artikel Alma-Tadema Friesch Dagblad 1 okt 2014 - Inter

Opinie 13
Woensdag 1 oktober 2014
Lourens Alma-Tadema, een slimme
handelsman met z’n prenten
Als opwarmertje voor de grote
tentoonstelling met werk van Lawrence
Alma-Tadema in het Fries Museum in 2016,
toont Panorama Mesdag prenten van deze
Friese kunstschilder. Te zien zijn originele
gravures naar zijn schilderijen.
Achtergrond
Robert-Jan de Jonge
Z
ijn ster schittert weer. Na
decennia te zijn verguisd,
brengen schilderijen van
Lawrence Alma-Tadema (1836-1912)
weer miljoenen op. De prenten die
van zijn schilderijen zijn vervaardigd, nemen een bijzondere plaats
in binnen zijn oeuvre. De Friese
kunstenaar toonde zich hiermee
een slimme handelsman. Met de
opkomst van de moderne kunst na
zijn dood in 1912, verdween de
interesse in het werk van onder
anderen Alma-Tadema. De waarde
kelderde dramatisch, de gravures
werden weggegooid en de schilderijen verdwenen in depots.
Dat maakt het zo bijzonder dat
in Panorama Mesdag nu 36 originele
gravures zijn te zien, alle gebaseerd
op schilderijen van Lawrence AlmaTadema. Ze worden getoond tezamen met een twintigtal zogenoemde Grand Tour-souvenirs, die refereren aan de werken van Alma-Tadema.
Een Grand Tour naar Florence,
Rome en Napels was in de achttiende en negentiende eeuw een verplicht onderdeel tijdens de opleiding van Engelse en Noord-Europese
jongelingen uit de adel en gegoede
burgerij. Eenmaal thuis gekomen
illustreerden de souvenirs de opgedane kennis en ontwikkelde smaak,
en kregen ze een prominente plek
in het interieur: schaalmodellen in
marmer van tempels, bronzen beelden naar de beroemdste werken uit
de oudheid of micromozaïeken met
afbeeldingen van het Colosseum of
het Pantheon. De oudheden die we
op de gravures van Alma-Tadema
zien, stonden als schaalmodel op de
schoorsteenmantel of leestafel.
Lawrence (Lourens) Alma-Tadema
werd in Dronryp geboren en genoot
zijn opleiding vanaf 1852 aan de
Koninklijke Academie in Antwerpen. Zijn kennismaking met de
invloedrijke Engelse kunsthandelaar Ernest Gambart verzekerde
hem van veel opdrachten. In 1860
verhuisde hij naar Londen waar hij
een van de bestbetaalde en beroemdste kunstenaars van zijn tijd
werd.
Klassieke oudheid
Tijdens zijn huwelijksreis in 1863
ging Alma-Tadema op Grand Tour.
Vanaf dat moment richtte hij zich
op de klassieke oudheid. Op de
wereldtentoonstellingen van 1889
en 1897 won hij eremedailles en de
Grote Gouden Medaille. Zijn werk
was tijdens zijn leven zo populair
dat er geen openbare galerie van
enig belang was, waar geen werk
van hem hing. Het toppunt van zijn
roem kwam toen koningin Victoria
Alma-Tadema in 1899 ridderde en
hij ‘Sir’ voor zijn naam mocht zetten.
Alma-Tadema bood een zonnige
verbeelding van de klassieke oudheid. Hij voert ons mee naar een
schijnbaar realistische wereld vol
doorzichtige draperieën en helderblauwe luchten. Zijn alledaagse
scènes, feesten en bijzondere gebeurtenissen geven de toeschouwer
de indruk in het oude Rome te zijn,
in de straten van Pompeï te lopen,
of te verkeren in de villa’s van de
decadente Romeinse patriciërs. Hij
combineert op onnavolgbare wijze
romantische vertelkunst met zin
voor realisme en scherp oog voor
detail. Hij onderbouwt zijn voorstellingen met archeologische eruditie
en historische betrouwbaarheid.
Prachtig kon hij marmer afbeelden
of de glinstering van licht op kostbare metalen.
Alma-Tadema’s succes viel samen
met de industriële revolutie, die
welvaart bracht en ervoor zorgde
dat meer mensen zich enige vorm
Prachtig kon hij
marmer afbeelden
of de glinstering van
licht op kostbare
metalen
van kunst konden veroorloven.
Beeldende kunst, literatuur en
muziek waren niet langer gereserveerd voor een kleine culturele
elite, maar kwamen steeds meer
binnen handbereik van sociale
middenklassen. Een bonte verzameling namelijk van genootschappen,
tijdschriften, leesgezelschappen,
tentoonstellingen en andere culturele instituties, had steeds meer
mensen met de kunst in contact
gebracht.
Sir Lawrence Alma-Tadema
sprong hier handig op in. Om een
groter publiek te bedienen liet hij
van zijn succesrijkste schilderijen,
gravures maken. Ook bij nieuw
werk, zette hij – bijna gelijktijdig –
gravures in de markt. Perfectionist
als hij was hield hij het reproductieproces nauwkeurig in de gaten.
Alleen de beste prentmakers kwamen in aanmerking staal- en heliogravures te vervaardigen die aan
zijn eisen konden voldoen.
Het belang van de kunsthandel
achter Alma-Tadema was niet te
onderschatten. Schilderijen gingen
op tentoonstellingstournee door
Europa, soms zelfs als single picture
exhibition (exposities waarbij slechts
één schilderij te zien was, red.).
Nadat de nieuwsgierige bezoeker
een toegangskaartje had bemachtigd om het origineel te bewonderen, waren er voor liefhebbers na
afloop diverse prenten te koop.
Soms hingen die prenten in verschillende staten naast het origineel.
Dat was in de negentiende eeuw
nieuw. Kon je voorheen alleen naar
een schilderij kijken, nu kon je er
ook een afbeelding van in je bezit
krijgen. De verzamelaar kon dan in
A favourite poet (Favoriete dichter) van Lawrence Alma-Tadema. Foto: Panorama Mesdag
alle rust door zijn eigen verzameling bladeren. Een niet zo gekke
gedachte: veel tentoonstellingen en
musea kenden slecht licht en bovendien, tussen de hoofden en schouders van de vele toeschouwers kon
je soms maar een glimp van het
echte schilderij opvangen.
De kunsthandel had hiermee een
nieuwe manier om schilderijen te
promoten. Er viel nu geld te verdienen zonder het eigenlijke werk te
verkopen. Dit wierp z’n vruchten af:
met de verkoop van de prenten
werden de kosten van het tentoonstellen van het originele schilderij
ruimschoots gedekt.
De prenten werden verspreid via
een internationaal netwerk van
uitgeverijen, die op hun beurt weer
Alma-Tadema’s schilderijen promootten. In Amsterdam had je in de
Kalverstraat de firma Buffa & Zn. In
de etalages hingen aan waslijnen
met knijpers de nieuwste prenten.
Deze zogenoemde poorman’s galleries
waren voor velen een bezienswaardigheid.
De verkoop van prenten beperkte zich niet alleen tot diegenen die
zich geen schilderijen konden veroorloven. Ook welgestelde elitaire
verzamelaars kochten gravures voor
hun exclusieve collecties. Daarnaast
kochten bibliotheken, academies en
musea de schilderijen op papier
voor hun prentenkabinetten, bedoeld voor onderwijs en onderzoek.
Behalve dat ze bewaard werden in
mappen of albums, werden ze uiteraard - ook ingelijst aan de
muur gehangen als wanddecoratie;
een negentiende-eeuws interieur
was niet compleet zonder enkele
prenten aan de muur. Helaas gebeurde het inlijsten in die tijd vaak
met materialen die in de loop der
jaren het papier aantastten, waardoor veel prenten door onwetende
erven zijn weggegooid en daarmee
zeldzaam zijn geworden.
Staal- en heliogravures
Schilderijen van Alma-Tadema werden op ruime schaal vastgelegd in
staalgravures en heliogravures.
Deze bleven verschijnen tot aan zijn
dood in 1912. Hoewel deze drukken
gemaakt zijn naar bestaande schilderijen, zijn de prenten als zodanig
uniek. Traditioneel werden gravures
in koperplaten gegraveerd, maar
rond 1820 ontstond met het gebruik
van stalen platen een alternatief.
Het veel hardere staal was beter
bestand tegen de slijtage van het
drukproces, waardoor je dus een
hogere oplage kon bereiken: van
een paar honderd (bij kopergravures) tot een paar duizend (staalgravures). Voor een gravure werd soms door Alma-Tadema zelf - een
verkleinde tekening van het schilderij gemaakt die in spiegelbeeld op
de plaat werd overgebracht. Daarmee kon de graveur dan de plaat
graveren.
Graveren was een vak apart. Het
was zwaar en langdurig werk en
tegen het eind van de negentiende
eeuw had je bijna niemand meer die
het perfect kon. Er werd in die tijd
volop geëxperimenteerd met fotomechanische druktechnieken. Een
van de succesvolste was de heliogravure, waarbij de afbeelding fotografisch werd overgebracht en vervolgens vastgelegd in een metalen
plaat. Daarna werd de plaat van inkt
voorzien en afgedrukt. Alles met de
hand, blad voor blad. Belichting was
een terugkerend probleem. Kunstmatig flitslicht bestond nog niet en
men was afhankelijk van de zon. De
kwaliteit van de afdruk was daarmee even grillig als die van het
weer.
Alma-Tadema was als het ging
om prenten een slim zakenman. Hij
signeerde ze regelmatig. Dit was een
teken van goedkeuring en betrokkenheid van de schilder, maar belangrijker nog - een gesigneerd
exemplaar kon je voor een hogere
prijs verkopen. Op de expositie in
De meest exclusieve
prenten kregen de
signatuur van de
schilder én de
graveur
Panorama Mesdag zijn 22 gesigneerde gravures te bezichtigen.
De exclusiefste prenten kregen
de signatuur van schilder én graveur, die er in zijn bewerking van
het origineel een eigen artistieke
waarde aan verleende. De oplagen
varieerden tussen 125 en 800 exemplaren. Prenten waren verkrijgbaar
in verschillende staten; van de
ongesigneerde edities zonder tekst
tot de zogenoemde artistieke artist’s
proofs. Als je bedenkt dat een Engels
pond in die tijd twaalf à dertien
gulden waard was, waren prenten
met prijzen van twee pond en twee
shilling oplopend tot tien pond en
tien shilling zeer kostbaar.
Uit de gratie
Alma-Tadema was bij leven een
beroemd en welvarend kunstenaar.
Na zijn dood in 1912 viel zijn werk
in ongenade. Het Victoriaanse tijdperk was voorbij, de twintigste
eeuw al lang begonnen. De ‘moderne kunst’ kwam in opmars. Schilderijen van Alma-Tadema verdwenen
hierdoor naar depots en de meeste
prenten zijn verloren gegaan.
Was aan het einde van de negentiende eeuw – op het hoogtepunt
van Alma-Tadema’s roem – de verkoopprijs van een van zijn grote
werken voldoende om alle Van
Goghs die er bestonden op te kopen,
tegen 1960 was de verkoop van één
bekende Van Gogh voldoende om
alle Alma-Tadema’s te kopen.
In de jaren zeventig werd hij
herontdekt en maakte Alma-Tadema
sindsdien een comeback. In 1996
organiseerde het Van Gogh Museum
een tentoonstelling van zijn werken
en (er)kende heel Nederland hem
weer. Eind 2011 bracht het schilderij
The Finding of Moses op een veiling 35
miljoen dollar op. De Friese Sir
Lawrence was terug.
De (verkoop)expositie AlmaTadema is tot en met 26 oktober
te zien in Panorama Mesdag in
Den Haag
Robert-Jan de Jonge is kunsthandelaar in Amsterdam en co-auteur van de catalogus die bij de
expositie in Panorama Mesdag is
verschenen

Download Report