uitgave i.s.m. de Nederlandse
Vereniging voor Psychiatrie
www.nvvp.net
jaargang 21
nummer 6
september 2014
12
19
24
Wat gebeurt er
achter de schermen?
Wat u moet weten
voor de ledenpoll
Hoofdvragen over het
hoofdbehandelaarschap
Implementatie DSM-5
Synergietraject
de
psychiater
8
Hoogleraar Damiaan Denys
over de crisis in de
Nederlandse psychiatrie:
‘Het nadenken is
verruild voor registreren’
Bestuurlijk Akkoord
Selincro-Ad-TvP&G-210x280 17/03/14 15:38 Pagina 1
advertentie
2013-09/Lu-NL/1750
Minder drinken mogelijk maken
1
1. Samenvatting van de productkenmerken (SmPC) Selincro.
12
Thema van het NVvP-Najaarscongres, dat
plaatsvindt op 13 november aanstaande,
is de implementatie van de DSM-5.
De vertaling is er, maar wanneer gaan we
met de DSM-5 werken en wat is daar voor
nodig?
19
8
22
In het kader van de interviewreeks over de toekomst van de psychiatrie,
sprak hoofdredacteur Piet Verhagen met prof. dr. Damiaan Denys,
hoogleraar Psychiatrie, filosoof en theatermaker. Het vak is wel degelijk
in crisis en dat is maar goed ook, vindt Denys: ‘Het is tijd voor een herbezinning.’
De herziening van HOOP, HOOP 2.0, zal naar
verwachting in januari 2016 worden ingevoerd. De verbetermogelijkheden zijn inmiddels in kaart gebracht. Mario Braakman,
voorzitter van de projectgroep HOOP 2.0, en
SAP-leden zetten alvast een aantal belangrijke aandachtspunten op een rij.
&
24
Welke professionals kunnen hoofdbehandelaar zijn en hoever strekken hun taken
en verantwoordelijkheden? Daarover gaat
het tijdens de NVvP-informatiebijeenkomsten Hoofdbehandelaarschap.
Later deze maand houdt de NVvP een
ledenpoll over deelname aan de Federatie
Medisch Specialisten Nederland. Om u van
tevoren goed te informeren beantwoordt
directeur Noortje Sax de belangrijkste
vragen.
28
‘Ik hoop dat kinder- en
jeugdpsychiaters met een
goed plan komen’
– Nely Sieffers, moeder van 2 kinderen met autisme en
betrokken bij de oprichting van ‘Ouderkracht bij het kind’
6
11
17
NIEUWS
Berichten van de vereniging en
nieuws uit de ggz
COLUMN
Margreet de Pater, sociaal psychiater
Verbindend gezag
RECENSIES
De keuze van de redactie
31
32
34
DISCUSSIE
Joeri Tijdink, psychiater
Wat doen wij verkeerd?
INGEZONDEN
Flip Tabeling, psychiater
OPEN PODIUM
Karin Krijnen over Sektesignaal
advertentie
Dimence helpt mensen ontwikkelen
Werken als psychiater bij Dimence?
Dimence biedt geestelijke gezondheidszorg
in Oost-Nederland en gelooft in de kracht
van mensen om zich te ontwikkelen.
Werken bij Dimence betekent werken in een
ambitieuze organisatie die de beste zorg
wil leveren en trots is op haar kernwaarden:
resultaatgericht, veilig en gastvrij.
Ben jij een enthousiaste, flexibele psychiater
met een heldere visie op de zorg en hecht
jij waarde aan het leveren van de beste
kwaliteit? Ben je bovendien een inspirerende
persoonlijkheid en heb je een verbindende wijze
van communiceren? Laat dan je licht schijnen over
een baan bij Dimence!
Voor de volgende teams zijn wij op zoek naar
een PSYCHIATER:
ä
ä
ä
ä
Psychiatrisch Diensten Centrum, Hardenberg
Spoedeisende Psychiatrie, Almelo
Angst en Stemming, Deventer
Specialistisch Centrum Bipolaire Stoornissen,
Deventer
ä Specialistische Psychiatrie, Zwolle
ä Psychotische Stoornissen, Almelo
Deze en meer vacatures zijn te vinden op
www.werkenbijdimence.nl
redactioneel
Piet Verhagen is psychiater bij GGzCentraal
en hoofdredacteur van De Psychiater.
5
de psychiater
september 2014
Epitheta van de psychiatrie
dat toevoegsel maakt alle andere overbodig. Groot voordeel (of voor-
forse kritiek. In mijn derde interview, op zoek naar hoe het verder
moet ons vak, deze keer met Damiaan Denys (p. 8), wordt uit een
ander vaatje getapt. Het moet niet groter en meer, maar kleiner en
intensiever, want het vak staat wel degelijk stil gemeten aan de (uit-
die alweer twintig jaar geleden opdook, staat voor de (te onderzoeken)
is immers een kloof, waardoor het steeds moeilijker is geworden fun-
dat is een gap
kloof tussen praktijk en beleid/politiek. Die praktijk zelf komt aan bod
moeite met de ‘vertaalslag’ naar betere uitkomsten en verbeterde
inside
Nog een keer Thomas Insel, een man om in de gaten te houden. Hij
-
De Psychiater
niet voorstellen dat Thomas Insel, met zijn statement tijdens de Annual Meeting
staat, gelijk heeft. Hij vindt de persoonlijke diagnostiek in de lijn van
-
‘Decade of the brain’ (negentiger jaren), beleven we nu de ‘Decade of
discovery
Decade of translation’, gekenmerkt niet alleen door
verbeterde diagnostiek en behandelingen, maar ook door preventie en
Nu, ik ben benieuwd.
colofon
De Psychiater is een onafhankelijk tijdschrift van de
Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie en uitgeverij
BPM Medica. De Psychiater verschijnt 8 maal per jaar in
een oplage van 3.800 exemplaren.
REDACTIE
BPM Medica
Lara Geeurickx, eindredacteur
Van Diemenstraat 344
1013 CR Amsterdam
E-mail: [email protected]
REDACTIERAAD
Piet Verhagen, psychiater, GGz Centraal, Harderwijk (hoofdredacteur) | Roel Eijsberg, kinderpsychiater en 1e geneeskundige, Jeugdriagg-NHZ, Haarlem | John Hoogeveen,
hoofd behandelzaken Pi-Groep, Drachten | Maartje Katzenbauer, aios Psychiatrie, GGz Centraal, Amersfoort | Joseph
de Man, psychiater, Ministerie van Justitie, Directie Forensische Zorg DJI, Den Haag | Marcel Monden, psychiater GGZ
Noord-Holland-Noord, Schagen | Hilke Verdijk, beleidsmedewerker communicatie, NVvP, Utrecht
UITGEVERIJ
BPM Medica,
Wijnand van Dijk, uitgever
VERENIGINGSSECRETARIAAT
NVvP
Noortje Sax, directeur
Postbus 20062, 3502 LB Utrecht
Telefoon: 030 – 282 33 03, fax: 030 – 288 84 00
E-mail: [email protected], Website: www.nvvp.net
MEDEWERKERS AAN DIT NUMMER
Sofie Coronel, Jeroen Dietz, Jorn Hövels, Karin Krijnen,
Margreet de Pater, Naomi Querido, Lianne Rietveld,
Deborah van der Schaaf, Joeri Tijdink
ONTWERP EN ART DIRECTION
def. grafische vormgeving, Amsterdam
ADRESWIJZIGING
NVvP-leden kunnen een adreswijziging sturen
naar het verenigingssecretariaat in Utrecht.
ADVERTENTIES
Cross Advertising
Nieuwe Haven 133, 3116 AC Schiedam
Telefoon: 010 – 742 10 23
E-mail: [email protected]
Website: www.crossmedianederland.com
© BPM Medica 2014
ISSN 1380-3468
OPMAAK
Novente vormgevers, Lunteren
OMSLAGFOTOGRAFIE
Jeroen Dietz, Amsterdam
DRUKWERK
Veldhuis Media, Raalte
ABONNEMENTEN
Leden van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie
krijgen De Psychiater kosteloos toegestuurd.
Andere geïnteresseerde professionals kunnen zich via de
uitgever abonneren à € 94,50 per jaar.
Overname van tekst of foto’s uit De Psychiater, of gedeelten daarvan, is niet
toegestaan zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.
De uitspraken van auteurs en geïnterviewden in artikelen in deze uitgave
weerspiegelen niet noodzakelijkerwijs het standpunt van de redactie en de uitgever. Ook zijn uitgever en redactie niet verantwoordelijk voor de inhoud van
andere uitingen, zoals cartoons, columns en advertenties. De redactie heeft
geprobeerd alle rechthebbenden op teksten en beeld te achterhalen. In gevallen dat dit niet is gelukt, vragen wij u contact op te nemen met de eindredacteur, via [email protected].
6
de psychiater
september 2014
nieuws
Het Landelijk Meldpunt Zorg van het ministerie
van VWS is op 17 juli jl. geopend. Het meldpunt
adviseert en begeleidt mensen die klachten hebben over de kwaliteit van zorg en heeft daarnaast een monitorrol bij klachtafhandeling door
zorgaanbieders. Het Landelijk Meldpunt werkt
nauw samen met de Inspectie voor de Gezondheidszorg. www.landelijkmeldpuntzorg.nl
De initiatiefnemers van het crowdfunding-platform ADHDFund.com (zie ook De Psychiater
2014/3) zijn erin geslaagd om binnen de gestelde
termijn voldoende financiële middelen in te zamelen voor de eerste twee onderzoeken: 11.000 euro
voor het ontwikkelen van een diagnostische test
voor ADHD bij kinderen en 5.000 euro voor ‘ADHD,
beter slapen en het effect voor je hart’.
Depressiepreventie
Interventie-aanbod
groot,
Abstractmodule maar versnipperd
geopend
Voorjaarscongres 2015
De preventie van depressie is door het
Doel is meer mensen te bereiken met preventieve interventies op lokaal niveau. Het
een symposium, individuele lezing,
ties te zijn, gaande van groepsbijeenkomsten
-
groter en gevarieerder dan voor mensen met
ders. Gegevens over het aantal mensen dat
-
ste
de organisatie van de ggz hebben op het
aanbod.
lotgenoten onder begeleiding van een hulp-
-
aangeboden door preventieafdelingen binnen de ggz, soms ook door de thuiszorg of de
op Maat’. Meer informatie over het
thema vindt u op www.nvvp.net/voor-
Het volledige rapport Depressiepreventie
Nationale en internationale inventarisatie
bekendmakingen.nl.
aangeboden. Verder bleken niet overal
Onderzoek
Veni-beurs voor onderzoek naar vroege
symptomen van psychose
blematiek volgen en de netwerken van vroege
Groningen) heeft een Veni-beurs ter waarde
-
-
ele ontstaanspatronen te bekijken en persoonlijke behandeladviezen te ontwikkelen.
Bron: UMCG
Onderzoek
Fellowshipsubsidie voor onderzoek naar depressie
-
bloeddruk, bloedsuiker, hormonen en het
types van depressie en de onderliggende
studies bestaan. Ten slotte onderzoekt ze of
-
onderzoekt ze of de subtypes gekenmerkt
-
Bron: VUmc
advertenties
WERKEN BIJ
UMC UTRECHT
Quickscan
Eerste ervaringen met basis-ggz Vernieuw mee
Psychiater
gen van huisartsen, aanbieders in de ggz, zorgverzekeraars en patiënten. Daaruit blijkt, zoals eerder ook al werd gesignaleerd door GGZ
verwijzing sprake moet zijn van een DSM-stoornis. Verwijsinstrumenten worden door huisartsen als ontoereikend ervaren en daar-
U verricht (poli)klinisch werk in een team gericht
op ontwikkelings- en psychotische stoornissen.
U begeleidt psychiaters in opleiding, superviseert en
geeft mogelijk onderwijs. Uw specialisme is kinderen jeugdpsychiatrie; affiniteit met wetenschappelijk
onderzoek is een pre. Vacaturenummer 2014/0465.
Informatie en sollicitatie
Voor nadere informatie over de vacature, de afdeling
en uw sollicitatie verwijzen we u graag naar
werkenbijumcutrecht.nl. Voor alle overige informatie
belt u kosteloos 0800 – 25 000 25.
onvoldoende toereikend wordt ervaren om de zwaardere doelgroep te
zorgverzekeraars worden gesteld en de afspraken die gemaakt wor-
Universitair Medisch Centrum Utrecht
based preventie nog beperkt ingezet.
De volledige quickscan
is als pdf te downloaden: https://
De
van GGZ Nederland is te vinden op:
http://www.ggznederland.nl/uploads/assets/Quickscan%20
basis-ggz%202014.pdf
Training
Beleid en management voor
beginnend psychiaters
lueren van zorg, nieuwe ontwikkelingen, het begeleiden van veranderingen en regievoering ten aanzien van de professionele ontwikkeling.
dr. Bertine Lahuis, lid bestuur NVvP en bestuurder Karakter.
motivatie bij [email protected]
Onderdeel van Arkin
Arkin is een vooraanstaande instelling op het gebied
van psychiatrie en verslavingszorg. Binnen Arkin
worden nu ruim 25.000 cliënten behandeld op
het gebied van de curatieve, forensische en acute
psychiatrie, verslavingszorg en openbare geestelijke
gezondheidzorg.
Mentrum Ouderen is een onderdeel van Arkin dat zich
richt op ouderenpsychiatrie in Amsterdam.
Wij beschikken over een uitgebreid behandelaanbod,
zowel ambulant, deeltijd als klinisch en participeren
in diverse opleidingen. Onze eenheid bestaat uit
drie poliklinieken, die sterk outreachend werken, een
ouderenkliniek en een deeltijdbehandeling. Mentrum
Ouderen is volop in beweging.
Wij zoeken een Psychiater
die werkzaamheden als hoofdbehandelaar
verricht op een van de poliklinieken
met aandachtsgebied Amsterdam Zuidoost
Je werkt samen met gedreven en enthousiaste collega
psychiaters, artsen in opleiding, psychologen, sociaal
psychiatrisch verpleegkundigen en (ambulante) verpleegkundigen.
Neem voor meer informatie contact op met Foka Eekhof,
manager behandelzaken (020-5905200).
8
de psychiater
september 2014
tekst: Piet Verhagen, psychiater,
hoofdredacteur De Psychiater
beeld: Jeroen Dietz
interview
IN GESPREK MET DAMIAAN DENYS
Nadenken heeft
het nakijken
Plaats van handeling is deze keer Soho, New York. Ik ontmoet daar voor het eerst
Prof. dr. Damiaan Denys: ‘Het intellectualisme is uit
de psychiatrie verdwenen. Nadenken over wat we doen
is verruild voor registreren van wat we doen.’
De theatervoorstelling Wat is angst van Damiaan Denys
en regisseur Bo Tarenskeen was te zien op het Lowlands festival
en staat opnieuw op het programma van De Brakke Grond,
Amsterdam, van 20 tot en met 23 januari 2015.
9
de psychiater
september 2014
Ik heb net gehoord van Thomas Insel dat de
jaar stilstaat. Insel is trouwens de man die,
National Institute of
Mental Health
‘De Nederlandse psychiatrie is
tegenwoordig sterk Angelsaksisch
georiënteerd en heeft een eigen
denktrant opgegeven’
afstand nam van diezelfde DSM-5. De psymaar goed ook!
-
GEBREK AAN
INTELLECTUALISME EN
REFLECTIE
met vragenlijsten en telefoongesprekken een
stoornis kan vaststellen, heeft geleid tot een
-
De Psychiater lezen, maar tot uitwisselen of
openslaat, staat versteld van de diepgang en
diversiteit aan artikelen die toen werden
binnengeslopen. De torenhoge prevalenties
-
-
-
jarenlang bon ton geweest om elke weten-
dendheid bepalend lijken, ook al is dat
en heeft een eigen denktrant, zoals de meeshadden, opgegeven.’
lijke ontwikkelingen, maar meer dan ooit
trouwen verloren of is het al te grote voor-
MEEDOEN OP HET
WETENSCHAPPELIJK
TONEEL IS WAT TELT
-
nen een vak uit, passen iets toe en dat is het.
was in de vijftiger, zestiger, en zeventiger
jaren van vorige eeuw. Nadenken over wat
we doen is verruild voor registreren van wat
-
beelden om het belang van je onderzoek te
-
bestond. Deze hoge prevalenties hebben veel
onbetaalbaar gemaakt. In de niet te vermijden huidige bezuinigingsslag vallen helaas
kelijk een stoornis hebben. De epidemiolomaal en abnormaal en dus een preventieve
-
toegelegd op enerzijds de epidemiologie,
anderzijds de neurobiologie die Kahn heeft
meegenomen uit Amerika. Deze aanpak is
teren en vasthouden aan een bepaald wetendemiologie en de neurobiologie. Zeker in
Nederland is die tweespalt heel sterk duide-
meer en groter nog steeds beter. Het levert
pelijk toneel! De winst voor de patiënt is
te prijs betaald. Het onmiddellijk vertalen
industrie, die we zelf hebben gedemoni-
10
de psychiater
september 2014
interview
‘De torenhoge
prevalenties van
psychiatrische
stoornissen
illustreren eerder
een ziekte van onze
wetenschap dan
van de bevolking’
Het is tijd voor een herbezinning, en daarom
praktijken. Maar belangrijker nog is het her-
hun boeken gelezen te hebben, nu kent men
de namen niet eens meer. Hoe kan de nieu-
trie gerekend kan worden.
Daarom moeten we ten derde leren ons vak
te begrenzen, in plaats van te verruimen. Dat
worden gesteld om een subtiel gevoel voor
is, is een graf dat we zelf gegraven hebben.
-
dagelijks moeten afvragen of hij de kennis
waarmee hij is opgeleid en getraind inzet
regels toepassen, registreren en heel veel
administratie, terwijl het ook z’n wortels
volksgezondheid” is een pretentie die we niet
kunnen waarmaken en waar we niet voor zijn
goed voor de volgende generatie te zorgen.’
BEGRENZEN TOT WAT
MEDISCH MOET HETEN
DE OPLEIDING DEELT
IN DE CRISIS
waarin hij dat zoekt, doet aan Jaspers’ onderre) en het onbegrijpelijke (het primaire) den-
ruimte die er is, maar de wijze waarop dat
dat mensen dan naar geestelijken, alternatieve genezers, waarzeggers gaan, dat is al hon-
Denys stelt de onnadenkendheid van de
ook bewust moeten afvragen welk mensbeeld
aan de kaak. Het is in feite een rode draad
door het
het roer staan van de geestelijke gezond-
Hij noemt het ‘merkwaardig, teleurstellend,
zelfs verontrustend maar ook begrijpelijk’.
niet meer in eigen handen. Momenteel bepalen anderen wat we doen, met een dominante rol van de ziektekostenverzekeraar, aan
der angst, zonder tekortkomingen is ronduit
mens op te nemen, wordt het abnormale
is. Alleen al de ambivalente positie van de
onder de angst is nu perfection anxiety, een
dan ook dat het tijd is voor serieuzere zaken,
besef worden oude vondsten herhaald.
Anderen vinden een grondige begripsanalyse veel te moeilijk. Terwijl dat is wat we
absoluut nodig hebben. Volgens Denys biedt
ook de huidige opleiding daar nauwelijks
ruimte toe door te strakke regelgeving en te
ziektekostenverzekeraar te begrijpen. Sommige patiënten die geen behandeling willen,
moeten er een krijgen, en andere die absoluut behandeling willen, mogen er geen krijgen. Dat een aanpassingsstoornis niet meer
nose kan zijn om mensen die geen stoornis
programma Wat is angst?
helpen, is daar ook een voorbeeld van.
-
een opleidingsinstituut om een typerende
denkstijl waarin je jezelf wilde ontwikkelen.
Helaas hebben huidige opleidelingen ook
het onbereikbare, waardoor wat er niet aan
ggz-veld is te groot en te versnipperd, de
belangen tegenstrijdig. Het blijkt zeer moeilijk te zijn om de beroepsgroep op een lijn te
-
de fouten, de aarzelingen en de twijfels mogen
tief is. Angst maakt ons tot mens, menselijker
dan de mens die we nu willen nastreven. Hoe
verleidt en verstikt. Hoe meer we de angst ver-
men tien jaar geleden nog de grote namen,
kleine ziekenhuiseenheden en vrijgevestigde
column
Margreet de Pater is sociaal psychiater en
voormalig opleider sociale psychiatrie. Ze is
redacteur van de rubriek gezinsinterventies
van Psychiatrienet en schreef een boek over
dit onderwerp: De eenzaamheid van de psychose, de rol van veilige strijd bij het ontstaan
en herstel van een psychose. Over deze
methodiek geeft ze ook trainingen.
11
de psychiater
september 2014
Verbindend gezag
hebben.
gezag.
ganiseerd, zijn er nieuwe mogelijkheden. Medewerkers die worden
van behandeling wil weten, of een borderlinepatiënt die op zijn
De hem bekende repressieve opvoedingsmethoden werkten niet.
vrienden en buren die vertellen hoe ze het gedrag van de patiënt
door Gandhi. De kern van verbindend gezag is op taaie wijze vast
zoeken hulpverleners, mensen uit zijn omgeving en de patiënt zelf
betrekken mensen uit hun netwerk om hen te steunen. Samen zijn
ze emotioneel present.
deze methode niet allang toepast, probeer het eens, en ik voorspel
ander met allerlei maatregelen willen temmen, de baas willen workend, breekt mensen of roept alleen maar verzet op. Meestal is dat
tiek lokken repressief gezag uit. Zo kennen we allemaal patiënten
‘Het is een trend in de
jeugdzorg; ook in de
psychiatrie?’
te sneaken
enten met borderlineproblematiek wier armen in het gips werden
Meer weten?
dit vak gekozen heeft om ziekten te genezen en leed te beperken,
• Omer (H.). Nieuwe autoriteit. Samen werken aan een krachtige opvoedingsstijl thuis,
op school en in de samenleving. Amsterdam, Hogrefe Uitgevers, 2011, 304 p. ISBN
9789079729517
• www.youtube.com/watch?v=91l8VxAzHbc
• www.lerenoverleven.org/bijdragen/Betrouwbaar-ouderschap-in-tijden-vannieuwe-autoriteit-Jan-Hoet.pdf
iemand te vernederen terwijl die al zo vaak vernederd is en haalt
12
de psychiater
september 2014
tekst: Maartje Katzenbauer, aios Psychiatrie
en redactielid De Psychiater
beeld: iStock
najaarscongres
DE IMPLEMENTATIE VAN DE DSM-5 IN NEDERLAND
Intussen achter
de schermen
De Psychiater
adviseurs gesprekken voeren met de partijen die bij de implementatie zijn betrokken.
Het Najaarscongres van de NVvP staat volledig in het teken
van de implementatie van de DSM-5. Tijdens het plenaire programma worden de belangrijkste veranderingen besproken.
In deelsessies wordt dieper ingegaan op de medisch-inhoudelijke
en beleidsmatige aspecten van de DSM-5.
13
de psychiater
september 2014
De inhoudelijke toepassing van de DSM-5 werd al
themanummer van het Tijdschrift voor Psychiatrie.
ander deel van de implementatie betreft de afbakening
van het verzekerd pakket en de wijzigingen in de bekos-
‘De inhoud van de DSM-IV is
gekaapt, dat laten we ons niet
opnieuw gebeuren’
Bende van drie
veranderingen waren meestal niet zo groot. Maar het
tie ervan anders zou verlopen dan bij voorgaande versies’, zegt Theo Ingenhoven. Hij vormt samen met pro-
adviseren en begeleiden zij de vereniging bij de implementatie van de DSM-5. ‘Vroeger werd door de NVvP
het besluit genomen wanneer we de Amerikanen volgden in het hanteren van de nieuwe DSM’, vervolgt
Ingenhoven. ‘Dan werd er een datum geprikt en vanaf
die dag werkte iedereen met de vernieuwde versie. De
Ouderenpsychiater prof. Roos van der Mast
werkte mee aan de vertaling van het hoofdstuk
neurocognitieve stoornissen van de DSM-5 en leidt
de betreffende deelsessie op het Najaarscongres.
‘Er wordt voor zover ik weet momenteel in Nederland nog
weinig gesproken over de veranderingen in de DSM-5. Op
het moment dat mensen ermee gaan werken, zal de discussie waarschijnlijk oplaaien. Er is een aantal belangrijke
veranderingen doorgevoerd. Er is één algemene parapluterm gekomen voor wat tot nu in het hoofdstuk delirium,
dementie en amnestische stoornissen is ondergebracht,
namelijk de neurocognitieve stoornissen. Deze nieuwe
beschrijvende noemer NCS omvat het delirium, de uitgebreide NCS en de beperkte NCS. De term “dementie” wordt
alleen nog gebruikt bij de etiologische subtypen van de
uitgebreide NCS. Daar heb ik wel moeite mee. Het voelt
wat gekunsteld, want de term “dementie” is zo ingeburgerd. Het niet meer gebruiken van deze term sluit bovendien niet aan bij de terminologie van andere medisch specialisten zoals de neurologen.
Het hoofdstuk bevat verder een beschrijving van stoornissen in de verschillende cognitieve domeinen, waarop
de criteria van de verschillende NCS zijn gebaseerd. Dat
is mooi uitgewerkt en zinvol om mee te werken, omdat
het ook inzicht kan geven in de (rest)capaciteiten van
een patiënt. Maar ik vermoed dat er in de dagelijkse klinische praktijk nauwelijks tijd is om het op deze zorgvuldige manier te diagnosticeren. En zonder uitgebreider
neuropsychologisch onderzoek wordt differentiëren tussen een uitgebreide en beperkte NCS moeilijk.’
-
DSM. Dat maakt de implementatie een stuk omvangrij-
Grace period
DSM-5 te zullen gaan werken. Maar voordat het zover is,
wanneer de DSM-5 wordt ingevoerd, samen met Zorginred.) dat verantwoordelijk is voor de uitvoering van de Zorgverzekeuitvoering. Verder zijn de verzekeraars betrokken. Verleden jaar hebben GGZ Nederland, ziektekostenverzeke-
Dat is altijd al zo geweest. Toen er in het verleden nieuwe
stoornissen kwamen, maakten de Amerikanen telkens
. Dit najaar
tegenstelling tot wat veel mensen denken, werken de
Amerikanen er nu dus ook nog niet mee. Daar is nu een
grace period
DSM-IV, lopen binnenkort af, omdat de APA als “eige-
werken, zal eind dit jaar duidelijk worden’.
Onvoldoende inhoud
Swinkels en Hengeveld voeren op dit moment gesprek-
14
de psychiater
september 2014
najaarscongres
Kinder- en jeugdpsychiater Wouter Staal spreekt
in het plenaire deel van het Najaarscongres over
autisme in de DSM-5.
‘De veranderingen in de DSM-5 voor de autismespectrumstoornissen zijn opmerkelijk. Zo verdwijnt bijvoorbeeld de chique diagnose “stoornis van Asperger”, dit tot
teleurstelling van een aantal mensen, maar terecht wanneer naar de klinische praktijk en het wetenschappelijk
onderzoek wordt gekeken.
De klinisch nauwelijks onderscheidbare groepen “stoornissen in sociale interactie” en “stoornissen in de communicatie” zijn samengevoegd tot één domein van “sociale communicatie en sociale interactie.” Ook dit is terecht
gegeven de kliniek en het wetenschappelijk onderzoek
– en basaal logisch denken. Een andere interessante
verandering is dat de verschijnselen van ASS niet per se
voor het derde levensjaar hoeven te zijn opgetreden. Er
wordt daarmee erkend dat autistiform gedrag soms pas
in een latere ontwikkelingsfase tot problemen kan leiden. Ook doen eerste pogingen tot gradering hun intrede
door het introduceren van klinische specifiers.’
welke wijze vergoed moeten worden nu eenmaal neergelegd bij de zorgverzekeraars.’ De stoornis zekerder
maken via
eenstemming over worden bereikt. Veel mensen vinden
tweeledige missie. Bij het Zorginstituut probeert de vereniging het inhoudelijk begrip van de DSM-5 te vergro-
zorgpakketbeheer. Voor de bekostigingskant, de pro-
wel en niet in het basispakket thuishoort met de komst
van de DSM-5 staat nog niet geheel vast. De zorgverze-
manier om de overstap naar de DSM-5 soepel te laten
ontwerp komen voor een doorontwikkeling van de hui-
WHO-DAS in richtlijn
neren”. Het is zaak om dat duidelijk te maken aan de
Psychiatrisch Onderzoek
ling. Inmiddels is dit voornemen ook weer van de baan,
maar het geeft aan dat er onvoldoende vanuit de inhoud
red.) opgenomen als instrument voor
instrument zal gaan gelden voor de hele geneeskunde.
Tweeledige missie
gebruikt zal gaan worden om “de drempelwaarde van
len. In hoge mate is dit een politieke keuze. In de DSM-5
worden steeds meer maten ingevoerd in de vorm van
die onder andere het beloop en de ernst meten
werkvloer van de NZa en zorgverzekeraars onvoldoende
-
beslissing over de noodzaak tot behandeling te komen.
De inhoud van de DSM-IV is gekaapt, dat laten we ons
Het Najaarcongres vindt plaats op donderdag
13 november 2014 van 9.30 tot 17.00 uur in
Domus Medica, Utrecht. Meer informatie over het
programma en mogelijkheid tot aanmelden vindt
u op www.nvvp.net/agenda..
15
de psychiater
september 2014
den dat Kafka van stal moet worden gehaald.’
‘De Amerikanen werken ook
nog niet met de DSM-5’
Psychiater en onderzoeker Martijn Figée neemt op
het Najaarscongres de deelsessie over angststoornissen voor zijn rekening.
‘In het hoofdstuk angststoornissen zijn denk ik de grootste veranderingen doorgevoerd. Het bestaat nu uit 3
hoofdstukken: angst, trauma en dwang. Deze nieuwe
indeling sluit beter aan bij de zoektocht naar de achterliggende neurobiologische mechanismen. In de academische setting werd er al overwegend gewerkt volgens
deze indeling. Deelgebieden en bijbehorende behandellijnen waren al losgekoppeld: zoals PTSS, waarbij het
stress- en arousalsysteem overwegend betrokken is;
dwangstoornissen, waarbij de basale ganglia betrokken
zijn en angststoornissen, waarbij vrees- en angstcircuits
in de hersenen verstoord zijn. Paniekaanvallen kun je nu
als specificatie bij alle psychiatrische stoornissen classificeren, wat onderzoek bevordert naar de neurobiologische mechanismen van paniek. Body dysmorphic disorder is nu ondergebracht bij de dwangstoornissen, omdat
je het ook behandelt als een dwangstoornis en recent
vonden we in het AMC overeenkomstige dopaminerge
afwijkingen in de basale kernen. Hoarding, oftewel verzamelwoede, als nieuwe dwangstoornis is een twistpunt.
Op het oog gaat het ook over dwang, maar het volledige
klinische beeld is veel heterogener en daarmee waarschijnlijk ook de achterliggende hersennetwerken en de
behandelstrategieën.
Er is veel discussie geweest over de nieuwe indeling. Ik
ben enthousiast. Nogmaals, de indeling zou onderzoek
naar de pathofysiologische mechanismen kunnen bevorderen, wat kan leiden tot betere behandelmethoden. Zelf
werk ik in het AMC bijvoorbeeld met neuromodulatietechnieken waarvoor kennis van hersennetwerken vereist is. Bij de DSM-5 was het aanvankelijk de bedoeling
om tot een meer nosologische indeling te komen, gebaseerd op onder andere hersennetwerken, maar het was
nog te vroeg om het roer om te gooien. Met de nieuwe
indeling voor angststoornissen gaan we daar misschien
meer naartoe’.
Paradigmaverschuiving
heden, maar verder is het vergelijkbaar. Het huidige
neigt naar upcoding
betalingssysteem zit geen enkele prikkel tot zinniger en
-
nu in onderhandeling met het Zorginstituut Nederland
Swinkels en Ingenhoven voorspellen dat de komst van de
statement kunnen maken naar de verzekeraars. Swinbreide DSM-5 boek is veel informatie te vinden over de
-
advertentie
DSM-5: het ultieme naslagwerk voor de ggz
Complete DSM-5 nu voor het
eerst in het Nederlands vertaald
hardcover 9789461059598 € 149,95
paperback 9789089532220 € 112,95
‘De omschakeling van een ‘categorale’ naar een ‘dimensionale’ aanpak in de DSM-5 - dus niet
meer denken in vaststaande ziektebeelden maar in variabele ziektebeelden die in ernst kunnen
verschillen - doet al met al meer recht aan de werkelijkheid in de psychiatrie.’ – Elsevier
Beknopte uitgave van de DSM-5
Praktische leidraad voor
patiëntenonderzoek
Lees alles over de DSM-5
op www.dsm-5-nl.org
wijzigingen van DSM-IV
naar DSM-5
vragenlijsten en
meetinstrumenten
experts
paperback 9789089532237 € 59,95
ringband 9789089532251 € 59,95
9789089532756 € 49,95
Lees meer en bestel op www.dsm-5-nl.org
Psychologie & Psychiatrie
[email protected] | (020) 524 45 14
Krijgt u onze nieuwsbrief al? Schrijf u in via de website!
Prijzen gelden in 2014, onder voorbehoud van wijzigingen.
Decker, H.S. (2013). The making of DSM-III.
A diagnostic manual’s conquest of american
psychiatry. Oxford, Oxford University Press,
2014, 443 p. ISBN 978-0-19-538223-5.
Meer informatie over het Center for
Applied Games vindt u op de website
www.centerforappliedgames.com.
recensies
17
de psychiater
september 2014
e-health
Applied games
op recept
boek
The making of DSM-III
is dan ook niet verwonderlijk dat het tijdens
de Annual Meeting van de APA dit jaar een
special presidential commendation heeft
Games zijn deuren in Amsterdam. De
hij innam kwam natuurlijk ook niet uit de
maakt het interessant. Nu van alle kanten
beweerd wordt, zoals door Thomas Insel
Annual Meeting APA
Science,
het Growing Games-programma, een stimuleringsprogramma om de duurzame groei
van de Nederlandse applied game
bevorderen. De Games for Health Europe
Foundation maakt de ontwikkeling van
applied games mogelijk. Het fonds verbindt
slinger de andere kant op gaat, wordt het
dertig jaar stilstaat, en ook de van nature
gevolgen voor werkelijke vooruitgang. De
kunst is nu juist die pendelbewegingen bij
elkaar te brengen, gegeven de nu eenmaal
hand om grondig onderzoek te doen naar
wat er dan in de voorbij dertig, veertig jaar
‘Psychodynamic and cognitive thinking
fused with genetic and biological
knowledge have the best chances of
succeeding accurately’, is haar opvatting.
Dan ligt het dus ook voor de hand na te
heeft bijgedragen, in het bijzonder welke
invloed het had op het doen en laten van
‘Many of us are besieged by
injunctions to interview and diagnose
te leren bedienen. Maar ook werden al tal
van games voor patiënten ontwikkeld. De
bestaande therapieën om te vormen tot een
spel. In de Verenigde Staten worden deze
games momenteel geregistreerd door de
Food and Drug Administration, wat betekent dat ze de status van geneesmiddel krijgen. Zo wordt bijvoorbeeld een game dat is
ontwikkeld voor Parkinson-patiënten op dit
van initiefnemer Jurriaan van Rijswijk van
sometimes even to eliminate our
te ontwikkelen die wereldwijd kunnen wor-
Met toegang tot alle bronnen en oog voor
cords that summarize present illness and
‘als een soort uitgeverij van leerzame speltroversen, van botsende ideologieën (des-
ren, maar waren vooral overtuigd van hun
een paradigm shift
checklists of diagnostic criteria and
symptom ratings. Many of us are being
pressured to see ourselves as
psychopharmacologists who prescribe
expense of forgetting that the mind and the
person may need treatment with
psychotherapy as well’
De Psychiater
vorige eeuw te noemen. Het hele wordings-
otheek, een rijke informatiebron over
applied gaming voor zorgverleners en de
ven aan patiënten die deze kunnen downloaden uit de APP-otheek. De eerste games
worden ook al door ziektekostenverzekeraars vergoed.
De Psychiater
advertenties
Werken vanuit een centrum
Het
boeiend en uitdagend
GGz Breburg, Centrum Jeugd, zoekt
een opleider / kinder- en jeugdpsychiater
die graag een bijdrage levert aan de
verdere ontwikkeling van de kinder- en
jeugdpsychiatrie in West- en Midden-Brabant.
Je coördineert samen met de opleider psychiatrie het
aandachtsgebied kinder- en jeugdpsychiatrie en hebt
hierin ook uitvoerende taken. Als kinder- en jeugdpsychiater ben je verantwoordelijk voor diagnostiek
en behandeling. Ook neem je deel aan een multidisciplinair behandelteam. Op dit moment bestaat
de mogelijkheid om met andere collega’s en de
directeur behandeling je taakinhoud af te stemmen.
Er zijn nog vacatures voor andere enthousiaste
kinder- en jeugdpsychiaters.
Solliciteren? Kijk op www.ggzbreburg.nl
In de komende tijd ligt de nadruk op verdere
ambulantisering, het bieden van consultatie en het
verstevigen van de samenwerking met de jeugdhulpverlening en de kinderartsen in de regio.
Voor functie-inhoud en algemene informatie over
GGz Breburg neem je contact op met Paul Jochems,
kinder- en jeugdpsychiater/directeur behandeling
Centrum Jeugd, telefoon 088-016 59 00 of via
e-mail [email protected].
Meer weten: kijk op
http://psychiaterbij.ggzbreburg.nl
“Opleiden en wetenschappelijk
onderzoek zijn essentiële
onderdelen bij het verhogen
van de kwaliteit van zorg én het
werkplezier van medewerkers.”
Paul Jochems, directeur behandeling
Centrum Jeugd, kinder- en jeugdpsychiater
tekst: Naomi Querido,
wetenschapsjournalist
beeld: iStock
vereniging
NVvP HOUDT DEZE MAAND EEN LEDENPOLL OVER DEFINITIEVE DEELNAME
19
de psychiater
september 2014
Hoe verloopt het
synergietraject?
De Psychiater
20
de psychiater
september 2014
vereniging
‘We willen graag lid worden van
de Federatie, maar alleen met
het vertrouwen van de leden’
Wat is de relevantie van meer samenwerking
vanuit een Federatie?
De NVvP is de grootste wetenschappelijke vereniging van medisch specialisten. Wat is het
voordeel van de intensievere samenwerking?
nen optrekken. Het voornaamste doel is het bevorderen
van de kwaliteit, toegankelijkheid en doelmatigheid van
‘Kleinere verenigingen kunnen aanhaken op zaken waar
grotere verenigingen al expertise in hebben. Anderzijds
hoeven wij als grootste niet altijd meer de kar te trekken,
maar kunnen we de taken verdelen. Voor onze vereniging
is het bovendien belangrijk om door samenwerking een
ding tussen ggz en somatiek wordt opgeheven, ook in
-
-
‘ELKAARS EXPERTISE GEBRUIKEN, SCHEELT TIJD’
Margo Kusters-van Someren is directeur van de Nederlandse Vereniging voor Medische Microbiologie, die zo’n
300 leden telt. Als kleine vereniging verwacht ze veel
profijt te hebben van de Federatie.
‘Nu al merken we wat de effecten zijn van de Raad Kwaliteit, waarin is bepaald aan welke eisen een goede richtlijn
voldoet. Hoewel we weinig “eigen” richtlijnen hebben, zijn
we wel heel vaak betrokken bij de ontwikkeling van multidisciplinaire richtlijnen. De nu ontwikkelde Leidraad
scheelt voor ons enorm in menskracht. Ook op praktisch
niveau kunnen we van elkaar leren. Een voorbeeld: wij
gaan binnenkort onze website vernieuwen. In het overleg
met de directeuren van alle wetenschappelijke verenigingen delen we de ervaringen. Van ontwerpen die wel of
niet werken tot functionaliteiten waar je zelf niet aan
denkt. Het scheelt een hoop tijd en geld om bij dit soort
zaken elkaars expertise te kunnen gebruiken.
Op het gebied van communicatie en belangenbehartiging
merken we hoeveel krachtiger het is om samen op te trekken. We horen wel eens dat uit oogpunt van kostenbesparing de microbiologische diagnostiek sterk gecentraliseerd
zou kunnen worden, bijvoorbeeld van zestig naar vijf locaties. Bij infectieziekten is het voor preventiedoeleinden
echter juist van belang dat je die regionaal kunt signaleren
en monitoren. Dat moet je een verzekeraar uitleggen. De
OMS ondersteunt de NVMM bij het onder de aandacht
brengen van ons standpunt bij verzekeraars en politiek.
Dan is het niet meer alleen ons punt, maar van álle
medisch specialisten.
Of ik nog twijfels heb? Gezamenlijk optrekken van wetenschappelijke verenigingen zal mogelijk wel eens lastig zijn,
iedere vereniging heeft ook zijn eigen belangen. Maar ik
denk dat de voordelen opwegen tegen de nadelen: samen
staan we sterker. Je moet naar het grotere plaatje kijken.’
Maar de beroepsbelangen van psychiaters zijn
toch vaak heel anders dan die van bijvoorbeeld
kinderartsen of gynaecologen?
de eigenheid behouden. Die eigen “bloedgroep” borgen
Milieu heeft daarvoor onlangs nieuwe regels opgesteld.
Die bleken te leiden tot problemen in de bekostiging,
artsen. Daarom hebben we dit onderwerp vanuit de
het
reglement aangepast. Letterlijk slaan we in zo’n situatie
met een steviger vuist op tafel.’
Is voor het ‘gezamenlijk optrekken’ voor de
beroepsbelangen echt een aparte Federatie
nodig? Kun je elkaar niet opzoeken indien
nodig?
‘Het is juist van belang dat we onze positie als serieuze
onder meer doordat grote spelers, zoals de minister of
de zorgverzekeraars, aangeven dat ze niet met elke
listen is beperkter, omdat maar ongeveer de helft van de
enigingen lid worden, vertegenwoordigen we straks in
is niet over het hoofd te zien.’
Wilt u meer weten over de achtergrond, organisatievorm en
bekostiging van de Federatie Medisch Specialisten Nederland?
Op www.nvvp.net vindt u antwoord op de belangrijkste vragen.
Op deze site vindt u ook de korte film die de NVvP hierover
heeft laten maken.
Het laatste nieuws over de federatievorming
vindt u op http://samenwerkenaaneenfederatie.nl.
21
de psychiater
september 2014
Dat vraagt om goede onderlinge samenwerking tussen de verschillende bureaus, misschien zelfs een cultuuromslag. Hoe verloopt
het transitiejaar tot nu toe?
‘Het is niet zo’n plotselinge omslag als het lijkt, meer een
gingen willen dan ook graag meedoen. De synergie is er
dus al, maar kunnen we op veel meer punten bereiken.’
Wat moet er nu nog gebeuren?
bezig dat te vertalen naar statuten en een jaarplan met
het is het raamwerk voor de vorm en manier waarop we
draad voor de toekomst.’
Hebben de leden nog invloed op de besluitvorming over of de Federatie er komt?
willen we graag weten hoe de leden staan tegenover het
alle NVvP-leden daarom een uitnodiging voor een online ledenpoll. De uitkomsten hiervan nemen het
bestuur en de ledenraad mee in hun besluit in oktober.
alleen met het vertrouwen van de leden.’
‘VISIE EN BELEID NIET VAN BOVENAF OPLEGGEN’
Ruim 970 gynaecologen en 400 aios zijn lid van de
Nederlandse Vereniging voor Obstetrie. Directeur Veronique van Dooren-Van der Werf ziet grote voordelen in de
samenwerking, maar aandachtspunten zijn er ook.
‘Voordelen van de federatievorming zijn dat we de krachten
kunnen bundelen, samen kunnen optrekken en “de medisch
specialist” als één gezicht naar buiten toe kunnen presenteren.
We kunnen veel van elkaar leren en bepaalde processen
stroomlijnen of integreren, zodat dubbel werk wordt voorkomen.
Aandachtspunt is voor ons dat de Federatie faciliterend
moet zijn en niet een zogeheten ‘hoofdkantoor-uitstraling’
mag krijgen. Het zijn de verenigingen die het beleid en de
visie moeten blijven uitstippelen. Op dit moment hebben we
de indruk dat het zo ook zal gaan werken en dat het niet de
intentie is van de Federatie om beleid “van bovenaf op te
leggen”. In de laatst gehouden ALV heeft het bestuur van de
leden het mandaat gekregen om het traject tot de vorming
van een Federatie te doorlopen.’
‘DE STIP AAN DE HORIZON IS GEZET’
De Nederlandse Vereniging voor Neurologie telt 1.350
leden en heeft de afgelopen jaren voorop gelopen in het
synergietraject. Directeur Jennifer Huizer vindt dat
samengaan meer oplevert dan de som der delen.
‘Op de werkvloer van medisch specialisten is de multidisciplinaire werkwijze eigenlijk al heel normaal. De NVN is een
van de initiatiefnemers om hierover in gesprek te gaan met
andere wetenschappelijke verenigingen en de OMS om de
bureaus op die ontwikkeling aan te haken, want het levert
grote meerwaarde op om generieke zaken gezamenlijk te
doen en te leren van elkaars ervaringen.
Zo heeft de NVN beleid gemaakt met betrekking tot vermeend disfunctioneren van een neuroloog. Andere verenigingen, waaronder de NVvP, zien hier ook een rol in en kunnen de ervaringen van de NVN meenemen bij het opstellen
van een soortgelijke procedure. Ook op overstijgend niveau
kunnen we zo tot een meer uniforme aanpak komen. En dat
draagt weer positief bij aan het beeld dat de buitenwacht
heeft van “de” medisch specialist.
Er verandert natuurlijk wel het een en ander. De OMS had
leden, die op de ALV nog tegen voorgenomen beleid van de
wetenschappelijke verenigingen konden stemmen. Dat individuele lidmaatschap maakt straks plaats voor een collectief. Ik denk dat die beweging past bij de tijdsgeest, waarin
we ons beter kunnen richten op gemeenschappelijkheden.
Bovendien: binnen de verenigingen is er voldoende ruimte
om specifieke belangen te kunnen blijven behartigen.
Onze leden hebben unaniem positief gereageerd op het
voornemen om lid te worden van de Federatie. Daarmee is
de stip op de horizon gezet. Natuurlijk moet er nog wel wat
water door de rivier, onder meer bij het opstellen van de
statuten en de invulling van de wijze waarop de wetenschappelijke verenigingen met elkaar gaan samenwerken in
de Federatie, maar feitelijk staat ons niets meer in de weg.’
Wat gaat de psychiater op individueel niveau
merken van de overgang naar de Federatie?
‘Als de vereniging in januari lid zou worden van de
en de Landelijke vereniging van Artsen in Dienstver-
van een of beide organisaties lid zijn, hebben vanaf 1
listen verdeeld. Zo ontstaat op alle fronten meer gelijk-
22
de psychiater
september 2014
tekst: Lianne Rietveld, aios Psychiatrie
voor & door aios
SAP EN VOORZITTER PROJECTGROEP REAGEREN OP 4 VERNIEUWINGSVOORSTELLEN
HOOP 2.0 is
in aantocht
tenties weliswaar vastgelegd, maar niet eenvoudig meetbaar en bijgevolg niet eenduidig
-
van mogelijk in te voeren wijzigingen waar Mario Braakman,
nergens op beroepen en kunnen opleiders om
tal van redenen de opleiding langer laten
dingsinstelling, waardoor het lastig kan zijn
te bepalen wie de opleider is die de beslissing
zal nemen. De korting kan zowel in het basisworden. Logistiek kan dit lastig zijn en de
1
Stelling: de opleider mag bepalen
hoeveel korting een aios kan
krijgen in de opleiding.
Reactie Mario Braakman:
gekeurd door de minister, ingevoerd. Voordeel van deze maatregel is dat je een opleiding op maat kunt aanbieden. De vastgestelde
gehanteerd moeten worden.
Reactie SAP-leden:
Het kan de aios met deze nieuwe regel moeilijk worden gemaakt om de volledige opleiding te volbrengen zoals hij of zij dit zelf wil.
die een volledige opleidingsduur krijgen (als
aios een verkorting van de opleiding moeten
therapie kan lastig worden te behalen, hoewel
mogelijk ook deze eis zal worden aangepast.
Aanbevelingen:
korting die iemand kan krijgen, in plaats van
leggen en een planning te maken met de
mogelijke korting.
aan de opleiding. Helaas zijn er ook een aantal nadelen verbonden aan deze nieuwe regel-
waar per opleidingsgedeelte aan moet
worden beantwoord.
Heb je vragen of suggesties
voor de SAP, of wil je lid worden?
Mail ons: [email protected].
De SAP-vergaderingen vinden elke eerste
donderdag van de maand plaats in het
Willem Arntsz Huis in Utrecht om 19.45 uur.
Op 2 oktober a.s. starten we om 18.30 uur
en zal het opgestelde document HOOP 2.0
worden doorgenomen. Dit is de laatste
kans om als aios je mening te geven!
2
Stelling: binnen het aandachtsgebied ouderenpsychiatrie
moet de aios 6 maanden
een somatische stage
doorlopen.
Reactie Mario Braakman:
-
len een vereenvoudiging zijn van de huidige
verzwaring ontstaan die alleen middels een
overgangsregeling bewerkstelligd kan worstaan ten aanzien van de verstrekkers van de
23
de psychiater
september 2014
eigen dient te maken. Doel is niet een vol-
DISCUSSIEER MEE
veeleer te laten zien dat de aios snel grip
-
dat helder is, kan een uitspraak gedaan
worden over zowel aantal als soort rapportages die een aios in de opleiding dient op
te stellen.
Reactie SAP-leden:
De rapportages moeten onderdeel van de
opleiding blijven. Gezien de tijdsinvestering
(vaak in eigen tijd) is het wel gewenst dat
het aantal rapportages wordt losgelaten.
kan per aios gekeken worden hoeveel rapportages uitgevoerd kunnen worden om
hieraan te voldoen.
Aanbevelingen:
Het aantal rapportages moet per aios worden afgestemd aan de hand van de te beha-
Reactie SAP-leden:
Zoals blijkt uit dit artikel, is er nog een hele discussie gaande vóór de invoering van HOOP 2.0
een feit is. Het is belangrijk om je als aios een
mening te vormen over hoe de opleiding er volgens jou uit zou moeten zien. Die mening kun je
op twee manieren geven.
Allereerst zal er op 2 oktober tijdens de vergadering van de SAP een doorkijksessie worden georganiseerd van 18.30 tot 20.30 uur, met aansluitend nog een uur vergadering. Enkele projectgroepleden zijn aanwezig om de feedback mee
te nemen. Dit is de laatste inspraakmogelijkheid!
Verder is het belangrijk dat aios naar de vergaderingen van de SAP komen om op de hoogte te
zijn van de actuele onderwerpen die voor alle
psychiaters in opleiding van belang zijn. Aan alle
aios/voorzitters de vraag om één (of meer)
afgevaardigde(n) per consortium aan te stellen
om de SAP-vergaderingen bij te wonen. We vergaderen iedere eerste donderdag van de maand
om 19.45 uur in het Willem Arntsz Huis, Lange
Nieuwstraat 119, Utrecht.
voor iedere aios goed zijn. Desalniettemin is
de aios wel met deze manier van werken kan
als al binnen het basisgedeelte een deel van
de opleiding bijvoorbeeld aan onderzoek
besteed is en de opleiding ingekort moet
vorm van tijd of geld.
Aanbevelingen:
Stelling: de juridische
rapportages moeten
verplicht blijven.
Reactie Mario Braakman:
3
portages per jaar gedaan in Nederland. Het
Stelling: de caseload
aantallen op de
(poli)kliniek
moeten verdwijnen.
4
maximumaantal en mogelijk te veel patiënten krijgt om er nog van te kunnen leren.
Reactie SAP-leden:
Aios zijn het erover eens dat de aantallen
wel vermeld moeten blijven. Het geeft veiligheid dat je nooit gevraagd kan worden
meer dan dat aantal patiënten onder je hoede te nemen. De ervaring van de aios is vaak
caseload
van de aios op de (poli)kliniek in een expli-
hebben staan, in plaats van de opleiding of
de gezondheid van de aios. Men is bang dat
wanneer je je eigen grenzen moet bewaken,
je hier snel overheen gaat of dat supervisoren de gestelde grenzen tegen je kunnen
-
dige aantallen zijn niet op alle stages even
toepasbaar. Verwijderen van het aantal geeft
is, dan is er altijd in overleg de mogelijkheid
om een opleidingseis te verruimen.
Reactie Mario Braakman:
zorgen dat een aios genoeg patiënten ziet,
maar ook niet te veel. Nadeel kan zijn dat de
Aanbevelingen:
De aantallen van de caseload binnen de polikliniek of kliniek moeten behouden blijven.
24
de psychiater
september 2014
tekst: Jorn Hövels, wetenschapsjournalist
beeld: Deborah van der Schaaf
serie: bestuurlijk akkoord
DEEL 5: HOOFDBEHANDELAARSCHAP
De hoofdbehandelaar
regisseert en coördineert
de zorg
Daarover gaat het tijdens de NVvP- informatiebijeenkomsten Hoofdbehandelaarschap.
De volgende informatiebijeenkomsten
over het hoofdbehandelaarschap vinden
plaats op 24 september en 27 oktober.
Meer details leest u op www.nvvp.net/agenda.
25
de psychiater
september 2014
TAAKSTELLING VAN DE
HOOFDBEHANDELAAR
In het Bestuurlijk Akkoord zijn geen concrete
afspraken gemaakt over de invulling van het
hoofdbehandelaarschap, hierover is tussen de
betrokken partijen nog geen overeenstemming
bereikt. De veldpartijen hebben de minister wel
toegezegd om een gezamenlijke veldnorm te
ontwikkelen voor de invulling van het hoofdbehandelaarschap. Daarvoor loopt een onafhankelijk onderzoek. De minister van VWS heeft aangegeven in het hoofdbehandelaarschap tot 2016
geen grote veranderingen door te willen voeren.
1) Vaststellen diagnose
2) Vaststellen behandelplan
3) Zich overtuigd weten van bevoegdheid
en bekwaamheid medebehandelaren
4) Toezien op dossiervoering
5) Laat zich informeren en toetst aandeel
medebehandelaren aan behandelplan
6) Persoonlijk contact met medebehandelaren
7) Communicatie patiënt en naasten
8) Evaluatie en afsluiting behandeling
negen items voor de taakstelling van de
Bron: Kamerbrief minister Schippers (VWS),
juli 2013.
red). Daarover hebben
de veldpartijen intussen enige overeenstemming bereikt, maar nog niet over welke
zorgprofessionals het hoofdbehandelaarDe eerste bijeenkomst vond afgelopen juni
plaats. NVvP-beleidsmedewerker Janneke
patiënten, en voor welk deel van de ggz.’
Handreiking Verantwoordelijkheidsverdeling bij samenwerking in de zorg (KNMG
red.) opgesteld, maar ook daarin
is de term hoofdbehandelaar niet opgeno-
minister een besluit. Ze nam de taakstelling
van de IGZ over, maar breidde de lijst met
-
gebruikt, maar is nog niet zo lang in gebruik
als breder begrip. Zo heeft de KNMG de term
lang weten te vermijden omdat daarmee
(ZN, Circulaire
houdt ze een grote groep zorgprofessionals
eindverantwoordelijkheid.’ De term hoofdbehandelaar werd opnieuw naar voren gepoheidszorg (IGZ), in haar onderzoek naar
nu vier werkelijkheden langs elkaar heen,
lijkheid. Zo gaven de zorgverzekeraars een
eigen interpretatie aan het besluit. Die
-
Vier werkelijkheden
-
elke hoofdbehandelaar ten minste BIG-geremet de veldpartijen in gesprek. Hiervoor
greep de minister het Bestuurlijk Akkoord
aan, dat op dat moment in de maak was.
Daarin werd opgenomen dat partijen een
voorstel zouden maken over hoofdbehande‘De IGZ deed toen de eerste aanzet tot een
-
red.), maar daar is
-
tijd moet worden ingevuld door de hoofdbehandelaar zelf. Dat is door de veldpartijen
liepen zorginstellingen aan tegen ‘ontbre-
-
vatten te bieden voor een goede invulling
de zorgverzekeraars en die van de minister.’
pen, verwees de jurist naar een uitspraak die
“Naast de zorg die
een hoofdbehandelaar als medisch specialist ten opzichte van de patiënt en diens
hij tijdens het gehele behandeltraject belast
met de regie van de behandelingen van de
patiënten door hemzelf en andere specialis-
en jurist Rembrandt Zuijderhoudt is lid van
heidszorg maar sprak nadrukkelijk op perantwoordelijkheid. ‘Het hoofdbehandelaar-
Vooral de verantwoordelijkheid voor het
red.) bleek bovendien dat minder dan een derde van de ziekenhuizen de
verantwoordelijkheidsverdeling had
vastgelegd. De KNMG heeft inmiddels een
houden, zeker waar het dwangmaatregelen
betreft, maar de familie heeft een eigenstan-
delijk voor de zorg aan, en omgang met,
naaste betrekkingen van de patiënt. Patiën-
voorbij kan gaan.’
26
de psychiater
september 2014
serie:
bestuurlijk akkoord
‘Je moet geen verantwoordelijkheid op
je nemen die je niet kunt waarmaken.
We willen geen “papieren psychiaters”
die hun patiënten niet zien’
-
met het Irritable Bowel Syndrom (IBS) een
gevolgen van dien.’
Regiefunctie
behandeling af te stemmen met een uroloog
-
ken zorgprofessionals in alle fasen van het
elkaar zijn afgestemd. Gedurende het hele
spreekpunt ten behoeve van de informatievoorziening van de patiënt en diens naaste
worden.’ Verder ziet de hoofdbehandelaar
erop toe dat er in alle behandelfasen een
goede dossiervoering plaatsvindt van alle
interventies, houdt hij de patiënt en zijn
naaste betrekkingen op de hoogte van het
behandelbeloop en beantwoordt hij hun vra-
voorwaarden en omstandigheden waaronder een behandeling optimaal kan worden
uitgevoerd. Hij moet alle betrokken zorgverleners bovendien in staat stellen om vanuit
hun eigen vakgebied een deskundige bijdrage te leveren aan de behandeling.’
-
Gevecht aangaan
den bewaakt, is de patiëntveiligheid in het
geding. De hoofdbehandelaar is de spin in
het web, hij verzamelt informatie en legt de
verbindingen.
dat het management een patiënt op uw
bent die verantwoordelijkheid immers aangegaan.’ Samenwerkende zorgprofessionals
dienen vooraf afspraken te maken over de
taken en verantwoordelijkheden. ‘Is dat niet
gebeurd, dan kan dat ook de zorgprofessio-
Mag de hoofdbehandelaar taken en verant-
‘Delegeren mag, maar u blijft verantwoordeheeft eerder bepaald dat de hoofdbehandelaar niet voor alle behandelbeslissingen verantwoordelijk kan worden gehouden, zolang
de supervisie bij uw afwezigheid maar goed
maar bent niet noodzakelijkerwijs voor elk
volgens hem om een ‘nieuw type’ hoofdbe-
ter kan dan alle aangeklaagde behandelaren
taken aan anderen, zoals arts-assistenten,
volle handelingen, zoals beoordeling van
toepassingen. Daarin liggen we mijn inziens
over aangaan.’
Geen papieren psychiaters
De vragen die Sandra Stalmeier krijgt, jurist
eniging van Artsen in Dienstverband (LAD),
gaan vaak over de caseload en de werkdruk.
‘Kan mijn werkgever mij zoveel dossiers
-
-
Voor vragen over het hoofbehandelaarschap kunt
u contact opnemen met senior beleidsmedewerker
Janneke van Gog, [email protected], 030 - 282 38 97.
27
de psychiater
september 2014
-
Het is immers de vraag wie de verantwoordelijkheid heeft als er in de tussentijd wat
-
moeten namelijk verlengd worden, behandelplannen moeten besproken worden en ik
-
er nog een grote groep patiënten waarvan
we wel hoofdbehandelaar kunnen zijn, maar
het niet hoeft. Daarom vind ik het voor een
ken te blijven bij de intake van de patiënt,
om dan te bekijken of het hoofdbehande-
iemand houden die in de langdurige zorg
af te breken en op een andersoortige interventie in te zetten.’
antwoordelijk worden gehouden voor zijn
behandeling, want ik zit niet in zijn spreekbehandeling, maar die wordt in overleg met
nen onderbouwen. Beter kunt u vooraf het
Onafhankelijke commissie
-
nog eens naar de invulling van het hoofdbeafgevaardigden van de beroepsgroepen zit-
Geen te kleine rol
door uw beroepsvereniging.’
-
hebben de veldpartijen en de minister afgesproken.’
taken en verantwoordelijkheden zo verdeeld
verantwoordelijkheid op je nemen die je niet
met pensioen is. Prima, maar sinds mijn
lijkheid voor de inhoud van de behandeling
die uw medebehandelaar geeft, maar als u
signalen krijgt dat hij zijn bevoegdheden te
buiten gaat, heeft u wel de verantwoordelijlaar, daarom deed ik niets.’
-
patiënten te zien. Daar word ik wat nerveus
van, zeker na vanavond.’
therapie.’
ter dat het aantal patiënten te doen is, we
caseload
van zeg vijfhonderd patiënten opgezadeld.’
gen een caseload van tweehonderd patiën-
-
Begin augustus hebben de partijen van het
Bestuurlijk Akkoord ingestemd met het plan van
aanpak van de onafhankelijke adviescommissie
hoofdbehandelaarschap, die bestaat uit prof. dr.
P.L. Meurs (voorzitter), prof. dr. J. Legemaate en
prof. dr. W.A.B. Stalman. Het secretariaat van de
commissie is belegd bij ZonMW.
Het plan van aanpak bestaat uit twee delen. Deel I
van het plan van aanpak eindigt januari 2015 met
een advies ten aanzien van de inhoud en invulling van het hoofdbehandelaarschap. In deel II
van het adviestraject worden aanbevelingen voor
implementatie van de veldnorm hoofdbehandelaarschap uitgewerkt. Verwacht wordt
dat dit deel eind maart 2015 kan worden voltooid.
28
de psychiater
september 2014
tekst: Sofie Coronel, journalist
In de vorige editie van De Psychiater vroegen we
kinder- en jeugdpsychiaters hoe zij de toekomst van
het vak zien na de transitie naar de gemeenten. In een
vervolgartikel komen gemeenten, zorgverzekeraars en
huisartsen aan het woord. Reacties zijn welkom bij
[email protected].
beleid
VIERDE RAPPORT TRANSITIECOMMISSIE STELSELHERZIENING JEUGD:
Zorgvacuüm dreigt
-
1 Toeleiding naar jeugdhulp komt in gevaar
Besluiten zijn nog niet genomen en de toeleiding is
pak komen om te zorgen dat de overgang op 1 januari
wordt bij welke problematiek en bij welke vragen en
welk instrumentarium daarbij wordt ingezet’, aldus het
len, zodat de meest essentiële zorg toegankelijk blijft. De
2 Zorgcontinuïteit is niet gegarandeerd
inzet en voortvarendheid werken aan de overgang van de
‘Dat experimenteren, daar ben
ik tegen. Het zijn kinderen’
kelijke hulp wegvalt. Dit geldt met name voor bovenregionale aanbieders, die weinig voorkomende ernstige
problematiek behandelen.
3 Informatievoorziening is niet op orde
loopt, kunnen gemeenten nog niet beoordelen welke
-
De Taskforce KJP van de NVvP roept leden op om
ervaringen te delen. Wat gebeurt er in uw regio?
Welke afspraken maakt u, wie zijn uw gesprekspartners,
waar loopt u tegenaan? Neem deel aan de discussiegroep via LinkedIn.
Meer informatie over de transitie:
www.nvvp.net/nieuws/actueel-overhevelingkjp.
Contact: Marlies de Feiter, beleidsmedewerker NVvP,
[email protected]
29
de psychiater
september 2014
‘IK HOOP DAT KINDER- EN JEUGDPSYCHIATERS MET EEN
GOED PLAN KOMEN’
4 Rijk en VNG hebben geen accuraat beeld
kans is aanwezig dat de geboden ondersteuning geen
soelaas biedt en dat kleinere gemeenten aan hun lot
worden overgelaten.
tes het heft in eigen hand nemen. Zij kunnen een zelftest
deren niet aan hun lot worden overgelaten.
Desastreuze gevolgen
maatwerk op’, zegt hij. ‘Bovendien is het beter als er minregisseur.’ De grootste teleurstelling van de stelselherziening is volgens Dullaert het gebrek aan benchmarking.
wat we nu vrijwel zeker weten, is dat het eerste jaar na de
De ervaringsdeskundigheid van ouders is van onschatbare waarde om van de transitie
een succes te maken. Dat vindt Nely Sieffers. Zij is moeder van twee kinderen met autisme en betrokken bij de oprichting van regionale ouderplatforms. ‘Als je het hebt over
integraal denken, dan moet je bij de ouders zijn. Wij hebben met alle facetten te maken
van zorg, onderwijs en welzijn.’
De toegankelijkheid van jeugd-ggz is Sieffers’ grootste zorg. Krijgen kinderen met een
psychiatrisch probleem straks nog wel een goede diagnose en behandeling en hoe
weten ouders waar ze terecht moeten? ‘Het is nu al moeilijk om te weten hoe de zorg is
ingericht, laat staan als dat straks in elke gemeente anders is. De vraag is ook of
gemeentes naar ons gaan communiceren dat je ook via de huisarts hulp kunt krijgen
van een kinderpsychiater. Misschien roepen ze wel dat je voor alle kindzorg bij een of
ander gemeentelijk loket of een sociaal wijkteam terecht kunt.’ Ook over die sociale wijkteams heerst bezorgdheid onder ouders. ‘De meeste gemeenten plaatsen hierin generalisten van verschillende disciplines. Mijn vrees is dat zij niet over de juiste kennis
beschikken om een goede zorgmatch te maken. Ik hoop dat kinder- en jeugdpsychiaters
met een goed plan komen om te zorgen dat ouders en kinderen niet onnodig lang blijven doormodderen of zelfs helemaal geen diagnose meer krijgen.’
Los van de punten van zorg, biedt de transitie volgens Sieffers ook kansen. ‘Ik hoop dat
de transitie ervoor zorgt dat kinderpsychiaters uit hun spreekkamer komen. Hun kennis
is van groot belang bij het realiseren van goede levensloopbegeleiding voor kinderen
met een psychisch probleem. Tot nu toe waren psychiaters vooral betrokken bij de diagnose en een stukje van de behandeling. Verder ben je overgeleverd aan je eigen kennis
en kunde en de mogelijkheden van de school. Als psychiaters beter inzien dat de diagnose en de behandeling iets betekenden in het dagelijks leven, kunnen zij een bijdrage
leveren aan een betere kwaliteit van leven, ook als deze kinderen later gaan werken en
een gezin krijgen.’
Nely Sieffers is betrokken bij de oprichting van ‘Ouderkracht van het kind’. Dit is een coöperatie van
individuele ouders en belangenverenigingen. De regionale platforms zijn gesprekspartners voor regionale
overheden, onderwijs en behandelaars. Ze moeten ervoor zorgen dat ouders makkelijk toegang hebben
tot goede informatie over hun eigen regio.
niet kan garanderen dat hij volgend jaar nog bestaat. Dat
experimenteren, daar ben ik tegen. Het zijn kinderen.’
Geen weg terug
maken. ‘Breng de meest kwetsbare groepen in kaart.
Denk aan mishandelde kinderen, kinderen in de maat-
het feit dat we deze stelselherziening proefondervindelijk zijn ingegaan. Helaas is de geambieerde transformatie van de jeugdzorg nog ver weg. Het wordt een transitie met de hakken over de sloot.’
wikkelingen nauwkeurig monitoren en zo nodig aan de
bel trekken bij gemeenten en Rijk.
200 MILJOEN EXTRA
Afgelopen juli werd bekend dat staatssecretarissen Van Rijn (VWS) en Teeven (Veiligheid
en Justitie) tot 2018 maximaal 200 miljoen euro beschikbaar stellen om jeugdhulpinstellingen te helpen die in problemen (dreigen te) komen als gevolg van de invoering
van het nieuwe jeugdstelsel. Dat bedrag is inclusief de 40 miljoen euro die eerder dit
jaar, bij het Begrotingsakkoord Zorg, voor dit doel werd toegezegd. De Transitie Autoriteit
Jeugd adviseert beide staatssecretarissen over de verzoeken om een vergoeding en
hanteert daarbij de regeling die te lezen is op www.rijksoverheid.nl.
advertentie
NU BESCHIKBAAR VOOR DE ONDERHOUDSBEHANDELING VAN SCHIZOFRENIE
BIJ VOLWASSEN PATIËNTEN GESTABILISEERD OP ORAAL ARIPIPRAZOL
Nieuw Abilify Maintena (aripiprazol)
!
1 x per maand1
!
Effectief op korte en lange termijn2,3,4,5,6
!
Vermindert terugval en ziekenhuisopname5,6
2014-04/Lu-NL/1931
REFERENTIES: 1. SmPC Abilify Maintena 2013. 2. Kinon BJ, et.al., J Clin Psychopharmacol. 2008;28(6):601-607. 3. Kane JM, et.al., J Clin Psychiatry. 2002;63(9):763-771.
4. Potkin SG, et.al., Arch Gen Psychiatry. 2003;60(7):681-690. 5. Kane JM, et.al., Clin Psychiatry 2012;73(5):617-624. 6. Kane JM, et.al., J Med Econ. 2013;16(7):917-925.
Voor meer informatie raadpleeg de verkorte bijsluiter elders in deze uitgave.
tekst: Joeri Tijdink, psychiater
Joeri Tijdink is psychiater in Tergooi en doet
promotieonderzoek naar publicatiecultuur in het VUmc
in Amsterdam. Tevens is hij medeoprichter van de
onafhankelijke website www.dejongepsychiater.nl
discussie
31
de psychiater
september 2014
Wat doen wij
verkeerd?
Met genoegen las ik het mooie boek van hoogleraar
betoogt dat de neurobiologie te weinig heeft
opgeleverd om daar iets over te zeggen en
dat we vooral niet iets weten. Daarmee, zo
betoogt hij, zijn we niet ons brein.
Verkeerd begrepen
Daarmee kan het boek ook gevaarlijk zijn.
en patiënten. Daarnaast geeft hij een mooi
tijd teisteren. Daarna betoogt hij dat
ketten die stigmatiserend zijn voor patiënten, en daarmee ook stigmatiserend voor
beperkingen van het etiketteren volgens de
DSM komen we denk ik niet verder. Zijn
boek zou als een soort vrijbrief gebruikt
-
daarmee hangt hun identiteit nauw samen
DSM-5 niet meer te gebruiken en wetenserieus te nemen. Dat zou een terugkeer
betekenen naar oude tijden toen er nauwe-
dit DSM-etiket wordt verward met de iden-
plaatsvond en onbewezen behandelingen de
-
praktijk. Natuurlijk weten we lang niet alles,
maar over veel onderwerpen weten we
gelukkig steeds meer.
Abilify-Ad-DP-PI-93x138,5-1931 16/04/14 16:41 Pagina 1
advertenties
Verkorte samenvatting van productkenmerken Abilify Maintena®
De Psychiater
zijn Morele dilemma’s ontgaat me. Het zal wel aan een van
interne aantekening halen als bewijs van bekwaamheid. Maar
goed, moreel beraad gaat over, ja, hoe kan het anders, de more-
dan nog eens worden uitgelegd.
van de behandelaar en de keuzevrijheid van de patiënt.
J.G.F. Tabeling, psychiater
Beknopte productinformatie Selincro®
! Dit geneesmiddel is onderworpen aan aanvullende monitoring. Daardoor kan snel nieuwe veiligheidsinformatie worden vastgesteld. Beroepsbeoefenaren in de gezondheidszorg wordt verzocht alle
vermoedelijke bijwerkingen te melden via het Nederlands Bijwerkingen Centrum Lareb, website
www.lareb.nl. Samenstelling en farmaceutische vorm: Selincro 18 mg filmomhulde tabletten
bevatten 18,06 mg nalmefeen (nalmefene, als hydrochloridedihydraat). Eigenschappen: N07BB05.
Modulator van het opioïdsysteem met een duidelijk µ-, δ-, en κ-receptorprofiel. Indicatie: Reductie
van alcoholconsumptie bij volwassen patiënten met alcoholafhankelijkheid en een hoog risiconiveau
van drankgebruik, zonder lichamelijke onthoudingssymptomen en die geen onmiddellijke detoxificatie
vereisen. Nalmefeen dient alleen te worden voorgeschreven in combinatie met continue psychosociale
ondersteuning, gericht op therapietrouw en het reduceren van alcoholconsumptie. Nalmefeen mag
alleen worden gestart bij patiënten die twee weken na de initiële evaluatie een hoog Drinking Risk
Level (DRL) blijven houden. Dosering: Volwassenen en ouderen: Op elke dag dat de patiënt een risico
op het drinken van alcohol voorziet, dient één tablet ingenomen te worden, bij voorkeur 1 tot 2 uur
voordat men denkt te gaan drinken. De maximale dosering van nalmefeen is één tablet per dag.
Pediatrische patiënten: Niet onderzocht. Nier- of leverinsufficiëntie: Geen aanpassingen nodig bij milde
of matige nier- of leverinsufficiëntie. Gecontra-indiceerd bij ernstige nier- of leverinsufficiëntie. Contraindicaties: Overgevoeligheid voor de werkzame stof of voor één van de hulpstoffen. Gebruik van
opioïde analgetica. Een recente opioïde-verslaving. Acute ontwenningsverschijnselen na het staken van
opioïde. (Vermoeden op) Recent opioïdgebruik. Ernstige leverinsufficiëntie (Child-Pugh classificatie).
Ernstige nierinsufficiëntie (eGFR < 30 ml/min per 1,73 m2). Een recente geschiedenis van een acuut
alcoholonthoudingssyndroom (waaronder hallucinaties, convulsies en delirium tremens). Bijzondere
waarschuwingen en voorzorgen bij gebruik: Niet bestemd voor patiënten die onmiddellijke
alcoholonthouding als behandeldoel hebben. Het gebruik van nalmefeen moet 1 week voor het voorziene gebruik van opioïden tijdelijk stopgezet worden. Bij toediening van opioïden in een noodsituatie,
moet de dosis individueel bepaald worden en moet de patiënt zorgvuldig gemonitord worden op
symptomen van ademhalingsdepressie. Voorzichtigheid is geboden bij gebruik van geneesmiddelen die
opioïden bevatten. Als patiënten psychiatrische symptomen ontwikkelen die niet geassocieerd worden
met het opstarten van een behandeling met nalmefeen en/of die niet van voorbijgaande aard zijn,
moet de noodzaak voor het voortzetten van de behandeling geëvalueerd worden. Nalmefeen is niet
onderzocht bij patiënten met een instabiele psychiatrische ziekte. Voorzichtigheid is geboden bij patiënten met huidige psychiatrische comorbiditeit, bij patiënten met een voorgeschiedenis van convulsieve
aandoeningen, bij patiënten met een milde of matige nier- of leverinsufficiëntie, bij patiënten met een
verhoogde concentratie ALAT of ASAT (>3xULN), bij patiënten ≥65 jaar en voorzichtigheid is geboden
bij patiënten in combinatie met een krachtige UGT2B7-remmer. Patiënten met zeldzame erfelijke
aandoeningen zoals galactose-intolerantie, Lapp-lactasedeficiëntie of glucose-galactosemalabsorptie
dienen dit geneesmiddel niet te gebruiken. Interacties: Geen klinisch relevante interacties verwacht
tussen nalmefeen, of haar metabolieten, en gelijktijdig toegediende geneesmiddelen die gemetaboliseerd worden door de meest voorkomende CYP450- en UGT-enzymen of membraantransporteiwitten.
Co-administratie met geneesmiddelen die sterke inhibitoren zijn van het UGT2B7-enzym kan de
blootstelling aan nalmefeen significant verhogen. Co-administratie met een UGT-inducerend middel
kan mogelijk leiden tot subtherapeutische nalmefeenplasmaconcentraties. Gelijktijdig gebruik van
nalmefeen en een opioïdagonist kan ervoor zorgen dat de patiënt geen baat heeft bij de opioïdagonist.
Er is geen klinisch relevante farmacokinetische geneesmiddeleninteractie tussen nalmefeen en alcohol.
Gelijktijdige inname van alcohol en nalmefeen voorkomt de bedwelmende effecten van alcohol niet.
Bijwerkingen: onder meer insomnia, duizeligheid, hoofdpijn, nausea, verminderde eetlust, slaapstoornis,
verwarde toestand, rusteloosheid, verminderd libido (inclusief libidoverlies), somnolentie, tremor,
stoornis van aandacht, paresthesie, hypo-esthesie, tachycardie, hartkloppingen, braken, droge mond,
hyperhidrose, spierspasmen, vermoeidheid, asthenie, malaise, gevoel abnormaal en gewicht verlaagd.
Voor een volledig overzicht gelieve de volledige productinformatie te raadplegen. Presentatievormen
verkrijgbaar in Nederland: Selincro 18 mg: 14 of 28 tabletten. Vergoedingsstatus: Selincro is een
U.R. geneesmiddel en wordt volledig vergoed. Prijsinformatie: zie Z-index.
Datum: december 2013
De volledige productinformatie is op aanvraag verkrijgbaar:
Lundbeck B.V. Herikerbergweg 100, 1101 CM Amsterdam.
2013-12/Lu-NL/1831
Tel: 020-6971901. Fax: 020-6910632. E-mail: [email protected]
De volledige productinformatie is op aanvraag verkrijgbaar bij de lokale vertegenwoordiger:
Lundbeck B.V. Herikerbergweg 100, 1101 CM, Amsterdam.
Tel: 020-6971901. Fax: 020-6910632. E-mail: [email protected]
2014-01/Lu-NL/1857
Xeplion verkorte productinformatie
Productinformatie bij advertentie elders in dit blad
Samenstelling: Xeplion bevat 39 mg, 78 mg, 117 mg, 156 mg of 234 mg paliperidonpalmitaat in een voorgevulde spuit, overeenkomend
met respectievelijk 25 mg, 50 mg, 75 mg, 100 mg of 150 mg paliperidon. Het bestaat uit een waterige suspensie voor injectie met
verlengde afgifte. Indicatie: Xeplion is geïndiceerd voor de onderhoudsbehandeling van schizofrenie bij volwassen patiënten die reeds
gestabiliseerd zijn met paliperidon of risperidon. In een selectieve groep patiënten met schizofrenie en een eerdere respons op oraal
paliperidon of risperidon kan Xeplion worden gebruikt zonder voorafgaande stabilisatie op een orale behandeling, als de psychotische
symptomen mild tot matig zijn en een langwerkende injecteerbare behandeling vereist is. Dosering: De aanbevolen startdosis van Xeplion
is 150 mg op behandeldag 1 en 100 mg één week later (dag 8), beide toegediend in de deltaspier om snel therapeutische concentraties te
bereiken. Na de tweede dosis kunnen de maandelijkse onderhoudsdoses worden toegediend in de delta- of in de bilspier. De aanbevolen
maandelijkse onderhoudsdosis is 75 mg; sommige patiënten kunnen baat hebben bij een hogere of lagere dosis binnen het aanbevolen
bereik van 25 tot 150 mg, afhankelijk van de verdraagbaarheid en/of werkzaamheid bij de individuele patiënt. Ouderen: Bij een normale
nierfunctie is geen dosisaanpassing nodig. Lever- en nierfunctiestoornissen: Voor patiënten met milde nierinsufficiëntie dient de dosering
verlaagd te worden. Xeplion wordt niet aanbevolen bij patiënten met matige of ernstige nierinsufficiëntie. Er is geen dosisaanpassing nodig
bij patiënten met milde of matige leverinsufficiëntie. Voorzichtigheid is geboden bij patiënten met ernstige leverinsufficiëntie. Kinderen:
De veiligheid en werkzaamheid van Xeplion bij kinderen < 18 jaar zijn niet vastgesteld. Wijze van toediening: Xeplion is uitsluitend
bestemd voor intramusculair gebruik. De startdoses van dag 1 en dag 8 moeten beide worden toegediend in de deltaspier om snel de
therapeutische concentratie te bereiken. Na de tweede dosis kunnen de maandelijkse onderhoudsdoses worden toegediend in de deltaof in de bilspier. Er wordt geadviseerd te wisselen tussen links en rechts. Contra-indicaties: Overgevoeligheid voor de werkzame stof,
voor risperidon of voor één van de hulpstoffen. Belangrijkste waarschuwingen en voorzorgen: Xeplion mag niet worden gebruikt om
een acuut geagiteerde of ernstig psychotische staat te reguleren als onmiddellijke symptoombeheersing noodzakelijk is. Voorzichtigheid
is geboden wanneer paliperidon wordt voorgeschreven aan patiënten met een bekende cardiovasculaire ziekte of een familiegeschiedenis
van QT-verlenging, en bij gelijktijdig gebruik met andere geneesmiddelen waarvan men aanneemt dat ze het QT-interval verlengen.
Optreden van het maligne neurolepticasyndroom is gemeld bij gebruik van paliperidon. Dopaminereceptor-antagonisten worden
geassocieerd met de inductie van tardieve dyskinesie. Bij antipsychotica, waaronder Xeplion, zijn gevallen van leukopenie, neutropenie
en agranulocytose gemeld. Hyperglykemie, diabetes mellitus en verergering van reeds bestaande diabetes zijn tijdens de behandeling
met paliperidon gemeld. Conform de gebruikte richtlijnen voor antipsychotica wordt gepaste klinische opvolging aanbevolen. Bij het
gebruik van Xeplion is aanzienlijke gewichtstoename gemeld. Het gewicht moet regelmatig worden gecontroleerd. Paliperidon moet met
voorzichtigheid worden gebruikt bij patiënten met mogelijke prolactineafhankelijke tumoren. Door de alfablokkerende eigenschappen
kan paliperidon orthostatische hypotensie induceren bij sommige patiënten. Xeplion dient met voorzichtigheid te worden gebruikt bij
patiënten met een voorgeschiedenis van epileptische aanvallen of die andere aandoeningen hebben die de drempel voor epileptische
aanvallen kunnen verlagen. De plasmaconcentraties van paliperidon zijn verhoogd bij patiënten met nierinsufficiëntie. Xeplion wordt niet
aanbevolen bij patiënten met een matige of ernstige nierinsufficiëntie. Xeplion dient met voorzichtigheid te worden gebruikt bij oudere
patiënten met dementie die risicofactoren vertonen voor een beroerte. Artsen dienen de risico’s tegen de voordelen af te wegen als ze
Xeplion voorschrijven aan patiënten met de ziekte van Parkinson of met Lewy-body-dementie. Van antipsychotica met alfa-adrenerge
blokkerende effecten is gemeld dat ze priapisme kunnen induceren. Bij antipsychotica wordt een verstoring gezien in het vermogen van
het lichaam om de lichaamstemperatuur te verlagen. Met het gebruik van antipsychotica zijn gevallen van veneuze trombo-embolie
gemeld. Voorzichtigheid is geboden om een onbedoelde injectie van Xeplion in een bloedvat te vermijden. Tijdens cataractoperaties bij
patiënten die werden behandeld met geneesmiddelen met een anti-alfa-1a-adrenerg effect, zoals Xeplion, is het intraoperatief floppy
iris syndroom waargenomen. Interacties: Paliperidon veroorzaakt hoogstwaarschijnlijk geen klinisch belangrijke farmacokinetische
interacties met geneesmiddelen die gemetaboliseerd worden door cytochroom-P-450 iso-enzymen. Men dient voorzichtig te zijn met
het gebruik van Xeplion in combinatie met andere centraal werkende geneesmiddelen. Paliperidon kan het effect van levodopa en andere
dopamine-agonisten tegenwerken. Aangezien paliperidon orthostatische hypotensie kan induceren, kan een versterkt effect optreden
als Xeplion wordt toegediend in combinatie met andere geneesmiddelen met een vergelijkbaar effect. Voorzichtigheid is geboden
wanneer paliperidon in combinatie gebruikt wordt met andere geneesmiddelen waarvan bekend is dat ze de drempel voor epileptische
aanvallen kunnen verlagen. Bij gelijktijdige toediening van Xeplion met carbamazepine dient de dosis mogelijk te worden aangepast.
Gelijktijdige toediening van risperidon of oraal paliperidon met Xeplion moet zorgvuldig worden overwogen. Zwangerschap
en borstvoeding: Xeplion dient niet tijdens de zwangerschap te worden gebruikt, tenzij strikt noodzakelijk. Xeplion dient niet te
worden gebruikt door vrouwen die borstvoeding geven. Bijwerkingen: Voor een volledige opsomming van de bijwerkingen zie de
uitgebreide productinformatie. Hieronder volgt een opsomming van bijwerkingen die vaak of zeer vaak optraden: insomnia, hoofdpijn,
bovenste luchtweginfectie, urineweginfectie, influenza, hyperprolactinemie, hyperglykemie, gewicht verhoogd, gewicht verlaagd,
bloed triglyceriden verhoogd, agitatie, depressie, angst, parkinsonisme, acathisie, sedatie/somnolentie, dystonie, duizeligheid,
dyskinesie, tremor, bradycardie, tachycardie, hypertensie, hoest, neuscongestie, abdominale pijn, braken, nausea, constipatie,
diarree, dyspepsie, tandpijn, transaminasen verhoogd, rash, musculoskeletale pijn, rugpijn, pyrexie, asthenie, vermoeidheid,
injectieplaatsreactie. Verpakking: Een verpakking Xeplion bevat een voorgevulde spuit met een 22G 1½-inch veiligheidsnaald en een
23G 1-inch veiligheidsnaald. Afleveringsstatus: UR. Vergoeding: Volledige vergoeding binnen GVS. Datum: December 2013. Voor
de uitgebreide productinformatie zie de Samenvatting van de Productkenmerken op www.janssennederland.nl.
Referenties: 1. Pandina GJ et al. Journal of Clinical Psychoparmacology (2010) 30 (3) 235-244. 2. Hough D et al. Schizophrenia
Research (2010) 116 (2-3): 107-117. 3. Gopal S et al. J Psychopharmacol 2011; 25 (5): 685-697. 4. Nicholl D et al. Curr Med Research
Opinion 2010; 26 (6): 1471-1481. 5. SmPC Xeplion Dec. 2013. 6. Citrome L. Int. J. Clin. Pract. Jan 2010, 64, 2, 216-239. 7. Gopal S et
al. Curr. Med. Res. Opin. 2010 feb; 26 (2); 377-87. 8. Gardner D et al. Am J Psychiatry 2010; 167: 686-693. 9. Alphs L et al. Annals of
General Psychiatry 2011; 10: 12. 10. Gopal S et al. Innovations in clinical neuroscience. 2011;8;26-33.
Internet: www.janssennederland.nl - E-mail: [email protected] - Telefoon: 0800-242 42 42
Janssen-Cilag B.V.
© Janssen-Cilag B.V. - PHNL/XEP/0714/0001
Ingezonden
Samenstelling en farmaceutische vorm: Abilify Maintena bevat 400 mg aripiprazol en oplosmiddel voor
suspensie voor injectie met verlengde afgifte. Farmacotherapeutische groep: Overige antipsychotica,
ATC-code: N05AX12. Eigenschappen: Partiële agonist van de dopamine D2 en serotonine 5HT1a receptor
en antagonist van de serotonine 5HT2a receptor. Indicaties: onderhoudsbehandeling van schizofrenie
bij volwassen patiënten die gestabiliseerd zijn met oraal aripiprazol. Dosering: Aanbevolen aanvangs- en
onderhoudsdosis 400 mg eenmaal per maand (niet eerder dan 26 dagen na de vorige injectie). Na eerste
injectie behandeling met 10 mg tot 20 mg oraal aripiprazol gedurende 14 opeenvolgende dagen voortzetten. Trage CYP2D6-metaboliseerders: Aanbevolen aanvangs- en onderhoudsdosis 300 mg eenmaal
per maand. Dosisaanpassingen vanwege interacties: zie volledige productinformatie voor dosisaanpassingen bij sterke CYP2D6- en/of sterke CYP3A4-remmers of CYP3A4-inductoren. Contra-indicaties:
Overgevoeligheid voor aripiprazol of voor één van de hulpstoffen. Bijzondere waarschuwingen en
voorzorgen bij gebruik: Gedurende antipsychotische behandeling dienen patiënten nauwkeurig te
worden gevolgd tot er een verbetering van de klinische toestand optreedt. Zorgvuldige supervisie van
hoogrisicopatiënten voor suicidaal gedrag is nodig gedurende antipsychotische therapie. Voorzichtigheid
is geboden bij patiënten met bekende cardiovasculaire- en cerebrovasculaire aandoeningen, predisponerende condities voor hypotensie of hypertensie, inclusief geaccelereerde of maligne hypertensie.
Identificatie van en voorzorgsmaatregelen voor risicofactoren voor VTE dienen te worden genomen.
Voorzichtigheid is geboden bij patiënten met een familie-anamnese van QT-verlenging. Bij tekenen en
symptomen van tardieve dyskinesie dient dosisverlaging of staken te worden overwogen. Bij aanwijsbare
tekenen en symptomen van neuroleptisch maligne syndroom (NMS) of van hoge koorts dienen alle
antipsychotica te worden gestaakt. Voorzichtigheid is geboden bij patiënten met een voorgeschiedenis
van convulsies of met aandoeningen die in verband kunnen worden gebracht met convulsies. Patiënten
dienen te worden geobserveerd voor klachten en symptomen van hyperglykemie, en patiënten met
(risicofactoren voor) diabetes mellitus dienen regelmatig te worden gecontroleerd op verslechtering van
de glucosecontrole. Overgevoeligheidsreacties, gekenmerkt door allergische symptomen, kunnen
voorkomen. Gewichtstoename is gemeld in de postmarketingfase bij patiënten die oraal aripiprazol
kregen voorgeschreven. Voorzichtigheid is geboden bij patiënten die risico lopen op aspiratiepneumonie.
Patiënten met een voorgeschiedenis met pathologisch gokken kunnen een verhoogd risico hebben op
pathologisch gokken en dienen zorgvuldig te worden gevolgd. Bij oudere patiënten met aan dementie
gerelateerde psychose hadden patiënten behandeld met aripiprazol een verhoogd risico op overlijden en
cerebrovasculaire bijwerkingen. Aripiprazol is niet geïndiceerd voor de behandeling van aan dementie
gerelateerde psychose. Interacties: Gelijktijdig gebruik met CYP2D6-remmers of CYP3A4-remmers of
-inductoren kan leiden tot dosisaanpassing van aripiprazol; voorzichtigheid is geboden wanneer aripiprazol
wordt toegediend in combinatie met alcohol of met andere CZS-geneesmiddelen die overlappende
bijwerkingen hebben; voorzichtigheid is geboden indien aripiprazol gelijktijdig wordt toegediend met
geneesmiddelen waarvan bekend is dat ze een QT-verlenging veroorzaken of de elektrolytenbalans
verstoren; gelijktijdig gebruik met andere serotonerge geneesmiddelen of aripiprazolconcentratieverhogende geneesmiddelen geeft risico op serotoninesyndroom. Bijwerkingen: Vaak (≥ 1/100, < 1/10):
gewicht verhoogd, diabetes mellitus, gewicht verlaagd, agitatie, angst, rusteloosheid, insomnia, extrapiramidale aandoening, acathisia, tremor, dyskinesie, sedatie, somnolentie, duizeligheid, hoofdpijn, droge
mond, musculoskeletale stijfheid, erectiele disfunctie, injectieplaatspijn, injectieplaatsverharding,
vermoeidheid, bloedcreatinefosfokinase verhoogd. Voor een volledig overzicht gelieve de volledige
productinformatie te raadplegen. Vergoedingsstatus: Abilify Maintena is een U.R. geneesmiddel en wordt
volledig vergoed. Prijsinformatie: zie Z-index. Registratiehouder en -nummer: Otsuka Pharmaceutical
Europe Ltd.; EU/1/13/882/002.
Datum: februari 2013
Wilt u reageren op dit artikel?
Mail dan naar [email protected].
Van Os (J.). De DSM-5 voorbij! Persoonlijke diagnostiek
in een nieuwe ggz. Leusden, Diagnosis Uitgevers, 2014,
160 p. ISBN 9789491969003.
33
de psychiater
september 2014
Lastig en kwetsbaar
Het gevaar van het boek zit daarom volgens
gebruikers. De intenties en idealen in het
ben denk ik helaas niet allemaal dezelfde
frisse en nieuwsgierige blik. Dat maakt het
interpreteren en gebruiken van zo’n alles
uiteenzettend boek lastig en kwetsbaar. Lastig omdat de inhoud verkeerd begrepen kan
worden en kwetsbaar omdat de inhoud verkeerd gebruikt kan worden. Dat is niet
belangrijk.
In mijn optiek is dit gevaar van verkeerd
gebruik ook aanwezig bij de DSM. Hulpverleners gebruiken de DSM vaak verkeerd en
-
‘Het gevaar van Van Os’ boek zit
volgens mij – net als bij de DSM –
in de lezers en gebruikers’
dus meer potentiële ‘zieken’. (Ik spreek lieses zijn, een ‘diagnose’ stelt immers de aard
verklaren.
Thomas Insel gaf in zijn lecture op de afge-
de gebruiker (de hulpverlener). Mijn gevoel
-
meer vragen oproept).
Daar ligt bij ons een verantwoordelijkheid.
DSM-5 an sich
-
elkaar in debat te gaan. Na te denken hoe we
nen gebruiken in de behandeling van onze
patiënten en hoe we deze kennis moeten
-
Trieste eisen
-
Vier vragen
wordt er weinig rekening gehouden met de
emoties die het bij de behandelaar oproept
om een patiënt te behandelen. Medeleven is
Debat
gen te stellen met als grondhouding het ‘niet
weten’. Het zijn ontzettend relevante vragen
ning sturen naar de patiënt omdat de zorg‘niet weten’) denken een patiënt te benaderen. Vanuit mijn promotieonderzoek naar
Daarvoor hebben we de kennis wel nodig.
Kennis over het gebruik van de DSM met al
deze kunnen interpreteren en toepassen in
de behandeling van onze patiënten.
Dan is het noodzakelijk onze toekomstige
van de DSM en hen een gedegen weten-
om aan de trieste eisen van de zorgverzekeraar te voldoen en zo iedereen die bij ons als
hulpverleners om hulp vraagt te kunnen
een perverse prikkel om maar te blijven
tiek zonder inbreng van eigen ideeën en
leren door aan de eisen van de verzekeraar te
omdat we allemaal vol zitten met kennis,
vooroordelen en vooraannames over de
menselijke geest, zeker als we een patiënt
tegemoet treden. Dat is vooralsnog de
patient centered
behandeling worden vormgegeven door vakmensen die de kennis is huis hebben en alle
gebruiken, verzamelen en in zijn behandeBehandeling. Volgens mij is dat ook een
mooie weg.
34
de psychiater
september 2014
Karin Krijnen (50)
open
podium
Werkte: in het gevangeniswezen en bij de Landelijke
Eenheid van de politie (meldkamer).
Is: als Manager Frontoffice bij NL Confidential
verantwoordelijk voor de meldlijnen van Sektesignaal,
Meld Misdaad Anoniem en de Vertrouwenslijn.
Werkt samen met een groeiend aantal partners
binnen de reguliere gezondheidszorg en opsporingsinstanties zodat informatie en hulpvragen van
bellers bij de juiste partner terechtkomen.
Zoekt: psychiaters met ervaring op het gebied van
exit-counselling en traumaverwerking in relatie tot
sektes of die bekend zijn met het behandelen van
slachtoffers van manipulatie.
Contact: [email protected], 088 - 554 32 10,
www.sektesignaal.nl
Samenwerking gezocht
voor traumaverwerking na
misstanden binnen sektes
een onderzoek uitgevoerd naar misstanden binnen sektes1. Daaruit
netwerk binnen de (reguliere) gezondheidszorg, hulpverlening en
opsporingsorganisaties, waarbinnen we kennis delen en doorverwijzen.
-
-
politie of de reguliere zorgverlening. Zoeken ze wel hulp, dan krijgen
ze veelal te maken met onbegrip en onbekendheid met de thematiek
binnen de reguliere zorg en justitiële instanties.
de sekte de inkomsten wel heeft opgegeven. Deze aanpak kan leiden
tot het uitreiken van een aangifte of het intrekken van de status van
Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI) en de bijbehorende
belastingvoordelen.
Naast de aanpak van de misstanden is er vaak behoefte aan trauma-
in relatie tot sektes of die bekend zijn met het behandelen van
Sektesignaal is een laagdrempelige voorziening waar iedereen persoonlijke ervaringen met misstanden binnen sektes kan bespreken
te wisselen of samen te werken voor doorverwijzing, nodig ik van
iemand die deel uitmaakt van een gesloten beweging kunnen bij ons
maken!
bij de juiste instantie(s).
ervaring met een sekte. Daarnaast hebben we een groeiend partner-
1
Het warme bad en de koude douche (2013) is te downloaden van www.rijksoverheid.nl.
advertentie
Studiedagen van Medilex zijn onder meer geaccrediteerd
voor psychiaters, (GZ) psychologen, psychiatrisch
verpleegkundigen en vele andere beroepsgroepen.
Kijk op www.medilex.nl hoeveel studiepunten u kunt
Dinsdag 30 september
verdienen met de dag van uw keuze.
Van maatschappelijk werker tot geneesheer-directeur, van
SPV tot psychiater. Al 25 jaar organiseert Medilex de beste
Noodgedwongen
studiedagen en congressen voor alle professionals in de
GGZ. Medilex wordt niet betaald door de farmaceut, de
Van Wet BOPZ naar
Wet Verplichte GGZ
overheid, de consultancy, de uitgever of welke andere partij
dan ook. Onafhankelijke voorlichting over maatschappelijk
relevante thema’s is ons speerpunt – dit maakt Medilex
uniek in de gezondheidszorg.
rde
Geaccreditee
nascholing
Donderdag 9 oktober
www.medilex.nl/bopz-wvggz
3-5 Punten
Niet oud,
toch dement
Jonge mensen
met dementie –
erfelijkheid,
wetenschap en
praktijk
www.medilex.nl/jongdement
Dinsdag 11 november
Het onverklaarde
verklaard
Constructief omgaan
met patiënten met
onverklaarde
lichamelijke
klachten
www.medilex.nl/onverklaard
Ga voor alle studiedagen naar www.medilex.nl
advertentie
Janssen-Cilag B.V.
Xeplion®
Neem de toekomst van
uw patiënt in handen1-4
©Janssen-Cilag B.V. - PHNL/XEP/0714/0001
Verkorte productinformatie staat elders in deze uitgave.
Gemakkelijk5-8
Snelle werking
Geen orale
suppletie nodig9,10

Klik hier voor meer informatie - Afdeling Psychiatrie van het Erasmus

COÖRDINATIECOMITÉ PSYCHOFARMACA

volledige tekst - Tijdschrift voor Psychiatrie

Rooster 2015 WMP Noord-Holland jan-mrt 2015

Lees het whitepaper Internetgamingstoornis (pdf)

Prinsjesdag Symposium - Sint Lucas Andreas Ziekenhuis

IK WIL WEER GENIETEN VAN HET LEVEN

De theatervoorstelling Hou me los was fantastisch.

volledige tekst - Tijdschrift voor Psychiatrie