Dit stuk - Pijnboomstraat

BOUWEN AAN DE BUURT | deel 1
door REGGY SPECKEN
Het ontstaan van de buurt
We gaan in De Boomgaard een kleine serie wijden
aan de bouw van onze buurt. Reacties van lezers zijn
daarbij als altijd welkom. In deze Boomgaard kijken we
eerst naar het ontstaan van de buurt. Wilt u weten wat
de buurtgrenzen zijn? Kijk maar ‘ns naar de achterkant
van deze Boomgaard.
gebied rond de Beeklaan, daarna de rest. De Bomenbuurt liep in
die tijd nog door tot bij de Sportlaan. De bouw van de Bomenbuurt
is gebaseerd op het Uitbreidingsplan 1908 van de architect en
stedenbouwkundige Berlage. Maar dit plan, met mooie zichtassen,
pleinen en hoven, is niet ongewijzigd uitgevoerd. In de Bomenbuurt
is nogal bezuinigd op de maatvoering van lanen en pleinen.
Herkenbare Berlagiaanse elementen zijn de diagonale verkeersassen als de Thomsonlaan en de Wilgstraat.
Atlantikwall
Den Haag grachtenstad
Den Haag was vroeger een echte grachtenstad. Veel grachten
zijn inmiddels gedempt. Maar gelukkig niet alles. Zo ligt rond het
centrum bijvoorbeeld nog een ring van grachten, die vandaag de
dag gebruikt wordt voor de rondvaarten van de Haagse Ooievaart.
Het Haagse grondgebied lag zeven eeuwen lang binnen die ring.
In de 19e eeuw ging dat f ink knellen. Door de enorme bevolkingstoename kwamen halverwege die eeuw grote bouwstromen op
gang buiten die ring. En net als daarvoor, werd daarbij grofweg
voor de armen op het veen gebouwd en voor de rijken op het zand.
Bij station Hollands Spoor ontstond zo de Schilderwijk en in de
richting van Scheveningen verscheidene villawijken. Maar de
ingezette expansie ging verder. Nadat ook wijken als Zeeheldenkwartier, Duinoord en Statenkwartier waren gerealiseerd, volgden
al snel de Bomen- de Bloemen- en de Vruchtenbuurt.
Voorheen
Waar nu de Bomenbuurt ligt was voorheen leeg gebied.
Oorspronkelijk was er een strandwal. Deze is vanaf de 12e eeuw
opgehoogd met duinen. Vanaf de 19e eeuw zijn die duinen weer
afgegraven, eerst voor de tuinbouw, later voor woningbouw.
In de Romeinse tijd liep ter hoogte van de Hanenburglaan al een
weg. Later lag hier en daar een boerderij. En in de 19e eeuw kwam
het gebied in trek bij wandelaars en schilders. Van Gogh schijnt
hier nog te hebben rondgelopen. En verder: waar nu de Laan van
Meerdervoort een hoek maakt met de Fahrenheitstraat, lag vóór
de bouw van de buurt de chocoladefabriek van Rademaker.
Berlage
In opdracht van de Duitse bezetter is nog geen twintig jaar later
– om precies te zijn tussen oktober 1942 en februari 1943– weer een
f ink deel van de buurt gesloopt. Dat was nodig voor de aanleg van
een zigzag verlopende antitankgracht. Deze werd onderdeel van de
Atlantikwall, een 2700 km lange verdedigingslinie langs de Europese
kust. Overigens is in die vier maanden de hele stad overhoop
gehaald, waardoor een kwart van de Haagse bevolking heeft moeten
verhuizen. In onze buurt is grofweg het gebied tussen de Sportlaan
en de Hanenburglaan gesloopt.
Dudok
Na de oorlog is het gesloopte deel onder toezicht van architect en
stedenbouwkundige Dudok weer opnieuw bebouwd. Dudok heeft
daarbij getracht om de enigszins benauwde Bomenbuurt wat meer
licht, lucht, groen en een betere ontsluiting voor het verkeer te
geven. We hebben het dan over het park en de bebouwing langs
de (nieuwe) Segbroeklaan. Als je nu de buurt uitloopt richting
Vogelwijk, kun je bij die Hanenburglaan de overgang zien van
twintiger- naar vijftiger-jarenarchitectuur.
Nieuwbouw
Natuurlijk heeft de buurt in die kleine eeuw van haar bestaan meer
verandering ondergaan. Panden zijn gerenoveerd en winkels hebben
nieuwe puien gekregen. Sinds kort zien we panden groeien met
een extra verdieping, bijvoorbeeld aan de Thomsonlaan en het
Thomsonplein. Een ingrijpende verandering was ook de nieuwbouw
van een complex appartementen en winkels (waaronder Albert
Heijn), dat in de negentiger jaren van de vorige eeuw aan het eind
van de Fahrenheitstraat is gerealiseerd. Oorspronkelijk stond hier
de Westduinkerk. ■
In het eerste kwart van de 20e eeuw is de Bomenbuurt gebouwd;
aanvankelijk de randen aan de Laan van Meerdervoort en het
••• gedeelte van het Uitbreidingsplan 1908 van Berlage
j u n i 2 0 12
De Boomgaard
9
BOUWEN AAN DE BUURT | deel 2
door REGGY SPECKEN
Het ontstaan van de buurt
De Boomgaard wijdt een korte serie aan de bouw van
onze buurt. In juni keken we in grote stappen naar het
ontstaan van de buurt: van het duinland, via Berlage,
de oorlogsjaren en Dudok naar nu. In deze Boomgaard
gaan we wat dieper in op die eerste fase van landschap
en bouw.
Duinroos en brem
Begin 1900 was de groei van Den Haag gestopt bij het Verversingskanaal. De grens liep verder door langs de Beeklaan en de Laan van
Meerdervoort, om bij de Valkenboskade landinwaarts af te slaan.
Het landschap aan zee – toen nog grondgebied van het dorp
Loosduinen- bestond uit drie stroken. Rond 1100 waren aan zee
hogere duinen gevormd; dezelfde als we nu kennen. Daarachter
lag een vlakte met weilanden. En daarachter had je de ‘klingen’, een
wat lager en ouder duin waarop later de Bomenbuurt is gebouwd.
Het geheel was een gebied van kleine valleitjes met duinroos en
brem en boerderijtjes omringd door prachtige bomen. Het was er
stil en de jaargetijden konden het gebied doen veranderen van een
kleurrijk zomers palet tot een ijzige winterse toendra. Het gebied
raakte in de 19e eeuw dan ook in trek bij wandelaars èn schilders.
We noemden de vorige keer al Van Gogh. Ook Mesdag, Mauve en
de gebroeders Maris vonden hier hun inspiratie.
Water en bouwsels
Iets verder dan waar nu de Valkenboskade op de Hanenburglaan
stuit, stond de boerderij Hanenburg. Daarnaast het stoomgemaal
Willem II, gebouwd om de Haagse Beek te helpen bij het verversen
van de Hofvijver. En ongeveer op de plek van de torenf at bij het
Verversingskanaal stond de Kranenburgboerderij. Daarnaast stond
nog een stoomgemaal en het sluizencomplex; bouwsels die ook nu
En toen er werd gebouwd
Tussen 1914 en 1925 is de Bomenbuurt gebouwd, als wijk voor
de gegoede middenstand. Allereerst van de Acaciastraat naar
de Vogelwijk. En van de Beeklaan eerst tot de Valkenboskade,
maar spoedig verderop tot de Goudenregenstraat. De aannemers
bouwden in blokjes die ze konden behappen; meestal zo’n
5 panden. Tussen de blokjes ontstonden open stukken, die later
werden ingevuld. Vanuit de pas betrokken woning aan de Acaciastraat keek de bewoner achter uit op de Laan van Meerdervoort en
voor op een duinlandschap. Dat bouwen ging natuurlijk ook anders
dan nu. De materialen werden aangevoerd met paard en wagen.
De bouwvakker droeg stenen op de schouder over een wiebelende
plank in een houten bouwstelling. Het bereiken van het hoogste
punt werd gevierd met een korte ceremonie met de Nederlandse
vlag en een potje bier. En daarna kwamen de pijpleggers en
stratenmakers en de schilders en glazenmakers.
Waar de 19e eeuwse wijken nog onder regie van f nancier en
aannemer zijn gebouwd, gebeurde dat in de Bomenbuurt in
toenemende mate onder toezicht van de gemeente. De Acaciastraat
is nog smal gebouwd, maar wat verderop – in de Ieplaan en
Thomsonlaan- is de hand van Berlage al zichtbaar. Vooral in de
Hanenburglaan kregen moderne stedenbouwkundige ideeën van
ruimte, licht en lucht en speelsere en lagere bouw de overhand.
De Hanenburglaan van toen was een brede boulevard met in het
midden een f inke groenstrook, waardoor het Hanenburgvaartje
slingerde. Langs de laan, gevelwanden, meeslingerend met het
vaartje en villa’s. De Bomenbuurt liep in die tijd nog over in de
Vogelwijk. Helaas is juist dit mooie stukje buurt in de laatste oorlog
door de bezetter met de grond gelijk gemaakt. ■
De Boomgaard
s e p t e m b e r 2 0 12
Door het gebied waar nu de Bomenbuurt staat, stroomde water en
er stonden al wat bouwsels. We noemden al het Verversingskanaal,
gegraven om de Haagse grachten van stank te bevrijden. De Haagse
Beek liep ongeveer op dezelfde plek als nu. Parallel aan die beek –
ter hoogte van de huidige Hanenburglaan- slingerde het Hanenburgvaartje. Verder was in opdracht van koning Willem II in 1844 de
Valkenbosvaart gegraven, om duinzand af te voeren.
nog te bewonderen
zijn. Hanenburg,
Kranenburg en de
bijbehorende
gronden waren
eigendom van
koning Willem II. Langs de huidige Valkenboskade, ter hoogte van
de Sleedoornstraat en de Laan van Meerdervoort, lagen nog wat
kleinere boerderijtjes.
Al in 1900 stond op de huidige hoek van Fahrenheitstraat en
Laan van Meerdervoort een mooi gebouw met J ugendstildetails:
de Rademaker’s cacao- en chocoladefabriek,.
9
BOUWEN AAN DE BUURT | deel 3
door REGGY SPECKEN
Het ontstaan van de buurt
De Boomgaard wijdt een korte serie aan de bouw
van onze buurt. In dit derde artikel gaat het over het
Verversingskanaal en het daaraan gebouwde stoomgemaal. De voorgaande artikelen beschreven het
landschap dat hier oorspronkelijk lag én de bouw
van de buurt.
Gemaal
Kent u het gebiedje langs het Verversingskanaal, naast de torenf at
aan de Beeklaan en achter de Houtrustkerk? Achter die kerk ligt,
enigszins verscholen, een klein complex huizen. Het complex ligt
wat dieper dan de Beeklaan en loopt over in de sluis van het kanaal.
Het geheel is goed te zien vanaf de brug aan de Groot Hertoginnelaan. Vroeger was hier een gemaal. Tegenwoordig hebben de
panden een woonbestemming.
Kanaal
In de loop van de tijd is veel gesleuteld aan het kanaal. In de
dertiger jaren bijvoorbeeld is een sluis tussen de 2e Binnenhaven en
het kanaal aangelegd. Hierdoor kregen de Scheveningse vissers de
kans om hun vis per schip naar Rotterdam te vervoeren. In die tijd
was het dus druk op het kanaal en ook in de sluis naast onze buurt.
Nu kan dat niet meer, omdat bij de Willem de Zwijgerlaan een dam
is aangelegd. In de Tweede Wereldoorlog, toen delen van de
Bomenbuurt door de bezetter zijn afgebroken voor de aanleg van
de Atlantikwall, is het kanaal gebruikt voor het verschepen van de
geroofde bouwmaterialen. En kort na de opening in 1888 was het
dus min of meer een drollenvaart. Omdat het kanaal een tamelijk
open verbinding met zee had, zijn bij het eind van de Beeklaan een
klein dijkje en een schutsluis aangelegd. En een stoomgemaal, dat
bij hoog water het grachtenwater met de drollen omhoog zoog,
zodat het achter het dijkje de weg naar zee kon vinden.
Bewoond
De schutsluis en het dijkje (aan de kant van onze buurt) zijn er nog.
De nummers 41 en 43, met de geschulpte houten daklijst, worden
ook nu weer bewoond. Vroeger woonden hier de machinisten van
het stoomgemaal. In 1913 is het gemaal gaan werken op elektriciteit.
De kolenloods en de schoorsteen zijn toen afgebroken en het
stoomketelhuis ingekort. Dat ingekorte ketelhuis maakt nu deel uit
van nummer 45. Oorspronkelijk was hier de machinekamer, nu is
het verbouwd tot een prachtige woonplek. Op de begane grond
kun je nog de buizen zien, waardoor het grachtenwater naar boven
werd getransporteerd. Het complex kreeg een destijds voor
overheidsgebouwen gebruikelijk en daarom niet bijzonder uiterlijk.
Tegenwoordig waarderen we dit meer en noemen we deze stijl
‘neorenaissance’. Typerend zijn de lichtkleurige banden in het
metselwerk. De stenen daarvoor werden gebakken in een fabriekje
vlakbij. Het gemaal is in 1970 buiten bedrijf gesteld. ■
De boomgaard
d e c e m b e r 2 0 12
Het Verversingskanaal is in 1888 geopend. Het is gegraven met
schop, paard en wagen. Het kanaal had tot taak om het vuile
Haagse grachtenwater in zee te lozen. Het is nu moeilijk voor
te stellen, maar het wonen aan een Haagse gracht was tot ver in
de 19e eeuw geen lolletje. Vóór de huizen liepen tamelijk diepe
slootjes die het regenwater, maar ook het huisvuil, de plas en de
poep op de gracht moesten lozen. Zo hier en daar waren deze
afgedekt met planken. In de zomer stonk het vreselijk. En het
grachtenwater zat natuurlijk vol met schadelijke bacteriën.
Desalniettemin is het ook voor de afwas gebruikt. Veel zieken en
doden waren het gevolg. Den Haag heeft halverwege de 19e eeuw
nog te maken gehad met cholera-epidemieën. Veel grachten zijn
daarom gedempt. De Singel van grachten rond het Den Haag van
die tijd is echter behouden. Deze is gespuid met schoon water uit
het Westland. Het vuile water kon dan via het kanaal op zee worden
geloosd. Dat is niet zonder problemen gegaan. In zee bij Duindorp
bijvoorbeeld zwom je lange tijd tussen de Haagse drollen. Het Haagse
stankprobleem is overigens pas rond 1900, door de aanleg van
riolering, echt opgelost.
13
BOUWEN AAN DE BUURT | DEEL 4
ieplaan
door REGGY SPECKEN
ieplaan
beeklaan
Architectuur
De Boomgaard wijdt een korte serie aan het ontstaan van de buurt. In dit vierde artikel
besteden we aandacht aan architectuur. In de voorgaande artikelen ging het over het
oorspronkelijke landschap, over de bouw van de buurt en over het verversingskanaal
en gemaal.
Herenhuizen
portiekversiering
populierstraat
duikerroeden
thomsonlaan
thomsonlaan
de populierschool
In de noordelijke hoek, tussen Laan van Meerdervoort en Beeklaan oogt onze buurt een beetje
als het Statenkwartier. Hier en daar staan herenhuizen die rijkelijk voorzien zijn van details. De
aannemers bouwden de huizen in kleine series van eenzelfde stijl. Loop maar eens door straten
als Eik- en Berkstraat, de Beek-, Thomson- en Ieplaan, dan kun je dat goed zien. De stijl van
dergelijke panden is nu erg gewild. Maar in de tijd van de bouw van de buurt – vanaf 1914- werd
deze stijl nog wel eens te rommelig gevonden en gaf men de voorkeur aan moderne bouw met
strakke lijnen.
Strak en geel
Eén van die moderne voorbeelden is de gele hoek van Laan van Meerdervoort en Fahrenheitstraat.
Deze is rond 1930 naar een ontwerp van architect Arend J an Westerman gerealiseerd. Op die plek
stond eerst nog een Oosters aandoende gevelwand van architect Lief and: de chocoladefabriek van
Rademaker. Nu zien we langs de Laan van Meerdervoort een winkelgalerij. In die tijd was dat nog
een moderniteit, bedoeld om het winkelen meer comfort te geven. In de Fahrenheitstraat loopt het
complex door tot aan de Acaciastraat. Opvallend, naast de gele kleur, zijn de regelmaat in de raampartijen en de forse bouwvolumes op de hoeken. Overigens had je hier vroeger West End, theater
en bioscoop. Waar je nu bij de Plusmarkt je boodschappen doet, kon je vroeger aanschuiven voor
een optreden van Toon Hermans, The Ramblers of Snip en Snap. Na af oop van de voorstelling
kon je op de andere hoek -nu ING- nog even nagenieten in het toenmalige grand café. Aan de
overkant, Fahrenheitstraat hoek Acaciastraat, zien we een antwoord op het complex van Westerman.
Architect Caron realiseerde hier een gebouw in zakelijke stijl en met gele baksteen, bekroond
met een toren. Verderop in de Fahrenheitstraat, op de hoek van de Thomsonlaan, waar nu de
Trekpleister zit, zien we nog een project van Westerman. Ook hier weer een winkelcomplex met
de in die tijd populaire gele steen.
Duiker en Bijvoet
detail raam
populierstraat
voordeuren
Fahrenheitstraat
In de jaren 20 en 30 werd de vernieuwing van de Haagse architectuur in belangrijke mate
vormgegeven door de Nieuwe Haagse School: een architectuur van baksteen met expressieve
vormen en rijke details. J an Duiker en Bernard Bijvoet waren bekende architecten uit deze school.
Evenals de stedenbouwkundige Hendrik Berlage, waren zij bewonderaars van de Amerikaan
Frank Lloyd Wright. Berlage heeft de basis gelegd voor de stedenbouwkundige opzet van de
Bomenbuurt. Ook Duiker en Bijvoet hebben rond 1920 in onze buurt hun sporen achter gelaten.
Ze ontwierpen enkele woningen en winkels welke zijn gebouwd aan het Thomsonplein, de
Thomsonlaan, Eikstraat en Ieplaan. Kenmerkend zijn onder meer de raamindelingen met roeden.
Helaas zijn ze niet meer overal in originele stijl behouden. Ook de recente dakopbouwen aan het
Thomsonplein tasten het originele karakter aan.
Villa’s en portieken
Valkenboskade
Loop eens door de Sleedoornstraat. Aan één kant staat daar een laagbouw van vrijstaande
woningen. Bedenk dan dat voor de Tweede Wereldoorlog, iets verderop langs het Hanenburgvaartje, nog villa’s stonden. We vertelden daarvan in een voorgaand artikel. Het blok Fahrenheitstraat, Esdoornstraat, Populierstraat en Cypresstraat bevat een f ink complex woningen met fraaie
begane-grond-portieken. Erboven houdt een uitkragende driehoek de gevel als het ware vast tot
bovenaan de daklijst.
m a a r t 2 0 13
Art Deco
12
hoek LVM en
Fahrenheitstraat
Laan van Meerdervoort
In de Populierstraat zie je aan de overkant de Populierschool. Het is een gebouw uit 1925, met
zowel aan de binnen- als aan de buitenzijde heel wat originele Art Deco details. Vooral in de jaren
20 was Art Deco een stijl die invloed had op de toegepaste kunst en de architectuur. In onze buurt
vind je hiervan op meerdere plaatsen voorbeelden. Kijk maar eens goed. Loop je bijvoorbeeld over
de Valkenboskade, dan zie je op nummer 516-520 een pand uit 1917 met fraaie Art Deco versieringen.
Het pand is destijds gebouwd voor de Bond van Nederlandse Onderwijzers. ■
BOUWEN AAN DE BUURT | DEEL 5
door AAD SPANJ AARD
Aad Spanjaard (Den Haag, 1947) is bewoner van de Bomenbuurt. Hij organiseert wandelingen waarin
aandacht wordt besteed aan de geschiedenis en de architectuur van de Bomen- en de Bloemenbuurt.
Deze wandelingen vinden gewoonlijk plaats in de maanden mei/juni en september/oktober.
De wandelingen worden aangekondigd in de huis-aan-huis-kranten en bij boekhandel Bruna in de
Fahrenheitstraat. De ervaring leert dat vooraf reserveren gewenst is.
Boerderijen, Kroondomeinen
en Kunstzandsteen
De Boomgaard wijdt een korte serie aan het ontstaan van
de buurt. In de voorgaande artikelen ging het over het
oorspronkelijke landschap, over de bouw van de buurt,
het Verversingskanaal, gemaal en de architectuur.
In dit vijfde en laatste artikel besteden we aandacht aan twee
van de vroegere boerderijen, die op de landgoederen stonden,
waarop onder andere de Bomenbuurt is gebouwd.
gebroeders Maris kon men dikwijls op en rond Hanenburg vinden,
terwijl Anton Mauve zijn inspiratie rond boerderij Kranenburg vond.
Boerderij Hanenburg werd in 1943 gesloopt in opdracht van de
Duitse bezetter voor de aanleg van de beruchte tankgracht,
waarvoor onder andere een deel van de Bomenbuurt moest
worden afgebroken.
Boerderij Kranenburg
Toen de Segbroekpolder in 1811 betrokken werd bij Loosduinen
stonden er in de polder tussen Kijkduin en het huidige Verversingskanaal een tiental eeuwenoude boerderijen, sommige al uit de
zeventiende eeuw. Twee van deze boerenhoeven stonden op het
grondgebied waar nu de Bomenbuurt is: de boerderijen Hanenburg
en Kranenburg. Boerderij Hanenburg lag ongeveer op de plek waar
nu het Rode Kruis Ziekenhuis staat en boerderij Kranenburg lag
naast het Verversingskanaal, vlakbij de plek waar de Hanenburgvaart (gedempt in de jaren ’50) via het gemaal in het Verversingskanaal stroomde.
Boerderij Hanenburg
Het landgoed Hanenburg kwam in het begin van de 19e eeuw,
samen met o.a. Kranenburg en het iets noordelijker gelegen
Houtrust, in het bezit van de Prins van Oranje, de latere koning
Willem II. Beide boerderijen behoorden dan ook tot de Koninklijke
Domeinen. Op Hanenburg was de fokkerij van de volbloed
renpaarden van de prins, waarmee races werden gehouden op de
renbaan nabij de hoeve Houtrust. Om de waterhuishouding in de
Segbroekpolder, en tevens de verversing van het water in de
Hofvijver en de watertjes rond het Willemspark via de Haagse Beek,
te reguleren, liet koning Willem II aan het einde van de Valkenbosvaart, een stoomgemaal bouwen. Na zijn dood (1849) kwamen de
landerijen uiteindelijk door aankoop in handen van de gemeente.
De prachtig gelegen boerderijen waren een uitverkoren plek voor
enkele befaamde schilders van de Haagse School: Mesdag en de
Boerderij Kranenburg, aan het einde van de Beeklaan, zou al
hebben bestaan sinds 1330, toen Willem, Heer van Kranenburg,
er het huis bouwde. Dit oude gebouw werd afgebroken in 1603,
waarna een nieuwe boerderij werd gebouwd, die ook wel Sint
Maartenswoning werd genoemd. Het terrein van Kranenburg
werd tussen 1886 en 1888 doorsneden door de aanleg van het
Verversingskanaal. In 1907 werd de gemeente eigenaar van het
landgoed Kranenburg met de boerderij, waar toen boer Boonstoppel
en zijn gezin woonde en werkte. De boerderij werd afgebroken in
de jaren twintig van de vorige eeuw. Later, in 1936, werd op ongeveer
de plek waar de boerderij heeft gestaan, het kerkje van de Vrijzinnig
Hervormde Gemeente aan het begin van de Houtrustweg gebouwd.
••• Boerderij Kranenburg
••• Boerderij Hanenburg
Kunstzandsteenfabriek Kranenburg
j u n i 2 0 13
Eén van de inkomsten die koning Willem II uit zijn landerijen haalde
was de zandafgraving. Onder leiding van de directeur van de
Domeinen, Ary van der Spuy, werd begonnen met de afgraving van
het duingebied ten noorden van de Laan van Meerdervoort. Voor
de afvoer van het duinzand liet Van der Spuy in 1842 de Valkenbosvaart graven, die aansluiting gaf op de Loosduinse Vaart. In 1899
werd aan het einde van de Beeklaan de kunstzandsteenfabriek
‘Kranenburg’ gebouwd. In de fabriek van directeur N.J . Boon werd
kunststeen gemaakt uit het duinzand van de afgraving. In de Art
Nouveau panden op de hoek van de Laan van Meerdervoort en de
Archimedesstraat werd kalkzandsteen gebruikt van ‘Kranenburg’.
De fabriek hield in 1906 op te bestaan. ■
12
De boomgaard

Download Report