LITA CABELLUT
THE BLACK TULIP | DE ZWARTE TULP
LITA CABELLUT
THE BLACK TULIP | DE ZWARTE TULP
LITA CABELLUT
THE BLACK TULIP | DE ZWARTE TULP
Mumbai - New Delhi 2014
Content
Inhoud
Lita Cabellut
The Golden Age and the Black Tulip 7
Lita Cabellut
De Gouden Eeuw en de zwarte tulp 7
Maarten Prak
The Netherlands in the Golden Age10
Maarten Prak
Nederland in de Gouden Eeuw 11
CATALOGUE 18
CATALOGUS 18
Stine Jensen
Philosophy in the Golden Age94
Stine Jensen
Filosofie in de Gouden Eeuw 95
Rob Smolders
In ordinary Light 96
Rob Smolders
In alledaags lcht 97
Antoine Bodar
Painting in the Golden Age 98
Antoine Bodar
Schilderkunst in de Gouden Eeuw 99
Vincent Icke en Charlotte Lemmens
Sixteen Hundred Something 100
Vincent Icke en Charlotte Lemmens
Zestien Honderd Zoveel 101
Antoine Bodar
Religion in the Golden Age Antoine Bodar
Religie in de Gouden Eeuw 103
Willem Jan Hoogsteder
Solo Lita - Solo Goya 104
Willem Jan Hoogsteder
Solo Lita - Solo Goya 105
Biographies107
Colophon108
Biografieën107
102
Colofon108
Lita Cabellut
Lita Cabellut
The Golden Age
and the BLack Tulip
De Gouden Eeuw
en de zwarte tulp
The Golden Age was a period of passion and revolution in the human mind
and is a wonderful historical moment with an unprecedented diversity of features: passion, longing, sensuality, freedom as well as protest. It was a period
of revolution in human rights, art and science and in politics.
This was the era in which we took clothing off and sometimes even
changed skin to achieve a new state of human nature. There was the temptation of beauty, fragrances from India, new music, fabrics and theatre. The
muses of the Arts declared war and gained a fantastic victory against
­fanaticism and the dark thoughts of the world. The rights of Human Nature
started shining from this moment of the Golden Age.
De Gouden Eeuw is een tijd van passie en revolutie in de menselijke geest en
is een prachtig historisch moment met een ongekende diversiteit aan kenmerken: passie, verlangen, sensualiteit, vrijheid, maar ook tegenspraak. Het
was een tijd van revoluties in mensenrechten, kunst en wetenschap en in de
politiek.
Dit was de tijd waarin we de kleding uittrokken en soms zelfs de huid
wisselden om een nieuwe staat van mensheid te bereiken. De verleiding van
schoonheid, geuren uit India, nieuwe muziek, stoffen en theater. De muzen
van de Kunst verklaarden de oorlog en behaalden een fantastische over­
winning tegen het fanatisme en de duistere gedachten van de wereld. Vanaf
dit moment van de Gouden Eeuw, beginnen de rechten van de Mensheid te
stralen.
To me, the Black Tulip1 symbolises the Dutch people’s mercantile spirit. They
succeeded in turning something as transitory, vulnerable and unpredictable
as the tulip into something of value, with such determination. The belief in
the possibility of the black tulip is still a symbol of the willingness and entrepreneurship to explore new worlds.
Voor mij staat de Zwarte Tulp1 symbool voor de handelsgeest van de Nederlanders. Met zulk een vastberadenheid wisten zij zo iets vergankelijks,
kwetsbaars en onvoorspelbaars als de tulp tot waarde te maken. Het geloof
in de mogelijkheid van de zwarte tulp is ook nu nog een teken van de bereidheid en ondernemerschap tot het verkennen van nieuwe werelden.
1. De tulp werd begin 16e eeuw meegenomen uit Turkije en hiermee begon het succes in Holland. De
tulp werd het symbool van macht en rijkdom. Tijdens de jaren dertig van de 17e eeuw liepen de prijzen
van tulpen zo hoog op dat sommige mensen bereid waren evenveel te betalen voor een zak tulpenbollen als voor een rijtje Amsterdamse grachtenpanden. Een zoektocht vond plaats naar de ultieme tulp,
namelijk de `Zwarte Tulp’. Zo werd in 1672 een wedstrijd in Haarlem georganiseerd waarbij degene die
als eerste een zwarte tulp zou kweken, een prijs zou winnen van 100.000 gulden. De zwarte tulp is er
tot op de dag van vandaag helaas niet gekomen.
1. In the early 16th century, the tulip was brought from Turkey and was a huge success in the Netherlands, becoming the symbol of power and wealth. During the 1730s, the prices for tulips rose so high
that some people were more than willing to pay the same amount for a bag of tulip bulbs as for a row
of Amsterdam canalside houses. There was a quest for the ultimate tulip, the ‘Black Tulip’. In 1672,
a contest took place in Haarlem where 100,000 guilders was promised to the one who succeeded in
growing the first black tulip. However, to date, nobody has ever been able to grow a black tulip.
[7]
LITA CABELLUT | Maarten Prak
THE BLACK TULIP
stadtholder Willem III was again the King of England for several years. The
Republic was once again embroiled in a war, this time together with the English against the French. This and a subsequent war against France would
damage the position of the Republic and the golden years of the seventeenth
century changed into the silver years of the eighteenth century. The question
is now: what kind of century was that, and primarily, what kind of country
was it, the Netherlands of the Golden Age?
The Netherlands
in the Golden Age
Land of trade and industry
When we think of the Golden Age, we immediately think of trade. When
minister-president Balkenende, during the General Considerations in 2006,
longed to be back in that glorious period, he referred without hesitation to
the ‘VOC mentality’. And indeed, trade, in particular with areas outside Europe, was the most spectacular component of the economy. Before 1600 the
Low Lands already had a good reputation for trading, but the contacts of the
North-Dutchmen did not reach further than the Baltic Sea. From there, the
Dutch imported grain that was needed to feed their own people, because they
could not produce enough in the wet peat polders. From around 1590 they
also began exporting the grain to the Mediterranean Sea and they undertook
their first expeditions to South-East Asia, where they could buy the spices
that were becoming increasingly popular in Europe and with which they could
therefore achieve attractive profits. From the beginning of the seventeenth
century, Dutch merchants also turned their gaze westwards. In the new world
they could produce sugar, cacao and tobacco, almost unknown products until then, which the Europeans would become equally addicted to in the seventeenth century. The Dutch played a leading role in the trade industry between
Europe and the rest of the world during the seventeenth century.
There were various reasons for their success. They already had a great
deal of experience with international trading within Europe. Through the fall
of Antwerp in 1585, many South-Netherlands merchants had fled to the
north and their networks and experience strengthened the effectiveness of
Dutch trade, while Antwerp was simultaneously severely weakened as a formidable competitor. But the Hollanders were also in possession of superior
ships, which allowed them to offer attractive cargo rates to their customers.
These ships were manufactured in series on the Zaan, where the invention of
the crankshaft in 1594 led to the commission of the very first saw mill. Until
that time all the wood had been sawn by hand; the mill resulted in an enormous increase in productivity and therefore a decrease in the cost of sawn
wood.
The sawmill was one of numerous inventions to take place in the Republic
during this period. New industries emerged, such as sugar refinery, tobacco
processing and diamond cutting, which had previously been unknown in the
northwest. Other industries, such as the production of books, prints and
paintings, expanded their assortment in rapid tempo. Amsterdam thus became a centre for the publication of atlases and maps. The firm Blaeu, which
became world-famous in this field, was the official supplier of maps to the
VOC and as such had access to the newest geographical information. In this
way commerce and industry were combined in all kinds of different ways and
innovations in one domain led to further innovations in another.
Even agriculture did not escape the changing times. The amount of agriculture had, certainly in Holland, sunk to a strikingly low level during the
course of the sixteenth century. No more than 10 per cent of the population
In 1600, the Netherlands was a rebellious region in the large and powerful
Spanish Habsburg Empire. The outcome of the Dutch Rebellion was at that
time highly uncertain. It is true that army commander Maurits van Nassau
had achieved several significant victories in previous years, but it was not
until 1609 that a truce offered the prospect of independence to the Netherlands. The rebels balanced in a constant state of near bankruptcy. There were
economic highlights, such as the attempt to sail from Holland to Asia, which
were undertaken with great enthusiasm during these years. But even the
very first success, namely the return of three ships from the East, was not
celebrated until the summer of 1597. And it was another five years until the
East India Company (VOC) was founded.
How different the situation was thirty years later. It was still wartime; or
rather, wartime again, since the end of the Twelve Years’ Truce in 1621. The
return of war was not good for the Republic, but now fortunes changed. The
preparations for a siege of ’s-Hertogenbosch were in full swing and would
lead six months later to the fall of one of the strongest fortresses in Europa.
After years of poor results, the VOC finally began achieving the expected profits. A West Indian Company (WIC) was founded to fully exploit the opportunities in the New World. But perhaps more importantly: the Republic of Seven
United Netherlands had become a magnet for migrants from all corners of
the globe. This was a sign that the economy was good, and these immigrants
in turn stimulated the economy. The cities were significantly expanded to
accommodate all these new inhabitants. As such, Amsterdam was expanded
in the 1610s with its canals and the Jordaan neighbourhood.1 Among the
immigrants were renowned scientists, such as the Frenchman René Descartes
who enrolled as a student at the University in Franeker in April 1629. Not
only Franeker and Leiden now had universities, but also Groningen and Utrecht, and in 1628 the Atheneum Illustere was opened in Amsterdam with
great fanfare, an institute that would also provide higher education. Where
there were perhaps a handful of publishers and booksellers in 1596, their
numbers had now reached the hundreds; in The Hague alone there were
around twenty-five in 1629. In short, culture in the Netherlands was also
thriving.
At the end of the seventeenth century there could be no doubt about the
continued survival of the Republic. The rebel-state of yesteryear had grown
to become one of the economic and military powerhouses of Europe. In 1695,
1. The Hague was a different story. Officially it was a village and was therefore not walled. A plan in
1605 to create such fortification was never realised. The expansion of The Hague was thus less planned
than elsewhere.
[10]
LITA CABELLUT | Maarten Prak
D E Z WARTE TUL P
gegroeid tot een van de economische en militaire grootmachten van Europa.
In 1695 was stadhouder Willem III alweer enkele jaren koning van Engeland.
De Republiek was opnieuw in een oorlog verwikkeld, ditmaal samen met de
Engelsen tegen Frankrijk. Deze en een volgende oorlog tegen Frankrijk zouden de positie van de Republiek aantasten en de gouden jaren van de zeventiende eeuw doen veranderen in de zilveren van de achttiende eeuw. De vraag
is nu: wat was dat voor een eeuw, en vooral, wat was dat voor een land, dat
Nederland van de Gouden Eeuw?
Nederland in de
Gouden Eeuw
Land van handel en nijverheid
Wie aan de Gouden Eeuw denkt, denkt al snel aan handel. Toen ministerpresident Balkenende in 2006 bij de Algemene Beschouwingen terugverlangde naar die glorieuze periode, verwees hij zonder dralen naar de ‘VOC-mentaliteit’. En inderdaad vormde de handel, en in het bijzonder die met de
buiten-Europese gebieden, het meest spectaculaire onderdeel van de economie. Voor 1600 hadden de Lage Landen ook al een reputatie op het gebied van
de handel, maar de contacten van de Noord-Nederlanders reikten niet verder
dan de Oostzee. Daar haalden de Hollanders het graan vandaan dat nodig
was om de eigen bevolking te voeden, omdat daarvan in de natte veenpolders
niet genoeg verbouwd kon worden. Vanaf ongeveer 1590 begonnen ze dat
graan ook te exporteren naar de Middellandse Zee en rustten ze de eerste
expedities uit naar Zuidoost-Azië, waar de specerijen te koop waren die in
Europa steeds populairder werden en waarmee dus aantrekkelijke winsten te
behalen waren. Vanaf het begin van de zeventiende eeuw richtten Hollandse
kooplieden hun blik ook westwaarts. In de nieuwe wereld konden suiker, cacao en tabak verbouwd worden, tot dan toe vrijwel onbekende producten
waaraan de Europeanen in de zeventiende eeuw al evenzeer verslaafd zouden
raken. In die handel tussen Europa en de rest van de wereld speelden de Hollanders in de zeventiende eeuw een hoofdrol.
Er waren verschillende redenen waarom ze daarin slaagden. Ze hadden al
veel ervaring met internationale handel binnen Europa opgedaan. Door de val
van Antwerpen in 1585 waren veel Zuid-Nederlandse kooplieden naar het
noorden gevlucht en hun netwerken en ervaringen versterkten de slagkracht
van de Hollandse handel, terwijl Antwerpen als geduchte concurrent tegelijkertijd ernstig werd verzwakt. Maar de Hollanders beschikten daarnaast ook
over superieure schepen, die hen in staat stelden om aantrekkelijke vrachttarieven te berekenen aan hun klanten. Die schepen werden in serie gefabriceerd aan de Zaan, waar dankzij de uitvinding van de krukas in 1594 de eerste
houtzaagmolen in bedrijf werd genomen. Tot dan toe werd alle hout met de
hand gezaagd; die molen betekende een enorme verhoging van de productiviteit en dus verlaging van de kosten van gezaagd hout.
De houtzaagmolen was een van talloze uitvindingen die in deze periode in
de Republiek werden gedaan. Nieuwe bedrijfstakken ontstonden, zoals de
suikerraffinaderij, de tabakskerverij en de diamantbewerking, die tot dan toe
in de noordelijke gewesten onbekend waren geweest. Andere bedrijfstakken,
zoals de boek-, prent- en schilderijenproductie, breidden hun assortiment in
hoog tempo uit. Zo werd Amsterdam bijvoorbeeld een centrum voor de uitgave van atlassen en kaarten. De firma Blaeu, die hiermee wereldberoemd
werd, was de officiële leverancier van kaarten voor de VOC en had zodoen­
de toegang tot de nieuwste geografische informatie. Op deze manier grepen
handel en industrie op allerlei manieren in elkaar en versterkte innovatie in
het ene domein weer innovaties in het andere.
In 1600 was Nederland een opstandige regio in het grote en machtige SpaansHabsburgse rijk. De uitkomst van de Nederlandse Opstand was op dat moment nog hoogst ongewis. Weliswaar had legeraanvoerder Maurits van Nassau in de voorgaande jaren een aantal opmerkelijke successen geboekt, het
zou nog tot 1609 duren voordat een Bestand van kracht werd dat uitzicht
bood op onafhankelijkheid van Nederland. Financieel balanceerden de rebellen nog voortdurend op de rand van een bankroet. Economisch waren er lichtpuntjes, zoals pogingen om vanuit Holland naar Azië te zeilen die in deze jaren met veel energie werden ondernomen. Maar zelfs het eerste succes,
namelijk de terugkeer van drie schepen uit de Oost, viel pas in de zomer van
1597 te vieren. De oprichting van de Verenigde Oostindische Compagnie
(VOC) zou daarna nog vijf jaar op zich laten wachten.
Hoe anders was de situatie dertig jaar later. Het was nog steeds oorlog; of
beter, weer oorlog, sinds in 1621 het Twaalfjarig Bestand was afgelopen. Die
hervatting was de Republiek niet goed bekomen, maar nu keerden de kansen.
De voorbereidingen voor een belegering van ’s-Hertogenbosch waren in volle
gang en zouden zes maanden later leiden tot de val van een van de sterkste
vestingen in Europa. De VOC begon na jaren van matige resultaten eindelijk
de verwachte winsten te vertonen. Er was een Westindische Compagnie (WIC)
opgericht om de mogelijkheden van de Nieuwe Wereld te gaan exploiteren.
Maar misschien nog veel belangrijker: de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was een magneet geworden voor migranten vanuit alle windstreken. Dat was een teken dat het economisch goed ging en die immigranten
stimuleerden op hun beurt de economie. Om al die nieuwkomers te huisvesten waren de steden fors uitgebreid. Zo had Amsterdam in de jaren 1610 zijn
grachtengordel en de Jordaan erbij gekregen.1 Onder die immigranten waren
wetenschappers van naam, zoals de Fransman René Descartes die zich in
april 1629 inschreef als student bij de universiteit van Franeker. Niet alleen
Franeker en Leiden hadden nu een universiteit, maar intussen ook Groningen
en Utrecht, en in 1628 was in Amsterdam met veel bombarie het Atheneum
Illustere gelanceerd, dat ook hoger onderwijs ging verzorgen. Waar er misschien een handvol uitgevers en boekverkopers waren in 1596, was hun aantal nu uitgegroeid tot honderden; alleen al Den Haag telde er zo’n vijfentwintig in 1629. Het ging, kortom, ook goed met de cultuur in Nederland.
Aan het eind van de zeventiende eeuw kon over het voortbestaan van de Republiek nauwelijks nog twijfel bestaan. De rebellenstaat van weleer was uit-
1. Den Haag was een geval apart. Formeel was het een dorp en daardoor niet ommuurd. Een plan
uit 1605 om zo’n fortificatie aan te leggen was niet doorgegaan. De uitbreiding van Den Haag verliep
daardoor minder gepland dan elders
[11]
LITA CABELLUT | THE BLACK TULIP
Land of immigrants
The growth of the cities was entirely thanks to foreign immigration. People
also came from the countryside to the cities and from the inland provinces to
Holland, where the growth was concentrated, but their numbers were too few
to result in such urban growth. It is estimated that half of the inhabitants of
Amsterdam in the first half of the seventeenth century were first-generation
immigrants. This percentage decreased somewhat later but it remained at a
steady third of the inhabitants. And the remainder consisted predominantly
of second-generation immigrants. The first group to arrive was almost entirely from the Southern Low Lands. They were refugees who certainly initially
hoped that they would one day be able to return home. Religious refugees
also came to the Republic later in the seventeenth century, such as Jews who
came first from Portugal and Spain and later more frequently from Central
Europe to the Republic. There were around 60,000 Huguenots that left France
when the laws that had previously protected them as Protestants from the
Catholic majority were abolished in 1685, more or less forcing them to become Catholic. But it was true, even for these people, that they needed not
only a reason to leave their homeland, but also a reason to go to Holland. And
this reason was employment.
Of course, this was even more so for the people who were not persecuted
at home, but nevertheless ventured to take the step to settle in a new country.
They were often from Scandinavia and predominantly the German areas. Germans formed a large immigrant community in Amsterdam, connected
through their faith and the church. Sermons were preached in German in the
Lutheran churches in Amsterdam during the first half of the seventeenth century and they received generous subsidies from Germany and Denmark. Some
professions were completely dominated by Germans and other immigrants:
more then three quarters of the tailors, blacksmiths, bakers, shoemakers and
construction workers in Amsterdam were from a different country.
in Holland worked in the agricultural industry. But agriculture, particularly
in the costal regions, remained extremely productive and innovative. Yields
per hectare were often as high as was only achieved in other areas of Europe
in the twentieth century. Farmers were constantly looking for new opportunities. As such they started growing tobacco in the Veluwe, in competition
with tobacco that was imported from America. And perhaps the most famous and in the long term certainly the most profitable product of Dutch
agriculture was also introduced in this period: the flower bulb. Tulips were
completely unknown in sixteenth century Europe, except to a few botanical
connoisseurs. In the seventeenth century, Dutch farmers succeeded in turning them into a lucrative export product. The Delft pottery industry played
its part by producing artistic vases in which the tulips were displayed at
their best. Once again, innovation in one industry enhanced and strengthened innovation in another.
Land of cities
So the Republic, and predominantly Holland and the other costal regions,
had a rather peculiar occupational structure. Not for our time, as we are
now accustomed to farmers forming a small minority, but in the seventeenth century it was the agricultural industry that formed the vast majority in the other European countries, and the rural elites, in the form of nobility, defined the political and cultural tone. This was also the case in inland
provinces such as Utrecht, Overijssel and primarily Gelderland. But in Holland it was the exact opposite. It is true that the nobility enjoyed high levels
of prestige, but because it consisted of just a handful of families, its influence was very limited. The Republic, and thus especially Holland, was a land
of cities. In the seventeenth century, approximately one third of the Dutch
population lived in cities, whereby only locations with 10,000 or more inhabitants were counted. Of the eleven Frisian cities, only Leeuwarden
reached such numbers. The actual percentage of city dwellers was therefore
much higher. Of the inhabitants of the region of Holland, two thirds actually
lived in a city.
The economic growth and the population growth that came with it
changed the character of the seventeenth century cities. Places like Haarlem and Leiden, as well as The Hague and Rotterdam, had been provincial
before 1600, but in the seventeenth century this was no longer the case.
The Hague had 6000 inhabitants in 1560; one hundred years later this
number had increased to 20,000. Haarlem grew from 16,000 to 38,000,
Leiden from 12,000 to 67,000, Rotterdam from 7000 to an incredible
45,000, or rather by a factor of 6.5. Amsterdam topped them all. Even before the Uprising it was the largest city of the Northern Low Countries with
30,000 inhabitants, but mid-way through the seventeenth century this
number had grown to approximately 200,000. This took Amsterdam, after
London and Paris, into the top three of Europe. This urbanisation was unique
not only in scale but also in pattern. London and Paris had reached new
heights in terms of size in their respective countries. Amsterdam was certainly the largest in the Netherlands but it was surrounded by a large number of medium sized cities. The construction of a dense network of waterways in the middle of the century connected these cities with each other by
a reliable public transport system.
Land of science and culture
Many of the immigrants found themselves in unqualified and poorly paid
jobs. But this was not true for all of them. We also find them in large numbers
in the world of science and culture, where it was often possible to earn a good
living. When the first Dutch university, that of Leiden began in 1575, it quickly attracted several famous professors to the city, with the help of attractive
salaries.
This approach was typical of the drive that rapidly elevated the educational infrastructure of the Netherlands to a higher plane. Before 1575, the
only university in the Low Lands was that of Leuven. The university in Leiden
was initially founded to educate reformed preachers, but it was soon also
teaching subjects with practical applications. The first mathematics teacher
was appointed in 1579, at the request of the students, no less. And in 1600 a
university education for surveyors was started in Leiden, the programme of
which was compiled by Simon Stevin. Stevin had emigrated from Flanders to
the Republic and was scientific advisor to army commander Maurits. Furthermore he wrote all kinds of treatises about mathematical problems; in Dutch,
which was unusual because the official language of scholars at this time was
Latin. Stevin was typical of the Dutch scientific community in this period, in
which interaction between scientific theory and practical application was considered very important. Another good example is the aforementioned map-
[12]
LITA CABELLUT | D E Z WARTE TU L P
Land van immigranten
De groei van de steden was helemaal te danken aan buitenlandse immigratie.
Er kwamen ook mensen van het platteland naar de steden en vanuit de landgewesten naar Holland, waar de groei geconcentreerd was, maar hun aantal
was te gering om de steden zo sterk te laten groeien. In Amsterdam was in de
eerste helft van de zeventiende eeuw naar schatting de helft van alle inwoners eerste generatie immigrant. Dat percentage liep later wat terug, maar
het bleef toch zeker een derde van de bevolking. En de rest bestond dus voor
een groot deel uit tweede generatie immigranten, mensen die wij nu ook ‘allochtonen’ zouden noemen. De eerste groep die arriveerde was vrijwel geheel
afkomstig uit de Zuidelijke Nederlanden. Het waren vluchtelingen die zeker
aanvankelijk hoopten dat ze ooit nog eens naar huis zouden kunnen terugkeren. Ook later in de zeventiende eeuw kwamen geloofsvluchtelingen naar de
Republiek, zoals de joden die eerst uit Portugal en Spanje, later steeds vaker
uit Centraal-Europa naar de Republiek trokken. Of de ongeveer 60.000 Hugenoten die Frankrijk verlieten toen de wetten die hen als protestanten tot dan
toe hadden beschermd tegen de katholieke meerderheid, in 1685 werden herroepen en ze min of meer gedwongen werden om katholiek te worden. Maar
zelfs voor deze mensen gold dat ze behalve een reden om hun thuis te verlaten ook een reden nodig hadden om juist naar Holland te komen. En die reden
was werkgelegenheid.
Dat gold natuurlijk des te meer voor de mensen die thuis niet vervolgd
werden, maar desondanks de stap waagden om zich in een nieuw land te
vestigen. Die waren vaak afkomstig uit Scandinavië en vooral uit de Duitse
gebieden. Duitsers vormden in Amsterdam een grote migrantengemeenschap, bijeengehouden door geloof en kerk. In de Lutherse kerken in Amsterdam werd in de eerste helft van de zeventiende eeuw in het Duits gepredikt en
ze kregen ruimhartige subsidies uit Duitsland en Denemarken. Verschillende
beroepen werden volledig gedomineerd door Duitsers en andere immigranten: kleermakers, smeden, bakkers, schoenmakers en bouwvakkers waren in
Amsterdam voor meer dan driekwart van elders afkomstig.
Zelfs de landbouw ontkwam daaraan niet. Het aandeel van de landbouw
was, zeker in Holland, al in de loop van de zestiende eeuw tot een frappant
laag peil gedaald. In Holland werkte niet meer dan tien procent van de mensen
in de landbouw. Maar die landbouw, vooral in de kustgewesten, was wel buitengewoon productief en innovatief. Opbrengsten per hectare lagen vaak op
een niveau dat elders in Europa pas in de twintigste eeuw werd bereikt. Boeren
keken steeds naar nieuwe mogelijkheden. Zo begonnen ze op de Veluwe tabak
te verbouwen, in concurrentie met de uit Amerika geïmporteerde tabak. En
misschien wel het bekendste en op den duur zeker het meest winstgevende
product van Nederlandse landbouw werd ook in deze periode geïntroduceerd:
de bloembol. Tulpen waren in de zestiende eeuw nog onbekend in Europa, behalve bij een paar plantkundige fijnproevers. In de zeventiende eeuw wisten
Hollandse boeren er een succesvol exportproduct van te maken. De Delftse
aardewerkindustrie speelde daar weer op in door kunstige vazen te produceren waarin de tulpen konden pronken. Ook hier versterkte innovatie in de ene
bedrijfstak innovatie in een andere.
Land van steden
De Republiek, en dan vooral Holland en de overige kustgewesten, had dus een
hoogst eigenaardige beroepsstructuur. Niet voor onze tijd, want wij zijn gewend dat agrariërs een kleine minderheid vormen. Maar in de zeventiende
eeuw vormden in de andere Europese landen agrariërs juist een meerderheid
en gaven plattelandselites, in de vorm van de adel, ook politiek en cultureel de
toon aan. Dat was in de landgewesten, dus Utrecht, Overijssel en vooral Gelderland, eveneens het geval. Maar in Holland was het precies andersom. Daar
had de adel weliswaar veel prestige maar was hun invloed al bij al toch erg
beperkt, ook al omdat die uit slechts een handvol families bestond. De Republiek, en vooral Holland dus, was een land van steden. In de zeventiende eeuw
woonde ongeveer een derde van de Nederlanders in een stad, waarbij dan alleen plaatsen met 10.000 of meer inwoners waren gerekend. Van de elf Friese
steden haalde alleen Leeuwarden dat aantal. In feite was het percentage stedelingen dus nog hoger. Van de bevolking in het gewest Holland woonde zelfs
tweederde in een stad.
Door de economische groei en de daarmee gepaard gaande bevolkingstoename veranderden de steden in de zeventiende eeuw van karakter. Plaatsen
als Haarlem en Leiden, maar ook Den Haag en Rotterdam, waren voor 1600
provinciaals, maar in de zeventiende eeuw was dat niet langer het geval. Den
Haag had in 1560 6.000 inwoners; honderd jaar later waren het er 20.000.
Haarlem groeide van 16.000 naar 38.000, Leiden van 12.000 naar 67.000,
Rotterdam zelfs van 7.000 naar 45.000, ofwel met een factor 6,5. Amsterdam
spande de kroon. Het was al voor de Opstand met 30.000 inwoners de grootste stad van de Noordelijke Nederlanden. Maar halverwege de zeventiende
eeuw was dat aantal gegroeid tot ongeveer 200.000 en daarmee behoorde
Amsterdam na Londen en Parijs tot de top-drie van Europa. Deze verstedelijking was niet alleen uniek door zijn omvang, maar ook door het patroon. Londen en Parijs stonden in eigen land qua omvang op eenzame hoogte. Amsterdam was in Nederland dan wel de grootste, maar werd omgeven door een
groot aantal middelgrote steden. Door de aanleg van een dicht netwerk van
trekvaarten in het midden van de eeuw werden deze steden ook nog eens met
elkaar verbonden door een betrouwbaar systeem van openbaar vervoer.
Land van wetenschap en cultuur
Veel van die immigranten kwamen terecht in ongeschoolde en slecht betaalde
banen. Maar dat gold zeker niet voor allemaal. Ook in de wereld van wetenschap en cultuur, waar vaak een goed belegde boterham te verdienen viel,
vinden we ze in groten getale. Toen de eerste Nederlandse universiteit, die
van Leiden, in 1575 van start ging, lokte men snel een aantal bekende buitenlandse hoogleraren naar Leiden met behulp van aantrekkelijke salarissen.
Die aanpak was typerend voor de voortvarendheid waarmee in korte tijd
de kennisinfrastructuur van Nederland op een hoger plan werd getild. Voor
1575 was de enige universiteit in de Lage Landen die van Leuven. De Leidse
universiteit werd allereerst opgericht om gereformeerde predikanten te kunnen opleiden, maar al snel werden er ook vakken onderwezen met een praktische toepassing. Zo werd in 1579 een eerste wiskundedocent aangesteld,
nota bene op verzoek van de studenten. En in 1600 ging een para-universitaire opleiding voor landmeters van start in Leiden, waarvan het programma
ontwikkeld was door Simon Stevin. Stevin was vanuit Vlaanderen naar de
Republiek geëmigreerd en wetenschappelijk adviseur van legeraanvoerder
Maurits. Daarnaast schreef hij allerlei traktaten over wiskundige vraag­
stukken; in het Nederlands, een ongebruikelijk gang van zaken omdat de
voertaal van geleerden in deze tijd het Latijn was. Stevin was typerend voor
[13]
LITA CABELLUT | THE BLACK TULIP
Here one needs money to carry out his ideas and it is slow in coming… Between such a variety of interests and perceptions, his
Highness [the stadtholder] must seek advice and … bring events
to a successful conclusion. This cannot be achieved without great
discord and much loss of time.
maker to the VOC, Willem Jansz. Blaeu, who had studied under the famous
Danish astronomer Tycho Brahe. The Atheneum Illustre that started in 1628
in Amsterdam had a schedule that allowed merchants to attend lectures before the start of business. The way in which Christiaan Huygens, one of the
greatest scientists of the day, would later commit to both ‘pure’ and ‘applied’
science, fits in with this tradition.
The arts also benefited from public investments. The construction and
decoration of the Amsterdam city hall and comparable construction projects
elsewhere in the country, gave architects and visual artists the chance to try
out new ideas. But they were mainly reliant on the private market, which was
undergoing unprecedented growth thanks to the economic prosperity. An art
market had developed in Antwerp during the sixteenth century, where artists
no longer had to wait for a new commissions but produced pieces in large
numbers with the expectation that they would be able to find buyers. New
genres had developed for this art market, which also took hold in Holland in
the seventeenth century and developed further. Throughout the seventeenth
century, millions of paintings were created and sold in the Republic and foreign visitors were amazed at how widely spread such art collections were.
Most of these pieces had very little in the way of artistic pretensions, but
some artists achieved a very high quality in genres that were almost unknown abroad, including collective portraits – such as The Night Watch – or
cityscapes and household scenes – such as those of Vermeer. Thís high-level
art was not for everyone, art became a truly mass produced product in the
Republic.
Through their combined political and financial power, the regents defined the
course of the Republic.
Conclusion
Against the backdrop of seventeenth century Europe, the Republic stood out
as an exception. The economy that was so strongly dominated by trade and
industry, the international trading networks of Dutch merchants, but also
the urbanisation, the cosmopolitan composition of urban populations, mainly in West-Netherlands, the prominent and innovative arts and science and
the leading role of urban elites – all this made the Republic different to what
was commonplace elsewhere.
Land of regents
One of the curious characteristics of the Republic of Seven United Netherlands was that nobody could be called their leader. On several occasions during the seventeenth century, in 1618, in 1650 and again in 1672, Orange
stadtholders had heavy-handedly involved themselves in domestic politics,
but on none of these occasions did it seem that they intended to subject the
country to their authority. They demanded their place, a place they believed
they were entitled to. But it was their opposition, the regents, that really
pulled the strings when it came down to it. This was initially due to the unique
governance structure of the Republic, in which the national bodies such as
the States General and the Council of State had been assigned a role mainly
concerning foreign politics. Domestic politics was the domain of the provinces. In Holland the provincial states were completely dominated by the
eighteen ‘voting’ cities, i.e. the cities that could send a representative to the
meetings. And in those cities, it was the regents that called the shots.
Regents sat on the city councils and on this basis also filled the positions
of mayor and other positions. These were positions that were also often
passed down from father to son (they were not allowed to sit on the board at
the same time). Regents were also often merchants in the early seventeenth
century; later in the century it was the lawyers that gained the upper hand.
But the relationship with the trade industry remained, because brothers were
in business together, or via the in-laws. These relationships were very important because the Dutch government lived beyond its means – even then! Regents and their family members were major financial backers of the government, as well as their friends and acquaintances. In 1638, when François van
Aerssen had to explain to the French envoy the difference between the position of the stadtholder Frederik Hendrik and the French monarch, it was
about money:
[14]
LITA CABELLUT | D E Z WARTE TU L P
belang omdat de Nederlandse overheid op te grote voet leefde – ook toen al!
Regenten en hun familieleden waren belangrijke geldschieters van de overheid, en anders wel hun vrienden en kennissen. Toen François van Aerssen in
1638 aan de Franse gezant het verschil moest uitleggen tussen de positie
van stadhouder Frederik Hendrik en de Franse vorst, ging het over geld:
het N­ederlandse wetenschapsbedrijf in deze periode, waarin interactie tussen wetenschappelijke theorie en praktische toepassing belangrijk werd gevonden. Een ander mooi voorbeeld is de reeds genoemde kaartmaker van de
VOC, Willem Jansz. Blaeu, die gestudeerd had bij de beroemde Deens astronoom Tycho Brahe. Het Atheneum Illustre dat in 1628 in Amsterdam van
start ging, had een rooster dat kooplieden toestond om college te volgen
voordat de beurs openging. De manier waarop later Christiaan Huygens, een
van de grootste wetenschappers van die dagen, zowel ‘zuivere’ als ‘toegepaste’ wetenschap bedreef, paste in die traditie.
Ook de kunsten profiteerden van publieke investeringen. De bouw en decoratie van het Amsterdams stadhuis en vergelijkbare bouwprojecten elders
in het land, gaven architecten en beeldend kunstenaars de kans om nieuwe
ideeën uit te proberen. Maar zij moesten het toch vooral hebben van de particuliere markt, die ongekend groeide dankzij de economische voorspoed. In
Antwerpen was in de zestiende eeuw al een kunstmarkt ontstaan waar schilders niet langer wachtten op een opdracht maar werken in grote aantallen
produceerden in de verwachting dat zich wel een koper zou aandienen. Voor
die kunstmarkt waren nieuwe genres ontwikkeld, die in de zeventiende eeuw
ook in Holland aansloegen en verder ontwikkeld werden. Er werden in de zeventiende eeuw miljoenen schilderijen vervaardigd en verkocht in de Republiek en buitenlandse bezoekers stonden versteld hoe breed het kunstbezit
verspreid was. De meeste van die werken hadden weinig artistieke pretenties,
maar sommige kunstenaars bereikten een zeer hoge kwaliteit in genres die in
het buitenland zo goed als onbekend waren, zoals collectieve portretten –
denk aan De Nachtwacht – of stadsgezichten en huiselijke taferelen – denk
aan Vermeer. Díe topkunst was niet voor iedereen weggelegd, maar andere
kunst werd in de Republiek een echt massaproduct.
Hier heeft men geld nodig om zijn ideeën uit te voeren en dat komt
er slechts langzaam… Tussen een dergelijke verscheidenheid van
belangen en opvattingen moet Zijne Hoogheid [de stadhouder]
advies inwinnen en … de zaken naar een goed einde brengen. Dit
kan niet zonder grote onenigheid en veel tijdverlies.
Door hun gecombineerde politieke en financiële macht bepaalden de regenten de koers van de Republiek.
Conclusie
Tegen de achtergrond van zeventiende-eeuws Europa stak de Republiek af als
een uitzonderingsgeval. De economie waarin handel en nijverheid zo sterk
domineerden, het internationale handelsnetwerk van Nederlandse kooplieden, maar ook de verstedelijking, de kosmopolitische samenstelling van de
stedelijke bevolkingen, vooral in West-Nederland, de prominente en innovatieve kunsten en wetenschappen, en de toonaangevende rol van stedelijke
elites – in dat alles week de Republiek af van wat elders gebruikelijk was.
Verder lezen: Maarten Prak, Gouden Eeuw: het raadsel van de Republiek (herziene uitgave, Amsterdam 2012)
Land van regenten
Een van de curieuze kenmerken van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was dat niemand zich er de baas van kon noemen. Bij verschillende
gelegenheden tijdens de zeventiende eeuw, in 1618, in 1650 en opnieuw in
1672, hadden Oranje stadhouders zich hardhandig gemengd in de binnenlandse politiek, maar bij geen van die gelegenheden leek het erop dat ze van
zins waren om het land aan hun gezag te onderwerpen. Ze eisten vooral hun
plaats op, een plaats die ze meenden dat hen rechtens toekwam. Maar het
waren hun tegenstanders, de regenten, die als het erop aankwam werkelijk
aan de touwtjes trokken. Dat kwam allereerst door de eigenaardige bestuursstructuur van de Republiek. Daarin hadden de nationale organen, zoals de
Staten-Generaal en de Raad van State, voornamelijk een rol in de buitenlandse politiek toebedeeld gekregen. De binnenlandse politiek was het domein van de provincies. In Holland werden de provinciale staten volledig gedomineerd door de achttien ‘stemmende’ steden, dat wil zeggen de steden
die een vertegenwoordiger naar de vergaderingen mochten sturen. En in die
steden waren het weer de regenten die het voor het zeggen hadden.
Regenten zaten in de stadsbesturen en werden uit dien hoofde ook schepen of burgemeester en vervulden allerlei andere ambten. Het waren functies
die nogal eens van vader op zoon overgingen (ze mochten niet tegelijkertijd
in de raad zitten). In het begin van de zeventiende eeuw waren regenten nog
vaak kooplieden; later in de eeuw kregen de advocaten steeds meer de overhand. Maar de relatie met het handelsmilieu bleef bestaan, doordat broers in
zaken waren, of via de schoonfamilie. Die relaties waren onder andere van
[15]
Who that might have lost
On the threshold of embarrassment
Might have fallen in love with the conscience
Of that which cannot smell, does not shine
All that is without name
Nor is named out of cowardice
Who might that have been
That might not have wanted
So as not to lose the calmness
Of the padlocks that withhold the soul
Wie die misschien verloren heeft
Op de drempel van verlegenheid
Die misschien verliefd werd op het bewustzijn
Van dat dat niet kan ruiken, dat niet straalt
alles dat geen naam heeft
Noch een naam heeft gekregen uit lafheid
Wie zou dat geweest zijn
die niet zou hebben verlangd
Opdat de vredigheid niet verloren gaat
Van de hangsloten die de ziel weerhouden
Gerard Veere
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 1 8 0 × 2 0 0 C M
[18]
Job Williams
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 1 5 0 × 1 5 0 C M
[20]
Anna de Kremer
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 1 8 0 × 2 0 0 C M
[21]
Odette De Groede
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 2 6 0 × 2 0 0 C M
[22]
the distance between
the half moons of
my fingers and
the hard matter
is cold
they do not kiss
indifferent to the breath
of the earth
that breathes air
enclosed
in thousands of seeds.
lightning
between my fingers
and
life
the roots flirt
.... game birds
leave
notches
in the fields
black are
my hands
de afstand tussen
de halve manen van
mijn vingers en
de harde materie
is koud
ze kussen elkaar niet
onverschillig voor de adem
van de aarde
die lucht ademt
ingesloten
in duizenden zaadjes
een bliksem
tussen mijn vingers
en
het leven
de wortels koketteren
.... speelvogels
laten
kerven
in de velden
zwart zijn
mijn handen

Berta Troost
M I XE D M E D IA O N CANVAS, 280 × 200 CM

Francois Blansjaar
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 2 8 0 × 2 0 0 C M
[26]

Sarah Blansjaar
MI X ED MEDI A O N C A NVA S , 2 8 0 × 2 0 0 C M
Cornelia Zuurmond
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 2 5 0 × 2 0 0 C M
[30]
Abel Frenouw
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 1 5 0 × 1 5 0 C M
[32]
Marrigje Dusseljee (ep)
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 7 5 × 7 5 C M
[34]
Marrigje Dusseljee (ef)
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 7 5 × 7 5 C M
[35]
I was far away
The return was longer
Than getting there
I carried my own legs
My heart tethered to
The cart of doom
Pulled by silent horses
I encountered naked colours
Blind owls show me the way
The gifts of the day are lost
And you were one of them
Ik was ver weg
Het terugkeren was langer
Dan erheen
Ik heb mijn eigen benen gedragen
Mijn hart vastgebonden aan
De kar van het onheil
Getrokken door de zwijgende paarden
Ik ben naakte kleuren tegengekomen
Blinde uilen wijzen me de weg
Ben de geschenken van de dag verloren
En je was een van hen

Jacoba Schouten
M I XE D M E D I A ON CANVAS , 250 × 200 CM
 Akke
Schouten
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 2 5 0 × 2 0 0 C M
[40]
Erasmus
MI X ED MEDI A O N C A NVA S, 1 8 0 × 2 0 0 C M
Ladies and Maidens 3
Hilda van der Molen
MIXED MEDIA ON CAN VA S , 1 1 5 × 1 0 0 C M
M I XED MEDI A O N C A NVA S, 2 5 0 × 2 0 0 C M
[42]
Ladies and Maidens 2
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 1 1 5 × 1 0 0 C M
[44]
Ladies and Maidens 4
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 1 1 5 × 1 0 0 C M
[45]
Ladies and Maidens 1
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 1 1 5 × 1 0 0 C M
[46]
[47]
Johanna van Delft
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 2 5 0 × 2 0 0 C M
[49]
Teunis de Haas
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 1 5 0 × 1 5 0 C M
[50]
Josina van der Horst
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 1 5 0 × 1 5 0 C M
[51]
Godfriedus Bouwman
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 1 5 0 × 1 5 0 C M
[52]
Gerrit Rijnierse
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 1 5 0 × 1 5 0 C M
[53]
Johanna van Delft
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 7 5 × 7 5 C M
[54]
Simon Breedaerd
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 2 5 0 × 2 0 0 C M
[56]
Wilhelmina van Dongen
M I XE D M EDIA O N CANVAS, 280 × 200 CM
 Agatha
Blommendael
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 2 8 0 X2 0 0 C M
[59]

Hendricus Bronckhorst
MI X ED MEDI A O N C A NVA S, 2 8 0 × 2 0 0 C M
Notables 1
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 1 1 5 × 1 0 0 C M
[62]
Notables 5
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 1 1 5 × 1 0 0 C M
[63]
Notables 4
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 1 1 5 × 1 0 0 C M
[64]
Notables 2
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 1 1 5 × 1 0 0 C M
[65]
Notables 6
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 1 1 5 × 1 0 0 C M
[66]
I might have wanted to confuse
the clank of metal
With the heavy brushstroke
that my hands drag
I scratch the muscles of my soul
The lines that form your portrait
Who might have been
Fire and spark
In this way to lose oneself
in that figure
In the opaque reflection of the shadows
And the volume of life
Silent noise of your sculptures
With a sigh I love you
Ik zou hebben willen verwarren
de klank van metaal
met de zware penseelstreken
die mijn handen trekken
Ik krab de spieren van mijn ziel
de lijnen die jouw beeld vormen
Wie zou het zijn geweest
Vuur en vonk
om op deze wijze zichzelf te verliezen
in die figuur
in de ondoorzichtige reflectie van de schaduwen
en de omvang van het leven
Stil geluid van jouw beelden
Met een zucht ik hou van je
Josephina Leversteijn
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 2 8 0 × 2 0 0 C M
[70]
Constantine Sterneberg
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 1 5 0 × 1 5 0 C M
[72]
Rombout Loefs
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 2 8 0 × 2 0 0 C M
[75]
Arthur Aaldriks
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 7 0 × 7 0 C M
[76]
Hendrika Fonteyn
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 7 0 × 7 0 C M
[77]
Pompeius Vosmeer
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 1 8 0 × 2 0 0 C M
[78]
Maria Eggius
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 2 6 0 × 2 0 0 C M
[80]
 Catharina
de Jonge
Emilie Sijbrandt
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 2 8 0 × 2 0 0 C M
M I XE D MEDI A O N C A NVA S, 7 5 × 6 5 C M
[83]
Matthias Povel
 Maria
MIXED MEDIA O N CANVA S , 7 5 × 7 5 C M
Eggius
M I X ED MEDI A O N C A NVA S, 2 6 0 × 2 0 0 C M
[84]
 Bernardine
Castien
Florentinus van Dam
MIXED MEDIA O N CANVAS, 280 × 2 0 0 C M
MI X ED MEDI A O N C A NVA S, 1 5 0 × 1 5 0 C M
[87]
Emilie Sijbrandt
 Cecilia
MIXED MEDIA O N C A N VA S , 1 5 0 × 1 5 0 C M
Alvarez
M I XE D MEDI A O N C A NVA S, 2 5 0 × 2 0 0 C M
[88]
Leonardus Vleeshouwers
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 1 5 0 × 1 5 0 C M
[90]
Odette De Groede
M I XE D M E D I A ON C A N VA S , 7 5 × 6 5 C M
[91]
THE GOLDEN AGE | DE GOUDEN EEUW
LITA CABELLUT | Stine Jensen
Philosophy in
THE BLACK TULIP
His ­political philosophical work Tractatus theologico-politicus (1670), which
ends with great praise of the freedom in Amsterdam, was published under a
pseudonym. The message was clear: ‘The purpose of the state is freedom.’
In 1683 the Netherlands also became home to John Locke (1632-1704),
who had lived in France for a while and made acquaintance with Descartes.
He had become involved in politics in England and the situation was no
longer safe. In the Netherlands he published Epistola de tolerantia (A Letter
Concerning Toleration) (1689). He gathered inspiration from his Dutch
friends who had different religious backgrounds and some of whom had also
left the church.
The Netherlands has become famous for the paintings of the Golden Age
and its mercantile spirit. When we think of the Dutch Golden Age, it is mainly
artists like Rembrandt van Rijn and Frans Hals that are celebrated worldwide.
Descartes and Locke are not thought of as typical Dutch thinkers (and not
even as typical French or British), and the same is true for the Dutch-born
Spinoza. Their treatises about reason, sensory reality, nature and freedom
are universal and transboundary. Rationalism (Descartes) and empiricism
(Locke) still form the basis of scientific thinking. Spinoza is a contemporary
source of inspiration for both humanistic and holistic thinkers who recognise
his plea for freedom in the form of pantheism. Even the religious physicist
Albert Einstein was inspired by Spinoza.
If we consider what the Netherlands stands for today in the world, we almost always think of words like ‘freedom’ and ‘tolerance’. The Netherlands
provided a platform for subsequent great philosophical texts to be printed
and offered shelter to philosophers. The Dutch Golden Age is thereby also the
origin of core values that we still use on a daily basis: freedom, truth and
tolerance.
the Golden Age
‘Quel autre pays ou l’on puisse jouir d’une liberté si entière’ – In which other
country can one enjoy such complete freedom? This expression is from René
Descartes (1596-1650) and it hangs on a façade of the house in the heart of
Amsterdam where Descartes spent the summer of 1634.
René Descartes, whose cogito ergo sum – ‘I think, therefore I am’ – was
pretty much the most famous slogan of Western philosophy, chose the Netherlands because, in his words, it provided ‘the climate that he needed to
think’. He was not referring to the rain that the Netherlands is famous for –
according to some people this made you melancholic and stupid – but to the
relative peace and quiet. Whilst neighbouring countries immersed themselves in political quarrels and religious wars, the Netherlands existed in a
state of freedom and tolerance. The Netherlands stood for ‘unity in diversity’.
The Republic consisted of seven provinces that, under leadership of stadtholders, operated with a relatively high level of autonomy and self-government, and yet still belonged to the same unit. There were religious conflicts,
but the prevailing climate was one in which Protestants and Catholics coexisted in one Republic.
This environment of free-thinking made the Netherlands an extremely attractive place for artists, writers and thinkers. Not only did the playwright
Joost van den Vondel, who is still thought of as the Dutch Shakespeare, flee
with his family from Antwerp to the Netherlands, he also changed his religion
(from Catholic to Protestant and back again) without risking too much. The
Netherlands dared to do what other countries did not: to publish controversial and provocative philosophical documents.
René Descartes published Discours de La Methode (1637) in Leiden. In it
he declared that reason was the only true source of knowledge. The only certain knowledge was knowledge that was systematically underpinned. This
document also contained the famous ‘I think, therefore I am’, which would
later become known as the starting shot for the Enlightenment, whereby
man placed himself as the subject and as reasonable and rational being in
the centre of the world.
Descartes’ writings became a great source of inspiration for the JewishDutch philosopher and mathematician Baruch Spinoza (1632-1677). As a
youngster he struggled with the limitations he experienced within the Jewish
faith. When he expressed criticism for the Talmud and the Torah, he was
­ostracised and accused of heresy. He formulated a pantheistic worldview
that spanned all religions, in which God was not the creator of the world
but was the divine in all of nature, including us. When the writer Adriaen
­Koerbagh also become inspired by Spinozism, he was accused of atheism. He
was sent to jail for committing blasphemy. Spinoza became more cautious.
[94]
LITA CABELLUT | Stine Jensen
D E Z WARTE TUL P
­ msterdam, verscheen onder pseudoniem. De boodschap was helder: ‘Het
A
doel van de staat is de vrijheid.’
Nederland bood in 1683 ook onderdak aan John Locke (1632-1704), die
enige tijd in Frankrijk had gewoond en daar kennis had gemaakt met Descartes. In Engeland had hij zich ingelaten met de politiek en de situatie was niet
langer veilig. In Nederland publiceerde hij Epistola de tolerantia (A Letter Concerning Toleration) (1689). Hij liet zich hierbij inspireren door zijn Nederlandse vrienden die van verschillende godsdienstige komaf waren en van wie
sommigen ook de kerk hadden verlaten.
Nederland is beroemd geworden om de schilderkunst uit de Gouden Eeuw
en de handelsgeest. Als we denken aan de Nederlandse Gouden Eeuw zijn het
vooral schilders als Rembrandt van Rijn en Frans Hals die als Nederlanders
wereldwijd lof oogsten. Descartes en Locke staan niet zozeer als typisch Nederlandse denkers bekend (en ook niet als typisch Frans of Brits), en dat geldt
ook voor de in Nederland geboren Spinoza. Hun traktaten over ratio, zintuiglijke werkelijkheid, de natuur en vrijheid zijn universeel en grensoverschrijdend. Nog altijd vormen rationalisme (Descartes) en empirisme (Locke) de
basis van het wetenschappelijke denken. Spinoza is een eigentijdse inspiratiebron voor zowel humanistische als holistische denkers die zich kunnen
vinden in zijn pleidooi voor vrijheid dan wel in het pantheïsme. Ook de gelovige natuurkundige Albert Einstein liet zich door Spinoza inspireren.
Als we nadenken over waar Nederland vandaag de dag voor staat in de
wereld, dan duiken woorden als ‘vrijheid’ en ‘tolerantie’ vrijwel altijd op. Nederland bood het platform om de latere grootste geschriften uit de filosofie te
drukken en filosofen onderdak te bieden. De Nederlandse Gouden Eeuw is
daarmee ook de bakermat van kernwaarden die ons nog altijd dagelijks bezighouden: vrijheid, waarheid en tolerantie.
Filosofie in
de Gouden Eeuw
‘Quel autre pays ou l’on puisse jouir d’une liberté si entière’ – In welk ander
land kan men genieten van zo’n totale vrijheid. De uitspraak is van de filosoof
René Descartes (1596-1650) en hij hangt op een gevel van het huis in hartje
Amsterdam waar Descartes de zomer van 1634 doorbracht.
René Descartes, wier cogito ergo sum – ‘ik denk dus ik ben’ – zo’n beetje de
beroemdste slagzin van de westerse filosofie werd, verkoos Nederland omdat
hij hier naar eigen zeggen ‘het klimaat vond dat hij nodig had om te denken’.
Hij doelde hierbij niet op de regen waar Nederland om bekend staat – daar
werd je volgens sommigen eerder melancholisch en dom van – maar op de
relatieve rust en vrede. Terwijl omringende landen zich vastbeten in politieke
ruzie en godsdienstoorlogen, gold in Nederland vrijheid en tolerantie. Nederland stond voor ‘eenheid in verscheidenheid’. De Republiek bestond uit zeven
gewesten die onder aanvoering van stadhouders relatief veel autonomie en
zelfbestuur kenden, maar toch onder dezelfde eenheid vielen. Er waren godsdiensttwisten, maar toch heerste er een klimaat waarin protestanten en katholieken in dezelfde Republiek samenleefden.
Dit vrije denkklimaat maakte Nederland tot een buitengewoon aantrekkelijke plek voor kunstenaars, schrijvers én denkers. Niet alleen de toneelschrijver Joost van den Vondel, die nog altijd geldt als de Nederlandse Shakespeare, vluchtte met zijn familie uit Antwerpen naar Nederland, hij wisselde
ook van godsdienst (van katholiek naar protestant en weer terug) zonder dat
dit hem de kop kostte. Nederland durfde aan wat andere landen niet durfden:
controversiële en prikkelende filosofie publiceren. René Descartes publiceerde Discours de La Methode (1637) in Leiden.
Daarin verklaarde hij dat de ratio de enige ware bron van kennis was. De
enige zekere kennis was kennis die systematisch onderbouwd was. In dit geschrift staat ook het beroemde ‘cogito ergo sum’, dat later als het startschot
van de Verlichting is gaan gelden, waarbij de mens zich als subject en als redelijk en rationeel wezen in het centrum plaatst van de wereld.
Descartes’ geschriften vormden de grote inspiratie bron voor de JoodsNederlandse filosoof en wiskundige Baruch Spinoza (1632-1677). Hij worstelde als jongeling met de beperkingen die hij binnen zijn joodse geloof
­ervoer. Toen hij kritiek op de Talmud en de Thora uitte, werd hij verstoten en
beschuldigd van ketterij. Dwars door alle religies heen formuleerde hij een
pantheïstisch wereldbeeld. Daarin was God niet de schepper van de wereld,
maar was het goddelijke in alle natuur, ook in ons. Nadat de schrijver Adriaen
Koerbagh zich op zijn beurt had laten inspireren door het spinozisme, werd
hij van atheïsme beschuldigd. Wegens godslastering moest hij de gevangenis
in. Spinoza werd voorzichtiger. Zijn politiek filosofische werk Tractatus
­theologico-politicus (1670), dat eindigt met een lofzang op de vrijheid in
[95]
LITA CABELLUT | Rob Smolders
THE BLACK TULIP
Gabriël Metsu
The sick child
ca. 1664-1666
oil paint on canvas
32 × 27cm
Rijksmuseum Amsterdam
In ordinary light
The Dutch paintings of the seventeenth century are renowned worldwide for
their exceptional beauty, enigmatic lighting, refined compositions and striking expression of human nature. You imagine a genteel civilisation in which
academic schooling and distinguished customers played an important role.
However, all studies into art history paint a very different picture. Artists
learned the trade in the studio of their colleagues, after which most of them
usually tried to earn an independent living by selling their paintings in the
free market to citizens and merchants. They frequently had a second livelihood, a café, such as Jan Vermeer, or an art dealership. The subjects of their
paintings are striking in their ordinariness. Family scenes, life on the street.
We often have no idea who is portrayed in the portraits. Vermeer’s Girl with
a Pearl Earring was probably not a noble woman, but rather a girl who lived
in his street. We do not know the identity of Rembrandt’s Jewish bride and
her father. We do know the names of the shooters of the Kloveniersdoelen
(Musketeers’ Meeting Hall) that are depicted in The Night Watch, but Rembrandt chose an informal moment, depicting them as they are preparing to
move out.
In 1665 Gabriël Metsu painted The sick child, which now hangs in the
­Rijksmuseum in Amsterdam. In a corner of a living room, a mother comforts
her child who hangs on her lap. On the chair to the right lies a blanket and a
pillow, on the cupboard to the left is an earthenware pot, perhaps containing
porridge. A map hangs on the wall, together with an image of the crucifixion
of Christ.
It appears that the child is not seriously ill. The boy or girl (opinions differ
here) feels unwell but the care and attention from the mother are good medicine. It is a household scene, almost too ordinary to notice. Metsu saw in it a
reason to pay tribute to maternal care and security. Her stature, a bulging,
uncompromising yet soft décor, forms a royal seat for the child. Head and
upper body of the mother lean to the left, whereby her gaze crosses the diagonal that runs along head, upper body, leg and foot of the reclining child.
This brings dynamic into the frontal composition. The coloured fabrics of the
clothing create a swirl of red, blue, green and yellow. The heads and limbs are
highlighted with white accents. The mother looks with loving concern on the
pale face, her hand holds an arm tight.
Everything in this painting exudes intimacy. Light falls through a high
window, as is so often the case with Vermeer. Despite the dim light and the
shadows, the colours are bright. You can almost picture it next to the famous
Madonna of the chair by Rafael, the round painting from 1513 in which Mary
embraces her child, watched by the young John the Baptist. A mother with
her young child, bare arms and legs, bright colours in the opulent fabrics and
the corner of a chair. But Raphael created his Madonna as a beautiful, confident woman who plays her religious role perfectly. She is first and foremost
model, then mother. We see her in this role at the crucifixion of her son. In de
Piéta, the scene in which Mary holds her adult son on her lap after he is taken
down from the cross, the irrevocable nature of her grief is palpable. Metsu’s
painting is less dramatic. He focuses our attention on what we all experience,
what we as parents want to give our children and what we as children would
like to receive.
It is this feeling that makes this small topic big. So big that it becomes an
example for others that want to depict the care and sorrow of a mother. The
bronze statue that Käthe Kollwitz made after her son died in the First World
War, follows Metsu’s profile of mother with child. A mother figure as a rock in
the surf, isolated from the world by a lavish cloak with which she also tries to
protect the almost naked, skinny, limp body of her son. Kollwitz did not
search for great metaphors. She wanted to show humanity, the consequences of the drama of history on the life of an individual.
The inspiration provided by the Dutch Golden Age for a large part comes
from this theatre of the ordinary man and woman in which everyone recognises the human factor, the close proximity, the ordinary light that, the
longer you look at it, brings something special to the surface.
[96]
LITA CABELLUT | D E Z WARTE TUL P
zacht decor, vormt een vorstelijke zetel voor het kind. Hoofd en bovenlichaam
van de moeder neigen naar links, waardoor haar blikrichting de diagonaal
kruist die loopt langs hoofd, bovenlichaam, been en voet van het liggende
kind. Dat brengt dynamiek in de frontale compositie. De gekleurde stoffen
van de kleding veroorzaken een werveling van rood, blauw, groen en geel. De
hoofden en ledematen zijn omgeven door witte accenten. De moeder kijkt
met liefdevolle aandacht naar het bleke gezichtje, haar hand houdt een arm
vast.
Alles in dit schilderij straalt intimiteit uit. Er valt licht door een hoog bovenraam zoals bij Vermeer dikwijls het geval is. Ondanks het gedempte licht
en de schaduwwerking zijn de kleuren helder. Je zou er bijna de befaamde
Madonna op een zetel van Rafael naast denken, het ronde schilderij uit 1513
waarop Maria haar zoontje omarmt, met de kleine Johannes de Doper ernaast. Een moeder met een jong kind, blote armpjes en beentjes, sterke kleuren van de weelderige stoffen, een hoekje van een stoel. Maar Rafael maakte
van zijn Madonna een mooie, zelfbewuste vrouw die haar religieuze rol voorbeeldig speelt. Ze is allereerst model en pas daarna moeder. In die rol zie je
haar bij de kruisdood van haar zoon. In de Piéta, de voorstelling waarin Maria
haar volwassen zoon op schoot houdt nadat die van het kruis genomen is,
wordt de onherroepelijkheid van haar verdriet voelbaar. Zo dramatisch is het
schilderij van Metsu niet. Hij vestigt juist de aandacht op wat wij allemaal
beleven, wat we als ouders onze kinderen willen geven en wat we als kinderen
graag zouden ontvangen.
Dat gevoel maakt dit kleine onderwerp groot. Zo groot dat het toch een
voorbeeld werd voor anderen die de zorg en het verdriet van een moeder willen tonen. Het bronzen beeld dat Käthe Kollwitz maakte na het sneuvelen van
haar zoon in de Eerste Wereldoorlog, volgt het profiel van de moeder met kind
van Metsu. Een moederfiguur als een rots in de branding, afgesloten van de
wereld door een overdadige mantel waarmee ze ook het vrijwel naakte, magere, slappe lichaam van haar zoon tracht te beschermen. Kollwitz zocht niet
naar grootse metaforen. Zij wilde menselijkheid laten zien, de gevolgen van
het drama van de geschiedenis op het leven van het individu.
De inspiratie die uitgaat van de Hollandse Gouden Eeuw ligt voor een
groot deel in dit theater van de gewone man en vrouw waarin iedereen de
menselijke maat herkent, de nabijheid, het alledaagse licht dat, als je er langer naar kijkt, iets bijzonders aan de oppervlakte brengt.
 Gabriël Metsu
Het zieke kind
ca. 1664-1666
olieverf op doek
32 × 27cm
Rijksmuseum Amsterdam
Rob Smolders
In alledaags licht
De schilderkunst van de Hollandse zeventiende eeuw wordt wereldwijd geroemd om haar bijzondere schoonheid, het raadselachtige licht, de verfijnde
composities en de treffende uitdrukking van de menselijke natuur. Je stelt je
er een deftige beschaving bij voor waarin academische scholing en hooggeplaatste opdrachtgevers een belangrijke plaats innamen.
Uit alle kunsthistorische studies komt echter een heel ander beeld naar
voren. Kunstenaars leerden het vak in het atelier van collega’s, waarna de
meesten probeerden zelfstandig te leven van hun ambacht door hun schilderijen aan te bieden op de vrije markt van burgers en kooplieden. Niet zelden
hadden ze er een kostwinning naast, een café, zoals Jan Vermeer, of een
kunsthandel. De onderwerpen die zij schilderden vallen op door hun alledaagsheid. Familietafereeltjes, het leven op straat. Van de portretten weten
we dikwijls niet wie er is voorgesteld. Vermeers Meisje met de parel was waarschijnlijk niet een adellijke dame, maar een meisje dat bij hem in de straat
woonde. De identiteit van Rembrandts Joodse bruidje en haar vader kennen
we niet. We kennen wel de namen van de schutters van de Kloveniersdoelen
die op De Nachtwacht staan afgebeeld, maar Rembrandt koos voor een informeel moment waarop ze zich nog moeten groeperen voor een vaandeltocht.
In 1665 schilderde Gabriël Metsu Het zieke kind, dat nu in het Rijksmuseum in Amsterdam hangt. In een hoekje van een huiskamer koestert een
moeder haar kind dat hangerig op schoot zit. Op de stoel rechts liggen een
deken en een kussentje, op het kastje links staat een aarden pot met misschien wat pap. Aan de wand hangen een landkaart en een afbeelding van de
kruisiging van Christus.
Zo te zien is het kind niet ernstig ziek. De jongen of het meisje (daarover
verschillen de meningen) voelt zich niet lekker, maar de zorg en aandacht van
de moeder vergoeden veel. Het is een huiselijk tafereel, bijna te gewoon om op
te merken. Metsu zag er een aanleiding in voor een eerbetoon aan de moederlijke zorg en geborgenheid. Haar gestalte, een opbollend, onverzettelijk maar
[97]
LITA CABELLUT | Antoine Bodar
THE BLACK TULIP
What does the genre scene tell us about society at the time? Do we see domestic scenes, not all of them particularly cosy, that transport us into those
very gatherings? Partly. It does not seem to be the reality of the day, as was
believed by Marxist oriented scholars such as Georg Lukács and Arnold
Hauser.
Painting in the
Golden Age
It was the 1976 exhibition in the Rijksmuseum where art historian Eddy de
Jongh discovered the key to answering the question. Under the title ‘For
teaching and entertainment’ he exposed the meanings of Dutch genre scenes
from the seventeenth century.
Each genre piece depicts what we see, but hidden above – at least to the
right observer – is that which we do not notice. For entertainment but especially for teaching.
In a society dominated by minorities, at the time by serious Calvinists, it
is advisable to bring profanities secretly to the forefront, so that we can keep
a deadpan expression.
Apart from this, it is always amusing to create riddles for each other, as
was in vogue in the early sixteenth century with figures like Erasmus and
Bosch.
‘The art of painting over the centuries owes very little to the Protestant faith
and even less to Calvinism in particular’, according to the historian Johan
Huizinga1: ‘Because the consecration of Rembrandt’s sacred scenes takes
precedence over the distinctions of confessional terminology. Among the
very greatest of them that created form or shape, not one of them is an avid
Calvinist: not Grotius, nor Vondel, nor Rembrandt.’
Art is an abomination to the righteous Calvinist in that period. It is frivolous frills, remnants of Roman superfluities that are expressions of rampant
superstition. Agreed, pulpits and pews are essential in order to spread the
Word, but for the rest, austerity is the message in this pool of perdition in
which man, tempted only by evil, toils with sweat on his brow.
The great expansion of subjects within the art of painting occurs simultaneously with significant downsizing in Protestant circles. Mysteries of the salvation of Christ, the lives of saints, depictions of sacraments are completely
unacceptable – at least insofar as artists such as Bloemaert and Honthorst,
Dujardin and Vermeer, do not continue to depict the customary (from that
time typically known as Catholic) scenes. The reason for this ban is related
to the prohibition of images in the Bible.
Nevertheless, if themes are taken from the Bible, it is only to moralize.
So no Jesus with his mother Mary, no Jesus with Mary Magdalene. The Son
of God has become a man and is therefore visible and can be depicted, the
Catholics reason.
‘Thou shalt not make images of gods’, reason the Protestants. In addition
is their confirmation ‘Christus solus’ (Christ alone), which signifies the omission of all others involving Him. They only lead away from Him.
The result of this is that subjects originating in the Old Testament are
permitted – with the morally enhancing favourites the confession of David or
the judgement of Solomon or Joseph being sold by his brothers. And if
themes are chosen from the New Testament, they are events where Jesus
speaks or tells parables.
And yet it is predominantly the art of painting that flourishes in the Golden
Age. You may find the odd Calvinist, as an exception, among the artists, their
clients and customers, but they are more commonly the more flexible Protestants such as Remonstrants, Lutherans, Mennonites, as well as Catholics
and Jews.
The portrait has probably become the most sought after genre, and even
accepted in Calvinist circles. After all, in such circles it remains true that man
is created in God’s image and likeness, however fallen and sinful.
The portrait is one of the many genres that are prevalent in the Dutch
seventeenth century.
In historical painted art – compositions depicting scenes from mythology,
the Bible, historical events – scenes such as the landscape, the still life, the
interior, the cityscape, the seascape, the kitchen scene exist as independent
entities. At the same time there is – alongside commissions for portraits –
great demand for genre scenes – domestic occurrences that provided a representation of the society of the day.
Many artists specialise in a particular genre. Frans Hals, Johannes Cornelisz. Verspronck and Bartholomeus van der Helst in the portrait, Jan van
Goyen and Salomon van Ruysdael in the landscape, Hendrik Cornelisz. Vroom
in the seascape, Jan van der Heyden in the cityscape, Pieter Saenredam in
the church interior, Jan Davidsz. De Heem in the still life, Jan Steen, Adriaen
van Ostade and Gabriel Metsu in the genre scene.
So how do we look at the heyday of art in the Golden Age? In today’s secularized age, we gladly see all the different genres. We have no need for the representation of faith itself. The art market is a gauge in the level of prices.
1. Johan Huizinga, Nederland’s Beschaving in de Zeventiende Eeuw (Dutch Civilization in the Seventeenth Century), Haarlem 1941, 97-98.
[98]
LITA CABELLUT | Antoine Bodar
D E Z WARTE TUL P
Wat zegt het genretafereel over de maatschappij van toen? Zien we daar binnenhuiselijke gebeurtenissen zonder meer, al dan niet gezellig, die ons doen
verplaatsen naar dat samenzijn daar? Deels. Het blijkt niet de realiteit van
toen, zoals door marxistisch georienteerde geleerden, zoals Georg Lukács en
Arnold Hauser, is verondersteld.
Schilderkunst in
de Gouden Eeuw
Het is de tentoonstelling in het Rijksmuseum van 1976 geweest waar de
kunsthistoricus Eddy de Jongh de sleutel tot ontsluiting heeft gereikt. Hij
legde – onder de titel ‘Tot lering en vermaak’ – betekenissen bloot van Hollandse genretaferelen uit de zeventiende eeuw.
Elk genrestuk toont wat we zien maar daarenboven verborgen – dat wil
zeggen voor de juiste verstaander – wat ons niet opvalt. Tot vermaak maar
vooral tot lering.
In een door een minderheid overheerste samenleving, toendertijd door
zware calvinisten, is het raadzaam stoutigheden stiekem naar voren te brengen, zodat we het gezicht uitgestreken kunnen houden.
Afgezien daarvan is het altijd vermakelijk elkaar raadsels op te geven,
zoals dat al in zwang was in het begin van de zestiende eeuw met figuren als
Erasmus en Bosch.
‘De schilderkunst der eeuw dankt aan het protestants geloof niet al te veel en
aan het calvinisme in het bijzonder nog minder’, aldus de historicus Johan
Huizinga1: ‘Want de wijding van Rembrandt’s heilige taferelen gaat boven de
onderscheidingen van confessionele terminologie uit. Onder de allergrootste
namen van hen, die vorm of gedachte schiepen, is er geen van een ijverige
calvinist: niet Grotius, niet Vondel, niet Rembrandt.’
De recht geaarde calvinist in die periode is de kunst een gruwel. Zij is frivole franje, restant van roomse overbodigheden die uiting zijn van welig tierend bijgeloof. Accoord, kansels en banken zijn noodzakelijk om zich te scharen rond het Woord, maar voor het overige is soberheid de boodschap in deze
poel des verderfs waarin de mens, alleen tot het slechte geneigd, in het zweet
des aanschijns zwoegt.
Tegelijk met de grote uitbreiding van onderwerpen in de schilderkunst valt in
protestante kringen inkrimping samen. Heilsmysterieën van Christus, heiligenlevens, sacramenten uitbeelden zijn uit den boze – althans voor zover niet
kunstenaars zoals Bloemaert en Honthorst, Dujardin en ook Vermeer, toch de
gebruikelijke (vanaf dan typisch katholiek geheten) taferelen bleven uitbeelden. De reden van die verbanning heeft te maken met het beeldenverbod in de
Bijbel.
Indien toch thema’s daaruit gekozen, dan alleen om te moraliseren.
Dus niet Jesus met Zijn moeder Maria, niet Jesus met Maria Magdalena.
De Zoon van God is mens geworden en aldus zichtbaar en af te beelden,
redeneren katholieken.
‘Gij zult u geen godenbeelden maken’, redeneren protestanten. Daarbij
komt hun belijdenis ‘Christus solus’ (alleen Christus), hetgeen beduidt weg­
lating van alle andere bij Hem betrokkenen. Die leiden maar van Hem af.
Gevolg hiervan is dat onderwerpen zijn toegestaan, afkomstig uit het
Oude Testament – met als de moraal bevorderende favoriete de schuldbelijdenis van David of het oordeel van Salomo of Joseph verkocht door zijn
broers. En voor zover thema’s toch gekozen uit het Nieuwe Testament, dan
gebeurtenissen waar Jesus de les leest of parabels vertelt.
Toch bloeit met name de schilderkunst in de Gouden Eeuw. Kunstenaars, hun
opdrachtgevers en afnemers zijn dus bij uitzondering aan te treffen bij calvinisten, maar bij meer rekkelijke protestanten zoals remonstranten, lutheranen, doopsgezinden, verder bij katholieken en Joden.
Het portret is waarschijnlijk het meest gevraagde genre geworden en zelfs
in kringen van calvinisten aanvaard. De mens immers blijft ook in die kringen
geschapen naar Gods beeld en gelijkenis, hoe gevallen en zondig ook.
Het portret is één van de vele genres die juist in de Hollandse zeventiende
eeuw gangbaar zijn.
Uit de historie-schilderkunst – voorstellingen met taferelen uit de mythologie, de Bijbel, de geschiedenis – verzelfstandigen zich het landschap, het
stilleven, het interieur, het stadsgezicht, het zeegezicht, het keukenstuk enzovoorts. Tegelijk is – naast de opdracht tot een portret – de vraag naar het
genretafereel groot – een binnenhuiselijk gebeuren dat een beeld geeft van de
maatschappij van toen.
Menig schilder specialiseert zich in een bepaald genre. Zo Frans Hals, Johannes Cornelisz. Verspronck en Bartholomeus van der Helst in het portret,
Jan van Goyen en Salomon van Ruysdael in het landschap, Hendrik Cornelisz.
Vroom in het zeegezicht, Jan van der Heyden in het stadsgezicht, Pieter Saenredam in het kerkinterieur, Jan Davidsz. De Heem in het stilleven, Jan Steen,
Adriaen van Ostade en Gabriel Metsu in het genretafereel.
Hoe kijken we nu naar de bloeiperiode in de schilderkunst van de Gouden
Eeuw? In de huidige geseculariseerde tijd zijn al de verschillende genres
gaarne gezien. Aan de verbeelding van het geloof zelf hebben we geen behoefte. De kunstenmarkt is peilstok in de hoogte van prijzen.
1. Johan Huizinga, Nederland’s Beschaving in de Zeventiende Eeuw, Haarlem 1941, 97-98.
[99]
LITA CABELLUT | Vincent Icke
Charlotte Lemmens
THE BLACK TULIP
is not a static craft concerned with knowing, but rather a dynamic enterprise
of searching.
The modern view of science, in which a scientific theory is not an immutable
‘law’ but a temporary product of some kind of intellectual evolution, was formulated by Christiaan Huygens on various occasions. He stated his view
very clearly in the Preface to his book on the nature of light1:
Sixteen Hundred
Something
One will see here demonstrations that do not offer as great a certainty as Geometry, and may occasionally differ strongly from
that. Because, where mathematicians prove their propositions by
sure and incontestable principles, in this case the principles are
verified by reference to the conclusions drawn from them. The
conditions of nature give us no alternative. Still, it is possible to
attain a degree of probability that quite often is hardly less than
complete certainty. Namely when the things that one has deduced
from the supposed principles correspond perfectly to the phenomena that observations show us; especially when there are a large
number of these, and still more powerfully when one formulates
and predicts new phenomena, that must result from the stated
hypotheses, which then actually are found as foreseen.
Sixteen-Hundred-Battle-Of-Nieuwpoort. For Dutch citizens, that used to be
the key moment of the Seventeenth Century. Now that Nieuwpoort is a
peaceful Belgian seaside resort, we have a different perspective: the year
1600 marks a pivotal point, not in a military sense but in the history of science and society.
In the decades preceding 1600, advances in engineering became more
methodical, heralding the advent of true scientific research. As an example,
consider the great Flemish engineer and polymath Simon Stevin of Brugghe.
In the year 1585, from the tower of the Old Church in Delft, he dropped two
leaden balls at the same time, one ten times heavier than the other. They hit
the ground together, proving that Aristotle and his followers were wrong: objects do not fall more quickly if they have greater weight. This experiment is
almost always attributed to Galileo Galilei, but there is only anecdotal evidence that he did it, and then not before 1590. Stevin’s result was not explained until Albert Einstein published his General Theory of Relativity in
1916.
In the decade after 1600, our view of the cosmos exploded due to Galileo’s
use of the telescope, invented in 1608 by Hans Lipperhey in the Dutch province of Zeeland. In the same era, the microscope – especially those crafted by
Antonie van Leeuwenhoek – caused a similar explosion by revealing structures that are too small for the human eye to see. The upshot of all this activity is as simple as it is dramatic: our senses give us only a very limited and
biased impression of what’s going on in the Universe.
Human brains proved to be inadequate as well. Everyday phenomena are
almost completely incomprehensible in their raw appearance, and therefore
they are a very bad guide for “conducting one’s reason”, to borrow Descartes’s
phrase. The measure of our Universe as seen through the telescope or the
microscope turned out to be so vastly different from our human size, that it
‘boggles the mind’. Of course it does: our brain and all of its functions is a
product of biological evolution. It is a physical instrument, like the heart or a
hand. It evolved for the usual biological purpose: survival and procreation.
Not for finding out why the Sun shines.
Our senses are imperfect tools, and so is our brain. Small wonder, then,
that science itself is always uncertain. Contrary to common opinion, science
That point of view is directly opposed to the conviction that ‘Laws of Nature’
exist. In this respect, too, Huygens was far ahead of his time, and a leading
innovator. In the words of science historian Floris Cohen2:
But now, for the first time, an entire natural philosophy is treated
by Huygens as a hypothesis, the utility of which is not assumed to
begin with but must be tried and tested anew every time. By now,
we are hardly aware that it was ever different; but before the years
1652-1656 even the possibility of such an approach was not considered.
Huygens’s formulation of the way in which research proceeds is his crowning
achievement. All of his other theories and inventions, even the most brilliant
– and there are hundreds of those – have been drastically improved in the
course of time. But his theory of science has survived unchanged for well over
three centuries. It is not improbable that it will last forever.
1. Christiaan Huygens, Traité de la lumière, Pieter van der Aa, Leiden 1690.
2. Floris Cohen, De herschepping van de wereld, Bert Bakker, Amsterdam 2008.
[100]
LITA CABELLUT | Vincent Icke
Charlotte Lemmens
D E Z WARTE TUL P
Onze zintuigen zijn gebrekkige gereedschappen, net als onze hersenen. Daarom is het niet verwonderlijk dat ook wetenschap altijd onzeker is. In tegen­
stelling tot de algemene mening gaat wetenschap niet zozeer over weten,
maar is vooral een avontuurlijke zoektocht naar inzicht.
Tegenwoordig wordt een wetenschappelijke theorie niet beschouwd als een
onveranderlijke ‘natuurwet’, maar als het tijdelijke product van een soort intellectuele evolutie. Christiaan Huygens was de eerste die tot dat inzicht
kwam. Hij beschrijft zijn opvatting klip en klaar in het voorwoord van zijn
boek over het licht1:
Zestien Honderd
Zoveel
Men zal hier een soort redeneringen zien die niet zo’n grote zekerheid bieden als de wiskunde, en daar zelfs sterk van kunnen verschillen. Waar wiskundigen hun stellingen bewijzen uitgaande van
zekere en onbetwistbare uitgangspunten, worden hier principes
bevestigd door de conclusies die men eruit trekt; het kan niet anders, uit de aard der zaak. Toch is het mogelijk om op die manier
een mate van waarschijnlijkheid te bereiken die bijna niet onderdoet voor absolute zekerheid. Dat gebeurt wanneer de berekende
gevolgen van de veronderstelde principes precies overeenkomen
met de resultaten van experimenten; vooral wanneer daar heel
veel van zijn, en wel in het bijzonder wanneer men, op grond van de
gedane veronderstellingen, nieuwe verschijnselen heeft bedacht
en voorspeld die dan inderdaad blijken te bestaan.
Zestien-honderd-Slag-bij-Nieuwpoort. Voor Nederlanders was dat altijd de
sleutel tot de Zeventiende Eeuw. Nu Nieuwpoort een vredige Belgische badplaats is hebben we een andere invalshoek: het jaar 1600 markeert een ommezwaai, niet zozeer militair, als wel in de geschiedenis van wetenschap en
maatschappij.
In de tientallen jaren voor 1600 werd de vooruitgang in de techniek steeds
methodischer, voorbode van echt wetenschappelijk onderzoek. Zie bijvoorbeeld de grote Vlaamse ingenieur en wiskundige Simon Stevin van Brugge. In
het jaar 1585 liet hij tegelijkertijd twee loden ballen van de torentrans van de
Oude Kerk in Delft vallen. De ene bal tien keer zo zwaar als de andere. Ze
raakten met één klap samen de grond, waarmee ze bewezen dat Aristoteles
en zijn volgelingen er naast zaten: voorwerpen vallen niet sneller als ze
zwaarder zijn. Deze proef wordt bijna altijd toegeschreven aan Galileo Galilei,
maar er bestaat slechts anekdotisch bewijs dat hij die proef deed, en zeker
niet voor 1590. Dit resultaat van Stevin werd pas verklaard toen Albert Einstein zijn Algemene Relativiteitstheorie publiceerde in 1916.
In 1608 vond Johannes Lipperhey uit Zeeland de telescoop uit. Bedoeld
voor de veldheren om de vijand te kunnen bespieden. Toen Galileo die kijker
op de sterren richtte volgde een explosie van inzicht in de kosmos. In diezelfde
tijd veroorzaakte de microscoop – vooral die van Antonie van Leeuwenhoek
– een vergelijkbare explosie door structuren te onthullen, te klein om met het
menselijk oog waar te nemen. Het resultaat van al deze activiteiten is zowel
eenvoudig als dramatisch: onze zintuigen verschaffen ons slechts een zeer
beperkte en bevooroordeelde indruk van wat er in het Heelal omgaat.
Het menselijk brein bleek ook tekort te schieten. Alledaagse verschijnselen zijn vrijwel onbegrijpelijk in hun naakte verschijning en om die reden zijn
ze een slechte gids voor “het leiden van de rede”, om deze beroemde zin van
Descartes te lenen. Afmetingen in het Heelal, gezien door een telescoop of
microscoop, verschillen zo reusachtig veel van de menselijke maat, dat het je
verstand te boven gaat. Natuurlijk: ons brein met alle functies is een resultaat van biologische evolutie. Het is een natuurlijk werktuig, net als het hart
of de hand. Het evolueerde voor het gebruikelijke doel: overleven en voortplanten. Niet om te ontdekken waarom de Zon schijnt.
Dit standpunt staat lijnrecht tegenover de overtuiging dat er ‘Natuurwetten’
bestaan. Ook in dit opzicht was Huygens zijn tijd ver vooruit, en een vooraanstaand vernieuwer. In de woorden van geschiedkundige Floris Cohen2:
Maar nu voor het eerst wordt [door Huygens] een hele natuurfilosofie gehanteerd als hypothese, waarvan de bruikbaarheid niet bij
voorbaat wordt aangenomen maar keer op keer opnieuw moet
worden uitgeprobeerd. Wij weten allang niet meer beter; maar
vóór 1652-1656 was zelfs de mogelijkheid van zoiets niet onder
ogen gezien.
Zijn beschrijving van de manier waarop wetenschap zich ontwikkelt is de
kroon op Huygens’ werk. Zelfs de meest briljante van zijn honderden theorieën en uitvindingen zijn in de loop der tijd verbeterd. Maar zijn theorie over
het beoefenen van wetenschap overleeft onveranderd al meer dan drie eeuwen. Het is niet onwaarschijnlijk dat deze eeuwig zal blijven bestaan.
1. Christiaan Huygens, Traité de la lumière, Pieter van der Aa, Leiden 1690.
2. Floris Cohen, De herschepping van de wereld, Bert Bakker, Amsterdam 2008.
[101]
LITA CABELLUT | Antoine Bodar
THE BLACK TULIP
What does the history of the fatherland teach us in all this? To this day, even
the now secularised Netherlands is a Calvinist nation. In his very nature, the
Calvinist is always right.
Religion in the
Golden Age
Why, according to the Dutch saying, is someone who is born for a dime never
worth a quarter? It is easy to explain: The true Calvinist back then, member of
the Reformed Church, believed with conviction in absolute predestination.
The Lord God has decided in advance who will be saved and who will not and
based on this reasoning, who is worth a quarter or a dime.
It was a fierce twist, and immediately caused a split in the Calvinist ranks
themselves, when several of them (the so-called Remostrants) no longer believed in absolute predestination, but rather a conditional predestination
that was dependant on God’s mercy and our answer to it. In the Synod of
Dordrecht in 1618-1619 these moderates were expelled by the strict Calvinists (called the contra-remonstrants). And because Prince Maurits, out of
sheer political gain and actually irrespective of his religion, chose the side of
the strict Calvinists, the Reformed Church acquired the very highest prestige
and the true Calvinist became increasingly convinced that a trinity was coming closer to manifest itself – in modest reflection of the Divine Trinity – God,
Netherlands, Orange: the new, chosen Israel.
Was the Eighty-Year War a war of freedom or a religious war? The northerners wanted to fight for freedom and as a means to this end they used religion.
The northern Netherlands were predominantly Protestant, of the Calvinist
variety, the southern Netherlands were Catholic. With the fall of ’s-Hertogenbosch in 1629 and the occupation of the city, the Protestants now dominated
the areas below the rivers and the Catholics who lived there – near enough
the entire population – were given the status of second-class citizen. To secure an appointment to office, to have opportunities in society, it was essential to convert to Protestantism, with Calvinism offering the greatest
chance of success.
Religious war or war of freedom? This was the question for Dutch historians L. J. Rogier and Pieter Geyl. With the addition of: To what extent is the
region in which someone lives and the climate that prevails there, of influence to the population? The Netherlands is a flat country, where water must
constantly be managed. Does the flat equality seem innate to the population
and isn’t everyone naturally vigilant to the protection of house and home
from the ever-threatening nuisance of water?
What are the primary characteristics of Calvinism? Mutual equality, consistency and strong individuality.
This fits the famous saying of Protestant theologian Karl Barth: ‘Put three
Protestants together and soon you will have two Churches.’ But it also raises
the question: ‘Assuming that Calvinism did not exist, would it not then still
have to be invented?’ The climate and territory of the Dutchman is not of
such a nature that it does not have a certain amount of influence upon him?
Is that not the teachings of the historian Fernand Braudel?
The national character is true to Calvinism – even long before Calvin in the
sixteenth century, his view of the purified church was propagated. And then
there’s this: Consistency is for many a characteristic that they attribute to
intellect, but it does encourage reasoning and therefore also business sense.
The sociologist Max Weber made the connection between Protestantism and
the emergence of capitalism. In short: The Dutch Golden Age is predominantly the child of Calvinists and virtually not at all of other, less strict Protestants, Catholics and Jews. These population groups were tolerated – they
could contribute to the impoundment of Holland and the other regions in the
momentum of people – as long as they practiced their faith in secret.
And the Catholics? Although second-class citizens, they were equally children of God and of the Mother Church. They hid in their secret churches and
had watched as their places of worship had been purified – stripped of statues, altars and other items, except the organ. These were allowed to remain
in the now whitewashed churches, converted to Calvinist preacher barns.
The Protestantisation process was otherwise very slow and was never actually completely successful. Around 1650, a narrow majority of the population above the Moerdijk was introduced to the Reformed Church, according to
the historian Ivo Schöffer who also reports that mainly Catholics inhabited
the areas where blows were falling: ‘The preachers who already had reason to
complain loudly about the sustainability of the regents opposed to the Catholics, did not fail to denounce the Pope as the Anti-Christ. Whenever there
was tension or political crisis, the “paap” could easily be the scapegoat who
would be the first to receive a stone through his window.’1
1. De Lage Landen van 1500 tot 1780 (The Low Lands from 1500 to 1780).
edited by I. Schöffer et al, 214.
[102]
LITA CABELLUT | Antoine Bodar
D E Z WARTE TUL P
Wat leert de vaderlandse geschiedenis op grond van dat alles? Tot de dag van
vandaag is zelfs het inmiddels geseculariseerde Nederland een calvinistische
natie. De calvinist heeft uit eigen aard altijd gelijk.
Religie in de Gouden
Eeuw
Waarom wordt, althans volgens het Nederlandse gezegde, iemand die geboren is voor een dubbeltje nooit een kwartje? Dat laat zich eenvoudig uitleggen: De echte calvinist toen, lidmaat van de Greformeerde Kerk, geloofde
overtuigd in de absolute predestinatie. De Heer God heeft dus vooraf al bepaald wie zalig wordt en wie niet en op grond van die redenering wie een
kwartje of een dubbeltje is.
Hevig is de twist geweest en meteen al splijting in de calvinistische gelederen onderling, toen een aantal van hen (de zo genoemde remonstranten)
niet meer de absolute predestinatie aanhing, maar een voorwaardelijke predestinatie die samenhangt met Gods genade en ons antwoord daarop. Op de
Synode van Dordrecht van 1618-1619 werden deze rekkelijken buiten gezet
door de preciesen (genoemd de contra-remonstranten). En omdat prins Maurits uit louter politiek gewin en feitelijk onverschillig jegens godsdienst, de
zijde koos van de preciesen, verwierf de Gereformeerde Kerk hoogste aanzien
en geraakte de echte calvinist steeds meer ervan overtuigd dat een drie-eenheid zich nader aan het manifesteren was – in bescheiden afspiegeling van de
Goddelijke Drie-eenheid – God, Nederland, Oranje: het nieuwe, verkoren Israel.
Is de Tachtigjarige Oorlog een vrijheidsoorlog of een godsdienstoorlog? De
vrijheid wilden noorderlingen bevechten en als instrument zetten zij daartoe
de godsdienst in. De noordelijke Nederlanden werden protestant in de toonaangevende calvinistische variant, de Zuidelijke Nederlanden bleven katholiek. Met de val van ’s-Hertogenbosch in 1629 en de bezetting van de stad
overheersten voortaan de protestanten de streken beneden de rivieren en
kregen de katholieken daar – nagenoeg de gehele bevolking – de status van
tweederangsburger. Om een ambt te bekleden, om kansen te krijgen in de
maatschappij, was overgang naar het protestantisme noodzakelijk, met als
meeste kans van slagen het calvinisme.
Godsdienstoorlog of vrijheidsoorlog, dat was de vraag onder de Nederlandse historici L.J. Rogier en en Pieter Geyl. Daarbij heeft zich deze gevoegd:
In hoeverre is de streek waar iemand woont en het klimaat dat daar heerst
van invloed op de bevolking? Nederland is een vlak land, waar het water
steeds beheerst moet worden. Lijkt niet de vlakke gelijkheid de bevolking aangeboren en is niet van nature iedereen waakzaam dat huis en haard bewaard
blijven tegen de altijd dreigende overlast van het water?
Wat zijn voorname kenmerken van calvinisten? Onderlinge gelijkheid,
rechtlijnigheid en sterke individualiteit.
Hier past de gevleugelde uitspraak van de protestante theoloog Karl
Barth: ‘Zet drie protestanten bijeen en weldra hebt u twee Kerken.’ Maar ook
doet de vraag ertoe: ‘Gesteld dat het calvinisme niet bestond, zou het dan
niet alsnog moeten worden uitgevonden?’ Zijn klimaat en grondgebied niet
van dien aard, dat de Nederlander daardoor niet eniger mate wordt bepaald?
Is dat niet de les van de historicus Fernand Braudel?
De volksaard is het calvinisme eigen – zelfs ver vóór Calvijn in de zestiende
eeuw de zijns inziens gezuiverde Kerk propageerde. En dan nog dit: Recht­
lijnigheid is menigeen eigen die zich liever bepaalt tot het verstand, maar dat
bevordert wel het redeneren en zo ook het koopmanschap. De socioloog Max
Weber heeft de verbinding gelegd tussen het protestantisme èn de opkomst
van het kapitalisme. Kortom: De Hollandse Gouden Eeuw is vooral het kind
van calvinisten en nagenoeg niet van andere, minder strenge protestanten,
katholieken en Joden. Verdragen werden deze bevolkingsgroepen wel – zij
konden bijdragen aan de opstuwing van Holland en de andere gewesten in
de vaart van de volkeren – mits zijn hun godsdienst in het verborgene uit­
oefenden.
En de katholieken? Die wisten zich als tweederangsburgers evengoed kinderen van God en van de grote Moederkerk. Ze hielden zich schuil in hun schuilkerken en hadden toegezien hoe hun bedehuizen gezuiverd waren – ontdaan
van beelden, altaren en andere zaken, behoudens het orgel. Dat mocht blijven
in de nu wit gepleisterde kerken, omgebouwd tot calvinistische predikschuren.
Het protestantiseringsproces is overigens traag verlopen en nooit helemaal
geslaagd. Omstreeks 1650 was een krappe meerderheid van de bevolking
boven de Moerdijk de Gereformeerde Kerk binnengebracht, zo de historicus
Ivo Schöffer, die tevens meldt dat vooral katholieken zich in de hoek bevonden
waar de klappen konden vallen: ‘De predikanten die toch al reden hadden om
zich luid te beklagen over de duldzaamheid der regenten tegenover de katholieken, lieten niet na de paus als Anti-Christ aan de kaak te stellen. Wanneer
er spanning was of politieke crisis dan kon algauw de “paap” de zondebok
zijn bij wie het eerst een steen door de ruiten vloog.’1
1. De Lage Landen van 1500 tot 1780. onder redactie van I. Schöffer e.a., 214.
[103]
LITA CABELLUT | Willem Jan Hoogsteder
THE BLACK TULIP
The painting always remained in Goya’s possession. The widow points at
‘Goya’ and after restoration it was discovered that the letters Solo are written
before it. Only Goya, she says in mourning attire. Did she have a relationship
with the artist? Probably. And yet Francisco Goya (1746-1828) was from a
much lower class. It is true that he was artist to the court, but socially he was
little more than a craftsman. But Cayetana was attracted to raw people. She
loved bullfighters and went out at night visiting all kinds of dark places, incognito.
Solo Lita - Solo Goya
‘Solo Goya’ painted in the foreground of a lifelike portrait of his beloved by
Goya himself. A solo tour by Lita, inspired by this portrait and other treasured paintings from her life.
Doña Marýa del Pilar Teresa Cayetana de Silva Ãlvarez de Toledo y Silva
Bazán, 13th Duchess of Alva (1762-1802), is 35 years old when court artist
Goya paints her portrait as a widow. Duchess Cayetana points to the ground:
there in the sand is written ‘Goya’. The recent removal of old paint had revealed that it originally said ‘Solo Goya’. One of the most powerful women of
Spain, dressed in mourning attire, declares her love for an ordinary artist.
Solo Goya? Without his eccentric Cayetana the portrait is meaningless. Solo
Lita? Lita alone? Lita has no purpose without people. Like Cayetana, she too
adopted children. Like Cayetana, she too had a sad childhood. Cayetana married her cousin, but was in love with Goya. Lita is both whimsical Cayetana
and artistic Goya simultaneously in her portrait of Josephine Leversteijn. She
is actually called Lily, Josephine. In the middle of the 80-year war, Frederico
Zuccaro wrote about art and inspiration: ‘Disegno, segno di Dio’. Lily for Lita,
Cayetana for Goya. Solo Goya, Solo Lita.
When we think of the Dukes of Alva we think of someone very different. Of
Fernando Ãlvarez de Toledo, the third Duke of Alva (1507-1582). The Iron
Duke was sent to the Netherlands in 1566 with 10,000 men, shortly after the
iconoclasm. In Brussels he asked the Council of Troubles – nicknamed the
Blood Council – to purge the Low Countries of heretical Protestants. In the
space of five years he had condemned almost ten thousand men and declared their goods. He robbed more than a thousand of them of their lives. He
beheaded the ever-popular Counts van Egmond and Hoorn. Willem of Orange
fled just in time. But the severe, uncompromising authority of the Duke of
Alva worked counterproductively. Influential Protestants fled Brussels and
the rebellion of the Northern Low Countries seemed inevitable. A few years
later, Alva Den Briel lost to the Sea Beggars. ‘On 1 April Alva lost his bril
(=glasses)’ (den Briel) is a saying that children still learn at school. The Great
Duke, he is called in Spain. But in terms of power, prestige, wealth and influence, he is nothing compared to the 13th Duchess of Alva, Cayetana, who
lived 200 years later.
She had a sad youth, Cayetana. Her father died when she was just eight years
old and at the age of 12 she was married off to her cousin. Her licentious
mother remarried on the same day, to none other than the father of her
original marriage candidate who had died that very same year. The double
marriage can only be described as a super business deal - a mega merger.
When she was painted by Goya, Cayetana held 56 aristocratic titles. She was
twice princess, eight times Duchess, sixteen times marquise and she could
call herself Countess 21 times. She was the most controversial woman of her
time, because of her whimsical character, her sensuality and her beauty. As
one of the most powerful women in Spain, she was a direct rival of Queen
Maria Louisa of Parma. So she had no qualms in having a dress, that had
been designed in France especially for the Queen, copied as attire for her
maids – purely by way of provocation. But it seems that she also had a particular weakness for children – she had none of her own. She made a dark girl,
Maria Luz, her legitimate daughter.
[104]
LITA CABELLUT | Willem Jan Hoogsteder
D E Z WARTE TUL P
Het schilderij bleef altijd in Goya’s bezit. De weduwe wijst op Goya en na
restauratie bleek daar voor ook nog de letters Solo voor te staan. Alleen Goya,
zegt ze in rouwkledij. Had ze een relatie met de schilder? Waarschijnlijk wel.
Toch was Francisco Goya (1746-1828) van heel veel lagere komaf, hofschilder weliswaar, maar sociaal niet veel meer dan ambachtsman. Maar Cayetana voelde zich aangetrokken tot rauw volk. Ze hield van stierenvechters,
ging ‘s-nachts op pad en bezocht in-cognito allerlei duistere tenten.
Solo Lita - Solo Goya
‘Solo Goya’ geschilderd op de voorgrond van een levensecht portret van zijn
geliefde door Goya zelf. Een solotour van Lita geïnspireerd op dit portret en
andere geliefde schilderijen uit haar leven.
Doña Marýa del Pilar Teresa Cayetana de Silva Ãlvarez de Toledo y Silva
­Bazán, 13de Hertogin van Alva (1762-1802), is 35 jaar oud als hofschilder
Goya haar portretteert als weduwe. Hertogin Cayetana wijst naar de grond:
daar staat in zand geschreven ‘Goya’. Recente verwijdering van oude verf
hebben onthuld dat er oorspronkelijk ‘Solo Goya’ heeft gestaan. Eén van de
machtigste vrouwen van Spanje verklaart in rouwkledij haar liefde aan een
doodgewone kunstenaar.
Solo Goya? Zonder zijn excentrieke Cayetana is het portret nietszeggend.
Solo Lita? Lita alleen? Zonder mensen heeft Lita geen doel. Ook zij heeft net
als Cayetana kinderen aangenomen. Ook zij had als Cayetana een trieste
jeugd. Cayetana trouwde haar neef, maar was weg van Goya. Lita is grillige
Cayetana en kunstzinnige Goya tegelijk in haar portret van Josephine Leversteijn. Lily heet ze eigenlijk, Josephine. In het midden van de 80-jarige oorlog
zei Frederico Zuccaro al schrijvend over kunst en inspiratie: ‘Disegno, segno
di Dio’. Lily de Lita, Cayetana di Goya. Solo Goya, Solo Lita.
Wij denken bij de hertogen van Alva aan heel iemand anders. Aan Fernando
Ãlvarez de Toledo, de derde hertog van Alva (1507-1582). De IJzeren Hertog
werd in 1566 naar de Nederlanden gestuurd met 10.000 man, vlak na de
beeldenstorm. In Brussel stelde hij de raad van beroerten in – bijgenaamd de
bloedraad – om de Nederlanden te zuiveren van de ketterse protestanten. In
vijf jaar veroordeelde hij bijna tienduizend man en beurtverklaarde hun goederen. Meer dan duizend beroofde hij van hun leven. De alom geliefde graven
van Egmond en Hoorn werden door hem onthoofd. Maar Willem van Oranje
vluchtte op tijd. Maar het strenge nietsontziende gezag van de Hertog van
Alva werkte contraproductief. Invloedrijke protestanten ontvluchtten Brussel
en de opstand van de Noordelijke Nederlanden bleek onafwendbaar. Een paar
jaar later verloor Alva Den Briel aan de watergeuzen. ‘Op 1 april verloor Alva
zijn bril’ (den Briel) – leren de kinderen nog steeds op school. De Grote Hertog
wordt hij in Spanje genoemd. Maar qua macht, aanzien, rijkdom en invloed
valt hij in het niet bij de 13de hertogin van Alva, Cayetana, die 200 jaar later
leefde.
Zij had een treurige jeugd, Cayetana. Op haar achtste overleed haar vader, op
haar 12de werd zij uitgehuwelijkt aan haar neef. Op die dezelfde dag hertrouwde haar losbandige moeder. En wel met de vader van haar oorspronkelijke huwelijkskandidaat, die datzelfde jaar was overleden. Het dubbelhuwelijk
laat zich niet anders omschrijven dan een super business deal – a mega
­merger.
Op het moment dat zij door Goya wordt geportretteerd had Cayetana 56
adellijke titels. Ze was tweemaal prinses, achtvoudig hertogin, zestien keer
markiezin en mocht zich 21 keer gravin noemen. Ze was de meest controversiële vrouw van haar tijd, vanwege haar grillige karakter, haar sensualiteit en
schoonheid. Als één van de machtigste vrouwen van Spanje was ze directe
rivalin van de koningin Maria Louisa van Parma. Zo draaide ze haar hand er
niet voor om een in Frankrijk ontworpen jurk voor de koningin te laten kopiëren, als kledij voor haar diensters – puur om te provoceren. Maar ze schijnt
ook een bijzondere zwak voor kinderen te hebben gehad – die ze van zichzelf
overigens niet had. Een donker meisje, Maria Luz, nam zij aan als haar wettige dochter.
[105]
LITA CABELLUT | [106]
THE BLACK TULIP
LITA CABELLUT | D E Z WARTE TUL P
Biographies
Biografieën
Lita Cabellut (1961) was born in Barcelona, into a Sinti family and lived on
the streets until the age of 13 when she was adopted by a prominent family.
She was introduced to her masters in the Prado: Velazquez, Goya and Frans
Hals and became deeply affected by art. She attended drawing and painting
lessons and had her first exhibition at the age of 17 in Madrid.
She then came to the Netherlands to further develop her skills at the ­Gerrit
Rietveld Academie and to work with the special light in the Netherlands.
Cabellut still lives and works in the Netherlands and continues to develop her
very own typical style that is characterised by larger than life-size portraits
in a special fresco technique. Through her distinctive work, Lita is among the
contemporary masters of portrait art.
Lita Cabellut (1961) werd geboren in Barcelona in een Sinti-gezin en leefde
tot haar 13e op straat, totdat zij werd geadopteerd door een vooraanstaande familie. In het Prado leerde zij haar meesters kennen: Velazquez, Goya
en Frans Hals en werd zij gegrepen door de kunst. Zij kreeg teken- en
schilder­lessen en had op haar 17e haar eerste tentoonstelling in Madrid.
Vervolgens trok zij naar Nederland om daar aan de Gerrit Rietveld Academie haar vakmanschap te ontwikkelen en om te leren werken met het bijzondere licht in Nederland.
Vandaag de dag woont en werkt Cabellut nog steeds in Nederland en weet
zij haar eigen stijl, die zich kenmerkt door meer dan levensgrote portretten
in een bijzondere frescotechniek, nog steeds te verdiepen. Met haar unieke
werk plaatst Lita zich onder de grote meesters van de portretkunst van
deze tijd.
Antoine Bodar is a priest, art historian, author and professor.
Antoine Bodar is priester, kunsthistoricus, auteur en hoogleraar.
Willem Jan Hoogsteder is a certified appraiser in the field of Dutch and
Flemish paintings from the 16th, 17th and 18th centuries.
Willem Jan Hoogsteder is beëdigd taxateur op het terrein van
Nederlandse en Vlaamse schilderijen uit de 16e, 17e en 18e eeuw.
Vincent Icke is a Professor of Theoretical Astronomy at the University of
Leiden and a Distinguished Professor of Cosmology at the University of
Amsterdam.
Vincent Icke is hoogleraar theoretische sterrenkunde aan de Universiteit
Leiden en bijzonder hoogleraar kosmologie aan de Universiteit van
Amsterdam.
Charlotte Lemmens is a publicist, management consultant and director.
Charlotte Lemmens is publiciste, organisatiedeskundige en bestuurder
Stine Jensen is a writer and philosopher.
Stine Jensen is schrijfster en filosoof.
Maarten Prak is a Professor of Economic and Social History at the
University of Utrecht.
Maarten Prak is hoogleraar economische en sociale geschiedenis aan
de Universiteit Utrecht.
Rob Smolders is an art critic and exhibition organiser.
Rob Smolders is kunstcriticus en tentoonstellingsorganisator.
[107]
Colophon Colofon
This Exposition has been made possible by the Dutch Embassy India
and Opera Gallery and could not have been realised without the enthusiasm
and endurance of Nicolette Koopman of the Ministry of Foreign Affairs.
Deze tentoonstelling is mede mogelijk gemaakt door de Nederlandse
Ambassade India en Opera Gallery en was niet mogelijk geweest zonder het
enthousiasme en doorzettingsvermogen van Nicolette Koopman van het
ministerie van buitenlandse zaken.
© 2014
Lita Cabellut / Lecturis / the authors
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced
or transmitted in any form or by any means without prior written
permission of the publisher
Paintings, poetry and art direction Lita Cabellut
Schilderijen, gedichten en art direction
Publication Uitgave
Photography John Tromp
Fotografie
Eddy Wenting
Authors Lita Cabellut
Auteurs
Antoine Bodar
Willem Jan Hoogsteder
Vincent Icke
Stine Jensen
Charlotte Lemmens
Maarten Prak
Rob Smolders
ISBN 978-94-6226-076-4
NUR646
Design Vormgeving
Studio Frederik de Wal
Translation Vertaling
Jo Gates
Printing Druk
Lecturis, Eindhoven
International distribution Idea Books
Distributiewww.ideabooks.nl
Lecturis, Eindhoven
Gallery238-Amsterdam and Metropolitan Art Management are members
of Metropolitan Galleries Group, founded in 1984, Amsterdam-BeijingHamburg-Marbella/Estepona-Timmendorferstrand
LITA CABELLUT
THE BLACK TULIP | DE ZWARTE TULP

les 7 - EHBO Wijchen

Liftbouw november 2014 De gevaren bij gebruik

cv - Nachtacademie

de volledige uitslag

HeT FiZier GericHT oP. . .

Klik hier om de advertentie met een greep uit het

Beleving van de peer context in de klas: samenhang met

Flyer Jet Glasslight

Voortgang van de (her)huisvesting van het bestuur en organisatie

Orde van dienst