wetenschap
12
ZATERDAG 22 FEBRUARI 2014 TrOUW
Mensen blijken tot meer in staat dan gedacht:
ze kunnen geuren onderverdelen in abstracte
klassen enze benoemen, net als kleuren. Als je de
juiste maar taal spreekt, kun je zelfs de geurvan
geplette hoofdluizenverwoorden.
TEKST Marieke Kolkman
ec
es
oe zou je de geur van een
en culturele cognitie aan de Radboud Univer-
roos noemen? Van een tosti siteit Nijmegen en een van de auteurs van het
met kaas? OfvaneenondieCognition-artikel, onderzocht de Jahai en hun
pe sloot tijdens een broeierige zomer? De meeste geuren kunnen we Wel beschrijven - 'Het niikt hier naar ge-
bakken brood' - maar veel afzonderiijke woorden hebben we er niet voor. Niet zoals voor
kleuren, bijvoorbeeld. Dat lijkt vanzelfsprekend, omdat de meeste andere talen.die we leren dat ook niet hebben. Maar er zijn wel de-
gelijk talen die woorden hebben voor geuren,
en mensen die net zo makkelijk een geur benoemen als een kleur. En dat is nu ook experimenteel aangetoond.
De Jahai bijvoorbeeld, een stam die in het
regenwoud van Maleisie woont, hebben een
taal met geurwoorden. Ze figureren deze
geurwoorden. Volgens haar is er een essendeel
verschil tussen Nederlandse woorden als "stin-
kend', 'geurig' en 'penetrant' enjahaise geurwoorden. "Om geuren te benoemen, gebruiken
wij vaak de bron van de geur. lets ruikt naar
appeltjes ofnaar tomaat ofschimmelig. Of we
baseren het geurwoord op de emotie die de
geur oproept of op een bijpassende smaak: iets
stinkt ofruikt zoet. Jahai hebben woorden die
puur gaan over de geur, ongeacht wat voor
ding het is, net zoals wij dat bij kleuren hebben."
Woorden als rood, groen en blauw zeggen
iets over de kleur van een object en over niks
Nederlandse boeren doen mee aan een reuktest om te bepalen welke mest het minst schadelijk is voor het
Als f 5 T?'£%£1^: ";ys£'':l^
" 7^smte©mo'ti:s
&". ^."],-2.^' ,-T,"-«^»^''(-rr1,<^/Ti-nr---l
anders. We kunnen heel simpel antwoord ge- LLi."!;
-C .'. ',*".-Ut- .^t';j.l^^.i.i-:^l^:,i- <^;.itl
ven op de vraag hoe een aardbei en een tomaat
J TO. C'iS.SSll
'WQ FEU^K
maand in een Nijmeegse publicatie over geur- in kleur overeenkomen: ze zijn beide rood. En
.).artrfl^Aȣi.^> -J L.'
woorden in het tijdschrift Cognitfon. Dejahai le- dat ze rood zijn, heeft niks te maken met het
^LLla
ven van jagen en verzamelen (vis, vlees, fruit) feit dat het allebei eetbare dingen zijn die je in c
en wonen in bam1?oehutten. Sommigen prak-
een hand vast kan'houden, want een T-shirt en
tiseren nog de nomadische leefstijl van vroeger
en trekken van plek naar plek.
een brandweerauto kunnen ook rood zijn.
Rood is een abstract concept dat alleen wat
Voorjahai zijn kleuren en geuren heel verge- zegt over de kleur van lets. Maar zodraje ons
lijkbare dingen. Kleuren herkenje met je ogen, vraagt wat de geurovereenkomst is tussen een
geuren met je neus en vervolgens heb je een
orchidee en popcorn staanwe met onze mond
woord om ze te benoemen. Zo is bamboe pas vol tanden. Eenjahai roept direct: "Ltpit!"
geschikt am drinkbekers van te maken als die
"Ltpit wordt gebruikt voor geurige bloemen,
sterk genoeg is. De stevigheid bepalen Jahai
niet alleen door aan de bamboe te voelen en te
kijken of de kleur helder geelgroen is; ze ruiken er ook aan. En als het ruikt als bruikbare
bamboe, hebben ze daar een woord voor. Een
woord dat alleen iets zegt over die geur en dat
ook voor andere dingen die zo nuken gebruikt
kan warden, ongeacht wat het is - bamboe,
een bes, een dier, een plant.
Asifa Majid, hoogleraar taal, communicatie
'.H
met twee collega's het boek 'Aroma: De culturele geschiedenis van geur', met talloze voor-
beelden van de dominantie van geur in andere
culturen, inclusiefgeurwoorden. En het eerste
artikel over geurwoorden stamt uit 1946. Maar
die antropologische studies zijn compleet genegeerd door de wetenschappelijke wereld.
Dat de Jahai nu toch in het psychologisch georienteerde Cogmtion staan, komt door de toevoeging van Majid en Burenhult aan hun on-
derzoek: een experiment. Majid: "Met antropologische beschrijvingen van culturen en hun
woorden voor geuren kunnen psychologen
niks. Zij willen mensen vergelijken in gecon-
troleerde experimenten. Naar mijn weten zijn
wij de eersten die dat hebben gedaan voor
geur, zoals van benzine, rook en vleermuis- geurwoorden."
vers fmit en de beermarter, een soort boomkat poep.Zelfs voor gevaarlijke geuren hebbenja- In het experiment moesten twintig mannen,
waarvan wel wordt gezegd dat die naar pop- hai een woord: 'plkeng'. Het is de geur van ge- tien Jahaise en tien Amerikaanse, geuren en
corn ruikt", zegt Majid. "Het is een woord voor plette hoofdluizen en eekhoombloed: een geur kleuren benoemen. Ze kregen de vraag: 'Welke
lekkere geuren, maar het is specifieker dan die tijgers aantrekt.
geur is dit?' bij kaartjes waar een geur uit opdat. Dingen die 'tsngus' zijn, miken ook lekker,
Dat er talen zijn met abstracte woorden voor steeg.zodra ze die met een potlood bekrasten.
maar op een heel andere manier. Het is het geureri, is eerlijk gezegd geen nieuwe vondst.
En ze kregen ook kaartjes met kleuren en de
woord voor dingen die eetbaar miken: klaar- Majid en haar coUega Niclas Burenhult trokken
vraag welke kleur het was. De Amerikanen en
gemaakt eten, snoep." En dat is weer heel wat ervoor de Maleisische jungle in, maar anderen
de Jahai zeiden bij de kleuren uiteraard dat
anders dan het erop lijkende woord 'tsnges', gingen ze voor. Al in de jaren negentig schreef rood rood is en blauw blauw.
wat Jahai gebruiken voor een prikkelende
de Canadese antropoloog Constance Classen
Maar bij de geuren waren er grote verschil-
wetenschap
TrOUW ZATERDAG 22 FEBRUARI 2014
\^ ...,,. ..., ^ .... ^-. - -. ,
13
Hoe zouje degeur noemen van een tosti met kaas
of een ondiepe shot tijdens een broeierige zomer?
jfi^-
../'"
Geurwoorden
in bet Jahai
. Tsngus Lekker, eetbaar rulken,
bfjvoorbeeld tdaargemaakt eten
en snoep
. TsmgwGeroosterd ruiken, bijvoorbeeld geroosterd eten
. Harim Oeurig ruiken, bijvoorbeeld bepaalde bloemen, parfums.zeep
. LtpH Geurig ruiken, bijvoorbeeld
bepaalde bloemen. parfums,
beermarter
. Mag^tStinken, bijvoorbeeld uitwerpselen, rottend vlees, garnalenpasta
. Pkoes Schimmelig ruiken, bijvoorbeetd oude hutten, pactdestoefen, oud eten
-.tSnges Prikketend ruiken, bijvoorbeeld benzine, rook, vleermuizenpoep
. Sking Ru&en nsar urine van mensen, bijvoorbeeld dorpsgrcxid
. Hanjtsmg Urlne-achtig ruiteo
. Pkih Bloederig, vis", vleesachtig
ruiken, bijvoorbeeld bloed, rauwe vis, rauw vices
. Plkeng Ruiken naar bloed dat tijgers aantrekt, bijvoorbeeld geplette hoofdtuizen, eekhoornbleed
milieu. De geur van mest kunnen zij beslist omschrijven, maar vermoedelijk niet benoemen. De Jahai hebben er ongetwijfeld een woord voor. FOTO ROB HUIBERS
len. De Amerikanen gebruikten allemaal andere woorden voor dezelfde geiir. Een kaneelgeur
..i-^s
De reukrevolutie
3 y&^'
.
noemden ze bijvoorbeeld kruidig, zoet, snoep, E'::
heet, rokerig, eetbaar, wijn, potpourri. Meestal
verwezen die geurwoorden naar de oorsprong
S]
van de geur, zoals Majid al had verwacht. De Jahai benoemden de geuren net zo makkelijk als C [II:
de kleuren en ze gebruikten er bovendien dezelfde woorden voor. In him taal zeggen ze niet
alleen dat rauw vlees rood is, maar ook dat het
'pkih' ruikt: het woord voor rauw vlees, en ook
1.
._iS'
lutie. Dat stellen de antropologen Constance
Classen, David Howes en Anthony Synnott in
zich in him Itehaam had opgehoopt een weg
naar buiten te bieden. Maar door aldat
hun book 'Aroina: De cuteurele geschiedenis
sehoonmaken, werd stank pas echt vies. «u
rook je pas goed hoe betstonk in de armere
deten van de stad. Stank werd iets dat de arbetders scheickle van de gegoede burgerij;
wexe geuren warden synoniem voor sen verderfelijke, arme leefstijl.
Of met de aiomtegenwocwcllge staRk to de ne-
Meer en meer mensen woonden to steden.
waar ziekten ats cholera en tyfus hun dode(S|ke
tol eisten. De ziekten leken te worden opge-
al als ze opgroeien.
Dat was niet het enige verschil met de Amerikanen. Hun antwoordden op de geurvraag
waren vaak hele omschrijvingen; bijna vijf
keer zo lang als hun antwoorden op de kleur- zichtsardkel werd verkondigd in de AnnualResweet, yeah; I have tasted that gum like Big Red
or something tastes like, what do I want to say?
I can't get the word. It's like that gum smells
like something like Big Red. Can I say that? Ok.
persoonlijke hygiene deed zijn mtrede. Mensen gingen zfeh wassen, om de viezigheid die
van geur'.
rauwe vis en bleed. Kinderen leren dat woord
test. Zoals: "I don't know how to say that,
De negentfende eeuw bracht niet alleen een
industriele revohrtie, maar ookeen reukrevo-
wekt door vieze geuren van uitwerpselen, dode cBeren, afval. Was poep voor boeren nog
een bron \w» ntoiw teven, in de stad ^eed het
wks ancters dan stinken en de dood aaratrekton. Oe armste mensen werden het ergst ge-
view of Psychology, dat reuk een ondergeschikt troffen door de ziekten, en zij leefden to de
zintuig is voor de mens en dat mensen geur
niet kunnen beschnjven in abstracte geur-
woorden. "Dat wij geuren niet goed kunnen benoemen komt door onze cultuur en niet door
Big Red. Big Red gum."
tekortschietende cognitieve vermogens", aldus
Volgens Majid bewijst het experiment dat
mensen in staat zijn om geuren in te delen in
Majid. "Er is meer variatie tussen mensen van
verschillende culturen dan we dachten. Men-
sen kunnen geuren prima verwoorden, zolang
abstracte klassen. Dat druist in tegen het heersende idee, dat in 2010 nog in een groot over- ze maar de goede taal spreken."
genttende eeuwook de woorden voor geuren
yft ooze tasl zijn verdweRen, daw kunnen we
alleen naar gissen. Maar Asifa Majid, taalhoogleraar aan de Radboud Universiteit, zou bet
naeest ^^tWt<tehuo®n en wiJkeR w» <te ^ad.
nietverbazen.
Etke dag die doordringende stank inademen
"We habfaen OBTO wer^d <m^w,tRt en bet
Rtoest toe* wel atecbt zijn ww de gezaiwt-
LangzaBwlNmdfcwataenerofldargrowtoerio- isciandatttijgoedrijpruactMawatbetierwn
ten era viiitophaaltfieiisten en beetje bi{ beetle owrttHgdttatwewoegermeBrtotwsssehad-
werd de stwk steeds reeerdestaduitgadre- deRvoergeywieiimisschieRzallswoorden.
ven.fa»h«tbteef(*(etWi8tadset^gieiie,ook cBetongasaaminonbn.iMtztjRgeroakt."
© Copyright 2024 ExpyDoc
