Nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek Economische betekenis & ontwikkelingskansen Oktober 2011 Economische betekenis en ontwikkelingskansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek Eindrapport OPGESTELD IN OPDRACHT VAN: Kamer van Koophandel Amsterdam OPGESTELD DOOR: VOOR INFORMATIE: Decisio BV Adres: Valkenburgerstraat 212 1011 ND Amsterdam Telefoon: 020 – 67 00 562 Fax: 020 – 47 01 180 E-mail: [email protected] Website: www.decisio.nl TITEL RAPPORT: Economische betekenis en ontwikkelingskansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek STATUS RAPPORT: Eindrapport DATUM: 27 oktober 2011 OPDRACHTGEVER: Kamer van Koophandel Amsterdam, Martijn Jonker PROJECTTEAM DECISIO: Jaap Broer ([email protected]) John Pertijs Inhoud Samenvatting en concrete aanbevelingen ii S.1 Samenvatting ............................................................................................................................ ii S.2 Concrete aanbevelingen en actiepunten................................................................................. v 1 Inleiding 1 2 Nautische bedrijvigheid afgebakend 4 3 4 5 2.1 Nautische bedrijvigheid afgebakend ....................................................................................... 4 2.2 Onderbouwing van de definitie/afbakening ............................................................................ 5 Het Nederlands maritiem cluster in (inter)nationaal perspectief 7 3.1 Het Nederlands maritiem cluster ............................................................................................. 7 3.2 De nautische bedrijvigheid in cijfers ........................................................................................ 8 3.3 Trends en ontwikkelingen ...................................................................................................... 11 De Zaanstreek en de Metropoolregio Amsterdam 14 4.1 Structuur nautische bedrijvigheid Zaanstreek ...................................................................... 14 4.2 Economische betekenis nautische bedrijvigheid Zaanstreek .............................................. 16 4.3 Omvang nautische bedrijvigheid in de Metropoolregio Amsterdam .................................... 18 4.4 Wel of geen nautisch cluster in de Zaanstreek ..................................................................... 19 SWOT-analyse en actiepunten 21 5.1 Kansen en bedreigingen Nederlands maritiem cluster ........................................................ 21 5.2 SWOT-analyse Zaanstreek ..................................................................................................... 22 Bijlage 1: Literatuuroverzicht 26 Bijlage 2: Gesprekspartners en deelnemers expertbijeenkomst 27 Bijlage 3: Vragenlijst enquête 29 Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage i Samenvatting en concrete aanbevelingen S.1 Samenvatting Probleemstelling en insteek onderzoek De Kamer van Koophandel Amsterdam, de Belangenvereniging Industriegebied Achtersluispolder (BIA) en het Zaanse Ondernemers Netwerk (ZON) hebben het voortouw genomen de betekenis, kansen en ontwikkelingsmogelijkheden van de nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek te onderzoeken. Het beoogde eindresultaat is dat de betrokken gemeenten en het bedrijfsleven de nautische bedrijvigheid als kans zien voor de Zaanse economie en zich inzetten om de concurrentiepositie en vestigingsvoorwaarden van deze bedrijven te verbeteren. Het onderzoek is van start gegaan met een aantal verkennende interviews en deskresearch. Vervolgens is verder gegaan met het bestuderen van de belangrijkste (inter)nationale trends en ontwikkelingen op nautisch gebied, interviews, een enquête en een SWOT-analyse. De resultaten van het onderzoek zijn in een expertbijeenkomst voorgelegd aan de aanwezige vertegenwoordigers van de nautische sector in de Zaanstreek, branchevertegenwoordigers, KvK en de gemeente Zaanstad. De input vanuit de expertbijeenkomst is in de eindrapportage verwerkt. Definitie en afbakening nautische bedrijvigheid Voor de definitie en afbakening van de nautische bedrijvigheid is uitgegaan van de maakindustrie (jacht- en scheepswerven) met daaromheen de waterrecreatiesector, toeleveranciers, nautische specialisten en nautische groot- en detailhandel (zie figuur S.1). Op deze wijze is aansluiting gevonden met de aard van de Zaanse nautische sector en de kansen die er liggen, landelijke studies en de huidige strategie van de Kamer van Koophandel om de maakindustrie in de Metropoolregio Amsterdam te bevorderen. Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage ii Figuur S.1 Afbakening nautische bedrijvigheid Zaanstreek Waterrecreatiesector Jachthavens Zeilevents/charters Verhuur/verkoop jachten en sloepen Toeleveranciers Installateurs Timmerbedrijven Zeilmakerijen Transport Kabelleveranciers Jacht- en scheepswerven Nautische specialisten Ontwerpers/adviseurs Jachtmakelaars (incl. reparatie, Berging en inspectie onderhoud en stalling) Technische infrastructuur Nautische handel Groothandel Detailhandel Bron: Decisio Trends en ontwikkelingen en (inter)nationale betekenis nationaal maritiem cluster De nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek is onderdeel van het Nederlandse maritiem cluster. De omzet van dit cluster bedroeg in 2009 26,3 miljard euro en bood werkgelegenheid aan circa 132.000 werkzame personen. Ingezoomd op de nautische bedrijvigheid (dus exclusief de beroepsen binnenvaart, marine, havens, waterbouw, offshore en visserij) bedroeg de omzet in 2009 9,8 miljard euro en de werkgelegenheid circa 44.000 werkzame personen. Aan een periode van aanzienlijke groei is eind 2008 een eind gekomen. Het cluster kenmerkt zich momenteel vooral door een overcapaciteit in de scheepsvaart (zowel binnen- als zeevaart), vraaguitval in de jachtbouw, een groeiende internationale concurrentie en tegelijkertijd op de lange termijn een groeiend tekort aan gekwalificeerd personeel. Economische betekenis nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek en MRA De nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek telt 114 vestigingen die een nautisch gerelateerde omzet van circa 98 miljoen euro per jaar genereren (zie figuur S.2). De toegevoegde waarde bedraagt 37 miljoen euro en het aantal werkzame personen op nautisch gebied bedraagt circa 500. Op Metropoolregio niveau zijn 4.100 personen werkzaam en wordt een omzet van 931 miljoen euro gerealiseerd. Hoewel op lokaal niveau qua omvang niet echt van een nautisch cluster kan worden gesproken, is er wel sprake van een concentratie van nautische bedrijvigheid die onderdeel uitmaakt van een groot en economisch belangrijk nationaal maritiem cluster. Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage iii Figuur S.2 Nautische bedrijvigheid Zaanstreek geclusterd per categorie Bron: Decisio m.b.v. BatchGeo.com en Google.com (2011) SWOT-analyse: Nederland Het Nederlands maritiem cluster zal de komende jaren vooral te maken krijgen met de volgende kansen en bedreigingen: Tabel S.1 Externe kansen en bedreigingen nautisch cluster Nederland Externe kansen Externe bedreigingen Toenemende samenwerking bouwers en toeleveranciers op het gebied van innovatie en export Toenemende vraag naar waterrecreatie en groei- niches mogelijkheden binnenvaart Toenemende wereldwijde concurrentie, ook in de Cyclische karakter sector en naweeën effecten economische crisis Focus op nieuwe klanten buiten traditionele mark- Groeiend tekort personeel ten Toenemende strijd om beperkte ruimte op en Internationalisering: outsourcing en schaalvergro- aan het water ting SWOT-analyse: Zaanstreek Voor de nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek zijn de volgende sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen geformuleerd: Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage iv Tabel S.2 Sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen nautische bedrijvigheid Zaanstreek Sterktes Zwaktes Ligging en bereikbaarheid regio aan open en diep Ontbrekend regionaal leiderschap vaarwater (dichtbij Amsterdam en Schiphol) Profilering en acquisitie Onderdeel omvangrijk Nederlands maritiem clus- Ontbreken specifieke regionale beroepsopleidin- ter Kennis en vakmanschap MRA is populaire regio voor toerisme en (wa- gen Kleinschaligheid (beperkt schaalvoordelen, winstmarge en investeringsmogelijkheden) ter)recreatie Externe kansen Externe bedreigingen Aansluiting vinden bij MRA (en bundeling krachten ondernemers, kennisinstituten, branchevertegen- Onzekerheid investeringsklimaat lokaal overheidsbeleid woordigers, KvK en overheden) Strenger wordende milieuwetgeving Beleidsaandacht provincie Noord-Holland Groeiend tekort aan gekwalificeerd en gemoti- Marktkansen (zoals de komst van de HISWA naar Amsterdam-Noord, de groeiende refit-industrie en veerd personeel/stagiairs in de regio het Ruslandjaar-2013) Toenemende (inter)nationale concurrentie (Italië, Turkije, etc.) Opleidingsinitiatieven zoals Tetrix en leerwerkprogramma‟s S.2 Concrete aanbevelingen en actiepunten Centrale beleidsthema‟s in bovenstaande SWOT-analyse zijn samenwerking, zichtbaarheid, opleidingen/arbeidsmarkt, marktkansen en rolverdeling. Deze vijf thema‟s zijn uitgewerkt tot de volgende aanbevelingen: 1. Bevordering samenwerking nautische bedrijven Stimuleer en overtuig de nautische ondernemers in de Zaanstreek om collectief samen te werken op het gebied van: investeringen (bijvoorbeeld in kades, kranen, opslagruimte en milieuvoorzieningen), research & development/innovatie, export en outsourcing, duurzaamheid, promotie/marketing, personeelsbeleid (werving en selectie en ontwikkeling), opleidingen/stageplaatsen, etc. Bij het bovenstaande kan worden aangesloten bij de Metropoolregio Amsterdam en om te voorkomen dat het spreekwoordelijke wiel opnieuw dient te worden uitgevonden, kan qua jachtbouw voor inspiratie worden gekeken naar steden als Viareggio in Italië of dichter bij huis de ontwikkelingen in Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage v bijvoorbeeld Friesland of Aalsmeer. Voor de scheepsbouw zijn er ook voldoende soortgelijke voorbeelden van samenwerking, bijvoorbeeld Conoship, een samenwerkingsverband van tien noordelijke scheepswerven die al ruim vijftig jaar intensief samenwerken op het gebied van ontwerp, acquisitie en verkoop. Bij dit alles zijn ook rollen weggelegd voor de branchevertegenwoordigers (HISWA, ZON/MKB, BIA, etc.) en de Kamer van Koophandel. 2. Verbeteren zichtbaarheid nautisch cluster Er zijn mogelijkheden op de Achtersluispolder om dit (recent gerenoveerde) gebied meer cachet te geven door er een nautisch profiel aan te geven, bijvoorbeeld in de vorm van een pitstop formule voor jacht- en scheepseigenaren en zo het nautisch cluster te profileren binnen de Metropoolregio Amsterdam als een locatie waar voldoende ruimte aan diep vaarwater is en de bereikbaarheid optimaal is. Een mogelijke locatie hiervoor is het Houtcentrum (nu in bezit van de RON) en mogelijk ook de oude Albert Heijn-loodsen. Verder kan door het zichtbaar maken van de nautische sector ook beter gebruik worden gemaakt van middelen om het cluster te presenteren aan bijvoorbeeld scholieren en studenten. Kritische succesfactor hierbij is wel dat er ambassadeurs opstaan onder lokale ondernemers om dit idee tot een succes te brengen en als een vliegwiel de overige ondernemers weten te enthousiasmeren. 3. Afstemming aanwezige opleidingen en leer/werktrajecten Op dit moment zijn er in de regio geen opleidingen die zich specifiek richten op de nautische sector terwijl ROC‟s steeds strengere kwantitatieve eisen aan opleidingen stellen waardoor zo‟n opleiding op korte termijn ook niet valt te verwachten. In de regio zijn wel andere opleidingsinitiatieven en leerwerkplaatsen. Regionale bedrijfsschool Tetrix heeft bijvoorbeeld vergaande plannen ontwikkeld om in de Slachthuisbuurt een TechniekCampus op te richten waar meerdere technieken zijn gehuisvest en waar ook plaats is voor een nautische opleiding. Een lokale ondernemer is momenteel samen met de gemeente bezig met het opstellen van een ondernemingsplan voor een leerwerkplaats en een duurzaamheidslab op een voormalige werf. Aangezien dezelfde problemen gelden voor alle lokale industriesectoren in de regio kan ook hier afstemming veel goeds doen en kan voor inspiratie bijvoorbeeld worden gekeken naar Friesland (NHL en ROC Sneek), waar wel specifieke nautische opleidingen bestaan. 4. Marktkansen Wellicht de belangrijkste kansen voor de nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek liggen er op het niveau van de Metropoolregio Amsterdam. Op dit niveau is namelijk voldoende kritische massa te vinden om een volwaardig regionaal nautisch cluster te ontwikkelen. Daar komt bij dat binnen de regio MRA diverse transformaties plaatsvinden van bedrijventerreinen (zoals Zeeburgereiland, Houthavens, Amstel I en Buiksloterham), waardoor bijvoorbeeld scheeps- en jachtwerven gedwongen worden een nieuwe plek te vinden. Op steeds meer plaatsen in Nederland worden initiatieven ontplooid die zich richten op de synergieeffecten die ontstaan wanneer een link wordt gelegd tussen watersportrecreatie en de nautische maakindustrie. Een actueel voorbeeld hiervan zijn de ontwikkelingsplannen in Aalsmeer. Daarnaast Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage vi zijn er volgens de HISWA mogelijkheden op het gebied van de refit-industrie, een opkomende markt waarbij jachten/schepen verregaand worden gerenoveerd en die momenteel nog vooral rondom het Middellandse Zeegebied is gelokaliseerd. Tot slot maakt de Zaanstreek onderdeel uit van de HollandRoute en zijn er daardoor mogelijkheden voor verdere ontsluiting en nieuwe aanlandingspunten, bijvoorbeeld op de Achtersluispolder. Daarnaast zijn er plannen voor riviercruises, aanlegsteigers, jachthavens en een evenemententerrein op het Nuon-terrein. 5. Rolverdeling Het is de eerste plaats aan de ondernemers in de regio om zelf het initiatief te nemen om de bestaande samenwerkingsverbanden te intensiveren en te werken aan een cluster waarbij soms zelfs verder wordt gegaan dan co-makership tussen scheeps- en jachtbouwers, toeleveranciers en specialisten. Hierbij is uiteraard ondersteuning en expertise nodig van branchevertegenwoordigers, de Kamer van Koophandel en kenniscentra, maar de verantwoordelijkheid voor een succesvol cluster ligt uiteindelijk bij de ondernemers zelf. Tot slot heeft ook de gemeente Zaanstad een belangrijke rol in het geheel. Niet alleen als de partij die investeert in bereikbaarheid en infrastructuur, maar ook in zaken als opleidingen, leer/werktrajecten en waterrecreatie (aanlegplaatsen, vaarverbindingen, etc.). Verder speelt de gemeente een belangrijke rol als gastheer die bedrijven in het nautisch cluster ondersteunt bij een eventuele vestiging en meedenkt met de ondernemers en hierbij ook rekening houdt in bijvoorbeeld de bestemmingsplannen, structuurvisies, belastingen (havengelden) en bij vergunningsprocedures. Actiepunten Tijdens de expertbijeenkomst zijn de volgende concrete actiepunten geformuleerd: Het oprichten van een werkgroep onder leiding van de lokale ondernemers en BIA. Het doel van de werkgroep is de vorming van een nautisch cluster in de Zaanstreek. Wat de thema‟s promotie en opleidingen betreft, wordt contact opgenomen met Tetrix en lokale initiatiefnemers op dit gebied. De bedoeling hierbij is om samen het cluster te promoten en het personeelstekort aan te pakken. De Kamer van Koophandel, ZON, BIA en de gemeente Zaanstad gaan de aanbevelingen uit het onderzoek nader uitwerken. Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage vii 1 Inleiding Aanleiding onderzoek In het begin van dit jaar heeft het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I) „water‟ benoemd als een van de negen topgebieden in Nederland1. De Zaanstreek wordt ook in een clusteranalyse van hetzelfde ministerie genoemd als een van de mogelijke zwaartepunten voor het cluster „delta en maritiem‟2. Deze twee publicaties tezamen vormden voor de Kamer van Koophandel Amsterdam, de Belangenvereniging Achtersluispolder (BIA) en het Zaanse Ondernemers Netwerk (ZON) concrete aanleiding om met elkaar in gesprek te treden over het belang van watergebonden bedrijvigheid in de Zaanstreek. Probleemstelling Ondanks de landelijke erkenning stelden de Kamer en het ZON na een eerste inventarisatie vast dat de nautische bedrijvigheid in beleidsmatig opzicht beperkt naar voren komt in de Zaanstreek. Dit met uitzondering van een vermelding in de Economische Structuurvisie Zaanstad 2030 waarbij wordt gesproken van een “kleinschalige activiteit” met groeipotentieel. Tot op heden is er echter geen beleid gericht op het verbeteren van de vestigingsvoorwaarden voor de nautische sector. De Kamer van Koophandel Amsterdam heeft daarom het initiatief genomen in een onderzoek naar de betekenis, kansen en ontwikkelingsmogelijkheden van de nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek. Het beoogde eindresultaat is dat de betrokken gemeenten en het bedrijfsleven de nautische bedrijvigheid als kans zien voor de Zaanse economie en zich inzetten om de concurrentiepositie en vestigingsvoorwaarden van deze bedrijven te verbeteren. Concrete (ruimtelijke) aanbevelingen uit het onderzoek kunnen dan een plek krijgen in bijvoorbeeld de ruimtelijke structuurvisie en/of het ZaanIJoeverplan. 1 De overige acht economische topgebieden zijn: life sciences, high tech materialen en systemen, agro-food, energie, tuinbouw en uitgangsmaterialen, chemie, creatieve industrie en logistiek. 2 Bron: Dialogic (2011). Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 1 Op basis van het uit het onderzoek voortvloeiende actieplan is voor de betrokken publieke/publiekrechtelijke en private partijen duidelijk voor welke acties (“software en orgware”) zij aan de lat staan. In het onderzoek zijn de onderstaande onderzoeksvragen beantwoord. 1. Wat wordt verstaan onder nautische bedrijvigheid (definitie)? 2. Welke nautische bedrijven zitten in de Zaanstreek en welke in de Metropoolregio Amsterdam (MRA)? 3. Wat is de betekenis van deze bedrijvigheid voor de Zaanstreek en de MRA in termen van welvaart (export/ toegevoegde waarde), werkgelegenheid en kennis en innovatie? 4. Welke onderlinge relaties zijn er en welke relaties hebben Zaanse bedrijven met die in de omgeving (MRA)? 5. Welke ontwikkelingskansen heeft de nautische bedrijvigheid gezien de actuele trends en ontwikkelingen? 6. Welke kansen en bedreigingen zijn er als het gaat om de verdere versterking van deze industrie? 7. Welke bijdragen kunnen deelnemende bedrijven hieraan leveren? Aanpak onderzoek Ter beantwoording van bovenstaande onderzoeksvragen zijn de volgende onderzoeksfasen doorlopen: •Inventarisatie Fase 1 •Kick off •Interviews Fase 2 •Enquête •Analyse (SWOT-analyse) •Expertbijeenkomst Fase 3 •Opstellen actieplan Fase 4 •Rapportage Begonnen is met een verkennende deskresearch waarbij gefocust is op beschikbare statistieken en op bestaande studies van bijvoorbeeld Nederland Maritiem Land en de HISWA. Daarnaast zijn verkennende interviews gehouden met de HISWA, Belangenvereniging Industriegebied Achtersluispolder (BIA), de gemeente Zaanstad en lokale ondernemers (zie bijlage 2 voor een overzicht alle gesprekspartners van het onderzoek, inclusief deelnemers expertbijeenkomst). In fase 2 is verder gegaan met het houden van interviews met ondernemers, branchevertegenwoordigers en de RON en is een enquête uitgevoerd onder in totaal 80 nautische bedrijven in de Zaanstreek. Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 2 Gedurende fase 3 hebben we de resultaten uit de inventarisatie, interviews en enquête geanalyseerd en uitgewerkt in een SWOT-analyse. Deze SWOT wordt samen met de belangrijkste bevindingen in de vorm van deze discussierapportage gedurende de expertbijeenkomst gepresenteerd. De input van de expertsessie wordt verwerkt in het eindrapport. Leeswijzer Hoofdstuk 2 gaat in op de vraag wat wordt verstaan onder nautische bedrijvigheid. Omdat de definitie van nautische bedrijvigheid automatisch ook de afbakening van het onderzoek impliceert, wordt in dit hoofdstuk ingegaan op de totstandkoming van de uiteindelijke gehanteerde definitie/afbakening van nautische bedrijvigheid. Het derde hoofdstuk beschouwt het Nederlands maritiem cluster vanuit een nationaal en internationaal perspectief en gaat hierbij in op de economische betekenis en de belangrijkste trends en ontwikkelingen van het cluster. In hoofdstuk 4 wordt ingegaan op de structuur, activiteiten, economische en regionale betekenis van de nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek en de Metropoolregio Amsterdam. Ten slotte wordt ingegaan op de vraag of sprake is van een nautisch cluster in de Zaanstreek of niet. Hoofdstuk 5 gaat in op de kansen en bedreigingen voor het Nederlands maritiem cluster en de SWOT-analyse voor de nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek. Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 3 2 Nautische bedrijvigheid afgebakend Samenvatting Voor de definitie en afbakening van nautische bedrijvigheid is uitgegaan van de maakindustrie (jacht- en scheepswerven) met daaromheen de waterrecreatiesector, toeleveranciers, nautische specialisten en nautische groot- en detailhandel. Op deze wijze is aansluiting gevonden met de aard van de Zaanse nautische sector en de kansen die er liggen, landelijke studies en de huidige strategie van de Kamer van Koophandel om de maakindustrie in de Metropoolregio Amsterdam te bevorderen. 2.1 Nautische bedrijvigheid afgebakend Dit hoofdstuk gaat in op de vraag wat wordt verstaan onder nautische bedrijvigheid. Omdat de definitie van nautische bedrijvigheid automatisch ook de afbakening van het onderzoek impliceert, wordt in dit hoofdstuk ingegaan op de totstandkoming van de uiteindelijke gehanteerde definitie/afbakening van nautische bedrijvigheid. Onder nautische bedrijvigheid wordt in dit onderzoek het volgende verstaan (zie figuur 2.1): Figuur 2.1 Afbakening nautische bedrijvigheid Zaanstreek Bron: Decisio De kern van het onderzoek wordt gevormd door de jacht- en scheepswerven, aangevuld met de bedrijven die gespecialiseerd zijn in onderhoud, opslag en reparatie of installatie van onderdelen van jachten en schepen. Het motief hierachter is dat in lang niet alle gevallen een duidelijke scheidslijn Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 4 is te trekken tussen nautische bedrijven die zich uitsluitend bezighouden met jacht- en scheepsbouw en degenen die zich daarnaast ook bezighouden met onderhoud, reparatie en stalling Om de kern heen wordt onderscheid gemaakt in vier categorieën: 1. Toeleveranciers: installateurs, zeilmakerijen, importeurs van accu‟s, spuiterijen, et cetera. 2. Nautische specialisten: jachtontwerpers, jachthandelaren, importeurs, ingenieurs, bunkeraars, et cetera. 3. Nautische handel: groot- en detailhandel in watersportartikelen en materialen bestemd voor de jacht- en scheepswerven. 4. Waterrecreatiesector: jachthavens, jachtverhuur, verkoop sport- en recreatievaartuigen, et cetera. De afbakening geïllustreerd: Lokale scheepswerven vormen samen met de bouwers van sport- en recreatievoertuigen (jachtbouwers) en in onderhoud en stalling gespecialiseerde bedrijven de kern van het cluster. Deze bedrijven kopen een deel van hun benodigde goederen en diensten in bij lokale toeleveranciers die op hun beurt ook weer buiten de regio actief zijn. Daarnaast wordt zaken gedaan met verschillende groot- en detailhandelorganisaties en bevinden zich in de regio diverse bedrijven die qua dienstverlening gespecialiseerd zijn in de nautiek (denk bijvoorbeeld aan jachtontwerpers). Ten slotte zijn vooral de stallings- en onderhoudsbedrijven voor hun werkzaamheden (deels) afhankelijk van de activiteiten die worden ontplooid door de regionale waterrecreatiesector. Hierbij kan worden gedacht aan jachthavens, zeilcharters en verkopers van sloepen en kleine jachten. 2.2 Onderbouwing van de definitie/afbakening De nautische (of maritieme) sector kan eng of breed worden gedefinieerd. In enge zin wordt hierbij vaak gerefereerd aan werfactiviteiten zoals de bouw, stalling en onderhoud van schepen. Volgens de brede definitie van Stichting Maritiem Nederland wordt de maritieme sector ingedeeld in drie groepen: 1. Commerciële exploitatie van schepen en vaartuigen (zeevaart, binnenvaart, marine, visserij, offshore en waterbouwsector). 2. De scheepsbouwsector en technologisch verwante sectoren (maritieme toeleveranciers en jachtbouw) 3. Maritieme dienstverlening, havens en watersportgerelateerde dienstverlening Tussen de brede en enge definitie bestaan in de literatuur allerlei tussenvormen. Zo wordt in het rapport „Nederlandse clusters in kaart gebracht‟ (Ministerie van EL&I) 3 het cluster „water‟ gedefinieerd als alle sectoren behorende tot de water- en deltatechnologie, inclusief nieuwbouw en reparatie van schepen, technisch advies en offshore. De zee- en binnenvaart vallen echter buiten deze afbakening en zijn bij het cluster „Transport & Logistiek‟ ingedeeld. 3 Dialogic (2011). Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 5 Voor dit onderzoek is uiteindelijk gekozen voor een definitie/afbakening die het midden houdt tussen de enge en brede definitie. De belangrijkste bepalende factoren hierbij zijn weergegeven in figuur 2.2. Figuur 2.2: Bepalende factoren bij definitie/afbakening nautische bedrijvigheid Zaanstreek Bestaande definities/ afbakeningen Situatie in de Zaanstreek Definitie/afbakening Nautische bedrijvigheid Zaanstreek Promotie maakindustrie KvK Amsterdam Clustertheorieën Bron: Decisio Een van de belangrijkste uitgangspunten van de afbakening is het lopende programma van de Kamer van Koophandel Amsterdam ter stimulering van de maakindustrie in de Metropoolregio Amsterdam. De consequentie hiervan is dat de scheeps- en binnenvaartactiviteiten niet worden meegenomen in dit onderzoek. Hetzelfde geldt voor de havenactiviteiten. Aan de andere kant is ervoor gekozen om de toeleveranciers, waterrecreatiesector en nautische groot- en detailhandel wel mee te nemen in het onderzoek. Dit houdt op de eerste plaats verband met een andere kernvraag van het onderzoek: is er in de Zaanstreek sprake van een nautisch cluster, ja of nee? Clusters kenmerken zich door de aanwezigheid van verwante sectoren in elkaar (fysieke) nabijheid waardoor allerlei agglomeratie- en specialisatievoordelen ontstaan en in de verkennende fase van het onderzoek kwam al snel naar voren dat de aanwezigheid van toeleveranciers en gespecialiseerde nautische handel in de Zaanstreek aanzienlijk is. Bij de afbakening is daarom ook rekening gehouden met de (huidige) situatie in de Zaanstreek en relevante clustertheorieën (zie ook paragraaf 4.4). Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 6 3 Het Nederlands maritiem cluster in (inter)nationaal perspectief Samenvatting In 2009 bedroeg de omzet van het Nederlandse maritieme cluster 26,3 miljard euro en werd een toegevoegde waarde van 10,6 miljard euro gerealiseerd door circa 132.000 werkzame personen. Dit is inclusief de sectoren binnen- en zeevaart, havens, marine, visserij, offshore en waterbouw. De nautische bedrijvigheid zoals gedefinieerd in hoofdstuk 2 realiseerde in 2009 een omzet van 9,8 miljard euro en bood werkgelegenheid aan circa 44.000 werkzame personen. Aan een periode van aanzienlijke groei is eind 2008 abrupt een eind gekomen en het cluster kenmerkt zich momenteel vooral door een overcapaciteit in de scheepsvaart (zowel binnen- als zeevaart), vraaguitval in de jachtbouw, een groeiende internationale concurrentie en een groeiend tekort aan gekwalificeerd personeel. 3.1 Het Nederlands maritiem cluster De nautische bedrijvigheid zoals afgebakend in hoofdstuk 2 maakt onderdeel uit van het Nederlands maritiem cluster. Volgens de definitie van Stichting Nederland Maritiem Land (2010) bestaat dit cluster uit 11 sectoren: Tabel 3.1 Overzicht sectoren Nederlands maritiem cluster Commerciële exploitatie Scheepsbouwsector Maritieme dienstverlening Zeevaart Scheepsbouw Maritieme dienstverlening Binnenvaart Maritieme toeleveranciers Watersportindustrie Offshore Havens Visserij Marine Waterbouw Bron: Stichting Nederland Maritiem Land In 2009 bedroeg de omzet van het maritiem cluster 26,3 miljard euro en de toegevoegde waarde 10,6 miljard euro. In totaal waren bijna 132.000 werkzame personen actief in het cluster (ca. 1,5 procent van het totaal aantal werkzame personen in 2009 4). Nederland bezit als een van de weinige landen in Europa een compleet maritiem cluster en speelt daarom op internationaal niveau een belangrijke rol samen met landen als Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, Italië en Noorwegen5. Deze positie uit zich niet alleen in een exportintensiteit van 56 procent (exclusief marine), maar ook in een relatief hoge R&D-intensiteit die met gemiddeld 3 procent een stuk hoger is dan het landelijke gemiddelde van 1,7 procent (CBS, 2009). 4 Bron: CBS Arbeidsrekeningen naar bedrijfstak en geslacht. 5 Bron: Stichting NML (2010). Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 7 Innovatie in het Maritiem cluster De meest innovatieve deelsectoren binnen het cluster zijn de maritieme toeleveranciers en de offshoresector gevolgd door de waterbouw, de havensector en de scheepsbouw. Op scheepsbouwgebied vindt volgens Stichting NML op dit moment vooral innovatie plaats op het gebied van: alternatieve brandstof, veiligheid, materiaalgebruik en „ship to shore connection‟ ( informatiestromen, etc.). Innovatie binnen de jachtbouw wordt gekenmerkt door hybride en elektrisch varen en digitalisering van de jachtbouw. Zowel bij de scheeps- als jachtbouw komen innovaties tot stand door nauwe samenwerking tussen de werven en toeleveranciers en betreft dit dus zowel product- als procesinnovaties. Bron: Stichting NML (2010). 3.2 De nautische bedrijvigheid in cijfers Het voorgaande heeft betrekking op het Nederlands maritiem cluster. In het vervolg van dit hoofdstuk wordt ingezoomd op de sectoren die samen de nautische bedrijvigheid vormen zoals gedefinieerd in hoofdstuk 2 (zie tabel 3.2 voor een overzicht). Tabel 3.2 Overzicht sectoren Nederlandse nautische bedrijvigheid Scheepsbouwsector Maritieme dienstverlening Scheepsbouw Maritieme dienstverlening (nautische specialisten) Maritieme toeleveranciers Watersportindustrie (jachtbouw en (groot)handel) De nautische specialisten vallen onder de maritieme dienstverlening en de watersportindustrie omvat de jachtbouw en de gespecialiseerde groot- en detailhandel. De gerealiseerde omzet in deze vier sectoren bedroeg in 2009 9,8 miljard euro en de toegevoegde waarde 3,2 miljard euro. Het aantal werkzame personen bedroeg circa 44.000. Zie tabel 3.3 voor een overzicht uitgesplitst naar deelsector: Tabel 3.3 Kengetallen nautische bedrijvigheid Nederland (2009) Bedragen in mln. € Totaal Scheepsbouw Maritieme toeleveranciers Watersportindustrie Maritieme dienstverlening Omzet 9.825 3.066 4.205 1.344 1.210 Toegevoegde waarde 3.207 586 1.304 628 689 Werkgelegenheid 44.320 8.010 13.820 12.670 9.820 Bron: Decisio o.b.v. Stichting NML (2010) Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 8 Scheepsbouw In Europees perspectief is de Nederlandse scheepsbouw nog een van de sterke spelers dankzij haar specifieke positie in de nichemarkten van complexe schepen 6 en hoge mate van innovatie. De crisis heeft echter de orderportefeuille van scheepsbouwers flink doen laten teruglopen de afgelopen jaren, zowel voor de bouwers van nieuwe schepen als de reparatiewerven. Een concentratie van het aantal zelfstandige werven is hier een van de gevolgen van. De scheepsbouw telde volgens de berekening van Stichting NML 65 werven in 2009 7. Enkele grote namen zijn: Damen Shipyards, IHC Merwede, Keppel Verolme en Koninklijke Niestern Sander. Uit cijfers van Scheepsbouw Nederland 8 blijkt dat er in 2010 141 zeegaande schepen opgeleverd zijn en 130 (kleinere) schepen. Verder zag de scheepsbouwsector de omzet in de periode 2002 – 2009 met 72 procent stijgen en de toegevoegde waarde met 50 procent9. De directe werkgelegenheid is in dezelfde periode met 4 procent afgenomen. De economische crisis heeft geleid tot een daling met 3 procent in omzet ten opzichte van 2008 en een daling van 2 procent in werkgelegenheid 10. Een beperkte daling in vergelijking met de gehele industrie waar de gemiddelde daling 20 procent bedroeg ten opzichte van 2008 11. De watersportindustrie De watersportindustrie bestaat in de definitie van de Stichting NML uit drie groepen activiteiten: Productieactiviteiten gerelateerd aan de jachtbouw. Handelsactiviteiten (zowel groot- en detailhandel). Dienstverlenende activiteiten (gerelateerd aan jachthavens en scheeps- of pleziervaart). Volgens Stichting NML vallen de grote en kleine jachtbouw dus onder de watersportindustrie en vertegenwoordigen zij hierbij ruim 50 procent van de totale omzet binnen de watersportindustrie (zie tabel 3.4). 6 Denk hierbij aan baggervaartuigen, middelgrote schepen voor de kustvaart, binnenvaartschepen en gespecialiseerde zeeschepen (Bron: Stichting NML). 7 Het CBS komt op een hoger aantal uit (545 in 2008, SBI-klasse 3511), maar telt verschillende onderdelen van grote scheepsbouwbedrijven apart mee, net als alle eenmanszaken die in onderaanneming van grote werven werkzaam zijn (Bron: idem). 8 Scheepsbouw Nederland (2011). 9 Bron: Eigen berekeningen op basis van data Stichting NML (2010). 10 Bron: Idem. 11 Bron: CBS Statline. Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 9 Tabel 3.4 Kengetallen watersportindustrie Nederland (2009) Bedragen in mln. € Totaal Grote jachtbouw Kleine jachtbouw Groot- en kleinhandel Overige Omzet 1.344 403 304 152 485 Toegevoegde waarde Werkgelegenheid 628 152 172 89 215 12.670 1.820 4.280 1.880 2.300 Bron: Decisio o.b.v. Stichting NML (2010) Jachtbouw (groot en klein) Als gevolg van de bijna volledige export van haar producten en de klandizie die wordt gevormd door de „rijken der aarde‟, neemt de grote jachtbouw (> 45 meter) qua markt en productiestructuur een unieke positie in binnen de Nederlandse watersportindustrie. In 2009 telde Nederland 10 grote jachtbouwwerven12 die 19 superjachten opleverden in 2009 en 30 in 2010 13. Feadship, Royal Huisman, Heesen en Amels worden beschouwd als leader firms binnen de grote jachtbouw. Net als in de scheepsbouw is ook hier sprake van concentratie van het aantal zelfstandige werven en komt buitenlandse overname steeds vaker voor14. De afgelopen jaren is de grote jachtbouw beter tegen de gevolgen van de economische crisis bestand gebleken dan de scheepsbouw en de kleine jachtbouw. Dit komt onder andere door de langere bouwcyclus en een internationale vraag die klein maar redelijk constant is. In 2009 daalde de werkgelegenheid met circa 2,5 procent ten opzichte van 2008. In de kleine jachtbouw waren in 2009 zo‟n 200 werven actief met 5 of meer werkzame personen in Nederland. Hiervan zijn ongeveer 25 werven actief op het gebied van jachtbouw tussen de 24 en 45 meter15. In dit segment neemt Nederland samen met landen als Italië en de VS een toppositie in op de wereldranglijst en is de werkgelegenheid in de periode 2006 – 2009 met 11 procent gestegen. Overige watersportindustrie In 2009 werd 152 miljoen euro omzet gerealiseerd door de op watersport gerichte groot- en detailhandel. De categorie „overige‟ bestaat uit dienstverlenende activiteiten op het gebied van jachthavens, scheeps- en pleziervaart (bijvoorbeeld onderhoud en stalling) en watersportgerelateerde handel. In de periode 2002 – 2009 is de omzet van de watersportindustrie met 13 procent gestegen en de toegevoegde waarde met 40 procent. De werkgelegenheid is in dezelfde periode met 12 procent gestegen. Het betreft hier volgens Stichting NML voor een groot deel kleine bedrijven met een of 12 Bron: Stichting NML (2010). 13 Bron: Scheepsbouw Nederland (2011). 14 Recente voorbeelden hiervan zijn de internationale overname van Heesen en Royal van Lent (Bron: Stichting NML, 2010). 15 Bron: Stichting NML (2010). Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 10 enkele werknemers die seizoensgebonden inhuurkrachten inzetten. In 2009 is de omzet met 6 procent gedaald ten opzichte van 2008 en de werkgelegenheid met 1 procent 16. Maritieme toeleveranciers De toeleveranciers spelen een belangrijke rol binnen het Nederlandse nautische cluster en zijn hierbij verantwoordelijk voor vele innovaties en exportimpulsen. Volgens Scheepsbouw Nederland 17 waren er in totaal 750 maritieme toeleveranciers actief in 2010 en de HISWA geeft aan dat ongeveer 450 maritieme toeleveranciers zich hierbinnen hebben toegelegd op watersport, zoals timmerbedrijven of producenten van watersport elektronica 18. De branche wordt verder gekenmerkt door een belangrijke rol van het midden- en kleinbedrijf en grote namen als Alewijnse, Bakker Sliedrecht, Imtech Marine & Offshore, Bosch Rexroth en Wärtsilä. De nautische toeleveranciers zagen de omzet in de periode 2002 – 2009 met 48 procent stijgen19. De werkgelegenheid is in dezelfde periode met 5 procent toegenomen. In 2009 is de omzet met 3 procent gedaald en de werkgelegenheid met 2 procent. In 2008 werd 39 procent van de omzet gerealiseerd door dienstverlenende activiteiten en handel. Maritieme dienstverlening (nautische specialisten) De nautische dienstverlening bevat maritiem gerelateerde activiteiten zoals berging, scheepsmakelaardij, bunkering en verder activiteiten zoals financiering, verzekeringen en onderzoek. Enkele toonaangevende firma‟s op nationaal niveau zijn: SMIT (Rotterdam), AON (o.a. Amsterdam), MARIN (Wageningen) en Svitzer Wijsmuller (IJmuiden). De omzet groeide in de periode 2002 – 2009 met 9 procent. De werkgelegenheid is in dezelfde periode met 8 procent toegenomen. In 2009 is de omzet met 3 procent gedaald ten opzichte van het jaar daarvoor 20. 3.3 Trends en ontwikkelingen Trends en ontwikkelingen aanbodzijde De belangrijkste wereldwijde trends en ontwikkelingen in de afgelopen jaren aan de aanbodzijde van de nautische bedrijvigheid laten zich in vier punten samenvatten 21: 1. Overcapaciteit in de scheepvaart (zowel binnen- als zeevaart). 2. Vraaguitval in de jachtbouw en bijbehorende onderhoud & reparatietak. 3. Groeiende internationale concurrentie en bijbehorende behoefte aan innovatie. 4. Groeiend tekort aan gekwalificeerd personeel. 16 Door het vertragingseffect zal deze daling naar verwachting nog verder oplopen. 17 Scheepsbouw Nederland (2011). 18 Bron: Stichting NML (2010). 19 Bron: Idem. 20 Bron: idem. 21 Belangrijkste bronnen: HISWA, Stichting Nederland Maritiem Land, Scheepsbouw Nederland en interviews. Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 11 Ad. 1 Overcapaciteit Mede door de groeiende concurrentie vanuit Azië heeft de Nederlandse scheepsbouwsector zich de afgelopen jaren steeds meer toegelegd op het bouwen van gespecialiseerde zeeschepen, baggerschepen, middelgrote schepen voor de kustvaart, kleine vaartuigen en binnenvaartschepen. In de periode 2002 – 2008 heeft er een sterke groei plaatsgevonden in het aantal orders, bijvoorbeeld in de baggersector, maar ook in de binnenvaart en de zeevaart. De economische crisis heeft hier een einde aan gemaakt doordat veel binnenvaartbedrijven en rederijen hun omzet sterk zagen dalen en tegelijkertijd met hoge kapitaallasten moeten omgaan. Dit heeft ook gevolgen gehad voor de scheepswerven die de orderportefeuille flink hebben zien slinken. Sinds 2011 treedt er een voorzichtig herstel op. Ad.2 Vraaguitval jachtbouw en onderhoud & reparatie De Nederlandse jachtbouwsector heeft twee gezichten. Aan de ene kant zijn er de superjachtbouwers die een grote internationale faam genieten en samen met Italiaanse, Turkse en Duitse bouwers de wereldmarkt domineren. Aan de andere kant zijn er de vele kleine jachtwerven die zich vooral richten op de binnenlandse markt en die internationaal gezien een kleine rol spelen. De grote jachtbouw heeft een sterke groei gekend in de periode 2006 – 2008, maar sinds het intreden van de economische crisis lijkt hier voorlopig een einde aan te zijn gekomen, vooral in het kleinere segment. De kleine jachtbouw heeft niet alleen te maken met een terugval in de vraag, maar ook met een groeiende internationale concurrentie die boten steeds vaker tegen dumpprijzen op de markt brengt en een verzadigde tweedehands markt die de investering in nieuwe jachten belemmert. Wel zijn de jachtwerven veel minder hard getroffen dan bijvoorbeeld de importeurs van jachten. Ad. 3 Groeiende concurrentie vraagt om meer innovatie Volgens Stichting NML is de verwachting dat Nederlandse ondernemingen zich in de toekomst nog meer dan in het verleden met kwaliteit en kennis moeten onderscheiden en je ziet daarom bijvoorbeeld een steeds intensievere samenwerking ontstaan tussen werven en toeleveranciers om zo de internationale concurrentie voor te blijven. De economische crisis heeft echter juist de budgetten voor innovatie en investeringen hard geraakt, waardoor het de vraag is hoelang de Nederlandse ondernemingen hun vooraanstaande positie kunnen behouden. Ad.4 Groeiend tekort aan gekwalificeerd personeel Ondanks de economische crisis wordt steeds luider geroepen om meer gekwalificeerd personeel. Scheepswerven en jachtbouwers zijn sterk afhankelijk van vakmensen zoals timmermannen, installateurs en lassers. In Nederland neemt de schaarste aan vakpersoneel steeds verder toe. Dit heeft niet alleen te maken met de vergrijzing, maar ook met afnemende belangstelling voor technische beroepen onder jongeren, met name op VMBO- en MBO-niveau. Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 12 Trends en ontwikkelingen vraagzijde Aan de vraagzijde zien we in Nederland een toename aan welvaart, vrije tijd en mobiliteit waardoor de vrijetijdseconomie groeit en juist ook die op en aan het water. Volgens de HISWA groeit de watersport stabiel met 1 procent per jaar. Varen wordt steeds meer een „lifestyle‟ wat een toenemende behoefte aan luxe en grote motorboten impliceert. De gemiddelde leeftijd van een toervaarder is de afgelopen 10 jaar gestegen van 45 naar 50 jaar. En deze vergrijzing zet door. De sinds 2008 opgetreden daling in nieuwbouworders voor schepen is ook merkbaar in de specifieke niches waarin Nederlandse scheepsbouwers actief zijn. De vraag naar bagger- en offshore schepen is volgens Stichting NML (2010) nog het meest stabiel als gevolg van de blijvende vraag naar landwinning en fossiele grondstoffen. Daarnaast vervoert de Nederlandse sector volgens Scheepsbouw Nederland22 steeds meer producten per schip naar bijvoorbeeld Scandinavië en zal ook de vraag naar binnenvaartschepen in de toekomst weer bijtrekken door de continue druk op het wegverkeer. De internationale vraag naar jachten verschuift richting Rusland en Azië. Nederland en Duitsland kennen een zeer volwassen markt. Ondanks dit lijken Nederlandse jachtbouwers in het algemeen niet geïnteresseerd te zijn in de nieuwe groeimarkten. Een verklaring hiervoor is dat veel scheeps- en jachtbouwers niet groot genoeg zijn om voldoende kennis in huis te halen om deze markten veilig te betreden. Het aanbod aan waterrecreatiemogelijkheden in Nederland neemt toe, maar de concurrentie in het buitenland zit ook niet stil en de toeristische industrie staat onder druk. Dit heeft ook gevolgen voor de nautische bedrijvigheid die ook profiteert van buitenlandse booteigenaren en –huurders die naar Nederland komen. 22 Bron: interviewgesprek Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 13 4 De Zaanstreek en de Metropoolregio Amsterdam Samenvatting De nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek telt 114 vestigingen die een nautisch gerelateerde omzet van circa 98 miljoen euro per jaar genereren. De toegevoegde waarde bedraagt 37 miljoen euro en het aantal werkzame personen op nautisch gebied bedraagt circa 500. Dit laatste is vergelijkbaar met de werkgelegenheid in de hout/meubel- en chemische industrie in de Zaanstreek. Op Metropoolregio niveau zijn 4.100 personen werkzaam en wordt een omzet van 931 miljoen euro gerealiseerd. Hoewel op lokaal niveau niet van een nautisch cluster kan worden gesproken, maakt de Zaanse nautische sector wel degelijk onderdeel uit van het nationaal maritiem cluster en zijn er processen en externe krachten actief die clustering op lokaal niveau en in de regio in de hand werken. 4.1 Structuur nautische bedrijvigheid Zaanstreek De nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek omvat in totaal 114 vestigingen waarvan 106 unieke vestigingen23 (zie figuur 4.1): Figuur 4.1 Nautische bedrijvigheid Zaanstreek geclusterd per categorie Bron: Decisio m.b.v. BatchGeo.com en Google.com (2011) 23 Acht vestigingen zijn actief in twee categorieën. Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 14 Deze 114 vestigingen kunnen als volgt worden onderverdeeld: 36 vestigingen met als (hoofdactiviteit) jacht- en scheepsbouw (inclusief onderhoud, stalling en reparatie), 12 nautische specialisten, 22 nautische toeleveranciers, 16 groot- en detailhandelaren en, 28 vestigingen actief in de waterrecreatiesector. Ingezoomd op de Achtersluispolder en directe omgeving (zie figuur 4.2) zien we de aanwezigheid van vooral jacht- en scheepsbouwers en daarnaast toeleveranciers en nautische groot- en detailhandelaren. Figuur 4.2 Nautische bedrijvigheid regio Achtersluispolder geclusterd per categorie Bron: Decisio m.b.v. BatchGeo.com en Google.com (2011) Activiteiten Het grootste deel van de in de enquête ondervraagde bedrijven houdt zich bezig met meerdere activiteiten24 en dit percentage is hoger voor de categorieën jacht- en scheepsbouw en nautische specialisten (zie toelichting enquête hieronder en bijlage 3 voor de gehanteerde vragenlijst). 24 Zesenzeventig procent van de ondernemers binnen de categorieën jacht- en scheepsbouw en nautische specialisten verdienen hun geld met gemiddeld 2 activiteiten. Voor de overige categorieën is dit 50 procent met gemiddeld 1,7 activiteiten. Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 15 Enquête (toelichting) Voor het onderzoek heeft Decisio een enquête uitgevoerd onder 80 nautische bedrijven in de Zaanstreek. 9 bedrijven bleken of verhuisd te zijn buiten de regio of niet meer actief te zijn op nautisch gebied. Van de overige 71 respondenten heeft 55 procent meegewerkt aan het onderzoek. De 8 grotere (meer dan 5 medewerkers) bedrijven binnen de categorie jacht- en scheepsbouw, onderhoud & reparatie zijn benaderd met een uitgebreide webenquête. De overige bedrijven zijn telefonisch geënquêteerd. Het contactenbestand is samengesteld op basis van gegevens van de Kamer van Koophandel, deskresearch, input van de begeleidingscommissie en op basis van tussentijdse resultaten van de enquête. Zie bijlage 3 voor de gehanteerde vragenlijst. Waar de grotere scheeps- en jachtbouwers zich vooral richten op bouwactiviteiten, besteden de kleinere bouwers een aanzienlijk deel van hun tijd aan onderhoud en reparatie. De nautische specialisten houden zich bezig met ontwerp, jachtmakelaardij, bunkering en nautische infrastructuur zoals Seijsener Rekreatietechnologie B.V. (jachthavens) en Dutch Crane Engineering B.V. (kranen). De toeleveranciers zijn vaak gespecialiseerd op een of enkele aanverwante activiteiten. De groot- en detailhandelaren houden het vaak bij een enkele activiteit (groothandel spullen of verkoopdiensten), maar bedienen in de meeste gevallen ook niet nautische klanten. De waterrecreatiesector is vooral gericht op het uitbaten van jachthavens, de verkoop van sport- en recreatievaartuigen en de verhuur van (zeil)schepen voor recreatieve doeleinden. 4.2 Economische betekenis nautische bedrijvigheid Zaanstreek Bij de 114 vestigingen zijn in totaal 494 werkzame personen actief op nautisch gebied 25. Dit is een gemiddelde van 4,4 werkzame personen per vestiging. Met circa 2.700 werknemers is de voedings en genotmiddelenindustrie in de Zaanstreek een stuk groter 26, maar is de sector qua werkgelegenheid wel vergelijkbaar met sectoren als de hout/meubelindustrie en de chemische industrie in Zaanstad27. Het aantal vestigingen met meer dan 5 werknemers actief op nautisch gebied bedraagt 18 en er zijn ruim 60 vestigingen waar 1 of minder werkzame personen actief zijn op nautisch gebied. De 494 werkzame personen realiseren jaarlijks circa 98 miljoen euro omzet en een toegevoegde waarde van 37 miljoen euro. De categorie jacht- en scheepsbouwers realiseren 37 procent van de omzet, de toeleveranciers 35 procent en de nautische specialisten 13 procent. Zie tabel 4.1 voor een overzicht uitgesplitst naar deelsector. 25 Op basis van onderzoek is per bedrijf ingeschat hoeveel procent van de omzet met nautische activiteiten wordt gegenereerd, gerelateerd aan totaal aantal werkzame personen. Het totaal aantal werkzame personen bij de onderzochte bedrijven is 970. 26 Bron: CBS Statline (2011) en gemeente Zaanstad, Zaanstad in cijfers (2011). 27 Het betreft hier de werkgelegenheid in Zaanstad, niet de Zaanstreek. Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 16 Totaal Jacht- en scheepsbouw Nautische specialisten Toeleveranciers Handel Waterrecreatiesector Tabel 4.1 Kengetallen nautische bedrijvigheid Zaanstreek (prijspeil 2010) 98 36 13 34 9 6 Toegevoegde waarde 37 11 8 11 4 3 Werkzame personen (nautisch gerelateerd) 494 150 104 104 82 54 Bedragen in mln. € Omzet Bron: Decisio o.b.v. gegevens KvK, gemeente Zaanstad en Stichting NML28 Regionale betekenis Waar vooral de grotere scheeps- en jachtwerven de benodigde goederen en diensten verspreid over het hele land en daarbuiten inkopen, zijn het de klein(er)e bedrijven die vooral regionaal inkopen. Gemiddeld genomen wordt iets meer dan 50 procent van de inkopen regionaal (Zaanstreek) ingekocht en bij de grotere bedrijven ligt dit percentage tussen de 5 en 35 procent. Een zeer klein gedeelte van de inkopen wordt gedaan in de Metropoolregio Amsterdam. Dit betreft vooral interieurmaterialen, installaties en bijvoorbeeld ijzerwaren. Nautische toeleveranciers zetten gemiddeld zo‟n 40 procent af in de Zaanstreek, maar de antwoorden variëren van 2 tot 100 procent en zijn tevens afhankelijk van de omvang van de toeleverancier. Zo zijn er toeleveranciers zoals De Keizer Elektrotechniek B.V., E.G. van de Stadt & Partners en Seijsener Rekreatietechniek B.V. die landelijk en zelfs wereldwijd opereren. De groot- en detailhandel realiseren gemiddeld zo‟n 70 procent in de Zaanstreek. De Zaanstreek als vestigingslocatie Qua vestigingslocatie zijn de ondervraagde nautische bedrijven zeer tevreden over de nabijheid van leveranciers en klanten en de bereikbaarheid in de Zaanstreek (zowel over de weg als over het water). De nautische specialisten en groot- en detailhandelaren zijn daarnaast ook zeer tevreden over het betrokken gebouw/terrein. Dit laatste geldt in mindere mate voor de categorie scheeps- en jachtbouwers. Tevredenheid is er ook wat betreft de kosten (huur en lokale lasten), de kwaliteit/uitstraling bedrijventerrein en de nabijheid van soortgelijke bedrijven. Minder tevreden is men met de uitbreidingsmogelijkheden op de huidige locatie, de beschikbaarheid van gekwalificeerd personeel, het bestemmingsplan en de (milieu)wetten en regels. De laatste twee punten gelden vooral voor de catego28 Kengetallen (omzet en toegevoegde waarde per werkzame persoon) zijn gebaseerd op cijfers van Stichting NML (2010). Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 17 rie scheeps- en jachtbouwers. Het minst tevreden is men met de dienstverlening vanuit de gemeente. Het betreft hier voornamelijk ontevredenheid over tot vergunningen en medewerking vanuit de gemeente op het gebied van ondernemerschap en investeringen in parkmanagement. Nautische bedrijvigheid als werkgever Van de ondervraagde bedrijven geeft ruim 30 procent aan uitbreidingsplannen te hebben. Hierbij gaat het vooral om toeleveranciers, nautische specialisten en groothandelaren. Een kleine minderheid van de ondervraagde bedrijven heeft serieuze verhuisplannen op dit moment (medio 2011). Van de ondervraagde ondernemers die personeelswerving een relevant thema vinden, stelt een minderheid geen moeite te hebben met het vinden van geschikt personeel. Opvallend hierbij is dat de respondenten in deze groep allemaal aangeven dat ze hierbij gebruik maken van hun eigen netwerken en gebruik maken van hun (inter)nationale faam en reputatie. De bedrijven die wel moeite hebben met het vinden van geschikt personeel geven vaak aan dat de gevraagde functies zo specialistisch zijn dat er weinig adequaat opgeleid personeel is. Voor niet-specialistisch werk worden vaak uitzendbureaus ingeschakeld of werknemers uit het buitenland aangetrokken Wat betreft de opleidingen geven respondenten vaak aan dat de kwaliteit van de vakopleidingen sterk afhankelijk is van de leerling, de houding/motivatie van stagiairs vaak slecht is en de aansluiting van het onderwijs op de praktijk lang niet altijd optimaal is. Aan de andere kant zeggen geïnterviewden niet zozeer op zoek te zijn naar specialisten op nautisch gebied, maar simpelweg naar goede vaklieden die intern verder worden opgeleid. 4.3 Omvang nautische bedrijvigheid in de Metropoolregio Amsterdam Op basis van vestigingsgegevens van de Kamer van Koophandel Amsterdam is een schatting gemaakt van de omvang van de nautische bedrijvigheid in de Metropoolregio Amsterdam (zie tabel 4.2). Tabel 4.2 Economische betekenis nautisch cluster MRA (2009) Bedragen in mln. € Totaal Scheepsbouw Omzet Toegevoegde waarde Werkgelegenheid 931 309 4.100 325 80 1.050 Maritieme toeleveranciers 420 130 1.400 Watersportindustrie 65 30 650 Nautische dienstverlening 121 69 1.000 Bron: Decisio o.b.v. KvK Amsterdam en Stichting NML (2010) De 4.100 werkzame personen in de Metropoolregio realiseren jaarlijks een omzet van 931 miljoen euro en een toegevoegde waarde van 309 miljoen euro. Dit is circa 10 procent van de totale Nederlandse nautische bedrijvigheid (exclusief havens, visserij, marine, et cetera). Enkele grote namen op jacht- en scheepsbouwgebied in de Metropoolregio zijn: De Vries Scheepsbouw BV/Feadship (Aalsmeer), Holland Jachtbouw Zaandam B.V., Oranjewerf Scheepsreparatie B.V. Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 18 (Amsterdam) en Vooruit Scheepswerf B.V. (Zaandam). Op het gebied van nautische toeleveranciers kunnen Draka Marine, Oil en Gas (Amsterdam), De Keizer Elektrotechniek B.V. (Zaandam) en SARC (Bussum) worden genoemd. Het aandeel van de Zaanstreek in de Metropoolregio Amsterdam bedraagt circa 12 procent en is landelijk 1 procent. Dit laatste komt overeen met het aandeel van de gehele Zaanse industriesector in Nederland29. Holland Jachtbouw Zaandam is een van de vijfentwintig grote jachtbouwers in Nederland waardoor de Zaanstreek een relatief groot landelijk aandeel heeft in de grote jachtbouw. 4.4 Wel of geen nautisch cluster in de Zaanstreek Waar aan het begin van het onderzoek nog werd gesproken van een nautisch cluster in de Zaanstreek zijn hier gedurende het onderzoek serieuze vraagtekens bij gezet. De belangrijkste motieven hiervoor zijn de bescheiden omvang van de nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek (494 werkzame personen en 18 vestigingen met 5 of meer werkzame personen op nautisch gebied), het ontbreken van vergaande en grootschalige samenwerking tussen nautische bedrijven en de afwezigheid van bijvoorbeeld kennisinstellingen en specifiek beleid vanuit de gemeente Zaanstad. Definitie van een cluster: Het door Alfred Marshall (1890) geïntroduceerde clusterconcept werd ruim een eeuw later door Harvardprofessor Michael Porter naar voren gebracht als een strategie in de context van een veranderende economie. In deze globaliserende wereld met groeiende concurrentie was volgens hem behoefte aan een vergaande specialisatie van kennisintensieve bedrijvigheid die voor voldoende economische groei konden zorgen30. Deze clusters zijn in de definitie van Porter (1998) geografisch geconcentreerde bedrijven en instituties binnen een bepaald veld die onderling verbonden zijn met elkaar. Het betreft hier leveranciers van gespecialiseerde input, gespecialiseerde dienstverleners, verkoopkanalen binnen de gehele keten, gespecialiseerde producenten en vaak ook kennisinstellingen en belangenbehartigers en overheden. Om in kwantitatieve zin van een potentieel cluster te kunnen spreken, moet volgens het NICIS aan de volgende drie eisen worden voldaan: 1. Voldoende kritische massa van banen en vestigingen binnen de betreffende sector. 2. Een bovengemiddelde mate van specialisering van de sector die zich in de betreffende regio concentreert. 3. En een aanzienlijke groei van banen en vestigingen op de lange termijn. 29 Bron: CBS Statline. 30 Bron: NICIS Instituut (2010) Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 19 Hoewel cijfers over een lange periode ontbreken, kan in ieder geval wel worden geconcludeerd dat met een locatiecoëfficiënt31 van 1,6 niet wordt voldaan aan het tweede criterium. Hier staat echter tegenover dat qua aantal vestigingen en werkzame personen bijna aan het eerste criterium wordt voldaan32. Daar komt bij dat op nationaal niveau in ieder geval sprake is van een cluster en gezien de huidige trends en ontwikkelingen op landelijk en wereldniveau (zie hoofdstuk 3) zijn de voordelen van een cluster zoals een gedeelde arbeidspool, kostenbesparingen, gezamenlijke marketing en promotie, een afgestemde infrastructuur en gedeelde voorzieningen ook genoeg reden om hier op lokaal/regionaal niveau naar te streven. De conclusie uit bovenstaande afweging is dat er op dit moment in de Zaanstreek niet zozeer sprake is van een nautisch cluster, maar wel van een concentratie van nautische bedrijvigheid die onderdeel uitmaakt van een groot en economisch belangrijk nationaal maritiem cluster. Tegen het licht van de trends en ontwikkelingen op (inter)nationaal niveau en door eigen initiatieven van lokale ondernemers en belangenvertegenwoordigers wordt naar verdere clustering op lokaal/regionaal33 niveau gestreefd. 31 Een locatiecoëfficiënt vergelijkt het belang van een bepaalde sector in de lokale economie met het belang van dezelfde sector in de nationale economie. Volgens de criteria van het NICIS moet de locatiecoëfficiënt minimaal 5 bedragen om te kunnen spreken van bovenmatige regionale specialisering. 32 Het NICIS gaat uit van minimaal 20 vestigingen en 500 werkzame personen. 33 Met regionaal wordt gerefereerd naar de Metropoolregio Amsterdam. Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 20 5 SWOT-analyse en actiepunten 5.1 Kansen en bedreigingen Nederlands maritiem cluster Het Nederlands maritiem cluster zal de komende jaren vooral te maken krijgen met de volgende kansen en bedreigingen (zie tabel 5.1): Tabel 5.1 Externe kansen en bedreigingen nautisch cluster Nederland Externe kansen Externe bedreigingen Toenemende samenwerking bouwers en toeleveranciers op het gebied van innovatie en export Toenemende vraag naar waterrecreatie en groei- niches mogelijkheden binnenvaart Toenemende wereldwijde concurrentie, ook in de Cyclische karakter sector en naweeën effecten economische crisis Focus op nieuwe klanten buiten traditionele mark- Groeiend tekort personeel ten Toenemende strijd om beperkte ruimte op en Internationalisering: outsourcing en schaalvergro- aan het water ting Aan de ene kant liggen er volop kansen op het gebied van export en innovatie door toenemende samenwerking binnen de verschillende ketens van scheeps- en jachtwerven en maritieme toeleveranciers en dienstverleners. Daar komt bij dat door de internationalisering steeds meer mogelijkheden ontstaan op het gebied van outsourcing en schaalvergroting, bijvoorbeeld door samenwerking met buitenlandse bedrijven. Daarnaast liggen er door de internationalisering mogelijkheden om nieuwe markten aan te boren buiten de traditionele markten zoals in de BRIC-landen. Wat de binnenlandse markt betreft, blijft de vraag naar waterrecreatie de komende tijd met jaarlijks 1 procent groeien34 en zal ook de binnenvaart blijven groeien als op lange afstanden veruit de goedkoopste en vaak ook milieuvriendelijkste vervoermodaliteit35. Mogelijk knelpunt voor de recreatievaart hierbij is de toenemende strijd om de beperkte ruimte op en aan het water. De toenemende internationalisering leidt aan de andere kant ook tot toenemende wereldwijde concurrentie. Hoewel de werven in Azië en Oost-Europa zich vooralsnog op serieproductie richten, zullen ook zij zich in de toekomst gaan specialiseren in de niches waarop de Nederlandse partijen actief zijn. De internationalisering leidt daarnaast tot overnames van Nederlandse koplopers door buitenlandse samenwerkingsverbanden. Verder hebben de Nederlandse scheepsbouwers te maken met de naweeën van de economische crisis die tot een overcapaciteit in de zee- en binnenvaart heeft geleid. Hetzelfde geldt min of meer voor de bouwers van sport- en recreatievaartuigen. Tegelijkertijd 34 Bron: HISWA Vereniging. 35 Hierbij zal innovatiekracht een grote rol spelen gezien de toenemende schaalvergroting en bijbehorende problemen (zoals het tekort aan kleine schepen). Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 21 groeit het tekort aan gekwalificeerd en gemotiveerd personeel in Nederland. Een van de belangrijkste oorzaken hiervan is de vergrijzing en de stijging van het gemiddelde opleidingsniveau 36. 5.2 SWOT-analyse Zaanstreek Onderstaande SWOT-tabel is gebaseerd op deskresearch, interviews en de enquête en de expertmeeting van 16 september. Tabel 5.2 Sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen nautische bedrijvigheid Zaanstreek Sterktes Zwaktes Ligging en bereikbaarheid regio aan open en diep Ontbrekend regionaal leiderschap vaarwater (dichtbij Amsterdam en Schiphol) Profilering en acquisitie Onderdeel omvangrijk Nederlands maritiem clus- Ontbreken specifieke regionale beroepsopleidin- ter Kennis en vakmanschap MRA is populaire regio voor toerisme en (wa- gen Kleinschaligheid (beperkt schaalvoordelen, winstmarge en investeringsmogelijkheden) ter)recreatie Externe kansen Externe bedreigingen Aansluiting vinden bij MRA (en bundeling krachten ondernemers, kennisinstituten, branchevertegen- Onzekerheid investeringsklimaat lokaal overheidsbeleid woordigers, KvK en overheden) Strenger wordende milieuwetgeving Beleidsaandacht provincie Noord-Holland Groeiend tekort aan gekwalificeerd en gemoti- Marktkansen (zoals de komst van de HISWA naar Amsterdam-Noord, de groeiende refit-industrie en veerd personeel/stagiairs in de regio Toenemende (inter)nationale concurrentie (Via- het Ruslandjaar-2013) reggio, Aalsmeer, Enkhuizen, Noord-Brabant, Opleidingsinitiatieven zoals Tetrix en leerwerkpro- Friesland, etc.) gramma‟s Sterktes Wellicht het sterkste punt van de nautische sector in de Zaanstreek is de ligging aan diep en open vaarwater, dichtbij Amsterdam en Schiphol en daardoor ook via de weg goed bereikbaar. Zoals in het voorgaande hoofdstuk is geconcludeerd, maakt de regio onderdeel uit van het omvangrijke Nederlands maritiem cluster: Een maritiem netwerk met een wereldwijde reputatie binnen gespecialiseerde niches, innovatie en een uitgebreid exportnetwerk. Uit de interviews en de enquête komt het beeld naar voren van een sector die wordt gekenmerkt door familiebedrijven met een lange historie en een focus op vakmanschap, kennis en innovatie. Vanuit de vraagzijde bekeken is de Metropoolregio Amsterdam een populaire bestemming voor recreatie en toerisme op en aan het water. 36 Bron: Stichting NML (2010). Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 22 Zwaktes Het nadeel van de lokale structuur van de Zaanse nautische sector is dat door de kleinschaligheid van de sector er op dit moment nog onvoldoende kritische massa te vinden is voor bijvoorbeeld innovaties en export op groot schaalniveau (uitzonderingen nagelaten). Vooral wat betreft de kerncategorie scheeps- en jachtwerven valt op dat er maar vijf vestigingen met meer dan 10 werkzame personen actief zijn. Dit maakt de regio kwetsbaar voor de conjuncturele ontwikkelingen en de groeiende (inter)nationale concurrentie. Daarnaast is het door de kleine schaal moeilijk om bijvoorbeeld een gespecialiseerde nautische opleiding af te dwingen bij de lokale beroepsscholen wat tot gevolg heeft gehad dat de ROC-opleiding op nautisch gebied enkele jaren geleden is opgeheven. Tot slot ontbreekt het op dit moment aan regionaal leiderschap binnen de nautische sector, waardoor kansen onbenut blijven en (gedeelde) bedreigingen niet gezamenlijk worden opgepakt. Kansen Aansluiting MRA Wellicht de belangrijkste kansen voor de nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek liggen er op het niveau van de Metropoolregio Amsterdam. Op dit niveau is voldoende kritische massa te vinden om een volwaardig regionaal nautisch cluster te ontwikkelen, zeker wanneer hierbij wordt samengewerkt met regionale leader firms (Feadship, de Keizer, etc.), kennisinstituten, branchevertegenwoordigers, Kamer van Koophandel en overheden, inclusief de provincie Noord-Holland. Een specifiek aandachtspunt hierbij is om grote(re) scheeps- en jachtwerven, nautische specialisten en toeleveranciers aan te trekken voor de regio om op deze wijze voor de nodige verdieping en verbreding te zorgen. Verder vinden de komende jaren op MRA-niveau diverse transformaties van bedrijventerreinen 37 plaats waardoor de daar gevestigde nautische industrie al dan niet vrijwillig op zoek moeten naar een nieuwe vestigingslocatie. De Achtersluispolder kan als uitwijkmogelijkheid dienen voor deze bedrijven38. Beleidsaandacht provincie Noord-Holland De provincie Noord-Holland wil zich de komende jaren blijven inzetten om de ontwikkeling van toerisme en recreatie langs alle Noord-Hollandse kusten en oevers te bevorderen. Hiervoor wordt binnenkort onderzoek gedaan naar de economische en maatschappelijke kansen en valkuilen op het gebied van waterrecreatie en –toerisme. Gezien de nauwe verbondenheid tussen de nautische sector en de waterrecreatie levert dit marktkansen op in de vorm van toenemende recreatie op het water. 37 Zoals Zeeburgereiland, Houthavens, Amstel I enBuiksloterham 38 De scheepswerf en winkel van de gebroeders Weinholdt is bijvoorbeeld onlangs onteigend door de gemeente Amsterdam en verhuist zijn activiteiten per 1 november 2011 naar Zaandam. Het valt echter buiten de scope van dit onderzoek om andere mogelijke acquisitiekansen voor de Zaanstreek nader te onderzoeken. Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 23 Marktkansen Andere marktkansen voor de nautische sector in de Zaanstreek zijn de (zeer waarschijnlijke) komst van de HISWA naar het NDSM-terrein in Amsterdam-Noord. Hierbij wordt door de samenwerkende partijen geïnvesteerd in: het hoofdkwartier van de HISWA en een jaarlijks te houden beurs; een grootschalige jachthaven; een afmeerlocatie voor megajachten; een museumhaven; een waterevenementplein; watersportwinkels; een watersportbedrijvencentrum en; een golfbreker en overige nutsvoorzieningen.39 Verder liggen er volgens de HISWA mogelijkheden op het gebied van de refit-industrie40, een opkomende markt die momenteel nog vooral rondom het Middellandse Zeegebied gelokaliseerd is. Hoewel de concurrentie gezien de locatie in Noordwest Europa zwaar is, liggen er wel kansen op dit gebied. Regionale opleidingsinitiatieven De Zaanstreek kent naast de ROC‟s verschillende andere opleidingsinitiatieven. Tetrix, een regionale bedrijfsopleidingeninstituut opgericht door bedrijven in de technische branche, heeft vergaande plannen ontwikkeld om in de Slachthuisbuurt in Zaandam een TechniekCampus op te richten waar meerdere technieken zijn gehuisvest. Hier is ook ruimte voor de nautische sector. Daarnaast is er bijvoorbeeld een lokaal initiatief in opdracht van de gemeente bezig voor een leerwerkplaats en een duurzaamheidslab op een voormalige werf nabij de Zaanse Schans. Essentieel onderdeel van dit plan is om een onderwijsmakelaar aan te stellen die langs de nautische bedrijven gaat en kijkt waar deze behoefte aan hebben om deze vervolgens te vertalen in projecten. Bedreigingen Onzekerheid investeringsklimaat en strenger wordende milieuwetgeving De onzekerheid in Zaanstad rondom het nieuwe bestemmingsplan voor de Achtersluispolder en de discussie over de milieucategorieën brengen onzekerheden met zich mee voor de nautische sector. Hierbij gaat het niet alleen om de vraag wat wel en niet mag, maar ook of men nog op lange termijn gewenst is op de plek waar men nu zit. 39 Bronnen: Parool en begeleidingscommissie. Decisio wil hierbij wel opmerken dat er ook een toename van concurrentie voor de nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek kan ontstaan, bijvoorbeeld voor de waterrecreatiesector. 40 Refit is het verregaand renoveren van een jacht/schip om deze weer volledig up-to-date te maken. Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 24 Toenemende (inter)nationale concurrentie Naast de groeiende internationale concurrentie in de scheeps- en jachtbouw met landen als Italië, Roemenië, Turkije, Vietnam en Taiwan heeft de regio ook te maken met toenemende concurrentie vanuit bijvoorbeeld Friesland, Noord-Brabant en de regio Zuid-Holland, maar ook dichter bij huis in bijvoorbeeld Enkhuizen en Aalsmeer waar ook wordt gewerkt aan vergaande samenwerking. Groeiend tekort personeel/stagiairs De landelijke en regionale vergrijzing leidt tot een groeiend tekort aan geschoold technisch personeel. Tegelijkertijd komen door de schaalvergroting op ROC‟s kleine opleidingen (zoals de jachtbouw) steeds meer onder druk te staan en leidt de relatieve onzichtbaarheid van industriële bedrijven er toe dat leerlingen vaker voor de meer zichtbare opleidingen/carrières kiezen. Daarnaast kampt de techniek met een imagoprobleem en heeft de jeugd een onrealistisch beeld van wat de mogelijkheden zijn op het gebied van opleidingen en carrière. Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 25 Bijlage 1: Literatuuroverzicht ABN AMRO (2009). Visie op industrie. Sectorrapport 2009. BCI (2011). Maakindustrie: stuwende kern van de economie in de Metropoolregio Amsterdam. Bluewater Enterprises (2005). Setting a Course for the Future. A Study of the Dutch Marine Industry’s Export Potential. In opdracht van HISWA Vereniging en de Stichting Nederland Maritiem Land. Dialogic (2011). Nederlandse clusters in kaart. In opdracht van het ministerie van Economische Zaken. ECORYS (2005). De Watersportindustrie in 2004. Trends en cijfers. In opdracht van HISWA Vereniging. ECORYS (2010). Study of the Vietnamese Shipbuilding/Maritime Sector. In opdracht van de Norwegian Agency for Development Cooperation (NORAD). Gemeente Zaanstad (2009). Zaanstad: stad van denkers, durvers en doeners. Economische Structuurvisie Zaanstad 2030. Gemeente Zaanstad (2011). Ontwerp Ruimtelijke Structuurvisie Zichtbaar Zaans. HISWA (2010). Dutch Statistics 2009. HISWA (2011). HISWA Export Market Update Report 2011. Opportunities for the Dutch Industry. NICIS Institute (2010). Clustering van bedrijven in de lokale economie. Een bruikbaar concept voor beleidsmakers. Opgesteld door M. van der Werff (Universiteit Amsterdam) NRC Weekend (9 en 10 juli 2011). Superjachten voor de nieuwe rijken: een miljoen per strekkende meter. NRC (21 augustus 2011). Superjachten minder lang, maar blijven in trek. Scheepsbouw: Markt voor luxe jachten loopt terug. Porter, M.E. (1998). Clusters and the New Economics of Competition. In: Harvard Business Review, vol. 76. No. 6, p. 77-91. Scheepsbouw Nederland (2011). Feiten & Cijfers. Stichting Nederland Maritiem Land (2008). Monitor Maritieme Arbeidsmarkt 2008. Stichting Nederland Maritiem Land (2010). De Nederlandse Maritieme Cluster. Monitor 2010. Economie, Internationalisatie, Arbeidsmarkt, Innovatie. Stichting Nederland Maritiem Land (2010b). Afbakening Maritieme cluster. Stichting Recreatie Kennis- Innovatiecentrum (2008). Bouwstenen voor het Nationale Waterplan (V&W) en de Strategische Dialoog Recreatie (LNV) op basis van interviews met 22 betrokken partijen. Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 26 Bijlage 2: Gesprekspartners en deelnemers expertbijeenkomst Leden Begeleidingscommissie: Martijn Jonker Kamer van Koophandel Amsterdam (voorzitter) Maurits Zeinstra Orange Nautical Services B.V. , Bedrijvenvereniging Achtersluispolder Marina Schuit Gemeente Zaanstad Gerdina Krijger HISWA Jantine Konijn Zaans Ondernemers Netwerk (ZON) Gesprekspartners interviews: Harm de Boer RON Gerdina Krijger HISWA Pascal van Kuijen Scheepsbouw Nederland Erik Lankhorst Zaans Ondernemers Netwerk (ZON) Fred Molanus Gemeente Zaanstad Pauline Souren Gemeente Zaanstad Marcel Verra Gemeente Zaanstad Marina Schuit Gemeente Zaanstad Marja van Assema Tetrix bedrijfsopleidingen B.V. Han van Roozendaal Varen op De Zaan Jaap Haak Haak Beheer B.V. Sjoerd de Keizer De Keizer Elektrotechniek B.V. Nico Post Weduwe K. Brouwer Scheepswerf B.V. Klaas Sibie Claasen Jachtbouw B.V. Maurits Zeinstra Orange Nautical Services B.V. Arjen Zijlmans Holland Jachtbouw Zaandam B.V. Deelnemers expertbijeenkomst: Harm de Boer RON Gerdina Krijger HISWA Margreet de Westerbeek Metaalunie Derk Jan Meijer Metaalunie Erik Lankhorst Zaans Ondernemers Netwerk (ZON) Jantine Konijn Zaans Ondernemers Netwerk (ZON) Marja van Assema Tetrix bedrijfsopleidingen B.V. Han van Roozendaal Varen op De Zaan Nico Haak Haak Beheer B.V. Sjoerd de Keizer De Keizer Elektrotechniek B.V. Nico Post Weduwe K. Brouwer Scheepswerf B.V. Maurits Zeinstra Orange Nautical Services B.V. Arjen Zijlmans Holland Jachtbouw Zaandam B.V. Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 27 Sander Prins Dekker Watersport B.V. Jaimy Opdam Bijdam Watersport & scheepsmotoren Paul Eijtjes Eleggtricks B.V. Barbara Visser Gemeente Zaanstad Fred Molanus Gemeente Zaanstad Arthur de Koning Gemeente Zaanstad Marcel Verra Gemeente Zaanstad Marina Schuit Gemeente Zaanstad Pauline Souren Gemeente Zaanstad Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 28 Bijlage 3: Vragenlijst enquête Organisatiegegevens I 1. Hoeveel werknemers heeft uw organisatie in dienst? Kunt u aangeven welk percentage hiervan vast in dienst is? 2. Wat zijn uw hoofdactiviteiten en kunt u een inschatting geven van welk deel van de omzet de verschillende activiteiten betreffen? Activiteit: % omzet (schatting) Jachtbouw Scheepsbouw Onderhoud & reparatie Opslag, transport Inbouw onderdelen jachten/schepen Handel: groot/detailhandel, makelaar, etc. Specialismen: ontwerp, technisch advies, etc. Recreatie: jachthaven, cursussen, verhuur, etc. Toeleveranciers: installeren, schilderen, zeilmakerij, etc. Detachering/freelance Overige … Vestigingplaatsgegevens 3. Hoe tevreden bent u over de huidige locatie? Aspect: Mate van tevredenheid (1 = zeer ontevreden tot 5 = zeer tevreden) Gebouw/terrein Uitbreidingsmogelijkheden Kwaliteit/uitstraling bedrijventerrein Bereikbaarheid over de weg Bereikbaarheid over water Kosten (huur, lokale lasten) Nabijheid klanten Nabijheid leveranciers Nabijheid soortgelijke bedrijven Dienstverlening gemeente (Milieu)wetten en regels Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 29 Bestemmingsplan Beschikbaarheid gekwalificeerd personeel Eventuele toelichting 4. Heeft u voor de toekomst uitbreidingsplannen? Zo ja, met hoeveel arbeidsplaatsen? 5. Heeft u plannen voor een verhuizing in de nabije toekomst? Zo ja en zo nee, waarom? 6. Heeft u plannen voor aanpassing van de hoofdactiviteiten? Zo ja, waarom? 7. Kunt u eenvoudig aan gemotiveerd en goed opgeleid personeel komen? Plus toelichting 8. Wat vindt u van het gemiddelde houding, kennis en vaardigheden van stagiairs/starters op de arbeidsmarkt? Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 30 Inkoopgegevens (verticale verbanden) 9. Welke diensten/producten worden ingekocht en waar? Graag met behulp van kruisjes invullen Inkoopcategorieën ZAANSTREEK AMSTERDAMSE REGIO NEDERLAND BUITENLAND (NH-ZUID EN FLEVOLAND) Materiaal: metaal, aluminium, hout etc. Romp Mast Motor Navigatieapparatuur Interieurmaterialen Installaties Zeilen Bekabeling IJzerwaren Coating/verf Architecten/tekenaars Ingenieursdiensten Verkoopdiensten Overig 1: Overig 2: Overig 3: 10. Kunt u een inschatting maken van welk deel van de inkoop u in de regio Zaanstreek doet en welke daarbuiten? 11. Kunt u enkele belangrijke lokale leveranciers bij naam benoemen (leveranciers op het gebied van nautische diensten) 12. Wordt er regelmatig samengewerkt met andere bedrijven uit uw sector? Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 31 Zo ja, wat voor soort samenwerking: Inkoop en toelevering Samen diensten en producten aanbieden (bijvoorbeeld gezamenlijke bouw en/of onderhoud van schepen) Gebruik van elkaar faciliteiten (kade/loods e.d.) Kennis(uitwisseling) en innovatie Opleidingen en personeel Gezamenlijke lobby/acquisitie Gezamenlijk stagiairs werven/opleiden Anders, namelijk …. 13. Bent u lid van een branchevereniging (vb. Hiswa), belangenvereniging (vb. Belangenvereniging Industriegebied Achtersluispolder), of ondernemersnetwerk (vb. Zaans ondernemerskoepel)? Organisatiegegevens II (cijfers) 14. NAW-gegevens van de organisatie (check) 15. Kunt u aangeven hoeveel de toegevoegde waarde (omzet minus aankopen en de door derden geleverde diensten) voor uw organisatie bedraagt? 16. Hoe groot is uw bedrijf in termen van gemiddelde jaarlijkse omzet (2005- 2010)? [graag aanvinken] Tot €100.000 €1.000.000 – €2.500.000 €100.000 – €250.000 €2.500.000 – €5.000.000 €250.000 - €500.000 €5.000.000 – €5.000.000 €500.000 – €1.000.000 >€ 10.000.000 Betekenis en kansen nautische bedrijvigheid in de Zaanstreek – eindrapportage 32 Meer informatie? Martijn Jonker, (020) 531 4650, [email protected] Fotografie: Maurits Zeinstra
© Copyright 2024 ExpyDoc
