte toelichting bij elke locatie.
Erve Mentink aan de Mentinksweg in Beltrum (ten ZO van het dorp): nog bestaande naam.
Erve Grote Mentink ten ZW van Hengelo-Gld: nog bestaande naam.
Erve Mentink in Wiene bij Delden (Ov.): naam inmiddels verdwenen.
Erve Mentink in Appen bij Voorst: naam inmiddels verdwenen, maar wèl aangegeven)
Overige erven Mentink bij Laren Gld., Exel (Laren Gld.), Noetseler bij Hellendoorn: naam
inmiddels verdwenen; precieze lokaties niet bekend
Bouwsel Mentinkhut in buurschap Lintvelde bij Beltrum: naam inmiddels verdwenen;
precieze locatie niet bekend.
19
20
2.1.
Boerderij Mentink aan de Mentinksweg in Beltrum
Aan de Mentinksweg in Beltrum ligt boerderij Mentink. De boerderij heet nog steeds Mentink
hoewel hij al heel lang door andere families wordt bewoond. De boerderij is het enige huisnummer
aan de Mentinksweg: no.2.
Boerderij Mentink aan de Mentinksweg in Beltrum (Foto Marcel Mentink uit Hengelo (Ov.))
De laatste 150 jaar (sinds 1862) bewoont de familie Arink (ook wel Arink Mentink, ter onderscheiding
van andere Arinks) de boerderij. De oude boerderij werd in de jaren ‘60 afgebroken en vervangen
door een nieuw gebouw. In het begin van de 19e eeuw was Antoni Groot Zevert de hoofdbewoner.
In een tekst uit de zeventiende eeuw (Verpondingskohier Heerlijkheid Borculo 1616/1640) komt niet
duidelijk een hoofdbewoner naar voren. Ene Tonnis Mentinck pacht één van de zes of acht hectare.
Mentinck. Is een Capittels goet tot Vreden. Is den uytganck een molder coppelhaever, 3
stuver grasgelt, een paar hoener an den landtrentmeister, een schepel missaet tot laste van
den pachter. Is groet van gesey 6 molder, tientvrij. Wort gebouet op die lichte garve.
Hofflandt: 3 spint. Drie dagh meyens. Van huys en hoff: 1 ryderdaler. Maeckt in ‘t geheel: 594-5. Tonnis Mentinck in pacht 1 molder gesey, tientvrij, op die lichte garve, 7-9-11
1616-1640 Mentinck, 8 molder saeth, met 1 dach meiens.
21
Voor zover nu bekend wordt boerderij Mentink en omliggend land voor het eerste genoemd in 1340
op een lijst met oudste vermeldingen van toponiemen in het kerspel Groenlo (Bennie te Vaarwerk
e.a.). In 1382 wordt het goed Mentync of Mencinch vermeld.
In Middeleeuws schoonschrift is in het toenmalige Duits sprake van het afstaan? van het ‘Goet
Mentync’ aan de abdij van Vreden (net over de grens in Duitsland). Betrokken zijn een vrouw
Mentynck met haar dochter. Het Goet Mentink behoorde blijkbaar te eniger tijd tot de zogenoemde
Vredense goederen. Dat paste trouwens heel goed bij het gegeven dat het hele gebied rond Groenlo
en Lichtenvoorde eeuwenlang tot in de 80-jarige oorlog een enclave was in bezit van de bisschop van
Münster.
De kerk van het vroegere vrouwenklooster Vreden, dat lang eigenaar was van het goed Mentink in Beltrum. Net
als bijvoorbeeld bij het Vrouwenklooster in Diepenveen is alleen de kerk overgebleven. Het klooster ligt midden
in het stadje Vreden net over de grens bij Winterswijk. Het stift had een aanzienlijk grondbezit in Westfalen en
Oost-Nederland (‘de Vredense goederen’). Rond Raalte bijvoorbeeld bezat het stift in totaal zeven erven in
Luttenberg, Linderte en Heeten.
22
Erve Mentink aan de rand van de Beltrums es. Kaart 129B uit de historische Topografische Atlas 1:25.000 van
1843-45. Deel over Achterhoek, Liemers en Rijk van Nijmegen.
23
Anecdotes uit Beltrum in de 17e eeuw
Enkele anekdotes uit het Beltrumse leven in het midden van de 17e eeuw. Ze zijn afkomstig uit het
zogenoemde ‘Breuckenprotocol van de Heerlijkheid Borculo’. Gezien de aard van de anecdotes
bestaat de neiging om te zeggen: “geen familie!”, maar de reële kans bestaat dat ze wel minimaal in
nauw verband staan met onze voorouders uit de 17e eeuw.
Varkens in de boekweit van de buurman!
De eerste anekdote gaat over de schade die de varkens van ene Mentink hebben veroorzaakt in het
boekweitveld van de buurman. De buurman heeft de varkens gevangen en in een hok opgesloten,
maar toen heeft “den olden Mentink” de varkens zelf weer opgehaald, zonder de schade te
vergoeden. Hij wordt veroordeeld tot het betalen van 2,5 goudgulden!
“Den olden Mentinck wordt beschuldigt dat sijne vercken in Lubbert Elfferincx boeckweite te schade
hebben gegaen, welcke vercken Elfferinck in het schuttschott zijn gebracht ende Mentinck dieselve
eijgendadigerhandt daeruht genomen, sonder den schade te vergoeden ofte met kennisse van den
officier …….. (Hij ontkent), maer secht dat die verckens selfs daruht gebraecken zijn, ’t welck hij
presentiert te bewijsen.
(In de kantlijn) 2,5 goltgulden
Interessant is ook de naam van de buurman: Elfferink. Elferink was namelijk ook de naam van een erf
naast erve Mentink. Of dit betekent dat deze ‘olden Mentink’ op erve Mentink woonde weten we
niet, maar het behoort zeker tot de mogelijkheden.
Boerderij Mentink (midden) en boerderij Elferink (links) in de huidige situatie
Molest na te zijn uitgescholden voor tovenaars
De volgende anecdote gaat erover dat ene Jan Mentink samen met enkele anderen is uitgescholden
voor ‘tovenaar’. In die tijd stond dat waarschijnlijk gelijk met iemand beschuldigen van ketterij. Die
Mentink en de anderen hebben dan ook van zich afgeslagen, maar dat mag natuurlijk ook weer niet.
Ze worden er althans van beschuldigd. Of ze veroordeeld zijn staat er niet bij.
“Fiscus beschuldigt Lambert Vaerwarck dat hij Segelinck, Berent ten Start, Bultman, Jan Mentinck
ende Lubbert Rodinx knecht heeft voor toevenaers gescholden……….. (Lambert Vaerwarck ontkent).
Fiscus beschuldigt Segelinck, Berent ten Start, Bultman, Jan Mentinck ende Lubbert Rodinx knecht dat
sij op Lambert ten Vaerwarck tegelijcke zijn gevallen ende hem geslagen hebben, ……”
24
Groenlo en Beltrum in de frontlinie
Een apart verhaal is de positie van Groenlo en omgeving in de 80-jarige oorlog. De stad Groenlo werd
diverse keren belegerd en veranderde telkens van bezetter: Om en om was het Spaans en dan weer
Staats. Uiteindelijk werd de stad na het 12-jarig bestand in 1627 veroverd door Frederik-Hendrik.
Het beleg van Frederik-Hendrik wordt in en om Groenlo iedere drie jaar groots nagespeeld, met het
afschieten van kanonnen en al. De volgende nagespeelde verovering is in 2015. Voor het Mentinkverhaal is het mogelijk van belang dat in die tijd van de 80-jarige oorlog zo lang sprake was van de
aanwezigheid van legers en van oorlogsituatie. De stellingen van Frederik Hendrik moeten niet ver
van erve Mentink hebben gelegen zoals onderstaand kaartje laat zien.
De omcirkeling van Groenlo (Grol) door de legers van Frederik Hendrik in 1627
25
Boerderij Mentink, bewoond door de familie Arink in 2014
De Mentinksweg net voorbij boerderij Mentink
26
2.2
Erve Grote Mentink bij Hengelo Gelderland
Erve Grote Mentink in de tijd dat er nog geboerd werd (foto van internet)
Even ten westen van Hengelo Gelderland in de buurtschap Bekveld ligt boerderij Grote Mentink
(Banninkstraat 41). In 1378 was er bij Hengelo Gld. reeds een vermelding van een boerderij
Myntynge of Mentinck. Het bijzondere van deze boerderij is dat er namen van pachters/ eigenaars
bekend zijn vanaf deze vroege tijd. Het mooie rijtje met steeds weer anders gespelde namen volgt
hieronder. Er bestond ook een Klein Mentink en er zijn nog steeds personen die Klein Mentink heten.
De meeste Klein Mentinks wonen overigens tegenwoordig in de Betuwe.
Banninkstraat 41
27
Eigenaren/pachters van het erve Grote Mentink met de naam Mentink
1378
1387
1426
1430
1501
1503
1559
1565
1607
1625
2e helft 17e
18e eeuw
Albrecht Myntinge
Hugo Mentinck
Albert Meyntinck
Willem Myntinch
Gerrit Mentinck
Henrick Mentinck
Johan Mentinck
Gerrit Mentinx
Gerriken Mentincks
Verpacht aan Herman op Grote Mentink
Familie Lettinck
Familie Rensen
Het erve Grote Mentink was in tegenstelling tot enkele andere erven Mentink in de Middeleeuwen
geen kerkelijk bezit. In de beschrijving is sprake van een Zutphens leen, maar de Mentinks worden
ook als eigenaar aangeduid.
Vraag: Hoe zat het precies met de eigendomsverhoudingen bij Erve Grote Mentink
Erve Mentink in 2014. Naast de boerderij is een nieuw woonhuis gebouwd. Er wordt niet meer geboerd.
28
Aanduiding erve Grote Mentink in de Grote Historische Atlas Gelderland 1905. Grote Mentink
behoorde tot in de 19e eeuw tot de Dunsborger en Hattemer marke
Erve Mentink met rood dak. Situatie 2005. Parkachtige aanleg?
29
30
2.3
Erve Mentink in Wiene/Zeldam bij Delden Ov.
Op het Zeldam bij Goor (Ov.) is vanaf de middeleeuwen sprake van een boerderij/ erve Mentink. Het
behoorde tot een bisschoppelijke hof in het bisdom Utrecht: de hof Wiene, naar de buurtschap
Wiene die direct naast het Zeldam ligt. Wiene heette vroeger Wedehoen en vormde met het Zeldam
(oude naam Kottwijk) één buurtschap en marke. De hof kende in de 16e eeuw 21 onderhorige
boerderijen. In Wiene zelf Hof Wedehoen, Nijhuis en Weernink; op het Zeldam Koebrugge, Mentink,
Assink, Wanink, Sprenkelink, Volkerink, Zeldam, Stokkentreef en Dijkert (Verpondingsregister 1555
tot 1568A). Elders in de regio lagen nog zeven boerderijen van dezelfde hof.
Veel van de boerderijen in het Zeldam lagen in broekgebieden (vochtige weilanden). In Zeldam zit
het woord ‘sel’, dat waterwilg betekent. Deze broekgebieden werden vanaf het jaar 1000 ontgonnen.
De omstandigheden voor ontginning waren toen gunstig. Het klimaat werd droger en warmer en er
was een goede organisatie van de ontginning vanuit de kerk. De oudste vermelding van een boerderij
Mentink is overigens in 1323. Dit is tevens de oudste vermelding van een boerderij Mentink in
Nederland.
In 1558 staat bij Erve Mentink: “9 mudden geseyes, 2 dachmall hoylandt”. Dit geeft de omvang van
bouwland en hooiland aan. Een mudde is in de loop van de tijd steeds groter geworden, van 25 are
tot 40. Bovendien was het aantal muddes in werkelijkheid vaak groter dan werd opgegeven.
Bovenstaande gegevens komen van de site van de Twentse Oudheidkamer
(www.oudheidkamertwente.nl). Op deze site is een boek te downloaden: Boerderijonderzoek Deel 1,
Richtersambt Delden, auteur: Henk Woolderink. Dit boek geeft overigens ook een beknopte inleiding
op de eigendoms- en beheersverhoudingen op het (Twentse) platteland in de voorbije eeuwen.
Uniek tussen de andere oude erven is dat Erve Mentink in Wiene/ het Zeldam lang door Mentinks
bewoond is gebleven.
Bewoners erve Mentink op het Zeldam
Geboren tussen 1629 en 1660
Geboren 1680
Geboren 1706
Geboren 1744
Geboren 1775
Geboren 1807
Jan Mentink
Claes (Klaas) Mentink
Jan (Joannes) Mentink
Johannes Mentink
Herman Mentink
Mannes Mentink
31
Er zijn nu dan ook Mentinks die weten dat ze oorspronkelijk van dit erve afkomstig zijn. Op internet is
een Mentink te vinden wiens voorouders van het Zeldam afkomstig zijn en die informatie over zijn
tak van de familie heeft opgenomen (zie www.home.deds.nl/~robertmentink). Van de site van
Robert Mentink komen ook onderstaande kaartjes waaruit blijkt dat in de 19e eeuw Mannes
Mentink behalve de oude boerderij Mentink (1) twee andere nagenoeg belendende boerderijen in
bezit heeft (2 en 3). Mannes Mentink had vier dochters en geen zoon zodat daardoor de naam
Mentink mogelijk van erve Mentink en de boerderijen aan de Bollenweg is verdwenen.
Ter plekke van het cijfer 1 is de vroegere locatie van Erve Mentink van de hof Wiene
Ongeveer op de plek van het oude erve Mentink aan de Bollenweg staat een woonboerderij. Bij mijn
bezoek aan het Zeldam waren de bewoners niet thuis. Twee boeren in de buurt (Ottink en Vehof) die
ik heb aangeschoten, waren niet bekend met de vroegere aanwezigheid van een erve Mentink in de
buurt.
Woonboerderij op de locatie van het oude erve Mentink van het hof Wiene
32
2.4
Erve Mentink in Appen
Appen bij Voorst is een buurtschap in de gemeente Voorst gelegen tussen het dorp Voorst en de
buurtschap Gietelo. De buurtschap bestaat uit de Appenseweg, die in een halve cirkel loopt, en
waaraan voornamelijk boerderijen liggen. De meeste boerderijen zijn nu inmiddels woningen van
burgers geworden. Voor de kenners/ liefhebbers: Appen ligt niet ver van Bakker Bril. Daar valt
behalve allerlei lekker brood en gebak ook goede koffie te verkrijgen! Trouwens: de hele buurschap
Appen heeft een sfeervolle uitstraling.
Bij een van de boerderijen (Appenseweg 15) staat een bijgebouw met daarop de naam Erve Mentink
geschilderd. Dit is een herinnering aan het vroegere erve Mentink. Ik kwam op het spoor van deze
locatie door een artikel over Appen in het blad van de Historische Kring Voorst.
Appen met de Appense weg. Het erve Mentink lag ten noorden van erve Groot Hissink op het kaartje in de hoek
tussen de Appenseweg en de Watergatstraat
Dirk Otten beschrijft in zijn boek ‘Boerderijnamen in Voorst’ de boerderij. De eerste vermelding is
van de goederenlijst van abdij Prüm in de Eifel (1405). In 1485 heet het “Dat erve ind guet, geheiten
Mentynck in der buerscapp van Appen”. De familienaam Mentink werd hier al in 1320 genoteerd:
Willem Mentinc. Eind 15e eeuw kwam het goed Egelink bij de boerderij. De protocollen van de 18e
eeuw noemen Mentink enkele keren in combinatie met boerderijen in de buurt: de Nattelt (later de
Adelaar) en de Pannekoek. De laatste, duidelijke vermelding is uit 1805.
Horigen en pachters met de naam Mentink op het Erve Mentink in Appen
In 1326
Willem Mentinc
In 1357
Wilhelmus Mentink
1405
Riquyn Mentink
Met vrouw en 3 kinderen horig
aan abdij van Prüm samen met
Johannes Eghelinc
In 1e helft 15e eeuw
Dochter van Regnerus Mentinx
In 1448
Wilhelmus Mentinck, zoon van
Wilhelmus
Later tot 1805
Pachters met andere namen
Enkele horigen/ pachters van Erve Mentink, maar er zijn duidelijke hiaten! Willem Mentink was echter een
naam die terugkwam. Riquyn en Regnerus zijn wat merkwaardig klinkende namen.
33
Een vrij uitgebreide beschrijving van de ontwikkelingsgeschiedenis van Appen is te vinden in een
afstudeerscriptie van een historisch geograaf (google naar: Luuk Keunen, de ontginningen en
nederzettingen in het noordelijk deel van het kerspel Voorst). Er is dus wel iets bekend over de
ontwikkeling van Appen, maar er zijn ook hiaten en onduidelijkheden. Na 1805 wordt het erve niet
meer vermeld. Tot nu toe is het niet bekend of er huidige Mentinks zijn die mogelijk van Mentinks uit
Appen afstammen.
Op de Appenseweg wordt in bescheiden mate nog geboerd. Enkele jaren geleden heb ik op aangeven
van een bewoner van “Erve Mentink” (Appenseweg 15) een gesprek gehad met een oudere boer (A.
ten Broeke, Appenseweg 17). Hij heeft me aan de keukentafel het een en ander verteld van de
geschiedenis van Appen, met het accent op de meer recente geschiedenis van de 19e en 20e eeuw.
p.m. In het tijdschrift van de Oudheidkundige Vereniging wordt aandacht besteed aan de
geschiedenis van de buurtschap Appen vermeld in drie afleveringen; schrijver J. ten Hove (ongeveer
in 2010/2011)
34
Deze huidige boerderij aan de Appenseweg staat op de historische plek van erve Mentink, op de hoek van de
Appenseweg en de Watergatstraat. Boven de ingang van het bijgebouw staat de naam van het oude erve nog
aangegeven.
35
36
2.5
Overige erven Mentink in Laren, Exel, Noetseler
Van drie oude erven Mentink is mij behalve een oude vermelding niet meer bekend. Twee erven in
Laren (Gld.) en Exel bij Laren (Gld.) en één bij Noetsele (Hellendoorn)
Erve Mentink in Laren Gld
In Laren staat in oude gegevens: to Mendyngh of Mentynck. Vermelding in 1386. In de aanduiding
Mendyngh is in het eerste deel van de naam het oudsaksische ‘mand’ = ‘lof’ goed herkenbaar. Bij
Laren liggen twee enken: de Westerenk en de Oosterenk. Beide zijn op de huidige topografische
kaart 1: 50.000 aangegeven. Mogelijk heeft erve Mentink aan de rand van een van beide enken
gelegen.
Erve Mentink in Exel bij Laren
In de buurtschap Exel bij Laren lag het erve Mentinck. Vermelding in 1402. De buurtschap
bestond/bestaat uit een langgerekt gebied tussen de landgoederen Verwolde en Ampsen. De
topografische kaart 1:50.000 geeft hier een mooi beeld van. Van zuidwest naar noordoost liggen
langs de Bouwhuisweg de Exelse tol, de Exelse enk, het dorp Exel en het Exelse broek, dat loopt tot
aan de Bolksbeek. De vroegere marke Exel had een nauwe band met het landgoed Ampsen.
Misschien waren er afspraken over het gebruik van het Ampsense veld voor bijvoorbeeld het weiden
van schapen of het steken van plaggen door de boeren van Exel. In ruil daarvoor werden mogelijk
aardappelen geleverd aan het landgoed: de naam Aardappeldijk tussen Exel en de havezathe
Ampsen zou hiernaar kunnen verwijzen. De heer van Ampsen was vaak de markerichter van Exel.
De aardappeldijk tussen de Exelse enk en landhuis Ampsen
37
De Exelse enk is mooi zichtbaar in het landschap door de iets hogere ligging. Een mooie boerderij aan
de rand van de enk is erve Hiddink (sinds 1356, nu bewoond door de familie Vrielink). Mogelijk lag
ook het erve Mentink aan de rand van deze enk. In theorie is het natuurlijk ook mogelijk dat erve
Mentink in het later ontgonnen broekland lag.
Erve Hiddink aan de rand van de Exelse enk
In Exel is een mogelijkheid tot ravitaillering bij de gelegenheid Exelse molen. Vanaf het terras van de
gelegenheid had men vroeger uitzicht op de molen van het dorp. Vandaar de naam.
Erve Mentink/Menting in Noetsele
In Noetsele bij Hellendoorn lag het erve Menting of Mensing. Vermelding in 1381-83. Misschien dat
hier een oorspronkelijke naam Mentink of Menting door assibilatie via Mentsing is veranderd in
Mensing. Erven Mensing of Mensink heb ik verder niet gevolgd. Dan wordt het te ingewikkeld of te
uitgebreid.
Ik beperk me hier overigens tot reeds in de Middeleeuwen genoemde erven. Uit later tijd zijn er
waarschijnlijk nog wel meer boerderijnamen Mentink bekend. Misschien zijn dit nieuwe boerderijen
in ontginningsgebieden, waarop een Mentink is gaan boeren. Ik heb bijvoorbeeld gehoord/ gelezen
over erven Mentink bij Rijssen en bij Warnsveld.
38
2.6.
‘Mentinkhut’
Op de lijst met boerderijnamen in Beltrum uit het begin van de 19e eeuw komt behalve erve Mentink
ook een bewoond bouwsel voor met de naam ‘Mentinkhut’. In dit bouwsel woonde een naamgenoot
van mij: ene Jan Mentink. Als we naar de nummering van het bouwsel kijken (217a) is het een
afsplitsing van Nije Hemsink (217). Elders op de lijst staat in de buurschap Lintvelde de ‘hut van Esp’,
bewoond door Gradus Moolenkamp. Het voorkomen van deze hutten is een goede aanleiding om
enige aandacht te besteden aan kleinere boerderijen en bouwsels naast de grotere erven.
In de loop van de Middeleeuwen ontstonden op de zandgronden in Nederland de zogenoemde
marke-genootschappen. Het belangrijkste doel van deze marken was om het gebruik van de
gemeenschappelijke gronden te reguleren. Van de marke waren een aantal ‘gewaarde’ erven lid. De
boeren noemde men eigengeërfde boeren. De markeleden hadden recht op een hoeveelheid hout
uit het bos, plaggen van de hei en hooi van het hooiland.
Soms werd een gewaard erf opgedeeld in tweeën (bijvoorbeeld Groot en Klein Gebbink). Beide
boerderijen kregen dan soms een deel van een ‘waar’. Daarnaast ontstonden in bepaalde periodes
steeds meer kleinere boerderijen (katersteden of keuterboerderijen). De boeren op deze katersteden
hadden slechts een klein stuk grond (bijv. 1 bunder) en één of enkele koeien en werkten erbij
bijvoorbeeld als landarbeider bij een grotere boer. Het is denkbaar dat een deel van de katersteden
begon als een hutachtig bouwsel. Aan de andere kant konden sommige keuterboerderijen in de loop
van de tijd uitgroeien tot een volwaardige boerderij.
e
In Drente kwamen hutten veelvuldig voor. Denk aan de plaggenhutten, die tot in de 20 eeuw
in gebruik waren. In Twente zag ik tussen Bentelo en Beckum landwegen met de naam
Grondhuttenweg en Veldhuttenweg
In sommige periodes nam de verkeutering grote vormen aan. Vooral in economisch voorspoedige
tijden. Door de goede prijzen kon meer dan één van de zoons gaan boeren. In arme tijden kon er
39
slechts één gaan boeren en was er voor de rest slechts de keus om op de boerderij te blijven en voor
andere boeren te gaan werken. Vaak bleef men dan ongetrouwd. Sommigen leerden een ambacht en
soms gaf de huisindustrie mogelijkheden voor aanvulling van het inkomen.
Voorbeelden van ambachtslui waren de reeds vermelde Jan Mentink de kleermaker die uit Beltrum
naar Apeldoorn trok. Ook zijn zoon, papiermaker in Vaassen, was zo’n ambachtsman. Hij was de
eerste van een tak Mentinks die molens lieten draaien (papiermolens en korenmolens).
In Groenlo en omgeving verdienden velen bij door het breien van Grolsche wanten. Als hobby wordt
het nog steeds gedaan in de Grolsche Wantensociëteit.
In de Grolsche Wantensociëteit wordt het breien van Grolsche wanten nog steeds beoefend. Omdat het
patroon behoorlijk ingewikkeld is, wordt er relatief weinig bij gesproken. Eén van de dames heet Mentink
van de achternaam (foto uit het tijdschrift Landleven, no. 10, 2013, opgemerkt door mijn broer Bert
Mentink ).
40
3.
Overige plekken met de naam Mentink
Landgoed (‘t) Mentink ten NW van Winterswijk
Café Mentink aan de weg tussen Ruurlo en Groenlo (halverwege aan de zuidkant)
Mentinksweg in Rietmolen
Molen Mentink in Boerhaar
Mentink Road in Oostburg and Mentink Avenue in Cedar Grove, beide in Wisconsin (USA)
41
42
3.1
Landgoed Mentink bij Winterwijk
Niet ver van Winterswijk ligt een landgoed met de naam Mentink. Waarom het deze naam heeft is
mij tot nu toe niet ter ore gekomen. Het werd in 1916 aangekocht door de eigenaar van de
Tricotfabriek G.J. Willink N.V. uit Winterswijk (in de volksmond: “De Tricot”), waar in de jaren ‘20
1500 mensen werkten. Op het landgoed Mentink is nooit een landhuis gebouwd. Verspreid over het
gebied zijn vijf boerderijen. De eigenaar wilde dat het landgoed niet uiteenviel. Daarom verhuurde hij
het telkens aan één familie o.a. de familie Toebes. Sinds 1975 is de eigenaar de Stichting
Natuurmonumenten. Door het gebied loopt een wandelroute van 5 km, met start en finish bij een
treinstation van Syntus.
O.V.- Wandelroute
Wandelpad op landgoed Mentink
43
De vroegere textielfabriek G.J. Willink N.V., ‘De Tricot’, verbouwd tot appartementen
Vraag: Waar komt de naam Mentink voor dit landgoed vandaan?
44
3.2
Café-Restaurant Mentink
Al 150 jaar is aan de weg Ruurlo-Groenlo café-restaurant Mentink gelegen. Je kunt er koffie drinken
en eten, maar het is ook een party-centrum, dat allerlei arrangementen heeft voor feesten en
partijen, o.a. Boerengolf en levend Ganzebord. Er is ook een schietaccommodatie voor
handboogschieten etc. (zie verder op www.restaurantmentink.nl ).
Het café wordt ook wel als ‘Mentink-Brook’ aangeduid. Die naam heeft het gekregen door de ligging
in het grote Ruurlose Broek. Broek wil zeggen weidegebied. Het weidegebied is ontstaan door de
ontginning van een omvangrijk veengebied in de periode 1000 tot 1500. De ontginning zie je terug
aan de rechte wegen die door het gebied lopen. Her en der zijn nog vochtige broekbossen aanwezig.
De accommodatie wordt beheerd door de familie Ten Have. Waarschijnlijk hebben vroeger Mentinks
de tent in beheer gehad. Zoals vroeger veel voorkwam was er bij gelegenheden langs doorgaande
wegen en speeltuin gevestigd.
45
Zou op deze foto nog een Mentink staan?
Doe mie maor ’n beugel!
46
3.3
Mentinksweg in Rietmolen
Op een fietstocht in de zomer van 2013 langs de Schipbeek zag ik in Rietmolen (tussen Diepenheim
en Haaksbergen) een weg met de naam Mentinksweg. Dit is dus een andere weg dan de
Mentinksweg in Beltrum, die ik op internet had ontdekt). Op de Mentinksweg in Rietmolen heb ik
geïnformeerd bij een man op een trekker of er nog misschien nog iemand met de naam Mentink
woont. Hij verwees naar een boerderij aan het noordelijk begin van de weg bij de buurtschap
Brammelo. Daar woont een familie Temmink die de bijnaam “Mentink” heeft. Misschien hebben er
vroeger Mentinks gewoond op de boerderij en/of heette de boerderij zo. De boerderij was wel aardig
groot, maar ik zag alleen maar jongvee. Op het erf stond een auto, maar ik zag niemand buiten.
Misschien dat de familie Temmink iets meer weet van de herkomst van de naam Mentinksweg.
De schrijver van dit verslag, Jan Mentink, bij de Mentinksweg in Rietmolen
Boerderij van de familie Temmink, welke familie de bijnaam ‘Mentink’ heeft
47
3.4
Molen Mentink in Boerhaar
Behalve boerderijen, een café en een landgoed is er ook een molen met de naam Mentink. In
Boerhaar, vlakbij Wijhe is nog het onderstuk te zien van een achtkantige stellingmolen. De molen
werd in 1843 in opdracht van ene Gerrit Mentink, afkomstig uit Vaassen, gebouwd. Het was een
korenmolen die in 1931 werd onttakeld.
Het onderstuk van de molen is bewaard gebleven en is nog in het bezit van de familie Mentink.
Molen Mentink (achtkantig onderstuk) in Boerhaar in 2010
Ook op de Boskamp bij Olst staat een rest van een korenmolen die soms molen Mentink wordt
genoemd. Meestal heet hij echter Brixmölle (Brix heeft met een oude benaming voor Boskamp te
maken. Een Mentink is in de 20e eeuw enige tijd molenaar geweest. Zie op
http://www.molendatabase.org/molendb.php?step=details&formpw=&session=&nummer=114
48
Het beroep van molenaar komt voor in een tak van de familie Mentink, afkomstig uit Beltrum.
Kleermaker Jan Mentink verliet omstreeks 1720 Beltrum om te trouwen in Apeldoorn met een
dochter van een meester papiermaker. Zijn zoon Johannes (Jannes) werd de stamvader van de
molenaars in de familie Mentink. Hij pachtte in 1769 de Geelmolen 1 en/of 2 (papiermolen) in
Vaassen. In 1791 werd deze molen gepacht door zijn neefje Henrikus.
e
Geelmolen 1 en/of 2 in Vaassen, papiermolen, in de 18 eeuw gepacht door Mentinks
Na de periode van de papiermolens zijn er diverse Mentinks korenmolenaar geworden of met een
molenaar getrouwd. Dat heeft uiteindelijk ook geleid tot de molen in Boerhaar, die de naam Mentink
droeg en draagt. Ook in Twente (Borne en Bornerbroek) waren Mentinks op molens actief, maar niet
zo intensief dat de molens de naam Mentink gingen dragen.
Eén van de oudste foto’s van een Mentink:
Elisabeth Koekkoek-Mentink, getrouwd met een
korenmolenaar in Vaassen?
De dochter van bovengenoemde Henrikus,
Elisabeth, trouwde met een korenmolenaar,
namelijk Antonius (Teunis) Koekkoek (niet van
molen de Koekkoek op de Vecht, die later is
gebouwd). De foto van Elisabeth Mentink is een
van de oudste Mentinkfoto’s. Op Internet staat
een beschrijving van haar knipmuts (google voor
een beschrijving van de knipmuts naar Elisabeth
Koekkoek-Mentink). Haar man is overigens vroeg
overleden op 35 jarige leeftijd, vier jaar nadat hij
de molen had gepacht. Elisabeth bleef achter
met twee dochters.
49
3.5
Mentink Avenue en Mentink Road in Wisconsin
In de staat Michigan liggen aan het gelijknamige meer enkele plaatsen die door Nederlandse pioniers
zijn gesticht. Cedar Grove en Oostburg liggen op ongeveer een kilometer van de kust van het meer
aan de spoorlijn. Beide hebben enkele duizenden inwoners, die voor een groot deel nog van de
pioniers afstammen.
50
Jaarlijks viert men in Cedar Grove het tweedaagse Holland-feast op de laatste vrijdag en zaterdag van
juli. Op zaterdagmorgen wordt de hoofdstraat schoongeveegd door kinderen en volwassenen in
traditionele kledij. Vervolgens trekken dan de “Klompen dancers” door de straat gevolgd door een
optocht.
51
De Mentink Avenue in Cedar Grove is een straat met vrijstaande huizen zoals in een Amerikaanse
suburb.
De Mentink Road bij Oostburg is een weg met enkele boerderijen op enige afstand van de kern. In
Oostburg zelf bevind zich ook een supermarkt met de naam ‘Mentink-market’.
52
53
Tot slot: enkele bespiegelingen
Ik wil dit verhaal afsluiten met enkele samenvattende en soms enigszins speculatieve bespiegelingen.
Allereerst over de stabiliteit van de naam Mentink, dan over het aantal afzonderlijke Mentinkfamilies en tenslotte over de concentraties Mentink in het Mentinkgebied in Nederland.
Mentink een goed klinkende naam in centraal Oost-Nederland.
Mentinc, Mentinck, Myntinch, Mentinx. Vroeger hield men de pen vaak zeer soepel vast. Je zou dan
zeggen dat er allerlei namen op den duur volledig door elkaar gaan lopen. Is er dan nog wel
onderscheid tussen Mentink, Mensink en/of Menting? Toch lijkt de naam Mentink redelijk stabiel. Bij
de lijstjes met pachters in Appen, Wiene en op het Grote Mentink zagen we dat de familienaam niet
in het taalmoeras verdwijnt. Ik denk dat dit iets te maken heeft met de in de regio Midden OostNederland (noordelijke Achterhoek en zuidelijk Twente) goed in de mond liggende naam.
Bij twee erven lijkt de naam Mentink het af te leggen tegen andere namen. Deze verandering lijkt
aan te sluiten bij de in de betreffende streek, gelegen aan de randen van het Mentink-gebied,
gebruikelijke namen/ uitspraak.
In Noetsele was sprake van erve Menting of Mensing. Noetsele ligt in het noordelijk deel van het
‘Mentink-gebied’. Dit noordelijk deel sluit aan bij een gebied in Overijssel waar de naam Mensink
veel voorkomt. Hekket wijst erop dat de naam Mensink mogelijk door assibilatie (‘aanblazing’ van de
‘t’) is ontstaan uit de naam Mentink, via bijvoorbeeld Mentsinck. Mentink en Mensink zouden dan
beide afgeleid zijn van de voornaam Mento. Als het verhaal van de assibilatie niet zou kloppen dan
zou je bij Mensink denken aan de voornaam Manzo of Menzo. Het is natuurlijk ook mogelijk dat
beide afleidingen naast elkaar zijn gevormd, vooral aan de rand van het dominante Mentink- en/of
Mensinkgebied. Wat in ieder geval waar is: de naam Mentin(g)k is na een vroege vermelding in
Noetsele niet meer traceerbaar.
In het zuidelijk deel van het Mentinkgebied heeft zich iets soortgelijks voorgedaan in Didam. Eigenlijk
hoef ik niet meer te doen dan de naam van een artikel uit het blad van de Oudheidkundige
Vereniging Didam te citeren: ‘Mentinc, Mentinck, Mentingh, Menting, een Didamse familienaam
door de eeuwen heen’ (D.Tiemes en D. Koster, 1999). De naam Menting komt in de Zuidelijke
Achterhoek veel voor al of niet afkomstig van de genoemde familie uit Didam. Misschien is de
verandering van –ink naar –ing hier een aanpassing aan de iets meer zangerige tongval in de
Zuidelijke Achterhoek/ de Liemers.
De enigszins speculatieve conclusie kan zijn dat tussen Didam en Noetsele (Hellendoorn) een gebied
ligt, waar uit de praktijk blijkt dat de naam Mentink goed klinkt en de verandering in Menting of
Mensink niet aantoonbaar heeft plaatsgevonden .
54
Diverse afzonderlijke families Mentink
Ik acht het zeer waarschijnlijk dat de groep mensen met de naam Mentink diverse afzonderlijke
families vormen. De Middeleeuwse erven liggen bijna alle een behoorlijk aantal kilometers uit elkaar
(ongeveer 20 km.). De actieradius van mensen in een boerensamenleving was zeer beperkt, zeg 5 of
hoogstens 8 km. Men trouwde vaak ook met iemand uit hetzelfde gebied.
In later tijd zijn de afstanden waarover men zich bewoog toegenomen. Zo zullen veel Mentinks uit
Wiene en Beltrum zich richting de Twentse textielsteden hebben bewogen. Jan Mentink, voorouder
van vele Mentinks uit de IJsselvallei, trok begin 18e eeuw naar Apeldoorn/ Vaassen voor een huwelijk
met een dochter papiermaker. Dit was in die dagen te beschouwen als een emigratie.
Doordat men vroeger op of in de buurt van het oorspronkelijke erf bleef wonen, kan men aannemen
dat een ‘familieclan’ rond een bepaald erve niet zo snel vermengde met Mentinks afkomstig van
andere erven. In de tegenwoordige tijd lopen de verschillende families Mentink qua woonplaats/
regio natuurlijk meer door elkaar als vroeger.
Een mooie illustratie hiervan is het volgende. Marcel Mentink uit Hengelo (Ov.) gaf als reactie op het
feit dat er in Hengelo meer dan 90 Mentinks wonen: “Ja, maar niemand is familie van mij!”. Marcel
Mentink is van de Beltrum-tak van de familie en vandaar verhuisd via de al vermelde voorvader Jan
Mentink naar de IJsselvallei en pas later in Twente terecht gekomen. Tussen allemaal ‘vreemde’
Mentinks dus!
Een paar honderd mensen per erve
Een familie van een in de Middeleeuwen bestaand erve lijkt gemiddeld enkele honderden
nakomelingen opgeleverd te hebben. De huidige Mentinks zouden dan inderdaad van zo’n 4 tot 7
erven afkomstig kunnen zijn. Het hangt er natuurlijk ook vanaf hoe lang een erve door Mentinks
bewoond is geweest. Daarom als afsluiting een overzichtje waarin aangegeven wanneer er Mentinks
woonden op de oude erven. Op grond van dit overzicht zou je kunnen inschatten dat de meeste
Mentinks afkomstig zijn van de eerste drie of vier erven in de tabel. Dit geeft dan respectievelijk de
concentraties Mentink in de oostelijke Achterhoek, Zuid-Twente en de gemeente Bronckhorst. De
concentratie Mentinks in de IJsselvallei kan dan geassocieerd worden met nakomelingen van
migrant Jan Mentink uit het begin van de 17e eeuw , aangevuld met mogelijk Mentinks afkomstig uit
Appen. Een stad als Deventer zal daarnaast ook Mentinks van elders aangetrokken kunnen hebben.
Erven Mentink, tijdsduur van bestaan en met periode bewoning door Mentinks
13e
14e
15e
Beltrum
?
? xx
xxxxx
Gr.Mentink
?
?----x
xxxxx
Wiene
?
?xxxx
xxxxx
Appen
?
?xxxx
xxx--Laren
?
?
- ?
Exel
?
? ?
Noetsele
?
? ?
------: Erve met naam Mentink
16e
xxxxx
xxxxx
xxxxx
-------
17e
--?--x----xxxxx
-------
18e
------------xxxxx
-------
19e
------------xxx ?
-
20e
-------------
21e
---
xxxxx: Bewoning door Mentinks (benadering)
55
Bronnen
Familienamen
Meertens-instituut: Familienamenbank: www.meertens.knaw.nl/nfb
Leendert Brouwer: Top-100 van familienamen in Nederland; Meertens-Instituut
www.meertens.knaw.nl/nfb/documenten/top100.pdf
B.J. Hekket; ‘Oost Nederlandse Familienamen (hun ontstaan en betekenis)’; 2e druk, 1982
H.J. Moerman; ‘Plaatsnamen op –ink in het Oosten van Nederland’; Tijdschrift van het
Aardrijkskundig Genootschap (T.A.G.) 62 (1945) p.53-70
D. Tiemes en D. Koster: ‘Mentinc, Mentinck, Mentingh, Menting, een Didamse familienaam door de
eeuwen heen’; in ‘Oaver Diem’, blad van de Oudheidkundige Vereniging Didam (1999), nr. 14, p.30.
Nederzettingsgeschiedenis met accent op Oost Nederland
Roy van Beek; ‘Reliëf in tijd en ruimte, interdisciplinair onderzoek naar bewoning en landschap van
Oost-Nederland tussen vroege prehistorie en Middeleeuwen’; dissertatie;
www.edepot.wur.nl/14401
B.H. Slicher van Bath; ‘Mensch en land in de Middeleeuwen, bijdrage tot de geschiedenis der
nederzettingen in oostelijk Nederland’; 2 delen; Assen 1944
Theo Spek, Henk van der Velde, Herman Hannink, Bert Terlouw; ‘Mens en land in het hart van
Salland’; 2010; aandacht voor o.a. Vredense goederen.
Beltrum, Groenlo
Bennie te Vaarwerk met bijdragen van Harrie te Walvaart en Wilko Mentink: “De oudste
vermeldingen van toponiemen in het kerspel Groenlo”:
B.H.M. te Vaarwerk: Verpondingskohier buurschap Beltrum 1646 (origineel). Quoyer van de huysen,
erven ende landerijen onder die vooghdie van Beltrum sortierende
http://www.heerlijkheidborculo.nl
Bennie te Vaarwerk: Boerderijnamen in het bevolkingsregister 1817-1825 van de gemeente Eibergen
(Beltrum)
Bennie te Vaarwerk: Aantekeningen uit eigen bestanden mbt het erve Mentink in Beltrum. Ter
beschikking gesteld aan Marcel Mentink uit Hengelo Ov.
- uit Breuckenprotocol Heerlijkheid Borculo, midden 17e eeuw
- uit Inventare der nichtstaatliche Aechive der Provinz Westfalen, Kreis Borken, Beiband I,
Regesten Stift Vreden
56
Adriaan Buter; ‘In de Stat van Grol, een portret van 700-jarig Groenlo’; 1977
Wiene
Henk Woolderink: ‘Historisch boerderij-onderzoek in het richterambt Delden’.
www.oudheidkamertwente.nl/uploadfiles
Robert Mentink: Homepage (genealogie Mentink-tak uit Wiene/ Zeldam bij Delden Ov.).
home.deds.nl/~robertmentink
Voorst, Appen
L.J. Keunen; ‘De ontginningen en nederzettingen in het noordelijk deel van het kerspel Voorst’
Historische Geografie; Wageningen University; 2001. Begeleider: Prof. Dr. J.A.J. Vervloet; Hoofdstuk
VI gaat over Appen maar ook veel nuttige informatie over bezitsverhoudingen en
ontginningsgeschiedenis; Verslag in het kader van een afstudeervak. (Voor eventueel downloaden
van de scriptie: googelen: Keunen, ontginningen en nederzettingen in het noordelijk deel van het
kerspel Voorst)
Baas, Henk G.; ‘Cultuurhistorie in de gemeente Voorst. Een archeologische, historisch-geografische
en historisch-bouwkundige inventarisatie’; Hoorn; 1999.
Dirk Otten; ‘Boerderijnamen in Voorst, lexicon van ruim 900 boerderijnamen uit de periode 8002000’; 2009
Tijdschrift O.K.V. (Oudheidkundige Kring Voorst); Artikelen over Appen (serie van 3); jaargang 32 of
33.
Jurrie Noordijk: Over het katholieke geslacht Mentink uit Apeldoorn en Vaassen; 2013 (artikel uit
tijdschrift? Over de afstammelingen van Jan Mentink uit Beltrum die omstreekd 1720 naar Apeldoorn
trok).
Atlassen:
Grote Historische Atlas van Nederland 1:50.000. Deel 3 Oost Nederland 1830-1855.
Wolters Noordhof; 1990
Historische Topografische Atlas + 1843, 1845; schaal 1:25.000. Achterhoek, Liemers, Rijk van
Nijmegen. Uitgeverij Nieuwland, Tilburg; 2008
Grote Historische Topografische Atlas + 1905 schaal 1: 25.000; Gelderland; Uitgeverij Nieuwland;
2005
57
Bijlage: Op zoek naar oude plekken Mentink
Tips voor mooie fiets- of wandeltochten door de Achterhoek en Twente en naar Appen
1. Appen
Te bereiken vanaf Apeldoorn of Deventer via Bussloo en/of Nijenbeek. De Appenseweg is
een mooi landelijk weggetje, met aan de ene kant een kolk (het Juffersgat) en aan de andere
kant de Appense enk, met de Appense enkweg. Natuurlijk gaat het vooral om de aanduiding
‘Erve Mentink’ boven een staldeur (Appenseweg 15). Deze aanduiding verwijst naar een erve
uit de 14e eeuw! Er hoort ook een naam van een boer bij: Willem Mentinck, genoemd in
1328, bijna 700 jaar geleden!
Vergeet niet koffie met koek of gebak te bestellen bij Bakker Bril aan de grote weg
2. Beltrum, boerderij en café
Een weg met je eigen familienaam, met één adres: een boerderij met eveneens je eigen
naam. En de excursie begint of eindigt in een café ook met je eigen naam. Begin bijvoorbeeld
in Ruurlo (met de trein te bereiken) te fietsen of wandelen en loop langs een rechte weg
door oude ontgonnen veen/broekgebieden naar café Mentink voor de koffie. Dan via meer
kronkelende landweggetjes richting Beltrum naar de Mentinkweg en boerderij Mentink (van
de familie Arink). Let op de glooiing van de Beltrumsche es. Daarna bezoek aan het dorp
Beltrum. Eventueel bezoek aan Groenlo, maar dit is ook afzonderlijk de moeite waard.
3. Groenlo oftewel Grolle
Groenlo is een stad(je). In de 80-jarige oorlog lag het veelvuldig in de frontlinie. Resten van
de oude vestingwerken zijn nog aanwezig en her en der staat nog een oud kanon opgesteld.
Om de drie jaar wordt het beleg door Frederik Hendrik van ‘Grolle’ nagespeeld (volgende
keer in 2015). Groenlo is katholiek gebleven en viert dan ook carnaval met een echte
carnavalsoptocht. Mentinks in Groenlo zijn onder andere actief in de Vereniging ‘het
Grolsche kanon’ en het breigenootschap van Grolsche wanten. Marktdag: vrijdagmiddag.
Grolsch wordt in Groenlo niet meer geproduceerd maar nog wel verkocht!
4. Grote Mentink bij Hengelo Gld.
Van Zutphen over de dijk met weids uitzicht over de IJssel naar Baak. Voor Baak staat een
monument voor Liudger, de Lebuinus van de Achterhoek. Bij Baak het binnenland van de
Achterhoek in. Ook hier vroeger drassig land met nu nog resten wilgen-essenbossen. Via een
mooi bosfietspad naar de buurtschap Bekveld. Aan de Banninkstraat 41 ligt een eind van de
weg af boerderij Grote Mentink (in de papieren sinds 1378). Bij de boerderij staat een
nieuwe woning. Op de landerijen wordt niet meer geboerd zodat het enigszins op een
natuurgebied begint te lijken.
Het dichtbij gelegen Hengelo Gld (‘Hengel’) heeft een gezellig klein centrum. Er is een klein
Achterhoeks museum met als onderwerp de tweede wereldoorlog in de Achterhoek. De prijs
voor koffie met appelgebak (3 euro) in dit museumpje is zeer aantrekkelijk. Terugfietsen
58
bijvoorbeeld via Wichmond. Ergens onderweg bij een kruising van twee wegen een grote
boerderij met een prachtige hofkamer.
5. Wiene/ het Zeldam
Van Holten (bij stationscafé koffie met gratis grote koek) via het Zeldam naar Hengelo (Ov.)
Eerst over een uitloper van de Sallandse heuvelrug: de Friezenberg, met heide en bos en een
mooi uitzicht. Dan door een groot ontgonnen veengebied (vroeger drassig). Dat de
waterhoogte belangrijk was lees je al aan de naam van boerderijen als ‘De Baarg’ of
‘Plaslammert’ (liggen tegenover elkaar). Zoeken naar de woonboerderij op de plek van het
oude erve Mentink aan de Bollenweg op het Zeldam. De boerderij wordt op het ogenblik
bewoond door de familie Ten Tije, terwijl tot voor kort er de familie Van Koeverden woonde
(de laatste familie is van adel). Aan de weg op dezelfde hoogte als het vroegere erve Mentink
ligt een boerderij van de familie Vehof. De ouders hebben een afzonderlijk woning en weten
misschien iets over het gebied.
Zeldam behoorde vroeger bij de hof Wiene. Zeldam en Wiene zijn inmiddels door het
Twentekanaal doormidden gesneden. Bij Wiene ligt de Wienesche es (iets hoger dus dan de
oude broekgebieden).
Na Wiene richting Bentelo door mooi Twents land. Bij Bentelo door het vroegere ‘veld’ met
namen als Grondhuttenweg en Huttenveldweg. Daar zaten keuters die geen erve konden
bemachtigen. Dan via Beckum naar Hengelo Ov.
6. Landgoed ’t Mentink bij Winterswijk
Vast heel mooi. O.a. NS-wandeling. Mij nog onbekend. Waar komt die naam Mentink hier
toch vandaan?
59

Download Report