VOORONDERZOEK
Schoonhovenseveer - Langerak
AVG Explosieven Opsporing Nederland
Vestiging Heijen
De Grens 7
6598 DK Heijen
Tel. : 0485-802020
Fax : 0485-802084
Vestiging Waalwijk
Professor Asserweg 24
5144 NC Waalwijk
Tel. : 0416-700220
Website: www.explosievenopsporing.com
Algemeen e-mailadres: [email protected]
Postadres
Postbus 160
6590 AD Gennep
INHOUDSOPGAVE
1
INLEIDING ........................................................................................................................................... 6
1.1 AANLEIDING ................................................................................................................................................. 6
1.2 PROBLEEMSTELLING ......................................................................................................................................... 6
1.3 DOELSTELLING .............................................................................................................................................. 6
1.4 ONDERZOEKSGEBIED ...................................................................................................................................... 6
1.5 ONDERZOEKSMETHODE ................................................................................................................................... 7
1.5.1 Algemeen ....................................................................................................................................... 7
1.5.2 Inventarisatie bronnenmateriaal......................................................................................................... 7
1.5.3 Beoordeling bronnenmateriaal .......................................................................................................... 8
1.5.4 Verantwoording ............................................................................................................................... 8
1.5.5 Leeswijzer ....................................................................................................................................... 8
2
INVENTARISATIE BRONNENMATERIAAL ................................................................................................... 9
2.1 EERDER UITGEVOERDE ONDERZOEKEN .................................................................................................................. 9
2.1.1 Rapportages archief AVG ................................................................................................................. 9
2.1.2 Derden ........................................................................................................................................... 9
2.2 LITERATUUR................................................................................................................................................... 9
2.2.1 Meidagen 1940 .............................................................................................................................. 9
2.2.2 Luchtoorlog 1940-1945 (periode Duitse bezetting)............................................................................ 11
2.2.3 Duitse militaire maatregelen tijdens de bezetting ............................................................................... 12
2.2.4 Bevrijding mei 1945 ...................................................................................................................... 12
2.2.5 Naoorlogse geschiedenis................................................................................................................ 12
2.3 COLLECTIE STAFKAARTEN TOPOGRAFISCHE DIENST KADASTER TE ZWOLLE ..................................................................... 12
2.3.1 Geallieerde stafkaarten .................................................................................................................. 12
2.3.2 Duitse stafkaarten .......................................................................................................................... 13
2.3.3 Overig kaartmateriaal .................................................................................................................... 13
2.4 LUCHTFOTO’S ............................................................................................................................................. 13
2.4.1 Geraadpleegde luchtfoto’s ............................................................................................................. 13
2.4.2 Geogerefereerde luchtfoto’s ........................................................................................................... 15
2.4.3 Luchtfoto-interpretatie 1944-1945................................................................................................... 16
2.4.4 Luchtfoto-interpretatie huidige situatie ............................................................................................. 17
2.5 GEMEENTEARCHIEVEN ................................................................................................................................... 17
2.5.1 Luchtbeschermingsdienst ................................................................................................................ 18
2.5.2 Aangetroffen / geruimde CE en oorlogsschade ................................................................................. 18
2.6 NIEUWSBERICHTEN ....................................................................................................................................... 19
2.6.1 AVG collectie ................................................................................................................................ 19
2.7 EXPLOSIEVEN OPRUIMINGS DIENSTEN DEFENSIE (EODD) ........................................................................................ 19
2.7.1 Collectie ruimrapporten .................................................................................................................. 19
2.8 COLLECTIE MIJNENKAARTEN ............................................................................................................................ 19
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 2 van 46
2.9 NATIONAAL ARCHIEF ..................................................................................................................................... 20
2.9.1 Militair Gezag ............................................................................................................................... 20
2.9.2 Korps Hulpverleningsdienst en Bescherming Bevolking tegen Luchtaanvallen ........................................ 20
2.10 SEMI STATISCHE ARCHIEFDIENSTEN MINISTERIE VAN DEFENSIE (SSA) ........................................................................... 21
2.10.1 Archief Mijn- en Munitie Opruimings Dienst (MMOD) 1945-1947 ...................................................... 21
2.11 NEDERLANDS INSTITUUT VOOR OORLOGSDOCUMENTATIE (NIOD) ........................................................................... 21
2.11.1 Collecties Departement van Justitie en Generalkommissariat für das Sicherheitswesen ........................... 21
3
CHRONOLOGIE RELEVANTE GEBEURTENISSEN ..................................................................................... 23
3.1 INLEIDING .................................................................................................................................................. 23
3.2 CHRONOLOGIE ........................................................................................................................................... 23
3.2.1 Meidagen 1940 ............................................................................................................................ 23
3.2.2 Duitse bezetting ............................................................................................................................. 23
3.2.3 Bevrijding mei 1945 ...................................................................................................................... 23
3.2.4 Naoorlogse CE-ruimingen .............................................................................................................. 24
4
BEOORDELING BRONNENMATERIAAL .................................................................................................. 25
4.1 INDICATIE VAN EXPLOSIEVEN IN HET ONDERZOEKSGEBIED ......................................................................................... 25
4.2 LEEMTEN IN KENNIS BRONNENMATERIAAL ............................................................................................................. 25
4.3 SOORT, VERSCHIJNINGSVORM EN AANTALLEN CE .................................................................................................. 25
4.3.1 Duikbombardementen ‘Pin Point Target’ .......................................................................................... 26
4.4 AANTAL MOGELIJK AAN TE TREFFEN EXPLOSIEVEN ................................................................................................... 26
4.5 HORIZONTALE EN VERTICALE BEGRENZING VERDACHT GEBIED .................................................................................... 26
4.5.1 Verdacht gebied (afwerpmunitie) .................................................................................................... 26
5
VASTSTELLEN OPSPORINGSGEBIED ...................................................................................................... 29
5.1.1 Aangeleverde documenten ............................................................................................................. 29
5.1.2 Toekomstige werkzaamheden ......................................................................................................... 29
5.1.3 Definitie opsporingsgebied ............................................................................................................. 31
5.1.4 In het verleden uitgevoerde werkzaamheden ..................................................................................... 31
5.1.5 Dijkverbetering 1995 ..................................................................................................................... 34
5.1.6 KLIC-meldingen ............................................................................................................................. 35
5.1.7 Vaststellen opsporingsgebied .......................................................................................................... 36
6
CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN ........................................................................................................ 37
6.1 CONCLUSIE ................................................................................................................................................ 37
6.2 ADVIES VERVOLGTRAJECT ................................................................................................................................ 37
6.3 BRONNENLIJST ............................................................................................................................................ 39
6.3.1 Archieven ..................................................................................................................................... 39
6.3.2 Literatuur ...................................................................................................................................... 39
6.3.3 Websites ....................................................................................................................................... 39
6.3.4 Documenten en kaarten ................................................................................................................. 39
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 3 van 46
6.4 CERTIFICAAT WSCS-OCE ............................................................................................................................. 41
6.5 RICHTLIJNEN WSCS-OCE AFBAKENING VERDACHTE GEBIEDEN ................................................................................. 42
6.6 PRESENTATIEKAART VERZAMELDE HISTORISCHE FEITEN .............................................................................................. 44
6.7 CE-BODEMBELASTINGKAART (VERDACHT GEBIED) .................................................................................................. 45
6.8 KAART OPSPORINGSGEBIED ............................................................................................................................. 46
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 4 van 46
Distributielijst
- AVG Explosieven Opsporing Nederland
- Waterschap Rivierenland
Dit document is bestemd voor de opdrachtgever.
Alle rechten voorbehouden.
Niets uit deze rapportage mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur.
(Artikel 16 Auteurswet 1912). Het is de opdrachtgever toegestaan voor intern gebruik kopieën te maken
zonder voorafgaande toestemming van de auteur.
Voor informatie, vragen of suggesties:
AVG Explosieven Opsporing Nederland
De Grens 7
6598 DK Heijen
Tel 0485-802020
Fax 0485-802084
Website: www.explosievenopsporing.com / www.uxo.eu
E-mail: [email protected]
Opdrachtgever
Waterschap Rivierenland
Rapport
Naam
Versie
Datum
Vrijgegeven door:
Paraaf:
1462018-VO-04
VO Schoonhovenseveer - Langerak
Opgesteld door:
Paraaf:
Wouter van den Brandhof, MA (historicus)
1462018-VO-04
Concept
30 juni 2014
M.A. Abee (afdelingshoofd OCE)
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 5 van 46
1 INLEIDING
1.1
Aanleiding
AVG Explosieven Opsporing Nederland (hierna: AVG) heeft in opdracht van Waterschap Rivierenland een
vooronderzoek naar de aanwezigheid van conventionele explosieven (hierna: CE) uitgevoerd ter plaatse van
de projectlocatie ‘Schoonhovenseveer – Langerak’, gelegen bij Nieuwpoort en Langerak. Hier worden in de
toekomst diverse bodemingrepen uitgevoerd (zie afbeelding 1). Het betreft een dijkverbeteringsproject, wat
inhoudt dat zwakke gedeeltes van de dijk worden verbeterd. De werkzaamheden worden door een aannemer conform een Design & Construct contract uitgevoerd. 1
1.2
Probleemstelling
Er kunnen als gevolg van gevechtshandelingen CE in het onderzoeksgebied zijn achtergebleven. Er ontstaat
bij het spontaan aantreffen van CE uit de Tweede Wereldoorlog mogelijk een verhoogd veiligheidsrisico.
Onbedoelde detonaties kunnen bij de uitvoering van werkzaamheden in het ergste geval leiden tot dodelijk
letsel en zware schade aan materieel en omgeving. Spontane CE vondsten kunnen resulteren in meerwerkkosten door stagnatie van de uitvoeringswerkzaamheden.
1.3
Doelstelling
Het doel van het vooronderzoek is om aan de hand van een breed scala aan historisch feitenmateriaal een
zo genuanceerd mogelijk beeld met betrekking tot het onderzoeksgebied in de Tweede Wereldoorlog te
verkrijgen. Aan de hand van deze gegevens wordt een antwoord gegeven op de vraag of en zo ja in welke
delen van het onderzoeksgebied er sprake is van een verhoogd risico op het aantreffen van CE. Er zal daarnaast worden ingegaan op de te verwachten soort(en) CE, de verschijningsvorm en de mogelijke hoeveelheid. Het onderzoek resulteert in een horizontale en verticale afbakening van het verdachte gebied door
middel van GIS kaartmateriaal en het advies om de werkzaamheden onder reguliere omstandigheden uit te
voeren, of om vervolgstappen te zetten in de vorm van de (projectgebonden) risicoanalyse.
1.4
Onderzoeksgebied
Het onderzoeksgebied bestaat uit een viertal deellocaties: ‘Veersedijk, Langerak-West, Het Wiel en WaalOost’, allen gelegen ter plaatse van de Lekdijk. Nabijgelegen plaatsen zijn Nieuwpoort en Langerak.
1
http://www.dijkverbetering.waterschaprivierenland.nl/projecten/schoonhovenseveer_-
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 6 van 46
Afb.1.- Begrenzing onderzoeksgebied (paars omlijnd)
1.5
Onderzoeksmethode
1.5.1
Algemeen
Bij het vooronderzoek worden literatuur en historische bronnen verzameld en gestructureerd geordend. Het eindresultaat is een rapportage met een bijbehorende CE-bodembelastingkaart. Het vooronderzoek dient conform de WSCS-OCE te worden uitgevoerd.2
1.5.2
Inventarisatie bronnenmateriaal
Het bronnenonderzoek vindt plaats op basis van een inventarisatie van:


Gebeurtenissen die hebben geleid tot de mogelijke aanwezigheid van CE (indicaties);
Gebeurtenissen die hebben geleid tot de verwijdering van CE (contra-indicaties).
Wij hebben in kader van dit onderzoek de volgende archieven en collecties geraadpleegd:
 Explosieven Opruimings Dienst (EOD): in het archief van de EOD te Soesterberg zijn ruimrapporten van CE aanwezig. Deze rapporten, ook wel bekend als UO’s, beslaan een periode van de jaren ’70 tot heden. Aan de hand van deze bronnen kan worden vastgesteld waar in het verleden
verschillende typen CE zijn geruimd c.q. verwijderd. Een andere belangrijke informatiebron zijn de
gedigitaliseerde mijnenkaarten. Deze bronnen geven inzicht in de hoeveelheid gelegde, geruimde
en vermiste mijnen
 Universiteit van Wageningen en het Kadaster te Zwolle: de geallieerde luchtfoto’s uit de Tweede
Wereldoorlog zijn een zeer belangrijke informatiebron. Luchtfoto’s kunnen informatie geven met
betrekking tot inslaglocaties van afwerpmunitie, loopgraven, stellingen etc
2
Werkveldspecifiek certificatieschema voor het systeemcertificaat ‘Opsporen CE’
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 7 van 46
 Gemeentearchief en Provinciaal Archief: de gemeentearchieven van de voormalige gemeenten
Langerak en Nieuwpoort, alsmede het Provinciaal Archief (ondergebracht bij het Nationaal Archief
te ‘s-Gravenhage) bevatten informatie met betrekking tot de Luchtbeschermingsdienst, oorlogsschade, naoorlogse CE-ruimingen en gesneuvelden
 Archief AVG: in dit archief zijn documenten uit binnen- en buitenlandse archieven aanwezig, alsmede een selectie van Nederlandse en geallieerde gevechtsverslagen uit de jaren 1940 en 19441945
 Database AVG: de AVG database en de boeken- en tijdschriftencollectie. Dit betreft een grote
hoeveelheid literatuur en documentatie over plaatsen door geheel Nederland in de Tweede Wereldoorlog
 Semi Statische Archiefdiensten (voorheen Centraal Archieven Depot) te Rijswijk: hier zijn documenten van de Mijn- en Munitie Opruimingsdienst ondergebracht. De Mijn- en Munitie- Opruimingsdienst was in de jaren direct na de Tweede Wereldoorlog belast met de ruiming van CE en is één
van de voorgangers van de huidige Explosieven Opruimings Dienst Defensie
 Koninklijke Bibliotheek te ’s Gravenhage: in deze bibliotheek is een uitgebreide naoorlogse krantencollectie ondergebracht, met o.a. artikelen betreffende de ruiming van CE
1.5.3
Beoordeling bronnenmateriaal
In deze fase van het vooronderzoek worden de indicaties en contra-indicaties uit het bronnenonderzoek beoordeeld. Op basis van deze gegevens wordt gemotiveerd vastgesteld of er sprake is van een
van een op CE verdacht gebied. Indien er sprake is van een verdacht gebied, dan wordt tevens bepaald: de (sub)soort, de mogelijke aantallen en de verschijningsvorm van de vermoedelijk aanwezige
CE, alsmede de horizontale en verticale afbakening van het verdachte gebied.
Bij de beoordeling van bronnenmateriaal is gebruikgemaakt van het geografisch informatie systeem
(GIS). De indicaties en contra-indicaties zijn vertaald naar een locatie in het RD-coördinatenstelsel en
verwerkt in GIS. De GIS dataset wordt mede gebruikt om te beoordelen of het onderzoeksgebied, of
delen daarvan, verdacht is op de mogelijke aanwezigheid van CE.
1.5.4
Verantwoording
Het vooronderzoek is tot stand gekomen dankzij de volgende personen:
 Dhr. W. van den Brandhof, MA (historicus): uitvoering van het vooronderzoek;
 Dhr. P.P.M. Gieben (information manager): GIS kaartmateriaal;
 Dhr. M.A. Abee (afdelingshoofd OCE): interne beoordeling opzet en inhoud rapportage;
 Dhr. J.W.J. de Beer (manager OCE): interne beoordeling opzet en inhoud rapportage.
1.5.5
Leeswijzer
Hoofdstuk 2 bevat de resultaten van het literatuur- en het archiefonderzoek.
In hoofdstuk 3 zijn de relevante indicaties en contra-indicaties chronologisch geordend in een lijst van
gebeurtenissen. In dit hoofdstuk is tevens bepaald of de lijst met gebeurtenissen voldoende indicaties
bevat, waaruit blijkt dat ter plaatse van de onderzoekslocatie mogelijk CE aanwezig zijn.
Hoofdstuk 4 is het resultaat van de beoordeling van bronnenmateriaal. De bij hoofdstuk 4 behorende
historische feitenkaart is opgenomen in bijlage 6.4.
Conclusies en aanbevelingen komen aan de orde in hoofdstuk 5.
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 8 van 46
2 INVENTARISATIE BRONNENMATERIAAL
2.1
Eerder uitgevoerde onderzoeken
2.1.1
Rapportages archief AVG
Dit vooronderzoek is een update van het project met het projectnummer 296218:


‘Probleeminventarisatie Rivierenland. Een onderzoek naar de aanwezigheid van conventionele
explosieven’ d.d. 18 november 2009
‘Probleemanalyse Rivierenland. Een onderzoek naar de aanwezigheid van conventionele explosieven’ d.d. 18 november 2009
De twee bovenstaande rapportages werden definitief gemaakt toen de BRL-OCE nog van kracht was.
De BRL-OCE is per 1 juli 2012 door de WSCS-OCE vervangen, met als consequentie dat de vereisten voor de afbakening van CE verdachte gebieden zijn veranderd c.q. verfijnd. De WSCS-OCE voorziet daarnaast in een uitbreiding van de te raadplegen archieven.
2.1.2
Derden
Er zijn in het AVG archief geen door civiele explosieven opruimingsbedrijven uitgevoerde vooronderzoeken in of nabij het onderzoeksgebied ‘Schoonhovenseveer – Langerak’ beschikbaar.
2.2
Literatuur
2.2.1
Meidagen 1940
Algemeen kader Duitse inval mei 1940
De 6. en de 18. Armee vielen op 10 mei 1940 Nederland binnen in kader van het door Hitler bevolen Fall Gelb. De 6. Armee trok door het zuidelijk deel van Nederland richting het Albertkanaal.
De hoofdaanval van de 18. Armee was gericht op de Moerdijkbruggen die door Duitse parachutisten (Fallschirmjäger) waren veroverd. De Moerdijkbruggen waren de toegangspoort naar Vesting
Holland waar het Nederlandse opperbevel, koningin Wilhelmina en de regering zetelden.
Nederland was van groot belang voor de Luftwaffe (de Duitse luchtmacht). De Nederlandse vliegvelden konden worden gebruikt voor de strijd tegen Groot-Brittannië. Nederland was tegelijkertijd
een door de Duitsers gebruikte bufferzone, bedoeld om het Ruhrgebied tegen vijandelijke luchtaanvallen te verdedigen.
Het onderzoeksgebied lag niet binnen de regio waar Duitse luchtlandingen werden uitgevoerd en
bevond zich evenmin in de nabijheid van de belangrijkste aanvalsassen van de 6. en de 18. Armee.
Er vonden op het grondgebied van Langerak niettemin een enkele gevechtshandeling plaats. De
noordelijke Langerakse watermolen, die langs de Nieuwpoortseweg stond, werd door een laag vliegend vliegtuig in brand geschoten.3 Daarnaast blijkt uit lokale literatuur dat Nederlandse militairen
hun geweren tegen de achterkant van het stadhuis te Nieuwpoort in tweeën sloegen. 4
G. Stigter, De Tweede Wereldoorlog in de kernen van de gemeente Liesveld (Goudriaan 1995) 11.
Ibidem, 17. Uit deze publicatie blijkt tevens dat Nederlandse soldaten van het 1 e Bataljon Pioniers van het
Depot Genietroepen in de mobilisatieperiode oefeningen uitvoerden op de wallen van Nieuwpoort. Er waren
3
4
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 9 van 46
Duitse vliegtuigen vielen in de ochtend van 13 mei 1940 kruitschepen bij het Schoonhovenseveer
aan, waardoor er één schip zonk. ’s Middags werd opnieuw een luchtaanval uitgevoerd.
Afb.2 – Vermelding betreffende de luchtaanval op de watermolen van Langerak d.d. 11 mei 1940. Bron afbeelding: ‘Meldingen betreffende luchtaanvallen in het tijdvak van 10 t/m 14 mei 1940’ (archief AVG).
Afb.3 – Vermelding betreffende de luchtaanval op kruitschepen bij ‘Schoonhovenscheveer’ d.d. 13 mei 1940.
Bron afbeelding: ‘Meldingen betreffende luchtaanvallen in het tijdvak van 10 t/m 14 mei 1940’ (archief AVG).
Afb.4 – Vermelding betreffende de luchtaanval op de watermolen van Langerak d.d. mei 1940. Bron afbeelding: ‘Meldingen betreffende luchtaanvallen in het tijdvak van 10 t/m 14 mei 1940’ (archief AVG).
Een getuige omschrijft de luchtaanval op de kruitschepen als volgt ‘Intussen moesten wij proberen
de Lek over te komen. Dat moest bij het pontveer Nieuwpoort-Schoonhoven. Toen wij daar aankwamen was er plotseling groot alarm. Wij vluchtten een huis binnen en kort daarop hoorden wij
dreunende slagen. Twee Nederlandse kruitschepen, die vlak bij het pontveer aan de wal lagen,
werden door Duitse bommenwerpers gebombardeerd. Beide schepen gingen volledig de lucht in’.5
Op dezelfde dag werd ook een Nederlands hospitaal gebombardeerd, dat vervolgens zonk.
De gedenkrol van de Koninklijke Marine vermeldt: ‘Op 13 mei 1940 kwam de dienstplichtige ma-
troos H. Steenbergen van het Depot Vaartuigendienst Amsterdam om het leven. Hij was gedetacheerd aan boord van het hospitaalschip ‘Disponibel’ van de Pontonniers. Dat schip was op de Lek
nabij Schoonhoven door de Duitsers in brand geschoten en gezonken’.6
Het laatstgenoemde feit wordt op de website van Zuidfront-Holland – mei 1940 verder uiteengezet:
‘Het hospitaalschip – dat in die dagen nauwelijks herkenbaar als zodanig dienst deed – werd op 13
mei 1940 door een Duitse duikbommenwerper gezien en aangevallen. Het schip bevond zich toen
bij Schoonhoven.’7
in de twee bolwerken van de zuidelijke wallen twee houten barakken gebouwd: één bij het kerkhof en één
aan de Langerakse kant.
5
http://www.oorlogsslachtoffersgemeentegeldermalsen.nl/oorlogsjaren in Beesd/evacuatie beesd.htm
6
H. Floor, Gedenkrol van de Koninklijke Marine 1939-1962 (Veteraneninstituut/Stichting Karel Doorman
Fonds)
7
http://www.zuidfront-holland1940.nl/index.php?page=nieuwsberichten-2013
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 10 van 46
2.2.2
Luchtoorlog 1940-1945 (periode Duitse bezetting)
In de onderstaande overzichten zijn gegevens met betrekking tot de luchtoorlog in de jaren 19401945 verwerkt. Uit deze informatie blijkt dat er bij Schoonhoven meerdere tactische luchtaanvallen
werden uitgevoerd op schepen in de Lek.
Datum
3 juli 1940
Datum
26/27 juni 1940
3 juli 1940
5 september 1944
Datum
Mei 1940
13 mei 1940
3 oktober 1941
16 april 1944
September 1944
September 1944
2 december 1944
Datum
3 oktober 1941
1462018-VO-04
Bron: T. Eversteijn Bombardementen en verongelukte vliegtuigen in de periode
10 mei 1940 - 5 mei 1945 (1990)
Bombardement door twee Blenheims Mk IV op Schoonhoven. Getroffen werden
binnenschepen in de Lek.
Bron: G.J. Zwanenburg, En nooit was het stil….Kroniek van een Luchtoorlog. Deel 1 &
2.(Den Haag 1990/1992)
Zes Albacores legden ‘W’-bommen in de kanalen tussen Nieuwpoort en Willemstad
(deel 1, p.50. N.B. dit betreft vermoedelijk Nieuwpoort in België!)
Bomber Command. Twee Blenheims deden een aanval op binnenschepen in de Lek bij
Schoonhoven, maar resultaten werden hier niet waargenomen (deel 1, p.57)
AEAF. Schweeps door Spitfires. Er werd bij Schoonhoven een aanval uitgevoerd op een
klein stoomschip (deel 2, p. 291)
Bron: G. Stigter, De Tweede Wereldoorlog in de kernen van de gemeente Liesveld
(Goudriaan 1995)
De achtkante molen van de polder Langerak langs de provinciale weg werd in brand
geschoten (p.73)
Een Duits vliegtuig laat bommen vallen in het Rietgors, bij de kom van Groot-Ammers
(p.42)
Gelekenes wordt het doelwit van een Brits bombardement. In een boomgaard naast het
perceel Lekdijk A51 van de fam. Slob komen vier brisantbommen terecht die allen zijn
ontploft (p.45)
De bestelauto van bakker Van der Heul werd op de weg tussen Nieuwpoort en Schelluinen door een geallieerd vliegtuig beschoten en totaal vernield (p.31)
Spitfires voeren beschietingen uit op de Lek om de Duitse bevoorrading per schip onmogelijk te maken. De Lekboot van de Rederij op de Lek is hier het slachtoffer van. Eén
passagier raakt bij deze beschieting gewond (p.52)
De haven van Groot-Ammers is het doelwit van Britse jachtvliegtuigen. Enige benzinetanks doorzeefd met kogels, een loods gaat in vlammen op (p.52)
De lege benzinetanks van de firma Broere [in Groot-Ammers?] zijn het doelwit van een
Brits bombardement. Er worden 2 woonhuizen verwoest, enkele andere huizen worden
beschadigd (p.56)
Bron: A. Korpel, De Waard in oorlogstijd I. De Alblasserwaard tussen 1940 en 1945
(Alblasserdam 1983)
Bij landbouwer Slob te Gelkenes vallen enkele bommen. Ze zijn afkomstig van een
Britse bommenwerper die op de huid wordt gezeten door Duitse jagers. De bommen
veroorzaken slechts een aantal grote kraters: ‘Op het moment dat ik het geluid van
enige neervallende en ontploffende bommen hoor, begeef ik mij onmiddellijk in de
richting van waaruit dit geluid komt. Ik zie dat in een boomgaard liggende naast het
perceel Lekdijk A51, welke woning-boerderij bewoond wordt door Maarten Slob en
diens gezin, vier brisantbommen zijn terecht gekomen, die allen, gezien de bomtrechters, zijn ontploft’. (p.31-32, 45)
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 11 van 46
Sheet
Datum
Tijd
Type vliegtuig
SQN/Wing
/ Group
Coördinaat
1513
7/8-9-1944
13 Mosquitos
2nd Group
E.0175
1956
28-10-1944
33 Mosquitos
140 Wing
E.0276
2315
29-12-1944
4 Spitfires
127/132
E.0275
2529
09-2-1945
23.00 –
04.35
22.49 –
06.20
14.21 –
16.32
08.1813.08
16 Mosquitos
and Spitfires
2/ 268/35
E.0275
Beschrijving Daily Log 2nd TAF
Bombs on railway lights, fire beside
Railway.8
E.0276 strafed 4 barges and steamer
moving West. Strikes seen.9
Steamer strafed at E.0275, pulled into
bank and stopped.
Tac/R and Photo/R. 2 tugs and 1
floating crane damaged at E.0275.
Operations Record Book 2nd Squadron d.d. 9 februari 1945:
AREA SCHOUWEN-KATWIJK-LANGERAAR-SCHOONHOVEN-HERTOGENBOSCH. E0275 1 tug
towing 4 barges also 1 tug towing a floating crane E. all attacked. Strikes seen on both tugs &
crane. First tug went to N. bank and second tug and crane went to S.Bank.
2.2.3
Duitse militaire maatregelen tijdens de bezetting
Het Schoonhovenseveer werd in 1945 bewaakt door Oekraïnse vrijwilligers in Duitse krijgsdienst.
Vrijwel geen enkele burger mocht de Lek oversteken.10 Langs de Poortseweg en de Lekdijk [te Langerak?] waren schuilgaten gegraven.11
2.2.4
Bevrijding mei 1945
Het onderzoeksgebied werd bevrijd na de Duitse capitulatie in mei 1945. Er hebben hier derhalve in
het laatste oorlogsjaar geen grondgevechten plaatsgevonden.
2.2.5
Naoorlogse geschiedenis
Er zijn geen gegevens met betrekking tot de naoorlogse geschiedenis bekend.
2.3
Collectie stafkaarten Topografische Dienst Kadaster te Zwolle
2.3.1
Geallieerde stafkaarten
Het onderzoeksgebied staat op de stafkaart, Schoonhoven sheet 4 N.W. (First Edition 1944) met het
Nord de Guerre coördinatenstelsel. Deze kaart heeft een schaal van 1:25.000 en het onderzoeksgebied ligt op een elftal kaartvierkanten. Er zijn in het AVG archief geen defence overprint kaarten van
het onderzoeksgebied aanwezig.
8
9
Mogelijk klopt de letter voor de coördinaat niet, want langs de Lek liep geen spoorlijn.
Deze aanval vond plaats ter hoogte van Schoonhoven.
10
11
Stigter, De Tweede Wereldoorlog in de kernen van de gemeente Liesveld, 33.
Ibidem, 80-81.
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 12 van 46
Afb.5 - Geallieerde stafkaart van het onderzoeksgebied, gepositioneerd door middel
van GIS. Paars omlijnd: onderzoeksgebied
2.3.2
Duitse stafkaarten
Er zijn in het AVG archief twee Duitse stafkaarten aanwezig die het onderzoeksgebied dekken. Dit zijn
de Topografische Karte der Niederlande 1:50.000, Truppenkarte 38 West Gorinchem (uitgave mei
1943) en 38 Ost Gorinchem (uitgave maart 1941). Op deze stafkaarten staan geen relevante gegevens vermeld.
2.3.3
Overig kaartmateriaal
In het AVG archief zijn geen andere relevante kaarten aanwezig.
2.4
Luchtfoto’s
2.4.1
Geraadpleegde luchtfoto’s
Het archief van de Afdeling Speciale Collecties van de Wageningen Universiteitsbibliotheek is in kader
van dit vooronderzoek geraadpleegd. Dit archief bevat circa 93.000 luchtverkenningfoto’s, die zijn
gemaakt door de Royal Air Force (RAF) en United States Army Air Forces (USAAF) tijdens de Tweede
Wereldoorlog. Hier zijn de volgende relevante luchtfoto’s van het onderzoeksgebied aanwezig:
12
Datum
Vlucht
Fotonummer
Kwaliteit12
Collectie
19 september 1944
27
4076
B
19 september 1944
27
4077
B
24 december 1944
286
3024
B
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Geallieerde kwalificatie van fotokwaliteit. A = goed, B = matig, C = slecht.
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 13 van 46
Datum
Vlucht
Fotonummer
Kwaliteit12
Collectie
Collecties
24 december 1944
286
3027
B
24 december 1944
286
3029
B
24 december 1944
286
3031
B
24 december 1944
286
3032
A
24 december 1944
286
3034
B
24 december 1944
286
4024
B
5 januari 1945
257
4099
22 januari 1945
15
3151
A
22 januari 1945
15
3098
A
22 januari 1945
15
3049
A
22 januari 1945
15
4051
A
22 januari 1945
15
3021
A
3 februari 1945
274
3065
B
3 februari 1945
274
4032
B
3 februari 1945
274
3016
B
3 februari 1945
274
4066
B
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Het archief van de Topografische Dienst te Zwolle is eveneens geraadpleegd. Dit archief bevat circa
110.000 luchtverkenningfoto’s uit de oorlogsperiode, gemaakt door de RAF en USAAF. Het archief
bestaat ook deels uit voor- en naoorlogse luchtfoto’s. Hier zijn de volgende relevante luchtfoto’s van
het onderzoeksgebied aanwezig:
13
Datum
Vlucht
Fotonummer
Kwaliteit13
Collectie
24 februari 1945
106G4476
3037
A
Kadaster, Zwolle
24 februari 1945
106G4476
3038
A
Kadaster, Zwolle
24 februari 1945
106G4476
4037
A
Kadaster, Zwolle
Geallieerde kwalificatie van fotokwaliteit. A = goed, B = matig, C = slecht.
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 14 van 46
2.4.2
Geogerefereerde luchtfoto’s
De luchtfoto’s zijn als categorie A en B gekwalificeerd. Dat betekent dat een deel van de verkrijgbare
luchtfoto’s een kleine kwalitatieve beperking heeft voor wat betreft luchtfoto interpretatie. De onderstaande luchtfoto’s zijn geogerefereerd in GIS:
14
Datum
Vlucht
Fotonummer
Kwaliteit14
Collectie
19 september 1944
27
4076
B
19 september 1944
27
4077
B
24 december 1944
286
3024
B
24 december 1944
286
3027
B
24 december 1944
286
3029
B
24 december 1944
286
3031
B
24 december 1944
286
3032
A
24 december 1944
286
3034
B
24 december 1944
286
4024
B
5 januari 1945
257
4099
22 januari 1945
15
3151
A
22 januari 1945
15
3098
A
22 januari 1945
15
3049
A
22 januari 1945
15
4051
A
22 januari 1945
15
3021
A
3 februari 1945
274
3065
B
3 februari 1945
274
4032
B
3 februari 1945
274
3016
B
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Ibidem.
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 15 van 46
Datum
Vlucht
Fotonummer
Kwaliteit14
Collectie
Collecties
3 februari 1945
274
4066
B
24 februari 1945
106G4476
3037
A
Universiteit Wageningen, afd. Speciale
Collecties
Kadaster, Zwolle
24 februari 1945
106G4476
3038
A
Kadaster, Zwolle
24 februari 1945
106G4476
4037
A
Kadaster, Zwolle
Afb.6- Luchtfoto’s van het onderzoeksgebied. De collage is samengesteld met luchtfoto’s uit 1944 en 1945 die zijn
gepositioneerd door middel van GIS.
2.4.3
Luchtfoto-interpretatie 1944-1945
Een belangrijk selectiecriterium voor de luchtfoto’s uit de Tweede Wereldoorlog is de opnamedatum.
De voorkeur ging primair uit naar ‘jonge’ luchtfoto’s met een zo laat mogelijke opnamedatum uit de
Tweede Wereldoorlog, dat wil zeggen: luchtfoto’s die na de belangrijkste gevechtshandelingen zijn
gemaakt. Er is daarnaast rekening gehouden met de kwaliteit van de luchtfoto’s, alsmede de schaal.
Er kan naar aanleiding van de luchtfotoanalyse worden geconcludeerd dat er geen sporen van gevechtshandelingen in het onderzoeksgebied zichtbaar zijn. Daarbij dient wel opgemerkt te worden dat
hoge waterstanden van de Lek mogelijk aanwezige sporen van gevechtshandelingen kunnen maskeren.
Binnen de vestigingsmuren van Schoonhoven zijn enkele schuilinrichtingen zichtbaar. Bij de overige
delen van het onderzoeksgebied zijn geen bijzonderheden waargenomen.
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 16 van 46
2.4.4
Luchtfoto-interpretatie huidige situatie
Het onderzoeksgebied in de huidige situatie is geanalyseerd met behulp van google maps, google
earth en bing maps. Uit een vergelijking van deze luchtfoto’s met de in paragraaf 2.4.3. besproken
exemplaren blijkt, dat met name Nieuwpoort aan de oostzijde van de Stadswallen is uitgebreid. Er zijn
langs de Lekdijk verschillende panden gesloopt en nieuwe gebouwen geplaatst. De dijk is op meerdere plaatsten versterkt door de dijk te verbreden of door steen/beton versterkingen.
Afb.7- Luchtfoto uitsnede van het onderzoeksgebied. Op de luchtfoto d.d. 24 december 1944 zijn enkele markeringen geplaatst met een wasco stift. Het pontveer van Schoonhoven is duidelijk zichtbaar.
2.5
Gemeentearchieven
Het onderzoeksgebied lag in de Tweede Wereldoorlog in de volgende voormalige gemeenten:
Voormalige gemeente Langerak
Voormalige gemeente Nieuwpoort


Als gevolg van de centrumfunctie van Nieuwpoort zijn de archieven van Nieuwpoort, Langerak en GrootAmmers vermengd geraakt.15
Bij het gemeentearchief van de voormalige gemeente Langerak werden de volgende inventarisnummers
geraadpleegd:
Archief gemeente Langerak, 1936-1985 (Regionaal Archief Dordrecht)
825 - Strafverordening van de burgemeester betreffende de regeling tot het inleveren van voorwerpen afkomstig
van vliegtuigen en het verbod tot het verlenen van ondersteuning aan van Duitsland afkomstige vijandelijke
vliegeniers
826 - Processen-verbaal van de Marechaussee post Nieuwpoort namens het hoofd van de Luchtbeschermingsdienst betreffende de aangifte van gevonden voorwerpen afkomstig van vliegtuigen en postduiven
15
Periode
1943
1943-1944
Bron: inventaris gemeente Nieuwpoort
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 17 van 46
Archief gemeente Langerak, 1936-1985 (Regionaal Archief Dordrecht)
910 - Stukken betreffende de inventarisatie van oorlogsschade aan gebouwen binnen de gemeente
Periode
1941-1954
Bij het gemeentearchief van de voormalige gemeente Nieuwpoort werden de volgende inventarisnummers
geraadpleegd:
Archieven van de gemeente Nieuwpoort, (1904) 1936-1985 (1988) (Regionaal Archief Dordrecht)
1489 - Verslagen voor de Nederlandse Vereniging voor luchtbescherming afdeling Nieuwpoort, Langerak en
Groot-Ammers
1599 - Stukken betreffende de inventarisatie van het oorlogsgeweld aan gebouwen binnen de gemeente
1600 - Stukken betreffende de zorg voor oorlogsslachtoffers en gerepatrieerden
2.5.1
Periode
1941
1945-1951
1956-1965
Luchtbeschermingsdienst
Er zijn in het gemeentearchief documenten van de Luchtbeschermingsdienst aanwezig. De Luchtbeschermingsdienst was tijdens de Tweede Wereldoorlog onder andere verantwoordelijk voor het geven
van luchtalarm bij bombardementen, het controleren van verduisteringsmaatregelen en het opnemen
van schade na uitgevoerde bombardementen en vliegtuigbeschietingen.
In het onderstaande overzicht zijn gegevens met betrekking tot de Luchtbeschermingsdienst opgenomen. Deze vermeldingen hebben geen betrekking op het onderzoeksgebied.
Datum
20 juni 1943
17 maart 1944
4 november 1944
Datum
6 september 1944
16 september 1944
2.5.2
Gebeurtenis (voormalige gemeente Nieuwpoort)
Een landarbeider heeft een luchtballon met twee blikken bussen op het bureau van de postcommandant van de marechaussee te Nieuwpoort gedeponeerd. De vondst werd gedaan op een niet
nader omschreven stuk hooiland te Nieuwpoort. Een onderzoek ter plaatse leverde geen andere
voorwerpen op. Eén van de twee bussen bleek leeg te zijn en de vinder was van mening dat zijn
vondst afkomstig was van een Brits vliegtuig.
In de polder Langerak, in het weiland achter de Waal, werd in de middag een onbekend aantal
voorwerpen afgeworpen. Dit waren vermoedelijk lege brandstoftanks van een vliegtuig, omdat zij
een sterke ‘benzinelucht’ verspreidden.
Er wordt in schaderapporten gesproken over schade aan Lekdijk nummer 2, aangericht op 4
november 1944.
Gebeurtenis (voormalige gemeente Langerak)
Op de Lek werd het motorschip ‘Animo’ door vliegtuigen beschoten. Uit het betreffende document
kan niet worden afgeleid waar dit schip zich op dat moment exact bevond; er wordt evenmin
vermeldt over het Britse of Amerikaanse jagers waren.
Bestelauto op de weg van Nieuwpoort naar Schelluinen door vliegtuigen onder vuur genomen,
waardoor deze totaal werd vernield.
Aangetroffen / geruimde CE en oorlogsschade
In het onderstaande overzicht zijn gegevens met betrekking tot CE en oorlogsschade opgenomen. De
vetgedrukte vermelding heeft betrekking op het onderzoeksgebied.
Datum
Gebeurtenis (voormalige gemeente Nieuwpoort)
Geen datumvermelding
Schade in Langerak ontstaan als gevolg van vliegtuigbommen. Een boerderij en schuur aan de
Lekdijk met het toenmalige nummer 1 werden zwaar beschadigd. De voorgevel, glaswerk en delen
van het interieur vernield. Van een boerderij, gelegen aan de Lekdijk met het toenmalige nummer
1a, scheurde de voorgevel en was na het bombardement het dak geheel beschadigd.
Er wordt in een rapport ingegaan op de oorlogsschade in de gemeente Langerak. Er wordt vermeld
dat er geen woningen, kerken, scholen, kantoren en fabrieken werden verwoest of beschadigd. Er
waren enkel herstelkosten voor de twee boerderijen aan de Lekdijk, waarvan vooral de woongedeelten ernstig waren beschadigd. Zeker is dat er één bombardement is geweest, waardoor twee boerderijen aan de Lekdijk werden beschadigd.
11 juni 1945
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 18 van 46
Datum
Periode na de
Tweede Wereldoorlog
2.6
Gebeurtenis (voormalige gemeente Nieuwpoort)
De gemeente Nieuwpoort inventariseerde de schade aan onroerend goed. Er werd geconcludeerd
dat er geen woonpanden, woningen of andere bouwwerken beschadigd waren geraakt als gevolg
van gevechtshandelingen.
Nieuwsberichten
2.6.1
AVG collectie
De collectie CE gerelateerde nieuwsberichten is in het AVG bedrijfsarchief is geraadpleegd. In dit archief zijn geen berichten gevonden die betrekking hebben op het onderzoeksgebied en/of de nabije
omgeving.
2.7
Explosieven Opruimings Diensten Defensie (EODD)
2.7.1
Collectie ruimrapporten
De EODD houdt sinds 1970 heeft meldingen van aangetroffen CE bij. Deze meldingen zijn tot 1992
als melding opdracht en ruim rapport (MORA) en na 1992 als uitvoeringsopdracht (UO) gearchiveerd. AVG heeft het overzicht van relevante MORA’s en UO’s van Langerak en Nieuwpoort opgevraagd. Er is in dit overzicht een tweetal melding opgenomen dat mogelijk relevant is voor dit vooronderzoek. Deze vermelding staan in het onderstaande overzicht vetgedrukt weergegeven (er bleek in
één geval geen sprake te zijn van een explosief):
2.8
MORA / UO
Locatie (Langerak)
Vondst
19861879
19892311
Julianastraat 10 Langerak (in de schuur, ligt tussen oud
ijzer)
Langerak in uiterwaard v.d. Lek
Brisantgranaat van 7.5 cm Oud-Hollands
zonder ontsteker (nokken projectiel)
Vermoedelijke olietank van een schip
MORA / UO
Locatie (Nieuwpoort)
Vondst
19830333
firma de Boer betoncentrale Groot-Ammers
19830401
betonfabriek de Boer, Schoonhovenseveer
19710520
Nieuwpoortseweg 72, Buro
1 brisantgranaat van 12 cm mortier met schokbuis
3 brisantgranaten mortier 12 cm Duits. Er kon
niet worden vastgesteld of deze CE wel/niet
verschoten waren
1 mortiergranaat
19732536
Prov. Weg 38 KM paal 4.1, Nieuwpoort (granaat ligt
op de weg)
1 brisantgranaat van 25 ponder met buis
Collectie mijnenkaarten
De collectie mijnenveldkaarten van de EODD is in kader van het vooronderzoek geraadpleegd. Dit geldt
ook voor de collectie mijnenveld leg- en ruimrapporten. Er lagen geen gedocumenteerde mijnenvelden in
het onderzoeksgebied.
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 19 van 46
2.9
Nationaal archief
2.9.1
Militair Gezag
Het Nationaal Archief in ’s-Gravenhage is de grootste openbare archiefinstelling in Nederland. Het
archief van het Militair Gezag van de Provincie Zuid-Holland is bij dit archief ondergebracht onder
het inventarisnummer 3.09.34. Er werd in de inventaris gezocht op de trefwoorden explosieven, mijnen, munitie en bommen. Dit resulteerde in de volgende treffers:
3.09.34. Archief van het Militair Gezag in Zuid-Holland, 1944-1947
Stukken betreffende de opsporing en opruiming van mijnen, bommen, munitie en
andere explosieven,1945
Stukken betreffende de opsporing en opruiming van mijnen, bommen, munitie en
andere explosieven, 1945
Stukken betreffende de opruiming van mijnen, munitie en andere explosieven,
1945
Stukken betreffende het in kaart brengen van mijnenvelden en het opruimen van
explosieven,1945
Stukken betreffende de opsporing en opruiming van mijnen, bommen, springstof
en andere explosieven, 1945
Stukken betreffende de opsporing en opruiming van mijnen, bommen, springstof en
andere explosieven, 1945
Stukken betreffende de opruiming van mijnen, munitie en andere explosieven,
1945
Stukken betreffende de opruiming van mijnen, munitie en andere explosieven,
1945
Inventarisnummer
43
146
231
282
361
465
529
575
De bovenstaande inventarisnummers werden geraadpleegd. Er zijn hier de volgende relevante documenten aanwezig:




Brief d.d. 19 juni 1945: er zijn in de gemeente Langerak geen mijnen aanwezig (inventarisnummer 361)
Brief d.d. 19 juni 1945: er zijn in de gemeente Nieuwpoort geen mijnen aanwezig (inventarisnummer 361)
Brief d.d. 19 juni 1945: er zijn in de gemeente Groot-Ammers geen mijnen aanwezig (inventarisnummer 361)
Brief d.d. 24 mei 1945: bij Graafland C.52 te Groot-Ammers zijn zes Duits projectielen aanwezig (inventarisnummer 361)
2.9.2
Korps Hulpverleningsdienst en Bescherming Bevolking tegen Luchtaanvallen
Het Korps Hulpverleningsdienst is de voorganger van de huidige EODD en was belast met de ruiming
van CE in Nederland. Het archief van de Hulpverleningsdienst bevat onder andere registers met krantenknipsels van aangetroffen CE. Verder bevat het archief stukken betreffende (al dan niet dodelijke)
ongevallen tijdens diensttijd en hulp en uitkeringen aan nabestaanden van omgekomen personeel.
Daarnaast zijn er registers inzake meldingen van CE in het archief aanwezig.
Bij het archief van de Korps Hulpverleningsdienst werden de volgende inventarisnummers geraadpleegd:
Inventaris van het archief van het Korps Hulpverleningsdienst van het Ministerie van Binnenlandse
Zaken en Koninkrijksrelaties 1945-1974
Registers met krantenknipsels inzake explosieven. 1945-1959. 3 delen.
Tijdschrift voor personeel van de Hulpverleningsdienst. 1947.
Register met krantenknipsels inzake ongevallen met oorlogstuig [1965-1970]
Verzameling krantenknipsels inzake de Hulpverleningsdienst.[1947-1970]
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Inventarisnummer
20-22
23
27
28
Pagina 20 van 46
In het archief van de Inspectie Bescherming Bevolking tegen Luchtaanvallen, periode 1937-1946, zijn
meldingen en processen-verbaal van gemeenten over geallieerde luchtactiviteiten opgenomen. Het
betreft gegevens betreffende de luchtoorlog in de provincies Groningen, Friesland, Drenthe, Overijssel, Gelderland, Utrecht, Noord-Holland, Zuid-Holland, Zeeland, Noord-Brabant en Limburg in de
periode 1941-1942. De in dit archief aanwezige bronnen bevatten gegevens over onder andere
bombardementen, noodafworpen en vliegtuigbeschietingen.
Bij het archief van de Inspectie Bescherming Bevolking tegen Luchtaanvallen werden de volgende inventarisnummers geraadpleegd:
Meldingen en processen verbaal ontvangen van gemeenten over geallieerde luchtactiviteiten 19401941 (2.04.53.15). Provincie
Inventarisnummer
Zuid-Holland
76
De beide archieven bevatten geen voor dit vooronderzoek relevante documenten.
2.10 Semi Statische Archiefdiensten Ministerie van Defensie (SSA)
Het SSA in Rijswijk beheert de archieven van het Ministerie van Defensie voordat deze aan het Nationaal
Archief worden overgedragen. In dit archief zijn bronnen met betrekking tot naoorlogse CE-ruimingen door
de Mijn- en Munitie Opruimingsdienst en de Mijn Opruimings Dienst ondergebracht. Het betreft documenten uit de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog: een periode waarin er nog grote aantallen CE in Nederland aanwezig waren.
2.10.1 Archief Mijn- en Munitie Opruimings Dienst (MMOD) 1945-1947
De MMOD en de MOD waren na de Tweede Wereldoorlog in Nederland verantwoordelijk voor het
opruimen van mijnen en achtergelaten CE. Het archief bestaat uit meldingen, kaarten, plattegronden en ruimrapporten betreffende locaties binnen Nederlandse gemeenten waar CE aanwezig waren. Er zijn in dit archief geen relevante documenten met betrekking tot het onderzoeksgebied aanwezig.
2.11 Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD)
Het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies houdt zich bezig met de bestudering van
de Eerste en Tweede Wereldoorlog, de Holocaust en hedendaagse genociden. In het archief te Amsterdam
is een uitgebreide collectie oorlogsdagboeken en boeken ondergebracht. Dit archief bevat daarnaast een
groot aantal foto’s uit de Tweede Wereldoorlog.
2.11.1 Collecties Departement van Justitie en Generalkommissariat für das Sicherheitswesen
Bij het NIOD werden de onderstaande twee collecties geraadpleegd:
 Collectie Departement van Justitie (toegangsnummer 216k)
 Collectie Generalkommissariat für das Sicherheitswesen – Höhere SS- und Polizeiführer NordWest (toegangsnummer 077)
Het betrof de onderstaande inventarisnummers:
Collectie Departement van Justitie (toegangsnummer 216k), NIOD
Dagboek van de Inspectie Luchtbescherming, 10 augustus 1942 - 12 april 1945.
Rapporten van de plaatselijke luchtbeschermingsdiensten, politiekorpsen en de Marechaussee
inzake het geven van het sein luchtalarm, het neerstorten van vliegtuigen en vliegtuigonderdelen
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Inventarisnummer
178
180
Pagina 21 van 46
Collectie Departement van Justitie (toegangsnummer 216k), NIOD
en de vondst van niet-ontplofte explosieven, 23 juni 1943 - 28 april 1944.
Processen-verbaal van de plaatselijke luchtbeschermingsdiensten, politie en Marechaussee met
betrekking tot vijandelijke vliegtuigen, bomaanvallen en ontploffingen in verschillende gemeenten.
Meldingen van verschillende gemeenten betreffende ongevallen, beschietingen, bombardementen en het afwerpen van (lege) benzinetanks door vliegtuigen.
Telexberichten inzake meldingen van neergestorte geallieerde bommenwerpers, 20 - 24 februari
1944.
Stukken betreffende het melden van schade door bombardementen en beschietingen uit vliegtuigen, 24 februari 1944 - 31 maart 1945.
Stukken betreffende het opstellen van processen-verbaal inzake bombardementen en beschietingen in verschillende gemeenten, 28 september 1944 - 31 maart 1945.
Proces-verbaal van de luchtbeschermingsleider inzake schade door luchtaanvallen door de
geallieerden en afweergeschut van de Duitsers, 3 februari 1944.
Stukken betreffende het instellen van een onderzoek naar de gevolgen van luchtaanvallen, 8
oktober 1944 - 6 februari 1945.
Stukken betreffende het instellen van een onderzoek inzake het bombardement op 14 oktober,
17 oktober 1944.
Rapporten van de onderluitenant van de Marechaussee F. Meems inzake het vinden van benzinetanks, die uit een vliegtuig waren geworpen, alsmede de inslag van een granaat, 20 januari 20 maart 1944.
Inventarisnummer
Collectie Generalkommissariat für das Sicherheitswesen – Höhere SS- und Polizeiführer NordWest (toegangsnummer 077), NIOD
Berichtgevingen betreffende neergekomen vliegtuigen, 1943.
Inventarisnummer
181-185
186
328
329
331
477
493
624
642
1759
Er zijn in de bovenstaande inventarisnummers geen documenten met betrekking tot het onderzoeksgebied aanwezig.
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 22 van 46
3 CHRONOLOGIE RELEVANTE GEBEURTENISSEN
3.1
Inleiding
AVG heeft op basis van de gegevens in hoofdstuk 2 een overzicht van gebeurtenissen tijdens en na de
Tweede Wereldoorlog opgesteld, waarbij gebruik is gemaakt van alle op het moment van opstellen beschikbare bronnen. Deze gegevens zijn in paragraaf 3.2 verwerkt.
3.2
Chronologie
3.2.1
Meidagen 1940
Er was gedurende de meidagen van 1940 sprake van gevechtshandelingen bij het Schoonhovenseveer:


13 mei 1940: twee kruitschepen bij kade aan de zuidoever van het Schoonhovenseveer aangevallen door Duitse duikbommenwerpers (tactisch bombardement)
13 mei 1940: hospitaalschip ‘Disponibel’ bij Schoonhoven aangevallen door Duitse duikbommenwerpers (tactisch bombardement)
3.2.2
Duitse bezetting
Er was gedurende de Duitse bezettingsjaren sprake van gevechtshandelingen bij het Schoonhovenseveer:


29 december 1944: jachtvliegtuigen van No. 127 Squadron hebben een luchtaanval (vliegtuigbeschietingen) uitgevoerd bij het Schoonhovense Veer
9 februari 1945: jachtvliegtuigen van No. 2 Squadron hebben een luchtaanval (vliegtuigbeschietingen) uitgevoerd bij het Schoonhovense Veer
Daarnaast wordt in het gemeentearchief het volgende gemeld:

Geen datumvermelding: schade in Langerak ontstaan als gevolg van vliegtuigbommen. Een
boerderij en schuur aan de Lekdijk met het toenmalige nummer 1 werden zwaar beschadigd. Van
een boerderij, gelegen aan de Lekdijk met het toenmalige nummer 1a, scheurde de voorgevel en
was na het bombardement het dak geheel beschadigd (de huidige Lekdijk 1a ligt niet in de buurt
van het onderzoeksgebied)
Er zijn gedurende de Duitse bezettingsjaren geen mijnenvelden in het onderzoeksgebied gelegd. Er
lagen gedurende de bezettingsjaren geen militaire objecten in het onderzoeksgebied.
3.2.3
Bevrijding mei 1945
Het onderzoeksgebied werd pas na de Duitse capitulatie in Wageningen bevrijd. Er hebben hier derhalve in 1945 geen grondgevechten plaatsgevonden.
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 23 van 46
3.2.4
Naoorlogse CE-ruimingen
Er zijn uit de archieven van de Mijn- en Munitieopruimings Dienst en het Militair Gezag Zuid-Holland
geen relevante CE-ruimingen in of in de nabijheid van het onderzoeksgebied bekend.
Er zijn uit het gemeentearchief geen relevante CE-ruimingen of ongelukken met CE in of in de nabijheid van het onderzoeksgebied bekend.
Er is uit het EODD archief één (mogelijk) relevante CE-ruiming in of in de nabijheid van het onderzoeksgebied bekend:


1983: bij betonfabriek De Boer, Schoonhovenseveer, is een drietal 12 cm mortiergranaten geruimd
1989: de EOD heeft een ruiming uitgevoerd te Langerak, in de uiterwaard van de Lek. Dit bleek
na onderzoek geen explosief te zijn
Er werden na de Tweede Wereldoorlog geen mijnen als zijnde vermist opgegeven in of nabij het onderzoeksgebied.
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 24 van 46
4 BEOORDELING BRONNENMATERIAAL
4.1
Indicatie van explosieven in het onderzoeksgebied
Er is in de meidagen van 1940 geen sprake geweest van grondgevechten in of in de directe nabijheid van
het onderzoeksgebied.
Er was in de periode voorafgaand aan de bevrijding door de geallieerden geen sprake van grondgevechten
in of in de directe nabijheid van het onderzoeksgebied.
Er waren geen militaire objecten in het onderzoeksgebied of de directe nabijheid aanwezig.
Er zijn geen militaire vliegtuigen in het onderzoeksgebied gecrasht.
Twee huizen aan de Lekdijk te Langerak werden getroffen ten gevolge van een bombardement of noodafworp.
Twee kruitschepen die aan wal lagen aan de zuidelijke oever van het Schoonhovenseveer werden aangevallen door Duitse tactische duikbommenwerpers. Er was tevens sprake van geallieerde tactische luchtaanvallen
ter plaatse van het Schoonhovenseveer.
Deze feiten geven aanleiding om het onderzoeksgebied gedeeltelijk verdacht op CE te verklaren.
Er zijn in het verleden CE bij het Schoonhovenseveer geruimd. Deze CE zijn hier niet meer aanwezig.
Er zijn geen contra-indicaties bekend.
Op basis van de beschikbare feiten zijn er onvoldoende indicaties beschikbaar waaruit blijkt dat er zich mogelijk CE ter plaatse van ‘Schoonhovenseveer – Langerak’ bevinden.
4.2
Leemten in kennis bronnenmateriaal
Luchtfoto’s geven een momentopname weer. De in de Daily Logs van de 2nd Tactical Air Force genoemde
coördinaten met betrekking tot geallieerde tactische luchtaanvallen op het Schoonhovenseveer zijn globaal.
Er wordt verwezen naar een kaartvierkant met een gebied van 1 bij 1 kilometer.
4.3
Soort, verschijningsvorm en aantallen CE
In de lijst van gebeurtenissen (hoofdstuk 3) worden de gevechtshandelingen genoemd:

Tactische duikbombardementen
Voor de genoemde handeling is beoordeeld dat als gevolg van de handeling CE in het onderzoeksgebied
aangetroffen kunnen worden. Zo ja, dan is tevens beoordeeld welke van de zestien hoofdsoorten CE uit de
WSCS-OCE, versie 1, in de bodem aanwezig kunnen zijn.
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 25 van 46
4.3.1
Duikbombardementen ‘Pin Point Target’
In de geraadpleegde bronnen wordt melding gemaakt van het afwerpen van bommen door één of
meerdere vliegtuigen.
De volgende soorten CE zijn als gevolg van de bovengenoemde gevechtshandelingen mogelijk in
de bodem aanwezig:
Soort explosief
Afwerpmunitie
4.4
Nationaliteit
Duits
Subsoort
50 t/m 1000
kilo
Verschijningsvorm
Afgeworpen
Aantal mogelijk aan te treffen explosieven
De volgende hoeveelheden CE kunnen mogelijk in het onderzoeksgebied worden aangetroffen. De aantallen zijn gebaseerd op een inschatting, daar er in de geraadpleegde bronnen geen exacte aantallen worden
genoemd:
Soort explosief
Afwerpmunitie
4.5
Aantal mogelijk aan te treffen explosieven
Eén tot enkele
Horizontale en verticale begrenzing verdacht gebied
Het verdachte gebied dat in deze paragraaf word besproken is ingetekend op de CE bodembelastingskaart.
In de volgende deelparagraaf wordt de begrenzing van het verdachte gebied besproken en gemotiveerd.
4.5.1
Verdacht gebied (afwerpmunitie)
Duikbombardement op ‘Pin Point Target’, inslagenpatroon onbekend:
Er kan in dit gebied mogelijk afwerpmunitie, afkomstig van een Duits duikbombardement, worden
aangetroffen. Er zijn op het Dinoloket sondeergegevens van het onderzoeksgebied beschikbaar. Deze zijn echter aangeduid ten aanzien van het maaiveld, zonder vermelding van NAP dieptes. Daardoor kan er geen gefundeerde uitspraak worden gedaan over de maximale indringingsdiepte van
afwerpmunitie. Het maaiveld uit de Tweede Wereldoorlog is de bovengrens van het verticaal afgebakende verdachte gebied.
Voor wat betreft het waterdeel is de grens tussen de harde laag en de sliblaag de vastgestelde indringingsdiepte. Er zijn geen exacte gegevens bekend over het profiel van de Lek, waardoor er geen
waarden aan de mogelijke indringingsdiepte kunnen worden toegekend.
De horizontale afbakening is volgens de volgende methode vastgesteld:


De oude kade, situatie 1944/1945 is uitgangspunt voor de oostelijke begrenzing
De uiteinden van de kade zijn de noord- en zuidgrens
Op het punt waar beide elkaar kruisen is een cirkel van 181 meter getrokken.
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 26 van 46
Afb.8-Het op afwerpmunitie verdachte gebied. Als ondergrond één van luchtfoto’s uit 1944/1945 die zijn
gebruikt voor het vaststellen van de locatie van de oude aanlegkade.
Afb.9-Het op afwerpmunitie verdachte gebied geprojecteerd op de huidige situatie.
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 27 van 46
Afb.10-Locaties gezette sonderingen. Zwarte omlijning: het op afwerpmunitie verdachte gebied.
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 28 van 46
5 VASTSTELLEN OPSPORINGSGEBIED
5.1.1
Aangeleverde documenten
De opdrachtgever heeft de volgende documenten en kaarten aangeleverd:









Waterschap Rivierenland, ‘Dijkversterking Schoonhovenseveer - Langerak (SLA). Ontwerp Projectplan Waterwet versie 0.2. Overzichtstekening Dijkvak Waal Oost (AW268+085 tot AW275
– 013). Bijlage B1.3 – kaart 3’
Het College van Dijkgraaf en Hoogheemraden van het Hoogheemraadschap van de Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden, ‘Nota van Inlichtingen project Verbetering Veersedijk en uitvoering Grachten- en Wallenproject Nieuwpoort’. Bestek 3530 d.d. maart 1995
Hoogheemraadschap van de Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden , ‘Verbetering Veersedijk
en uitvoering Grachten- en Wallenproject Nieuwpoort’d.d. maart 1995. Provinciaal kenmerk
IV-1994. Besteknummer 3530. Projectnummer 632-35396-1.
Hoogheemraadschap van de Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden, ‘Verbetering Veersedijk
en uitvoering Grachten- en Wallenproject Nieuwpoort’. Projectnummer 632-35396-1. Collectie
tekeningen behorend bij bestek 3530
Hoogheemraadschap van de Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden, ‘Verbetering Veersedijk
en uitvoering grachten- en wallenproject Nieuwpoort d.d. maart 1995. Projectnummer 63235396-1
Grondmechanica Delft, ‘Dijkversterking Alblasserwaard gedeelte Groot Ammers-Oost. Deel 0 –
Factual report’ d.d. oktober 1998. Rapportnummer CO-303971/002
Movares, ‘Dijkversterking Schoonhovenseveer-Langerak (SLA) Veersedijk’ d.d. 22 mei 2014.
Doc. Nr. 001
Deltares, ‘Beoordeling Veersedijk ter plaatse van viaduct’ d.d. 2012. Kenmerk 1204461-001
Door de opdrachtgever aangeleverde ontwerptekeningen met ondergronden
AVG heeft daarnaast het volgende rapport aangekocht:

Dotka Data, ‘Dotkareport’. Ordernummer: 20122491
5.1.2
Toekomstige werkzaamheden
De volgende werkzaamheden vinden binnen de horizontale/verticale begrenzingen van het vastgestelde CE verdachte gebied plaats:



Het ophogen van de dijk. Hiervoor wordt de wegverharding, alsmede de fundering/teellaag
van ca. 0.1 meter verwijderd waarna er een beperkte ophoging zal plaatsvinden van 0.25 tot
0.7 meter
De realisatie van een stuwput en waterontspanners die middels een afvoerleiding worden verbonden. De bronnen worden tot een diepte van 6 tot 8 m-NAP, of mogelijk tot 12 m-NAP aangebracht. Tussen de bronnen worden HDPE-leidingen op een diepte van 2 tot 0 m +NAP aangelegd. De benodigde sleufbreedte is ca. 1.2 meter (aan weerszijden ruimte om te verdichten
langs de buis). De leidingdiameter is ca. 250 mm
Maatregelen van kwelcompensatie zullen waarschijnlijk niet binnen het CE-verdachte gebied
worden uitgevoerd
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 29 van 46
Afb.11.- Overzichtskaart geplande toekomstige werkzaamheden. Zwarte omlijning: CE verdachte gebied. Groene
arcering: toekomstige dijkophoging. Rode arcering: toekomstige waterontspanners en leidingen. Gele arcering: locatie toekomstige stuwput. Zwarte arcering: zoekgebied verticale bronnen. Blauwe lijn: bestaande effluentleiding.
Afb.12.- Principeprofiel 1 en principeprofiel 2, Dijkvak Veersedijk.
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 30 van 46
5.1.3
Definitie opsporingsgebied
Het is noodzakelijk om vast te stellen op exact welke locaties er bodemingrepen gaan plaatsvinden,
omdat niet overal in het CE verdachte gebied wordt gegraven of anderszins de bodem in wordt gegaan:



Het gebied waar mogelijk CE zijn achtergebleven is het verdachte gebied
De locaties waar werkzaamheden worden uitgevoerd of waar door werkzaamheden invloeden
kunnen ontstaan op CE, noemen we werkgebied
De overlap tussen het verdachte gebied en het werkgebied is opsporingsgebied
Daarnaast zijn de naoorlogse contra-indicaties relevant, omdat op basis van deze gegevens (mogelijk) werkzaamheden van het opsporingsgebied kunnen worden uitgesloten.
In dit hoofdstuk wordt het opsporingsgebied vastgesteld, dus alleen die CE verdachte locaties waarbinnen civieltechnische werkzaamheden worden uitgevoerd en derhalve de opsporing van CE noodzakelijk is.
Afb.13.- Schematisch overzicht opsporingsgebied – verdacht gebied.
5.1.4
In het verleden uitgevoerde werkzaamheden
Er is door AVG een ‘Dotka Report’ bij Dotka Data uit Apeldoorn besteld. Dit rapport heeft het ordernummer 20122491. Er zijn hier naoorlogse luchtfoto’s van het onderzoeksgebied in opgenomen. Met behulp van deze documenten kunnen landschappelijke wijzigingen in het onderzoeksgebied inzichtelijk in kaart worden gebracht. De beschikbare luchtfoto’s zijn allen loodrecht vanuit de
lucht gemaakt.
De volgende luchtfoto’s zijn in het geraadpleegde ‘Dotka Report’ opgenomen:








Luchtfoto d.d. 1955
Luchtfoto d.d. 1989
Luchtfoto d.d. 2006
Luchtfoto d.d. 2008
Luchtfoto d.d. 2009
Luchtfoto d.d. 2010
Luchtfoto d.d. 2011
Luchtfoto d.d. 2012
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 31 van 46
De oudste luchtfoto van het onderzoeksgebied stamt uit 1955. Dit is de vroegst beschikbare opnamedatum uit de periode na de Tweede Wereldoorlog. Deze en de andere beschikbare luchtfoto’s
zijn door middel van GIS gepositioneerd en staan in deze paragraaf weergegeven. Uit een vergelijking van de luchtfoto d.d. 1989 en het exemplaar d.d. 2006 blijkt overduidelijk dat de dijk in het
CE verdachte gebied in de tussenliggende tijd aan weerszijden is versterkt/verbreed. De ligging van
de dijkweg, die zich tegenwoordig in het onderzoeksgebied opsplitst, is eveneens veranderd. Tal
van panden die in 1955 nog in het CE verdachte gebied aanwezig waren, zijn tegenwoordig gesloopt. Ter plaatse van deze locaties kunnen mogelijk ijzerhoudende fundamentresten worden aangetroffen, die bij de eventuele uitvoering van een detectieonderzoek een verstorend effect veroorzaken. De grond is hier bovendien geroerd, waardoor de kans op het aantreffen van CE beduidend
kleiner wordt.
Afb.14.- Het CE verdachte gebied in 1955.
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 32 van 46
Afb.15.- Het CE verdachte gebied in 1989.
Afb.16.- Het CE verdachte gebied in 2006.
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 33 van 46
Afb.17.- Het CE verdachte gebied in 2006.
Afb.18.- Na de Tweede Wereldoorlog gesloopte gebouwen, gegevens ontleend aan luchtfoto’s uit het Dotka-rapport.
5.1.5
Dijkverbetering 1995
Het dwarsprofiel van de dijk binnen het CE verdachte gebied is gewijzigd ten gevolge van in 1995
uitgevoerde dijkverbeteringswerkzaamheden. Deze werkzaamheden worden beschreven in bestek
3530. Hieruit blijkt dat de dijk een ophogingspakket heeft gekregen, dat in het merendeel van de
gevallen dikker is dan de fundering/teellaag van ca. 0.1 meter dikte, die in de toekomst wordt verwijderd.
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 34 van 46
Afb.19.- Situatie dijkverbetering 1995. Overzicht van de aangeleverde dwarsprofielen van de ophoging, inclusief NAP
hoogtes. CE verdachte gebied: zwart omlijnd.
Afb.20.- Voorbeeld van een dwarsprofiel: dwarsprofiel 247+0.25m.
5.1.6
KLIC-meldingen
Er is ten bate van het onderzoek een KLIC-melding gedaan. Uit de aangeleverde gegevens blijkt dat
de volgende leidingen door het CE verdachte gebied heen lopen:





Datatransport / Telecom
Waterleiding
Laagspanning
Gas
Effluentleiding
In het onderzoeksgebied zijn tevens mantelbuizen aanwezig. Deze kunnen van PVC of ijzerhoudend
materiaal zijn gemaakt.
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 35 van 46
De knelpuntlocaties zijn in deze paragraaf gevisualiseerd. Er kan naar aanleiding van de KLIC meldingen het volgende worden geconstateerd. (IJzerhoudende) kabels en leidingen veroorzaken in het
CE verdachte gebied mogelijk hinder bij het opsporingsproces, omdat de CE kunnen worden gemaskeerd bij de uitvoering van een detectieonderzoek.
Afb.21.- KLIC melding van het onderzoeksgebied.
5.1.7
Vaststellen opsporingsgebied
Er kan naar aanleiding van de geraadpleegde bronnen worden geconstateerd dat het opsporingsgebied het gebied betreft waar de volgende werkzaamheden worden uitgevoerd:


De realisatie van waterontspanners en een afvoerleiding
De realisatie van een stuwput
De volgende werkzaamheden worden op basis van de beschikbare contra-indicaties en/of andere
relevante informatie uitgesloten van het opsporingsgebied:


Het ophogen van de Veersedijk
Maatregelen van kwelcompensatie zullen waarschijnlijk niet binnen het CE-verdachte gebied
worden uitgevoerd
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 36 van 46
6 CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN
6.1
Conclusie
AVG heeft in opdracht van Waterschap Rivierenland een vooronderzoek CE uitgevoerd ter plaatse van de
onderzoekslocatie ‘Schoonhovenseveer – Langerak’.
Er is op basis van de beoordeelde feiten geconcludeerd dat er voldoende indicaties zijn voor de mogelijke
aanwezigheid van CE in het onderzoeksgebied. Het betreft tactische luchtaanvallen op een pin point target,
waardoor er mogelijk afwerpmunitie met een gewicht van 50 tot en met 1000 kilo in het door AVG vastgestelde CE verdachte gebied kan worden aangetroffen.
6.2
Advies vervolgtraject
Opsporingsgebied:
AVG maakt het volgende onderscheid:
 Het gebied waar mogelijk CE zijn achtergebleven is het verdachte gebied
 De locaties waar werkzaamheden worden uitgevoerd of waar door werkzaamheden invloeden kunnen
ontstaan op CE, noemen we werkgebied
 De overlap tussen het verdachte gebied en het werkgebied is opsporingsgebied
Oppervlakte- en dieptedetectie:
AVG adviseert Waterschap Rivierenland / Movares om tot opsporing van CE over te gaan in het door AVG
vastgestelde opsporingsgebied. Het opsporingsgebied is horizontaal afgebakend in bijlage 6.8. Het is raadzaam om hier de volgende stappen te zetten:
 Leg eerst (globaal) de locatie van de waterontspanners, leidingen en de in het opsporingsgebied geplande stuwput vast
 Voer vervolgens ter plaatse van het bovengenoemde toekomstige tracé een oppervlaktedetectieonderzoek uit (de benodigde sleufbreedte voor de toekomstige leidingen is ca. 1.2 meter, de HDPE-leidingen
komen op een diepte van 2 tot 0 m +NAP te liggen). Mocht er tijdens het detectieonderzoek een verdacht object worden waargenomen, dan kan de opdrachtgever overwegen om de locatie van de leiding
en/of waterontspanners/stuwput dusdanig te verplaatsen dat geen benaderwerkzaamheden hoeven te
worden uitgevoerd. Uiteraard met als voorwaarde dat er op het alternatieve tracé geen verdachte objecten worden gedetecteerd en het tracé kan worden aangepast)
 Pas daarna dieptedetectie toe op de locaties in het opsporingsgebied waar waterontspanners gepland
staan. De exacte diepte van de toekomstige bronnen is op dit moment nog niet bekend. Dit kan 6 tot 8
m-NAP, of mogelijk zelfs 12 m-NAP betreffen. Indien er tijdens de dieptedetectie een verdacht object
wordt waargenomen, dan kan ervoor worden gekozen om de waterontspanners dusdanig te verplaatsen
dat er geen benaderwerkzaamheden hoeven te worden uitgevoerd. Uiteraard moet er dan op de nieuw
gekozen locatie(s) wel eerst dieptedetectie worden toegepast, om aan te tonen dat er hier geen verdachte objecten in de bodem aanwezig zijn
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 37 van 46
Knelpunten:
AVG heeft de volgende knelpunten gevonden. Het betreft de aanwezigheid in de bodem van:
 Datatransport / Telecom
 Waterleiding
 Laagspanning
 Gas
 Effluentleiding
Daar waar de bestaande kabels en leidingen worden gekruist, behoeft geen CE-onderzoek plaats te vinden,
omdat het onwaarschijnlijk is dat er in de bestaande kabels en leidingensleuven CE worden aangetroffen.
Ergo: de grond is hier na de Tweede Wereldoorlog al geroerd. Indien de nieuwe HDPE-leidingen onder de
bestaande kabels- en leidingen wordt gelegd, dan zal er in het niet geroerde gebied alsnog (laagsgewijs)
een CE onderzoek moeten plaatsvinden.
Toekomstige dijkversterking Veersedijk:
AVG adviseert Waterschap Rivierenland / Movares om, gezien de ingrijpende dijkversterkingswerkzaamheden die in 1995 zijn uitgevoerd, de geplande dijkophoging met bijbehorende ontgravingen van ca. 0.1
meter minus het huidige maaiveld onder reguliere condities uit te voeren. Het is raadzaam om voor dit deelgebied een protocol ‘aantreffen conventionele explosieven’ te laten opstellen.
Horizontale en verticale afbakening CE verdachte gebied:
Het op afwerpmunitie verdachte opsporingsgebied is als volgt verticaal afgebakend:
 Bovengrens: het maaiveld uit de Tweede Wereldoorlog
 Ondergrens: kan niet worden bepaald als gevolg van hiaten in de beschikbare sondeergegevens. Derhalve is het algemene uitgangspunt bij dieptedetectie ‘detectie tot maximaal 12 m-NAP’ (maximale
diepte toekomstige bronnen) of ‘tot de harde laag met 10 MPA en een dikte van minimaal 1 meter’
(maximale indringsdiepte afwerpmunitie)
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 38 van 46
6.3
Bronnenlijst
6.3.1











Archief AVG
Archief Explosieven Opruimings Dienst Defensie Soesterberg / Semi Statische Archief Diensten
Rijswijk
Gemeentearchief voormalige gemeente Groot Ammers
Gemeentearchief voormalige gemeente Langerak
Gemeentearchief voormalige gemeente Liesveld
Gemeentearchief voormalige gemeente Nieuwpoort
Nationaal Archief ’s-Gravenhage
Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie Amsterdam
Universiteit Wageningen, afdeling Speciale Collecties
Kadaster Zwolle
Koninklijke Bibliotheek ‘s-Gravenhage
6.3.2










Websites
http://www.avg.eu
http://www.explosievenopsporing.com
http://www.explosievenopsporing.nl
http://www.dijkverbetering.waterschaprivierenland.nl/projecten/schoonhovenseveer_-
6.3.4

Literatuur
H. Amersfoort / P. Kamphuis (red.), Mei 1940. De strijd op Nederlands Grondgebied (’sGravenhage 2005)
C.Klep / B. Schoenmaker (red.), De bevrijding van Nederland 1944 – 1945. Oorlog op de flank
(Den Haag 1995)
A. Korpel, De Waard in oorlogstijd I. De Alblasserwaard tussen 1940 en 1945 (Alblasserdam
1983)
B.C. de Pater/ B. Schoenmaker e.a., Grote Atlas van Nederland 1930-1950 (2006)
G. Stigter, De Tweede Wereldoorlog in de kernen van de gemeente Liesveld (Goudriaan 1995)
S.L. Veenstra, In de schaduw van de glorie: overzicht van vliegtuigbergingen in Nederland:
1960-1977 (Zutphen 1999)
G.J. Zwanenburg, En nooit was het stil….Kroniek van een Luchtoorlog. Deel 1 & 2.(Den Haag
1990/1992)
6.3.3




Archieven
Documenten en kaarten
Waterschap Rivierenland, ‘Dijkversterking Schoonhovenseveer - Langerak (SLA). Ontwerp Projectplan Waterwet versie 0.2. Overzichtstekening Dijkvak Waal Oost (AW268+085 tot AW275 –
013). Bijlage B1.3 – kaart 3’
Het College van Dijkgraaf en Hoogheemraden van het Hoogheemraadschap van de Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden, ‘Nota van Inlichtingen project Verbetering Veersedijk en uitvoering
Grachten- en Wallenproject Nieuwpoort’. Bestek 3530 d.d. maart 1995
Hoogheemraadschap van de Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden , ‘Verbetering Veersedijk en
uitvoering Grachten- en Wallenproject Nieuwpoort’d.d. maart 1995. Provinciaal kenmerk IV1994. Besteknummer 3530. Projectnummer 632-35396-1
Hoogheemraadschap van de Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden, ‘Verbetering Veersedijk en
uitvoering Grachten- en Wallenproject Nieuwpoort’. Projectnummer 632-35396-1. Collectie tekeningen behorend bij bestek 3530
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 39 van 46






Hoogheemraadschap van de Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden, ‘Verbetering Veersedijk en
uitvoering grachten- en wallenproject Nieuwpoort d.d. maart 1995. Projectnummer 632-353961
Grondmechanica Delft, ‘Dijkversterking Alblasserwaard gedeelte Groot Ammers-Oost. Deel 0 –
Factual report’ d.d. oktober 1998. Rapportnummer CO-303971/002
Movares, ‘Dijkversterking Schoonhovenseveer-Langerak (SLA) Veersedijk’ d.d. 22 mei 2014. Doc.
Nr. 001
Deltares, ‘Beoordeling Veersedijk ter plaatse van viaduct’ d.d. 2012. Kenmerk 1204461-001
Door de opdrachtgever aangeleverde ontwerptekeningen met ondergronden
Dotka Data, ‘Dotkareport’. Ordernummer: 20122491
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 40 van 46
6.4
Certificaat WSCS-OCE
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 41 van 46
6.5
Richtlijnen WSCS-OCE afbakening verdachte gebieden
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 42 van 46
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 43 van 46
6.6
Presentatiekaart verzamelde historische feiten
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 44 van 46
B
B
1
M
B
2
B
3
B
±
Legenda
Onderzoeksgebied vooronderzoek
M
Projectgrens Dijkverbetering
B
B
Luchtaanval
M
Inzet EOD
0
2 Luchtaanvallen
- 28-10-1944
- 29-12-1944
- 09-02-1945
200
400
600
METER
800
Presentatiekaart verzamelde feiten
Conventionele Explosieven
B
1 Luchtaanvallen
- 13-05-1940 (hospitaalschip)
- 03-07-1940
- 05-08-1944
100
3 Luchtaanval
- 13-05-1940 (kruitschepen)
Globale plaatsing van de historisch feiten.
Alleen vaargebied Schoonhovense pontveer is bekend.
De 2 kruitschepen hebben aan de kade gelegen (tegenwoordig niet meer aanwezig).
AVG Explosieven Opsporing Nederland
Postbus 180
6590 AD Gennep
Opdrachtgever:
Waterschap Rivierenland
Gemeente Liesveld, Schoonhoven
Schoonhovense veer & Langerak
Projectnummer:
Tekeningnummer:
Formaat:
Getekend:
Datum:
Voor akkoord:
1462018
PK1
A3
Paul Gieben
11-04-2014
Menno Abee
Postbus 599 Rotterdam, Breda, Tilburg; Source: Esri, DigitalGlobe, GeoEye, iBronnen: Esri Nederland, Esri, Kadaster, CBS, Min VROM, Rijkswaterstaat en gemeenten:
4000 AN Tiel
cubed, USDA, USGS, AEX, Getmapping, Aerogrid, IGN, IGP, swisstopo, and the GIS User Community
Deze tekening is eigendom van AVG Explosieven Opsporing Nederland. Het is de opdrachtgever vrij om deze tekeningen te gebruiken uitgezonderd het aanbrengen van wijzingen en aanvullingen. Van deze tekening mag niets worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. druk, scan of op elke andere wijze dan ook, zonder toestemming van AVG Explosieven Opsporing Nederland. ©2012
VERZAM ELDE FEITEN - SCHO O NH O VEN SE VEER - LAN G ERAK
6.7
CE-bodembelastingkaart (verdacht gebied)
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 45 van 46
438000
438500
439000
1
±
Legenda
1
Onderzoeksgebied vooronderzoek
Projectgrens Dijkverbetering
Verdacht gebied afwerpmunitie
437500
0
100
200
400
600
METER
800
Bodembelastingkaart
Conventionele Explosieven
AVG Explosieven Opsporing Nederland
Postbus 180
6590 AD Gennep
437000
Opdrachtgever:
Projectnummer:
Tekeningnummer:
Formaat:
Getekend:
Datum:
Voor akkoord:
Waterschap Rivierenland
118200
118700
119200
119700
120200
120700
Gemeente Liesveld, Schoonhoven
Schoonhovense veer & Langerak
1462018
BK1
A3
Paul Gieben
11-04-2014
Menno Abee
Postbus 599 Rotterdam, Breda, Tilburg; Source: Esri, DigitalGlobe, GeoEye, iBronnen: Esri Nederland, Esri, Kadaster, CBS, Min VROM, Rijkswaterstaat en gemeenten:
4000 AN Tiel
cubed, USDA, USGS, AEX, Getmapping, Aerogrid, IGN, IGP, swisstopo, and the GIS User Community
121200
121700
122200
122700
123200
Deze tekening is eigendom van AVG Explosieven Opsporing Nederland. Het is de opdrachtgever vrij om deze tekeningen te gebruiken uitgezonderd het aanbrengen van wijzingen en aanvullingen. Van deze tekening mag niets worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. druk, scan of op elke andere wijze dan ook, zonder toestemming van AVG Explosieven Opsporing Nederland. ©2012
439500
440000
BO DEM BELASTIN G KAART - SCHO O NH O VEN SE VEER - LAN G ERAK
6.8
Kaart opsporingsgebied
1462018-VO-04
Schoonhovenseveer - Langerak
Pagina 46 van 46
O PSPO RIN G SG EBIED - SCH O O N H O VEN SE VEER - LAN G ERAK
Legenda
439200
Opsporingsgebied i.c.m. maatregelen
Diepte detectie *1
Oppervlakte detectie
Protocol aantreffen explosieven
439175
Kruising K&L
*1 Bron : ontwerp 4-4-2014.pdf
(RM001855 / WGN-A0-SIT-001)
439100
439125
439150
De aangeleverde kaart geeft aan dat de locatie van de
waterontspanners/leidingen/stuwput indicatief is. Indien deze
objecten worden verplaatst, dan zal daar dieptedetectie moeten
worden uitgevoerd.
±
439075
0
5
10
20
30
METER
40
Opsporingsgebied kaart
Conventionele Explosieven
439050
AVG Explosieven Opsporing Nederland
Postbus 180
6590 AD Gennep
Opdrachtgever:
118350
118375
118400
118425
Bronnen: Esri Nederland, Esri, Kadaster, CBS, Min VROM, Rijkswaterstaat en gemeenten: Rotterdam, Breda, Tilburg;
Source: Esri, DigitalGlobe, GeoEye, i-cubed, USDA, USGS, AEX, Getmapping, Aerogrid, IGN, IGP, swisstopo, and the
GIS User Community
118450
118475
118500
118525
118550
Waterschap Rivierenland
Postbus 599
4000 AN Tiel
Gemeente Liesveld
Schoonhovense veer
Projectnummer:
Tekeningnummer:
Formaat:
Getekend:
Datum:
Voor akkoord:
1462018
OK1
A3
Paul Gieben
30-06-2014
Menno Abee
Deze tekening is eigendom van AVG Explosieven Opsporing Nederland. Het is de opdrachtgever vrij om deze tekeningen te gebruiken uitgezonderd het aanbrengen van wijzingen en aanvullingen. Van deze tekening mag niets worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. druk, scan of op elke andere wijze dan ook, zonder toestemming van AVG Explosieven Opsporing Nederland. ©2012
Verdacht gebied binnen maatregel gebied

Notulen GMR-vergadering - CBS Eben Haëzer in Groot

LSihlXLGiiu * - Elspeet Historie

November 2014 - Tennisvereniging Lopik

Werkbezoek CDA-fractie Z-H aan regio AV 3 oktober 2014

Op U, mijn Heiland blijf ik hopen

VZVZ Servicecentrum t.a.v. het bestuur Postbus 30920 2500 GX

Archiefbank Mais-Flexis Augustus 2014

Inloopavond op maandag 5 januari a.s. vanaf 19.30 uur

Agenda ALV + Ketelaarlezing 2014