Download de bezoekersgids

10.09.2014 > 18.01.2015
Schilderijen uit Siena
Ars narrandi in de Europese gotiek
Bezoekersgids NL
¤ 1 - Gratis voor BOZARfriends
Gratis te downloaden op www.bozar.be
1
Onder de Hoge Bescherming van Hunne Majesteiten de Koning en de Koningin
Onder de Hoge Bescherming van de President van de Italiaanse Republiek
Coproductie: het Paleis voor Schone Kunsten Brussel,
Pinacoteca Nazionale di Siena en Musée des Beaux-Arts de Rouen
Chief Executive Officer - Artistic Director: Paul Dujardin
Deputy Director Exhibitions: Sophie Lauwers
Curators: Anna Maria Guiducci, Mario Scalini
Scientific Assistance: Francesca Mencarelli, Giuliana Rizzo,
Giovanna Tedeschi, Giulia Vivi
Exhibition Coordinators: Anne Judong, Alberta Sessa
Publication Coordinator: Vera Kotaji
Assistant to the Deputy Director Exhibitions: Axelle Ancion
Scenography and Technical Coordination: Isabelle Speybrouck
Construction Exhibition Architecture: Chloroform, OTT Art
Art Handling & Installation: BOZAR Art Handlers
Met de steun van:
Ministero degli Affari Esteri, Ministero dei Beni e delle Attivitá Culturali e del Turismo,
Soprintendenza per i Beni Storici,Artistici ed Etnoantropologici per le Province di Siena
e Grosseto, Federale Openbare Dienst Buitenlandse Zaken, Buitenlandse Handel en
Ontwikkelingssamenwerking, Leventis Foundation
10.09.2014 > 18.01.2015
Schilderijen uit Siena
Ars narrandi in de Europese gotiek
KINGDOM OF BELGIUM
EENDRA
CH
T
www.diplomatie.belgium.be
M
AA
KT
MA
CHT
L’ U N I O N
FA
IT
LA
F ORC E
In het kader van het Italiaanse Voorzitterschap van de Raad van de Europese Unie
Met de steun van:
Tickets: ¤ 12 - 10 (BOZARfriends)
�
BANCA
MONTE
PA S C H I
BELGIO
www.montepaschi.be
Bezoekersgids: ¤ 1 (Gratis voor BOZARfriends)
Gratis te downloaden op www.bozar.be
Voorwoord
Kunst, Siena, Europa en gotiek. Deze vier sleutelwoorden komen terug in de titel van dit
culturele project en we verbinden ze met de Latijnse uitdrukking ars narrandi, ‘de kunst
van het vertellen’. Inderdaad, in de schilderkunst gaat het van oudsher om vertellen. Zoals
een moeder verhalen vertelt aan de wieg van haar kind om het zachtjes in te wijden in het
mensenbestaan, zo werden aan de wieg van het middeleeuwse Europa via beelden verhalen
verteld die de mens zijn plaats in de wereld aanwezen.
Siena groeide in de dertiende en veertiende eeuw uit tot het hart van het nieuwe artistieke
idioom dat bepalend werd voor de Europese gotiek. Dat is een gevolg van zijn ligging aan
de grootste middeleeuwse verbindingsweg, de Via Francigena, die door onze stad liep. Op
deze weg droegen kunstenaars, handelaars, pelgrims en vorsten niet alleen hun inzichten
uit, maar beïnvloedden ze elkaar ook. Terecht noemde de grote historicus Ernesto Sestan
onze stad een ‘dochter van de weg’ en zag zijn collega Jacques le Goff in de Via Francigena
als reisweg “tussen het noorden en het zuiden van Europa een duidelijk bewijs van de eenheid in verscheidenheid van ons continent”.
Siena is nog altijd een van de culturele brandhaarden van Europa. De boodschap van een
Catharina van Siena en van een Simone Martini, om slechts die twee te noemen, is nog
altijd actueel. Catharina is sinds 1999 medepatrones van Europa. Ze schreef brieven waarin ze ‘vastberaden en met vlammende woorden doordrong tot de kern van de kerkelijke
en maatschappelijke problemen van haar tijd’. Simone Martini en zijn medewerkers zijn
mee verantwoordelijk voor de pracht van het pauselijke hof in Avignon. Het belang van
de culturele uitwisseling die het leven van deze heilige en van deze schilder tekenden, kan
je moeilijk overschatten. Het ideaal van vrede door dialoog dat eraan ten grondslag ligt,
vormt ook nu nog de basis van de werking van de Europese instellingen.
Italië neemt een half jaar het voorzitterschap van de raad van de Europese Unie waar.
Dat voorzitterschap wil onze stad graag extra luister bijzetten door in het grootste cultureel centrum van Brussel, het hart van de Europese Unie, meer dan zestig topwerken uit
de haast onuitputtelijke schat van de Pinacoteca Nazionale van Siena ter beschikking te
stellen met schilderijen van Ugolino di Nerio, Pietro en Ambrogio Lorenzetti, Taddeo di
Bartolo, Dietisalvi di Speme, Guido van Siena, de Meester van Badia a Isola, Giovanni di
Paolo en vele anderen. We zijn bijzonder trots op dit project waarvoor de organisatoren,
het ministerie van Cultuur en Toerisme en het ministerie van Buitenlandse Zaken konden
rekenen op de deskundigheid van de curatoren Mario Scalini en Anna Maria Guiducci.
Bruno Valentini
Burgemeester van Siena
Sano di Pietro, De heilige Catharina van Siena, ca. 1470, Siena,
Pinacoteca Nazionale
2
3
Inleiding
Siena was in de veertiende en vijftiende eeuw een van de voornaamste artistieke en intellectuele centra van Europa. Grote kunstenaars maakten van Siena een van de roemrijkste
steden van Toscane. In de literatuur bezorgde Petrarca de stad haar naam en faam, en
in de schilderkunst waren het Duccio, Simone Martini, de broers Lorenzetti en niet te
vergeten, Sassetta en Giovanni di Paolo. Hun uitzonderlijke talent ontdek je in deze tentoonstelling met werken uit de prestigieuze Pinacoteca Nazionale van Siena, aangevuld
met enkele belangrijke werken uit Franse musea.
De economische rijkdom en politieke macht maakten van Siena de grote rivaal van
Florence. In de loop van de veertiende eeuw trokken de beide steden meermaals tegen
elkaar ten strijde. Lokale artiesten kregen de opdracht om de militaire successen van Siena
te schilderen. De kunst uit Siena stond ook ten dienste van de politiek en van de verheerlijking van de stad. Dat kan je zien op de bekende fresco’s Allegorie van het Goed en Slecht
Bewind van Ambrogio Lorenzetti, in het Palazzo Pubblico geschilderd in opdracht van de
stad. De kunstenaars verwierven gaandeweg een uitstekende reputatie, waardoor ze gevraagd werden door de voornaamste en welvarendste opdrachtgevers van Europa. Pausen,
keizers, rijke handelaars en openbare instellingen van de stad deden gretig een beroep op
Siënese artiesten. Zo werd Simone Martini door kardinaal Orsini uitgenodigd in Avignon,
waar de pausen resideerden tussen 1309 en 1378.
De ligging aan de Via Francigena, de pelgrimsroute die van het noorden van Europa naar
Rome en verder via de Zuid-Italiaanse havens naar het Heilige Land voert, maakte van
Siena een belangrijk handelsknooppunt en bevorderde artistieke uitwisselingen. De schilders uit Siena lieten zich enerzijds inspireren door de esthetiek van de gotische kunst ten
noorden van de Alpen en verspreidden anderzijds hun eigen specifieke kunsttaal in de rest
van Europa.
De kunstenaars in het veertiende-eeuwse Siena deden meer dan aftasten van nieuwe manieren van afbeelden of nieuwe iconografische thema’s aanboren. Ze gingen ook uiterst
verfijnd te werk. De werken voor de welvarendste opdrachtgevers versierden ze rijkelijk
met ponsen op het bladgoud waardoor ze op echt goudsmeedwerk lijken. De innovaties en
het uitzonderlijke vakmanschap leverden hun een wijdverbreide faam op.
In de vijftiende eeuw bleef de Siënese kunst bekoren, maar ze evolueerde ook. Het was
een periode van creativiteit en van verdere vernieuwing van de beeldtaal. Kunstenaars als
Sassetta en Giovanni di Paolo besteedden aandacht aan de uitwerking van het landschap
en aan de elegantere weergave van de personages.
De renaissance in Siena verschilde van de renaissance die tot bloei kwam in Florence, maar
dat wil niet zeggen dat de kunstenaars uit Siena zich volledig afsloten van wat hun buren
realiseerden. De vele verblijven van Donatello in Siena bevorderden de artistieke uitwisseling, en in de tweede helft van de 15e eeuw raakten kunstenaars als Francesco di Giorgio,
Matteo di Giovanni of Benvenuto di Giovanni beïnvloed door de Florentijnse kunst.
Ondertussen ging de productie van werken met een ‘antieke’ thematiek om onder andere
bruiloftskisten (cassoni) mee te versieren onverminderd door. Ook het gebruik van ponsen
en rijkelijk met goud versierde achtergronden bewijst dat hun fascinatie voor de esthetiek
van de veertiende eeuw bleef duren.
In de schilderkunst uit Siena van de dertiende tot de vijftiende eeuw kan je meerdere facetten ontdekken. Enerzijds bloeide er een specifieke stijl en iconografie die twee eeuwen
standhield. Anderzijds ontwikkelde zich in Siena een heel nieuwe manier van voorstellen.
Dat maakte van Siena een van de meest vruchtbare kunstcentra van de middeleeuwen en
de renaissance.
Aan het begin van de veertiende eeuw was in Siena een heel nieuwe beeldtaal ontstaan.
Het was de tijd dat zowel de Florentijnse schilder Giotto als de kunstenaars uit Siena
langzaam loskwamen van de Byzantijnse traditie met haar geïdealiseerde goddelijke en
statische personages, geschilderd voor de eeuwigheid, en een nieuwe meer verhalende
beeldtaal ontwikkelden. De afgebeelde personages kregen nu een menselijk gezicht, toonden openlijk hun gevoelens en droegen eigentijdse kleren en juwelen. Deze omwenteling
ging gepaard met een religieuze evolutie. De franciscanen hechtten als volgelingen van
Franciscus van Assisi een groot belang aan de menselijkheid en de uitdrukking van gevoelens van Christus en de heiligen. Door de heiligen af te beelden als mensen uit de veertiende eeuw konden de gelovigen zich beter identificeren met deze vrome voorbeelden.
4
5
Sena Vetus Civitas Virginis
Sena Vetus Civitas Virginis
Zaal 1 - Afbeeldingen van Maria in Siena
Zaal 2 - Maria: van icoon tot moeder
Je ziet twee keer een Hodegetria, het
Byzantijnse iconentype met Maria die het
zegenende Jezuskind aanwijst. De schilder,
Dietisalvi di Speme (tweede helft dertiende eeuw), beeldt haar af met archaïsche
trekjes, vandaar een zekere strakheid in
de tekening. De werken zijn ook ‘modern’
door de zachte huidtinten, de plooien die
vallen alsof het om echte stof gaat en de geslaagde imitaties van edelstenen. Let vooral
op de grote technische vaardigheid van de
schilder. Kijk maar naar de twee stukken
verguld gehistorieerd glas die nog overblijven in de rugleuning, het oordeelkundige
gebruik van rode lak voor de opbouw van
de zijden bekleding van de troon en de rijkdom van de ponsmotieven.
komen lieflijker over, de huidtinten zijn
helderder en de plooivallen lichter en ruimer, wat een gevolg is van een oordeelkundig gebruik van licht en donker.
De vernieuwingen in compositie en stijl
van Duccio en Martini konden op veel bijval rekenen bij hun tijdgenoten, en bij de
volgende generatie kunstenaars. Vooral
de aanpak van Martini zou lang nawerken.
Een goed voorbeeld van die aanpak met
aandacht voor de psychologische kant van
gelaatsuitdrukkingen zijn de Vier profeten,
die je hier ziet.
De werken uit Martini’s atelier herken
je aan hun sierlijke vormen, de compacte
kleuren en het inzicht in de perspectief die
je hier ook terugvindt in het schilderij van
Federico Memmi.
Ook Ambrogio Lorenzetti ging voort op de
weg die de schilderkunst in Siena insloeg.
Moeder en Zoon laten hier hun affectie
blijken door elkaar te omhelzen en aan te
kijken waardoor het geheel bijzonder spontaan en menselijk overkomt. Maria is hier
een echte moeder en dat laat je als kijker
niet onberoerd.
Simone Martini, Maria met Kind. Eerste decennium 14 de
Dietisalvi di Speme. Tronende Maria met Kind en twee engelen
eeuw. Siena, Pinacoteca Nazionale
(de zogeheten Sint-Bernardinus-Madonna). 1262. Siena,
Maria zie je ook op kleinere werkjes die
gebruikt werden om thuis te bidden. Op
de triptiek in het midden van deze zaal,
die wordt toegeschreven aan Duccio di
Buoninsegna en een van zijn medewerkers,
komt Maria bijzonder koninklijk over,
ondanks de beperkte afmetingen van het
werkje. Dat heeft alles te maken met het
belang van het personage dat geknield aan
haar voeten zit, en het wordt nog benadrukt door het marmeren inlegwerk op de
sierlijke troon.
Pinacoteca Nazionale
Maria was de beschermheilige van Siena. Zij
zou het leger van Siena aan de overwinning
hebben geholpen toen het de Florentijnse
troepen versloeg bij de slag van Montaperti
in 1260. De Mariaverering nam achteraf
een hoge vlucht en dat merk je ook in de
kunstproductie.
In deze zaal zie je de eerste belangrijke
voorbeelden van afbeeldingen van Maria in
de Siënese schilderkunst. Hier is duidelijk
te zien hoe onder invloed van Duccio di
Buoninsegna en zijn atelier aan het begin van
de 13e eeuw de traditionele Tronende Maria
met Kind van de Byzantijnse traditie werd
omgevormd tot iets nieuws. Beide panelen
behoren tot de oudste die in de Pinacoteca
Nazionale van Siena bewaard worden.
Simone Martini schilderde deze Maria met
Kind aan het begin van zijn lange carrière, toen hij samenwerkte met Duccio. De
archaïsche stilistische benadering wordt
getemperd door zachtere, expressieve
vormen. De personages, gekleed in rijke
gewaden met kostbare decoratieve details,
6
7
Sena Vetus Civitas Virginis
Het leven van Christus
Zaal 3 - Beelden en verhalen uit het leven van Maria
Zaal 4 - Taferelen uit het leven van Jezus
Siena kende de Tenhemelopneming nog meer
succes. Vanaf de late dertiende eeuw tot
een eind in de vijftiende eeuw werd Maria
afgebeeld in de hemel, omringd door een
hofhouding van jubelende engelen en van
heiligen die in de stad vereerd werden.
Het verhaal van het Laatste Avondmaal, een
van de bekendste episodes uit het evangelie, wordt hier verteld in de heldere stijl van
Sassetta. Je ziet het moment waarop Jezus,
omringd door zijn apostelen, de eucharistie
instelt.
De Tronende Maria met Kind met engelen en
heiligen, de zogeheten Maestà, werd bijzonder populair nadat Duccio di Buoninsegna
in 1311 een groot paneel met dit onderwerp
had geschilderd voor de dom van Siena.
Zowel in de veertiende als in de vijftiende
eeuw werd dit thema ook overgenomen op
panelen met veel kleinere afmetingen.
Zowel hier als op Luca di Tommè’s Jezus en
Maria Magdalena in het huis van de farizeeër
(tweede helft veertiende eeuw) staat de tafel gedekt. Je krijgt een idee van het tafelgerei en de stoffen die in laatmiddeleeuws
Siena werden gebruikt.
De Tronende Maria met Kind en heiligen en
de Tenhemelopneming van Maria van Sano
di Pietro (vijftiende eeuw) liggen helemaal
in de lijn van de kunst van de eeuw ervoor.
De verfijnde techniek en de decoratieve
uitbundigheid zijn typisch voor zijn oeuvre.
Martino di Bartolommeo. Annunciatie. Ca 1408. Siena,
Pinacoteca Nazionale
Verhalen uit het leven van Maria waren
lange tijd een welkome aanleiding voor het
schilderen van taferelen met een overvloed
aan details. Meer dan eens zie je op die details een realistisch beeld van het alledaagse
leven in Siena. Dat geldt bijvoorbeeld voor
het interieur van een laat-dertiende-eeuwse
burgerwoning die je hier ziet op de Geboorte
van Maria en de Annunciatie.
Francesco di Valdambrino, Zegenend Christuskind. Ca 14031409. Siena, Pinacoteca Nazionale
Taferelen uit het leven van Jezus zijn een
logisch vervolg op verhalen uit het leven
van Maria. Vaak worden beide zelfs met
elkaar verbonden, zoals je kan zien op het
paneel van Niccolò di Buonaccorso.
Het kleine houten beeldje in deze zaal,
een Zegenend Jezuskind, is van de hand van
Francesco di Valdambrino. Zulke beeldjes
werden in de kersttijd op het altaar geplaatst. Sinds Franciscus van Assisi in 1223
in Greccio voor het eerst een kerstkribbe
had laten plaatsen, nam de verering voor het
kindeke Jezus almaar toe.
Vaak worden Bijbelse thema’s uitgewerkt
die met de Geboorte van Christus samenhangen, bijvoorbeeld de Aanbidding van
de herders en de Aanbidding van de wijzen.
Dat eerste thema werd in het midden van
de veertiende eeuw zeer geliefd omdat de
franciscanen de nederigheid van de herders
loofden tegenover de prachtlievendheid
van de koningen uit het Oosten.
De Boodschap aan de herders en de Geboorte
van Christus danken de sterkte van hun
mise-en-scène aan de landschappelijke setting en aan de inbreng van opvallende elementen die de ene keer getuigen van een
geamuseerde kijk op de werkelijkheid en
een andere keer van aandacht voor rust en
intimiteit.
Vanaf het einde van de veertiende eeuw
werd ook de Dood van Maria (vaak
Ontslaping van Maria genoemd) dikwijls
afgebeeld. Het thema is ontleend aan de
apocriefe evangeliën. In de Mariastad
8
9
Het leven van Christus
Het leven van Christus
Zaal 5 - Passieverhalen
Zaal 6 - De verrijzenis en het laatste oordeel
Elk van de vier evangelisten vertelt het verhaal van de kruisiging, het hoogtepunt van
het lijdensverhaal. De afbeeldingen vertonen verschillen in de houding van Maria en
Johannes, die traditioneel onder het kruis
staan. Andere verschillen gaan over de aanof afwezigheid van heiligen aan de voet
van het kruis. Soms zie je daar de heilige
Franciscus, soms zie je Maria Magdalena er
geknield zitten. Hoe groot haar wanhoop
en verdriet zijn, blijkt uit het feit dat ze het
kruishout omhelst, Jezus’ voeten kust en
haar lange blonde haar los over haar schouders laat hangen.
Een van de belangrijkste taferelen na Jezus’
dood, is het Laatste Oordeel. In deze versie
van Giovanni di Paolo wordt dit een exemplarische weergave van het hiernamaals.
Christus rijst op als de ultieme rechter. Hij
wordt omgeven door de Maagd Maria en
Johannes de Doper, en door zielen die uit
de graven komen. Zijn triomfantelijk ogende figuur scheidt de hel van het paradijs. De
hel doet je denken aan de kringen van de
hel van Dante, met duivels die de verdoemden straffen. Het paradijs is weergegeven
als een weelderige tuin waar het zalig toeven is tussen de planten, de bloemen en de
sappige vruchten.
Dramatiek vind je ook in de Kruisafneming.
Maria houdt het dode lichaam van haar
zoon in haar armen. Kan een moeder
meer lijden? De tijd lijkt stil te staan.
Niets verroert. Alles ademt emotie en
betrokkenheid.
Pietro Lorenzetti. Verrezen Christus. Ca 1336. Siena, Museo
Diocesano
Pietro Lorenzetti. Kruisiging. Ca 1322. Siena, Pinacoteca
Vanaf de twaalfde eeuw wordt de verrezen Christus afgebeeld. Dit staat niet in de
evangeliën beschreven en daardoor waren
de kunstenaars niet gebonden aan een bepaalde iconografie. Vaak wordt Christus
frontaal afgebeeld terwijl hij buiten het graf
staat, in het volle besef van zijn overwinning op de dood. Een iets minder plechtige
variant van die triomfhouding kenmerkt
de Christus die verschijnt aan Maria
Magdalena. Dat thema heet Noli me tangere
en is Latijn voor ‘raak me niet aan’.
Nazionale
Op alle schilderijen in deze zaal zie je taferelen uit het lijdensverhaal van Christus.
Door de toneelmatige schikking van
de personages in kleine groepen doen
Dietisalvi di Speme en Guido da Siena de
spanning en het pathos op zes panelen, oorspronkelijk deel uitmakend van een groter
dertiende-eeuws geheel, steeds sterker oplopen. Het lijden van Jezus begint hier bij
de Kindermoord in Bethlehem.
10
11
Het leven van heiligen
Het leven van heiligen
Zaal 7 - Heiligen in Bijbels perspectief
Zaal 8 - Vrouwelijke heiligen
Na 1450 kwam er een nieuwe heilige bij:
Catharina van Siena, patrones van Italië en
van Europa. De verering van deze mystica
verving bijna helemaal die van Catharina
van Alexandrië. De Legenda maior, het
boek waarin Raymundus van Capua haar
leven beschrijft, fungeerde al snel als de
bron voor kunstwerken die haar mystieke
ervaringen in beeld brachten. De verspreiding van dit soort schilderijen nam vooral
toe nadat ze in 1462 heilig werd verklaard
door paus Pius II, een telg uit de familie
Piccolomini, een geslacht dat in Siena hoog
in aanzien stond. Sindsdien werd ze niet
alleen afgebeeld met een lelie als symbool
van kuisheid maar ook met een boek als een
verwijzing naar haar wijsheid en haar geschriften. Er ontstonden ook werken met
een expliciet mystieke thematiek.
bewerkers. In zijn strijd tegen de bekoringen wordt Antonius gekweld door duivels.
Het gevecht vindt plaats in een desolaat
landschap met toch behoorlijk veel groen
en aan de horizon een met lichtstroken
doorkliefde hemel.
De twee taferelen uit het leven van de
heilige Laurentius, Bekering en mirakel
van Lucillus en Marteldood van de heilige
Laurentius, worden door Bartolo di Fredi
verteld met de hem eigen narratieve verve. Ze geven ons een goed idee van de in
compartimenten onderverdeelde predella’s
met de marteldood en de wonderen van
heiligen.
Een ander, even sprekend voorbeeld van
dit soort panelen kregen we van Luca di
Tommè. Hij toont je hoe Paulus zijn gedreven verkondiging van het christendom
– waartoe hij zich had bekeerd na het te
hebben vervolgd – met de dood moest
bekopen.
Angelo Puccinelli, Tronende aartsengel Michael met de heilige
Antonius abt en de heilige Johannes de Doper. Ca 1375.
Siena, Pinacoteca Nazionale
De triptiek van Angelo Puccinelli is een
voorbeeld van harmonie van kleur en
vorm. De centrale figuur is een triomfantelijk en hiëratisch weergegeven aartsengel
Michael. Hij zit op een troon en vertrapt
een draak, symbool van de duivel. De rijke
ornamentiek op zijn kleren maakt hem nog
indrukwekkender en voornamer. Hij wordt
geflankeerd door twee heiligen van wie
verering tot ver in het verleden van Siena
teruggaat: de heilige Johannes de Doper
in zijn traditionele beestenvel en de heilige Antonius Abt in monnikspij en met een
T-vormige staf in de hand.
Guidoccio Cozzarelli liet de Hartenruil
tussen Catharina en Jezus plaatsvinden in
een kapel met een vijftiende-eeuws interieur. Sano di Pietro was de eerste om in het
benedenregister van het paneel Maria met
Kind met engelen en heiligen met haast miniaturistische precisie te tonen hoe de heilige
Catharina het bloed drinkt dat uit de zijde
van Christus gutst.
Guidoccio Cozzarelli. Hartenruil. Ca 1485. Siena, Pinacoteca
Nazionale
Agatha, Ursula, Maria Magdalena,
Catharina van Alexandrië en andere vrouwelijke heiligen werden in de middeleeuwen ook in Siena vereerd. Maria Magdalena
werd vaak afgebeeld onder het kruis.
Catharina van Alexandrië was volgens de
legende van koninklijken bloede en genoot
een bijzondere verering, dat merk je aan de
vele schilderijen en beelden die aan haar
werden gewijd. Een zeer geliefd thema was
haar mystieke huwelijk met Christus. De
Meester van de Madonna van het Palazzo
Venezia koos voor de archaïsche vorm van
dit thema. Maria geeft de heilige ten huwelijk aan de kleine Jezus. Later zou dit huwelijk worden weergegeven als een gebeuren
tussen twee volwassenen.
Een van de meest pakkende afbeeldingen
van deze abt en wonderdoener zie je later
in de tentoonstelling op een klein werkje
dat Sassetta als onderdeel van een retabel in
1420 schilderde voor het gilde van de wol12
13
Het leven van heiligen
Het leven van heiligen
Zaal 9 - Bijzondere heiligen in Siena
Zaal 10 - De ‘nieuwe’ heiligen
le jongeman en geeft hem het zwart-witte
stadsvaandel van Siena in de hand.
In die vroege periode maakte Margarito
d’Arezzo meer dan één schilderij met
de heilige Franciscus als thema. Je ziet
Franciscus met een bruine pij met rond
zijn middel een touw met drie knopen,
symbool van de geloften van armoede,
kuisheid en gehoorzaamheid. Hij moet
voor de gelovigen van toen goed herkenbaar zijn geweest, want de kunstenaar probeerde hem realistisch voor te stellen: een
uitgemergelde asceet met grote zwart omrande ogen, een lange smalle neus en een
laag voorhoofd.
Oorspronkelijk had Siena vier beschermheiligen: Ansanus, Savinus, Crescentius
en Bartolomeüs. De laatste werd aan het
einde van de dertiende eeuw vervangen
door de heilige Victor. Toch werd hij nog
afgebeeld als een van de heiligen die Maria
omringen op een Maestà. Deze Bartolomeüs
van Niccolò di Segna, een volgeling van
Duccio, maakte waarschijnlijk deel uit van
zo’n Tronende Maria met Kind. Zijn rustig-gestrenge en gezag uitstralende gezicht
lijkt rechtstreeks terug te gaan op werk van
Simone Martini. Zachte penseelstreken
suggereren uiterst realistisch het spel van
het licht op de blauwe changeant zijde.
Taddeo di Bartolo koos voor een ander
type voorstelling. Hij brengt een van de bekendste gebeurtenissen uit het leven van de
grote heilige in beeld: het ontvangen van de
stigmata, de wondtekens van God op zijn
lichaam. Hij volgt daarvoor de gegevens die
worden aangereikt door Bonaventura’s biografie van Franciscus en plaatst het gebeuren in een landelijke context.
De heilige Hiëronymus wordt op schilderijen vaak als kluizenaar afgebeeld, en ook
als geleerde, omdat hij als eerste de hele
Bijbel uit de grondteksten naar het Latijn
vertaalde. Zo beeldt Giovanni di Paolo hem
af op een paneeltje voor de huisdevotie.
Het werk vertoont de verfijnd uitgevoerde
tekening en de haast miniaturistische perfectie in het gebruik van kleuren en decoratieve elementen die typisch zijn voor deze
kunstenaar.
Niet alleen heiligen, ook zaligen werden
vanaf eind detiende eeuw in Siena vereerd.
De belangrijkste namen zijn Agostino
Novello, Andrea Gallerani en Gioacchino
Piccolomini. Deze laatste was een lid van
de orde van de servieten en stierf in 1305.
Gano di Fazio wijdde een groot gecompartimenteerd marmeren bas-reliëf aan hem
met wonderen die nog tijdens Piccolomini’s
leven plaatsvonden. In de taferelen ontdek
je een sterke narratieve kracht en een frisse
natuurlijkheid.
Martino di Bartolommeo, Heilige Ansanus, 1408-1410, Siena,
Pinacoteca Nazionale
Een van de heiligen die in de veertiende eeuw in Siena bijzonder vereerd en
geregeld afgebeeld werden, is Ansanus,
een jonge Romeinse soldaat die zich tot
het christendom bekeerde en vervolgens begon te preken en te dopen aan de
Arbia, een rivier in de buurt van Siena.
Uiteindelijk werd hij onthoofd. Martino di
Bartolommeo beeldt hem af als een virie14
Bernardinus, een franciscaan die in 1450
heilig werd verklaard, genoot in Siena grote
verering. Hij werd ‘naar het leven’ geportretteerd door tijdgenoten-kunstenaars.
Zo schilderde Sassetta hem in het onderste
deel van zijn schilderij terwijl hij op de kansel stond en een kruisbeeld toonde aan een
dichte menigte gelovigen. Boven dat tafereel zie je een heus portret van de heilige:
een ascetische figuur in het eenvoudige habijt van de franciscanen met een uitgemergeld, benig gezicht, een tandeloze mond,
een lange dunne neus, ingevallen ogen, uitstekende jukbeenderen en in zijn handen
een plaat met daarop de naam van Jezus.
Bernadinus was een groot promotor van de
verering van ‘de zoete naam van Jezus’, een
feestdag ter ere van de naam Jezus die in januari werd gevierd.
Margarito d’Arezzo, De heilige Franciscus van Assisi, 12401245, Siena, Pinacoteca Nazionale
Een van de allerbelangrijkste vertegenwoordigers van de nieuwe middeleeuwse
spiritualiteit is Franciscus van Assisi, ook
een patroon van Italië en van Europa. Hij
werd al bij leven vereerd. Nauwelijks twee
jaar na zijn dood (1226) werd hij heilig verklaard. Al heel vroeg waren er afbeeldingen
van Franciscus in omloop.
15
Zaal 11 - Op weg naar de internationale gotiek
bewegen zich met sierlijke gebaren tussen
klassiek aandoende gebouwen.
siena
Nazionale van Siena die tentoongesteld worden in het Paleis voor Schone
Kunsten in Brussel (bozar) en in het Musée des Beaux-Arts van Rouen.
Schilderijen uit
Je ziet hier ook het werk van Benvenuto di
Giovanni. Het paneel vormde oorspronSiena kan
bogenals
op een picturale traditie die bepalend was voor de evolutie
kelijk de voorkant van een koffer
die
van de kunst in het Westen. Een hele reeks schilders ontwikkelde er van de
bruidsgeschenk werd uitgewisseld
13de tottussen
de 15de eeuw een artistiek idioom dat verrassend nieuwe accenten
legde in de weergave van de menselijke ﬁguur, de ruimte, het landschap en
twee adellijke families uit Siena. De
uiterst
bouwwerken.
De sierlijke vormen en trefzekere lijnen van deze schilderijen getuigen van
verfijnde afwerking en het goud van
de dede vroege integratie van de gotiek in dit bijzondere stilistische parcours.
Het verﬁjnde kleurenpalet is een erfenis van de Byzantijnse kunst, maar
coraties getuigen van het belang van
dit
huhet hiëratische aspect van deze laatste moest snel wijken voor een doorzin voor het narratieve.
welijk. Het Bijbelse onderwerp is gedreven
de
Triomf
Hun beheersing van het picturale metier stelde schilders als Duccio,
Simone Martini,
de gebroeders Lorenzetti, Il Sassetta, Sano di Pietro en
van David, maar de vele verwijzingen
naar
Giovanni di Paolo in staat om via de creatie van nieuwe iconograﬁsche
de wereld van ridders en hovelingen
zijn
be- verhaaltype uit te werken. De school van Siena
modellen
een eigensoortig
het ontstaan gegeven aan een nieuwe ars narrandi. Haar
doeld om het jonge koppel gelukheeft
enwel degelijk
voorkunstenaars
bewandelden andere wegen dan die van Florence en de Italiaanse renaissance.
spoed toe te wensen.
Dit boek is hoofdzakelijk gewijd aan meesterwerken uit de Pinacoteca
siena
Schilderijen uit
ars narrandi in de europese gotiek
Giovanni di Paolo. Onze-Lieve-Vrouw van de Nederigheid. Ca
1450. Siena, Pinacoteca Nazionale
www.silvanaeditoriale.it
www.bozar.be
€ ,
Met de vernieuwingen die vanaf het midden van de vijftiende eeuw hun intrede
deden, begon het stilistische idioom van
de schilderkunst in Siena dichter aan te
sluiten bij de internationale gotiek. In het
naburige Florence begon de renaissanceschilderkunst zich te ontwikkelen en
dat had zijn invloed in Siena, toch bleef de
gotiek de boventoon voeren. Een van de
beroemdste schilderijen die toen in Siena
werden gemaakt, de Onze-Lieve-Vrouw
van de Nederigheid van Giovanni di Paolo,
getuigt van die gehechtheid aan de gotiek.
Maria zit als een vorstin in kostbare kleren
op een brokaten kussen, omgeven door een
sierlijke tuin vol granaatappelbomen met
gouden toetsen.
Cover DEF_SIENA.indd 3
07/08/14 14:22
Naar aanleiding van de tentoonstelling Schilderijen
uit Siena. Ars narrandi in de Europese Gotiek verscheen
een boek met gelijknamige titel. Het brengt meesterwerken uit de Pinacoteca Nazionale van Siena
in beeld, die tentoongesteld worden in het Paleis
voor Schone Kunsten in Brussel (BOZAR) en in het
Musée des Beaux-Arts van Rouen. Een mooie blik
op de Sienese kunst van de dertiende tot de vijftiende eeuw.
Schilderijen uit Siena. Ars narrandi in de Europese Gotiek.
¤ 39, 4 versies: NL/FR/EN/IT. Silvana Editoriale,
BOZARBOOKS
In de schilderijen van Francesco di Giorgio
Martini ontdek je een groeiende zin voor
ruimtelijkheid en respect voor de regels
van het perspectief. De Bijbelse personages
16
17
Alle wegen leiden naar…
… Siena
Italië is een culturele bakermat die heel Europa heeft geïnspireerd en blijft inspireren. Het
schiereiland vormt al eeuwen een schakel tussen de mediterrane wereld en het Europese
continent.
EXPO
10.09.2014 > 18.01.2015
The Yellow Side of Sociality. Italian Artists in
Europe
Rome en Florence, en in het bijzonder de invloed van de Italiaanse renaissance, krijgen
traditiegetrouw veel aandacht. Het Paleis voor Schone Kunsten organiseerde de voorbije
jaren de tentoonstellingen Fiamminghi a Roma (1995), Van Van Dyck tot Bellotto (2009) en
Venetiaanse en Vlaamse meesters (2011). Het werd hoog tijd om ook de Italiaanse schilderschool die aan de renaissance voorafging in BOZAR in de kijker te plaatsen: de schilders
uit Siena, die tussen 1250 en 1500 furore maakten.
MUSIC
23.10.2014 – 13:30
02.11.2014 – 14:30 & 18:30
GAME & Inga Hákonardóttir
Ballet Mekanique
Ictus & Italiaans futurisme | Interactief concert
De grote pelgrimsweg van het noorden naar Rome, de Via Francigena, deed Siena aan en
ook de handelswegen uit het Noorden kwamen daar samen. Via de havens in de Italiaanse
hiel trokken pelgrims naar Constantinopel en het Heilige Land. Ze kochten er souvenirs,
waaronder iconen. Siënese kunstenaars werden beïnvloed door de Byzantijnse iconenkunst, gingen er mee aan de slag en gaven op hun beurt invloeden door.
24.10 – 20:30
Chœur de Chambre de Namur
Requiem siciliano
Leonardo Garcia Alarcon, leiding
Bonaventura Rubino: Mottetten , Requiem &
Mottetten
Schilderijen uit Siena. Ars narrandi in de Europese gotiek. toont deze metamorfose. Het is de
missing link tussen de Byzantijnse kunst, de Vlaamse Primitieven en de renaissancekunst
in Italië, Spanje en de Lage Landen. In Siena veranderden de schilderijen met statische
Madonna’s met kind tegen een gouden achtergrond gaandeweg in verhalende voorstellingen met landschappen en levendige personages. Je voelt de zoektocht van de middeleeuwse kunstenaars in Siena naar perspectief en je ziet hun oog voor detail en emoties. Die
andere kijk op de schilderkunst liet in heel Europa sporen na.
06.11 – 20:00
Muntagna Nera & graindelavoix
Limburgse koolmijn-blues door de herboren
Italo-Belgische Music Club
Naast de indrukwekkende Schilderijen uit Siena kan je bij BOZAR gaan kijken naar Sensatie
and Sensualiteit. Rubens en zijn erfenis. Je springt meteen naar 1600. Aan het begin van de zeventiende eeuw trok Peter Paul Rubens naar Italië en haakte in Venetië, Rome, Florence,
Mantua, Padua en Verona in op de Italiaanse schildertraditie. Zonder Italië was er geen
Rubens geweest. Op zijn beurt heeft Rubens vier eeuwen tal van kunstenaars beïnvloed.
Ook die grote kunsthistorische samenhang kan je dit najaar bij ons bekijken.
05.12 - 20:00
Nationaal Orkest van België
De première van het opdrachtwerk van de jonge
Italiaanse componist Matteo Franceschini
Tussen de beide tentoonstellingen loopt de BOZAR STREET. Daar kan je de gratis te
bezoeken tentoonstelling The Yellow Side of Sociality. Italian Artists in Europe bezoeken.
Je treft er werk aan van hedendaagse Italiaanse kunstenaars die vaak buiten Italië wonen
en werken. Het is de omgekeerde beweging van Rubens die in 1600 naar het zuiden trok.
18
LITERATURE
23.10 - 20:00
Niccolò Ammaniti, Silvia Avallone & Paolo
Giordano
Een unieke ontmoeting met drie Italiaanse
topschrijvers (EN)
THEATRE
15.10.2014 – 20:00
16.10.2014 – 20:00
Fausto Paravidino - Il Macello di Giobbe
De eerste eigen creatie van het Teatro Valle
Occupato
24 > 27.02.2015
Emma Dante – Le sorelle Macaluso
Plaats: Théâtre National
DANCE
27, 29 & 30.11.2014
Virgilio Sieni – Vita Nova
Danscreatie in de expo Schilderijen uit Siena. Ars
narrandi in de Europese gotiek
13.11 - 20:00
Cecilia Bartoli, mezzo • I Barocchisti
Diego Fasolis, leiding
Programma te bepalen
ARCHITECTURE
30.09.2014 – 20:00
Martino Tattara (Dogma) : Living/Working.
How to Live Together (EN)
Co-prod.: A+ Architecture in Belgium
21.10.2014 - 19:30
Tobia Scarpa
Inleiding door Tobia Scarpa & Renata Codello:
Venice Art Mile (IT/EN)- 19:30 & Lezing (IT/
EN) - 20:00
Co-prod.: A+ Architecture in Belgium
CINEMA
06.10.2014 – 20:00
Ontmoeting met Claudia Cardinale
Gesprek & projectie van gerestaureerde versie
van Il Gattopardo van Luchino Visconti
Co-prod.: Cinematek
Bij Cinematek:
01.09 > 13.11: cyclus Claudia Cardinale
01.09 > 06.10: retrospectieve Luchino Visconti
Bozar Electronic Arts Festival - BEAF
25.09 > 05.10.2014
Quayola – Strata # 4
Video-installaties
19
Combitickets
Schilderkunst
uit Siena
+
Sensatie
en Sensualiteit
¤ 20 - € 18 (BOZARfriends)
Chief Executive Officer - Artistic Director
Paul Dujardin
BO
ZAR
FEDERAL, EUROPEAN & ARTISTIC POLICY
Deputy Artistic Director: Adinda Van Geystelen
BOZAR EXPO
Deputy Director Exhibitions: Sophie Lauwers
BOZAR MUSIC
Director: Ulrich Hauschild
BOZAR CINEMA
Head: Juliette Duret
BOZAR COM
Director Marketing, Communication & Sales: Filip Stuer
BOZAR TECHNICS
Director Technics, IT, Investments, Safety & Security: Stéphane Vanreppelen
25.09.2014 > 04.01.2015
BOZAR PRODUCTION & PLANNING
Director: Jean-François D’hondt
Sensatie
en Sensualiteit
BOZAR FUNDING
Head: Elke Kristoffersen
BOZAR FINANCES
Director: Jérémie Leroy
Rubens en zijn erfenis
GENERAL ADMINISTRATION
Director: Didier Verboomen
RUBENS
MANET
REMBRANDT
DELACROIX
KLIMT
…
HUMAN RESOURCES
Director: Marleen Spileers
Peter Paul Rubens, Pan and Syrinx, (detail) 1617. ©Museumslandschaft Hessen Kassel. Photo Ute Brunzel
V.u. | E.r. Paul Dujardin, rue Ravensteinstraat 23 - 1000 Brussel | Bruxelles- Vrij van zegel | Exempt de timbre, art.187
05Rubens_A2.indd 1
8/27/14 12:07 PM
Rubens (1577-1640) was de Quentin Tarantino van zijn tijd en
bracht Vlaanderen naar de wereldtop van de schilderkunst. De
meester-schilder was een eigenzinnige vakman en zette scènes neer
vol geweld en wellust, maar ook met compassie en elegantie. Die
thema’s inspireerden vele eeuwen de kunstenaars na hem, overal
ter wereld. In deze unieke tentoonstelling van BOZAR samen met
het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen en de
Royal Academy of Arts in Londen maak je opnieuw kennis met het
duurzame oeuvre van dit ontembare genie en dat van zijn erfgenamen. Je ontdekt ook doeken van Van Dyck, Watteau, Delacroix,
Manet tot Kokoschka, naast etsen van Rembrandt en Picasso.
20
BEZOEKERSGIDS
Vertaling: Wouter Meeus
Redactie: Frederic Eelbode, Anne Judong
Lay-out: Olivier Rouxhet
Cover: Giovanni di Paolo, Onze-Lieve-Vrouw
van de Nederigheid, ca 1450, Siena, Pinacoteca
Nazionale
Fotoverantwoording
Met de toestemming van het Ministero dei Beni e delle Attività
Culturali e del Turismo en het Soprintendenza per i Beni
Storici, Artistici ed Etnoantropologici per le province di Siena e
Grosseto pp. Pp. 2, 6, 7, 8, 9,10, 12, 13, 14, 15, 16
Met de toestemming van het Ufficio per i Beni Culturali
Ecclesiastici dell’Arcidiocesi di Siena,
Colle di Val d’Elsa, Montalcino p. 11
Paper offered by Paperlinx
Cover printed on Hello 170g - Inside pages on Hello 135g
Naar Koningsstraat
Naar Ravensteinstraat
1
11
2
10
3
9
8
Zaal 1 Zaal 2 Zaal 3 Zaal 4 Zaal 5 Zaal 6 Zaal 7 Zaal 8 Zaal 9 Zaal 10 Zaal 11 7
6
5
Afbeeldingen van Maria in Siena
Maria: van icoon tot moeder
Beelden en verhalen uit het leven van Maria
Taferelen uit het leven van Jezus
Passieverhalen
De verrijzenis en het laatste oordeel
Heiligen in Bijbels perspectief
Vrouwelijke heiligen
Bijzondere heiligen in Siena
De ‘nieuwe’ heiligen
Op weg naar de internationale gotiek
V.u. | E.r. Paul Dujardin, rue Ravensteinstraat 23 - 1000 Brussel | Bruxelles
4

Download Report