Tok Pisin - Live and Learn

1
Groum
Plande Moa
Kakake
Comon nem:
Giant swamp taro
Nem lo Pasifik:
Kakake (Solomon Aelan)
Via or Viakana (Fiji)
Nem wea oketa saentis givim:
Crytosperma chamissonis
Kakake hem wanfala veri big taro
wea hem grou lo krik en hem
garem tiuba or kaikai lo rut blo
hem wea oketa kolem lo kom.
Hem grou lo krik en garem olketa
big en smutfala lif. Kakai blo hem
lo botom blo hem nao iumi save
kukim en kakaim. Kaen taro ya
hem kabohaedreit en hem kakai
wea save mekem iumi strong.
Wae Iumi Mas Groum Staka
Moa
• Lo oketa loufala plesis lo
Melanesia, kakake na hem
impotent ples fo tekem kakai.
• Kakake hem barava gudfala
kakai lo taem blo disasta or
taem oketa nara plant no save
garem kakai.
• Hem mein rutkrop lo oketa
smol aelan lo Pasifik.
• Kakake hem save stap long
taem lo graon. Samfala taep
save stap lo graon fo 12 kasim
15 fala yia en hevi blo oketa
save kasim 90 kg taem kasim
taem blo havest.
• Hem grou lo oketa krik, ples
wea hem no isi fo plantim
oketa nara plant fo kakai.
• Hem save grou insaed wata
wea hem lelebet solti.
• Plande taem oketa
saveplantim lo plesis wea
garem staka trii olsem sago
FACT SHEET 1 of 10
pam en oketa timba trii olsem
pat blo agro-forestri (ples wea
trii en oketa fudkrop grou
Tugeda).
• Kakake hem impotent lo saed
lo kastom, lo taem blo big
kakai or marit.
• Disfala plant ya save garem
lelebet pest en siki no moa.
Hao fo Groum
• Plantim lo ples wea hem
tuwet. Lo oketa krik o swamp,
end blo riva o dig daon kasim
graon wata fo oketa lo smol
aelan. Hem grou gud lo dip,
soft en soel wea hem swampi
en garem staka kaen roten
samting.
• Iu adim mulch sapos iu no
garem plande roten samting lo
soel. Lo oketa smolfala aelan
oketa fama garem lokol wei fo
mulchim plant ya fo hem grou
gudfala.
• Hem nidim staka speis fo grou
bikos grou blong hem save
kasim 5 fala mita hae.
• Samfala taep kakake save
tekem wanfala o tufala yia
bifo hem redi fo havest. Afta
havestim, plantim oketa
smolfala saka o oketa top blo
kakai blo hem ya. Samfala
plesis oketa no save platim
moa kakake afta oketa
havestim so mek sua fo
riplantim kakake afta havest
mekem iumi save garem staka
lo oketa taem bae kam.
Hao fo Iusim
Kakake hem no rili nabawan
kakai fo kakaim. Onli oketa
kakai olsem taro na pipol laekem
tumas. Kakake hem save strong
en hem no save semsemsamfala garem staka string lo
kakai blo hem en samfala no
garem. Iu save kukim kakai blo
kakake en kakaim fo longtaem
lo taem blo havest.
Iu save bonem, boelim, motum
fulwan, krasim or skreipim
wetem melek blo coconut or
ngali nat (canarium sp) fo mekem
pudding.
Oketa Problem fo Lukluk
fo Hem
No staka problem tumas –
Kakake hem wanfala strongfala
plant wea save stanap fo long
taem.
Wea fo tekem oketa samting fo plant
en staka moa infomeison:
2
Groum Plande moa
Afrikan Yam
Nem lo Pasifik:
African yam (Vanuatu & PNG)
Vanuatu yam (Solomon Aelan)
Nem wea oketa saentis givim:
Dioscorea rotundata
Staka ples lo Pasifik, Yam hem
nabawan kaikai. Afrikan Yam
hem klosap olsem samfala yam
wea oketa groum finis lo Pasifik.
Hemi gud fo groum Afrikan yam
bikos oketa siki wea save kasim
olketa Pasifik yam bae hem no
save kasim na African Yam.
So hem ia hem gudfala yam fo
groum lo gaden fo fud sekiuriti.
Yam hem save groum rut wea
iumi save kaikaim wea oketa
kolem lo kabohaedreit o kaikai
fo givim enegi.
Wae Iumi Mas Groum Staka
Moa
Afrikan Yam hemi barava iusful
yam wea oketa adim go moa lo
oketa yam wea stap or grou finis
lo Pasifik. Hem iusful bikos:
• Hem no save isi fo garem
fagas wea hem save kilim
oketa. Hem minim hem save
grou stat long Jenuari kasem
Disemba no olsem Pasifik Yam
wea hem garem wan taem
nomoa for groum.
• Iu save groum Afrikan Yam
long graon wea hem no gud fo
groum oketa Pasifik Yam. Yam
ia hem semsem oslem kasava
nomoa wea hem save grou lo
eni ples nomoa.
FACT SHEET 2 of 10
• Hem save garem staka kaikai
winim nao oketa Pasifik Yam.
Oketa Problem fo Lukluk
fo Hem
• Hem save grow nomoa lo
taem blo staveison or taem
oketa kaikai no save grow.
Hem save grou gud long wet
graon an lo taem blo rein.
Hem no staka - samfala fama
se hem strong so mas no mixim
wetem oketa nara lokol yam
bikos rop or lifi blong hem bae
kavarem oketa lokol yam wea
samtaem save kosim oketa
narafala yam fo no grou gud.
Hao Fo Groum
• Iu save plantim Afrikan Yam
long sem wei olsem oketa
nara yam wea iu putim oketa
pisis blo yam or samfalataem
yam wea garem sut finis
insaet maont. Afta iu save
putim go stik fo hem grou
folom.
Fangas wea save kilim staka
Pasifik yam no save killim
African Yam en African yam no
nidim gud fala soel fo hem grou
gud. Hem save grow lo eni taep
blo soel nomoa.
• Hemi save tekem 6 kasim
9 manis fo havestim.
Hao fo Iusim
Kukim olsem lokol yam nomoa
wea iu boelim, motum en kukim
wetem kokonat melek or bonem
long faea, fraem or mekem
olsem chips.
Wea fo tekem oketa samting fo plant
en staka moa infomeison:
3
Groum
Plande Moa
Lo Bush Yam
Comon nem:
Bush yam, wael yam
Nem lo Pasifik:
Lo Melenisia diffren taep garem
difren nem lo langus
Nem wea oketa saentis givim:
Dioscorea nummularia sp.
Bush yam hem wanfala releitiv
en famili blo oketa yam wea iumi
save faendim lo oketa pasifik
aelan. Bush yam save grou
olobaot insaed lo bush en save
klaemap lo oketa tolfala trii tu.
Botom frut blo hem save difren
lo saez en teist. Samfala frut save
grou bik en teist gud tumas en
samfala save grou smol en teist
saoa. Oketa fama mast selektim
gudfala taep blo wael yam bifo
oketa plantim.
Wae Nao Hem Nid Fo Iumi
Groum Plande Wael Yam
• Hem barava strong en hem no
save tekem eni siki. Hem no
save fangas wea save spoelem
lif en bitil wea hem komon lo
oketa pasifik yam (Dioscorea
alata).
• Hem barava grou gud en
garem staka kakai tumas en
frut blo hem save hevi stat lo
15 kasim 50 kg.
• Frut blo yam ia save stei
insaed
lo graon fo long taem.
• Yam ia iu save kipim fo 4 go
kasem 6 fala manis en bae
hem no save nogud.
• Hem save Grou andanit lo
oketa bigfala trii so iumi save
kolem dat hem paat blo Agroforestri sistem.
• Hem save stap en grou fo long
taem afta iumi plantim.
FACT SHEET 3 of 10
Hao fo Groum Bush Yam
• Plantim kakai blo hem or
smol pisis blo kakai blo hem
insaed lo soft graon lo botom
blo oketa trii. Samfala Yam
teist saoa so hem gud tumas
sapos iu selektim na oketa
gud taep wea garem gud teist
fo plantim.
• Lo stating, hem nidim stik
fo helpem hem fo klae up
folom trii. Taem evri vaen
grou nomoa bae everi wan
grou folom fest vaen ya. Tirii
act bae olsem fens wea oketa
vaen ya bae no grou ovam tirii
bat bae grou raonim tirii ya
nomoa.
• Samfala taep hem long en
groum kakai farawe from
botom blo hem.Diswan save
had fo digim. Samfala hem
groum kakai blo hem raon lo
botom. Diswan hem olwes isi
fo digim bikos hem no dip.
bush. Yam lo bush pikpik hemi
olwes spoelem so samtaem
sapos yu go faenem lo bush,
oketa pikpik kakaim finis.
• Bush yam hem kaikai semsem
nomoa olsem oketa nara
yam. Iu save boelem, motum,
bonem en fraem. Oketa fama
save selektim gud yam from
bush wea hem teist gud den
oketa plantim. Samfala yam
oketa saoa so hem best fo
lukluk fo oketa swit wan.
Oketa Problem fo Lukluk
fo Hem
Iumi nid fo groum Bush yam lo
sheid. Hem save grou wael or bigfala
so hem nidim strong tri fo grou
folom.
• Hem save tekem 2 go kasem
4 yia bifo fest havest.
Hao fo Iusim
• Iu digim isi lo samfala lo oketa
kakai blo yam ya den berem
baek plant blo hem mekem
hem save grou moa.
• Fo iu groum bush yam blo iu
hem minim dat bae iu save
nomoa lo wea na fo tekem
yam taem iu nidim. Bush yam
hem gud tumas bikos iu no
nid fo luk fo hem everiwea lo
Taem blo falo iumi save groum oketa bush
yam fo hem klaemap na erythrina trii.
Wea fo tekem oketa samting fo plant
en staka moa infomeison:
4
Groum Plande
Moa Banana
Comon nem:
Banana, plantain (kuking
bananas)
Nem lo Pasifik:
Leka, Jaina (Fiji)
Ba‘u (Kwara‘ae), Husi
(‘Are ‘Are), Huti (Rennell and
Bellona), Sou, Huki/fuki
(non-Fe‘i varieties), oraka
(Makira, Fe‘i varieties)
(Solomon Aelan)
Nem wea oketa saentis givim:
Musa sp.
Oketa banana hem mein kakai
lo Melenisia. Hem gud tumas fo
groum staka moa fo strongim
fud sekiuriti lo saed lo mitim
impakt blo klaemet chens.
Wae Yumi Mas Groum
Plande Moa
• Banana hem wanfala plant
wea save laef fo long taem.
Lo Melenisia, hem save garem
gud frut taem hem grou lo
ples wea hem tuwet en drae.
Planteins or banana fo kukim,
hem save laef nomoa sapos
hemi grou lo ples wea hem
drae tumas. Hem no olsem
oketa nara banana wea bae
dae sapos ples hem drae
tumas.
• Banana hem gud tumas bikos
hem save garem staka frut
o kakai no olsem oketa nara
kakai iumi groum lo Pasifik.
• Oketa banana save grou fo
long taem afta iu plantim.
• Samfala taep blo banana
oketa garem staka Vaetamin
A. Vaetamin A hem impotent
tumas fo mekem ae helti o
gudfala.
Hao fo Groum
• Saka or oketa botom pat blo
banana na oketa save iusim fo
plant en hem save tekem 9 go
kasem 18 manis fo garem frut
or kakai.
FACT SHEET 4 of 10
• Gud taem fo plant na lo taem
hem rein.
• Banana hem save grou naes
taem u torowem oketa pis
kakai or oketa samting wea
save roten araon lo botom
blo hem.
• Hem save grou gud lo eni
taep blo soel nomoa.
• Samfala taep save grou gud
lo ples wea hem sheid en
samfala lo ples wea hem san
tumas. Samfala save plant
Tugeda wetem oketa nara
crops.
• Hem isi tumas fo win spoelem
banana so hem gud fo plantim
lo ples wea oketa bigfala
strong trii or ples wea win no
strong lo hem. Diswan hem fo
protektim from strong win or
saeklon.
• Lo ples wea hem solti, hem
nid fo iumi wakem bed antap
en plantim oketa trii raonim
fo protektim from win.
• Iu mas luk aftarem gud oketa
yangfala banana blo iu. Iu nid
fo get rid lo oketa niu sakas
wea kamaot from botom
banana blo iu bat mek sua fo
olwes livim tufala mein saka
wea helti fo grou. Diswan bae
save helpem banana fo garem
oketa big en helti fala frut.
• Famili wea garem ova handred
planteins bae no save hangere
o oketa bae had fo no garem
kakai.
Hao fo Iusim
Katem daon full banch blo
banana taem hem redi.Iu save
kakaim everi banana taem
hem raip.Oketa taep wea no
fit fo kakaim taem raip iu save
boelim, motum or bonem taem
hem no raip yet or taem hem
raip or folom lokol stael blo iu.
Fo eksampol, lo Buganvil oketa
mekem tumatuma. Swit chips
oketa save mekem aot from
banana tu en save selem lo nara
kantri olsem snak or bisket.
Oketa Problem fo Lukluk fo
Oketa insekt wea save spoelem
botom or rut blo banana hem
wanfala problem wea iu mas
lukluk fo hem.
Iu mas keaful taem iu tekem
oketa plant fo groum bikos staka
pest en siki blo banana save
spred taem u tekem oketa sakas
blo banana wea siki from nara
ples.
Wea fo tekem oketa samting fo plant
en staka moa infomeison:
5
Groum
plande moa
legume tris
Comon nem
Glaerisidia (Gliricidia)
Nem lo Pasifik
Shade tree (Solomon Aelan)
Nem wea oketa saentis givim:
Gliricidia sepium
Glaerisidia hem wanfala smol
trii wea grou kwiktaem en hem
save garem staka bransis en lif.
Hem save laef nomoa taem oketa
katem en prunim lo raetfala
taem blo hem. Diswan oketa
iusim olsem sheid fo koukou
planteison bat nao oketa fama
luksave dat oketa save plantim
tugeda wetem gaden en iusim
olsem fetalaesa trii.
Wae Iumi Mas Groum
Plande Moa
Disfala Legium trii:
• Save iusim fo improvim
• fetiliti blo soel bikos hem save
adim moa oganic mata en
naetrojin lo soel.
• Alaom iu fo iusim graon o sem
soel blo iu fo plantim kakai fo
long taem witaot bus falo or
livim graon ya fo oketa trii en
plant grou bak lo hem.
• Mekem staka moa difren taep
blo plant or kakai lo gaden.
Hao fo Groum
Hao fo Iusim
• Selektim or chiusim bransis
wea hem garem dak kala wea
hem kasim finis 2 fala yia.
Katim en plantim machua
brans wea long blo hem hem
50 go kasem 100 cm long.
Oketa brans en lif wea iu katim
taem iu duim pruning save iusim
olsem naetrojin malch raonim
oketa krop blo iu.
• Olsem oketa ali kroping
(gaden wea garem oketa smol
baondri insaed), iu plantim
oketa kating lo graon wetem
50 cm speising folom oketa
rou. Hem gud fo plantim lo
taem hem wet fo mekem
risalt gudfala.
• Speising bitwin oketa rou ya
save stat from baondri blo
gaden en go insaed wetem
mesament of 5 kasem 10
mitas.
• Oketa fama distaem trae fo
traem aot staka wei fo speisim
glaerisidia lo gaden blo oketa
olsem eksperiment blo oketa.
Impoten samting na hem fo
mek sua iu prodiusim inaf
malch o oganic mata fo soel
blo iu en mek sua iu manejim
glaerisidia so dat hem no
sheidim tumas oketa krop
blo iu.
• Taem glaerisidia blo iu grou en
redi, prunim olowe go go hem
kasim 1 tu 15 mita hae.
FACT SHEET 5 of 10
Naetrojin hem save kamaot tu
from oketa rut blo glaerisidia.
Oketa rut ya garem na oketa
smol raon samting olsem mabol
wea oketa kolem lo nodiul.
Diswan na hem prodiusim
naetrojin. So glaerisidia hem
fetilaesa wea hem waka lo
andanit lo graon en ontop lo
graon olsem malch fo mekem
plant hem grou gudfala.
Glaerisidia hem olso impoten
fo iusim olsem faewud.
Oketa Problem fo Lukluk
fo Hem
Mek sua iu plantim oketa brans
wea machua (atlist hem 2 fala
yia finis) fo plantim bikos bae
hem garem gud chans fo grou.
Wea fo tekem oketa samting fo plant
en staka moa infomeison:
6
Plantim Plande
Moa Mukuna
Comon nem
Velvet bin
Nem lo Pasifik
Mukuna (Solomon Aelan
an Vanuatu)
Nem wea oketa saentis givim:
Mucuna pruriens
Velvet bin or mukuna bin hem
wanfala strongfala vaen wea
save krol en save prodiusim
staka heari bins. Disfala legium
plant ya save adim naetrojin
go lo soel.
Wae Iumi Mas Groum
Plande Moa
• Iumi save iusim mukuna
olsem grin manua krop fo
kwik taem inkrisim fetiliti
blo soel. Oketa lukim olsem
wanfala nabawan kava krop
lo Pasifik.
• Hem mekem oganic mata wea
wakem soel rich moa.
• Hem alaom iu fo iusim land
blo iu fo long taem moa bifo
iu save livim lan blo iu fo falo.
Iu olso save iusim lan blo iu
fultaem.
Hao fo Groum
• Plantim sid afta iu finis havest.
Kaen krop ya bae nidim
widing lo fest 6 wiks bat taem
bae hem grou gud kam ap
nomoa bae hem no nid fo
iu widing moa na.
• Fo soel hem barava kamap
gudfala, iu katem en den
malchim taem hem garem
flawa. Den iu livim oketa
vaen blo hem fo garem sid
fo narafala krop moa.
FACT SHEET 6 of 10
Hao fo Iusim
• Katem oketa bin taem oketa
garem flawa en den iu save
livim oketa lif en vaen blo
hem olsem malch antap lo
soel or iu digim oketa lif en
vaen ya insaed lo soel. Taem
olsem na bae naetrojin bae
hem staka tumas en hem bae
helpem soel moa.
Oketa Problem fo Lukluk
fo Hem
Iu no letem mukuna fo hem
olsem wid lo gaden blo iu.
Oketa fama nid fo maneijim
gudfala lo hem.
• Livim Samfala vaen fo hem
redi gud fo hem prodiusim
samfala moa sid. Kolektim
oketa blak velvet pod ya or
oketa redi wan (dry pod) en
livim gud lo wan seif ples
fo plantem neks taem moa.
Mek sua no storem long taem
tumas - iu mas gogohed fo
plantim en prodiusim oketa
fres sid.
• Disfala kaen krop ya hem
no fo kakai - Diswan hem fo
impruvim soel en hem waka
gud fo oketa fama.
Wea fo tekem oketa samting fo plant
en staka moa infomeison:
7
Mekem
Oketa
Oganic
Gaden Bed
Iusim bed wea oketa reisim fo plantem oketa
kakai olsem vegetabol, banana an rutkrop olsem taro.
Wae Na Oketa Iusful?
Hao fo Mekem
• Oketa Oganic Gaden Bed hem
wanfala iusful en isi taep fo
groum kakai lo saed haos.
• Selektim oketa matariol fo
wakem baondri blo oketa
bed wea oketa reisim – Iu
save iusim dae kokonat trii,
skin blo kokonat o botom blo
banana.
• Oketa save kipim soel rich
sapos putim wetem roten
kakai en malch evri taem.
• Sapos bildim bed antap graon
bae yu save groum kakai
nomoa lo soel wea hem fulap
lo sand and solt.
• Oketa save provaedim grins,
frut en vegitabol wea helpem
balans daet.
• Save duim eniwea nomoa.
Iumi save duim lo oketa smol
taon en lo oketa atifisol aelan
wea fulap lo ston.
• Hem isi winim komposting
– Iu jas leim nomoa oganic
mata lo oketa bed ya den stat
plant nao!
• Kolektim oketa oganic mata
olsem oketa left ova pisis blo
kakai, lif, siti blo oketa animol,
soel, asis, skin blo kokonat o
siwid. Fulapum bed ya wetem
oganic mata ya gogo hem
kasim 30 cm hae or 30 cm if
iu laek fo mekem drein. Drein
hem gud taem hem drae weda
en bed wea oketa reisim hem
gud taem hem wet weda.
• Iu mas no stop fo adim oganic
mata lo oketa dren ya or fo
kipim oketa bed ya hae ap
bikos bae oketa bed ya lus
sapos oketa oganic mata
roten.
• Sapos oketa pikpik or
kokorako ran olobaot lo eria
blo yu den yu nid fo protektim
oketa bed blo yu.
Hao fo Havestem
• Iu jas go aotsaed lo haos blo
u nomoa den kolectim kakai
from gaden blo yu ya na.
• Mekem smol hol antap lo
oketa oganic mata ya den
plant. Oketa vejitabol nao
gud tumas fo gaden olsem –
eksampol aibika (slipari kabis),
egplant, Chinese kabis, bin or
frut olsem popo en staka moa.
Wea fo tekem oketa samting fo plant
en staka moa infomeison:
FACT SHEET 7 of 10
8
Growm Plande Moa
Bredfrut Wea
Garem Frut Evriyia
Comon nem
Bredfrut
Nem lo Pasifik
Beta (Vanuatu)
Bia, Bulo, Nimbalu
(Solomon Aelan)
Kapiak (Papua New Guinea)
Uto, Buco (Fiji)
Nem wea oketa saentis givim:
Artocarpus altilis
Bredfrut hem wanfala trii wea
hem no big en no smol tumas.
Hem garem bigfala lif en frut.
Hem grou evriwea lo Pasifik.
Staka komiuniti lo Pasifik iusim
bredfrut olsem nomol kakai en
samfala komiuniti iusim fo kakai
nomoa lo oketa spesol taem.
Hemi garem staka difren taep
blo bredfrut. Staka bredfrut trii
save grou big en save garem frut
wetem staka sid lo sot taem
nomoa folom sison blo hem.
Wanfala spesol taep blo bredfrut
save prodiusim frut ful taem lo
wan yia. Trii blo hem hemi smol
go moa so hem isi fo havestem.
Olso, frut blo hem no garem sid
so hem isi fo kukim en no eni sid
so hem mekem kakai blo hem
staka moa.
Wae Iumi Mas Groum
Plande Moa
Fo groum kaen kakai from trii
olsem bredfrut hem gud tumas
to fo fud sikiuriti.Oketa trii save
stanap fo long taem so hem save
garem frut olowe. Oketa bredfrut
wea garem frut olowe lo wan
year hem minim dat kakai bae
hem stap olowe evri taem lo yia
tu so famili shud garem akses lo
wanem trii ya hem prodiusim.
frut ful taem rut blo hem na
oketa save iusim fo plant.
Lo erias wea hem low, wet en hot
olsem lo tropic, bredfrut hem
save grou gud (kasim 650 m hae).
Hem gud lo taem blo hevi rein.
Hem save grou gud wetem staka
taep blo soel, stat lo dip, fatael
soel kasim oketa smol aelan.
Bredfrut hem nidim lelebet kea
nomoa afta fest havest en bihaen
bae evri yia hem provaedim
kakai na.
Hem olsem hao oketa lo Reef
Aelan lo Solomon Aelans
praktisim so iumi save plantim
bredfrut wetem oketa nara big
en smol plant.
Proses Wea Iu Save Folom
fo Plant Taem Iu Iusim
Bredfrut Wea no Garem Sid
Afta yu aedentifaem shut, yu
dig raonim den yu fulapem ples
yu digim ya wetem gudfala soel.
Afta Iu watarem en putim go
lelebet fatilaeza. Taem shut ya
hem grou 50 cm hae, iu katem
aot mein rut wea shut ya hem
kamaot from, fo mekem plant ya
hem groum rut blo hem seleva.
Hao Na fo Groum?
Tri (3) o 4 fala steijis na iumi save
go thru fo diswan bae hem risalt
lo strong niu fala tri.
Samfala taep blo bredfrut, sid
blo hem na oketa iusim fo plant.
Oketa wea no garem sid en save
Nara teknik moa hem wea iu
digim rut blo bredfrut trii ya
en selektim rut wea big blo
FACT SHEET 8 of 10
hem hemi 2 go kasem 4 cm
den katem 20 tu 30 cm long en
plantim oketa. Meksua 8 tu 10
cm hemi separeitim oketa trii lo
ples iu duim nesari. Staka save
dae taem oketa no spraot yet.
Plande taem oketa bredfrut wea
oketa iusim stem for plantem
no save laef.
Hao fo Iusim?
Wanfala bredfrut trii hem save
prodiusim 160 go kasem 500 kg
insaed long wanfala yia. Kaikai
or mit en sid blo hem oketa save
kukim or motum. Oketa taep
wea no garem sid ya oketa save
havestim stret from trii bikos bae
oketa no save foldaon gogo oketa
raep. Iumi save motum or bonem
oketa everi brefrut lo faea.
Oketa Niutrisinol Element
Wea Hem Stap Insaet
Bredfrut
Bredfrut garem everi niutrient
or oketa gud samting wea
iumi nidim fo helt blo iumi.
Hem rili gud fo kakaim
espesoli fo oketa pipol wea
tingim tumas helt blo oketa
o kaikai blo oketa. Bredfrut
hem garem evri mein samting
wea iumi nidim fo bodi olsem
protin, faeba, kabohaedreit en
oketa fat en hem olso rich lo
vaetamin en minarol.
9
Impruvim
Fetaliti Blo
Soel
Helti soel hem impoten tumas
lo saed lo fud sekiuriti wea hem
rileit go lo Klaemet Chens. Fo
meinteinim richness o oketa
gudfala samting blo soel, iumi
garem plande difren wei wea
hemi no dia tumas en wea iumi
save adoptim.
Fetilaeza From Animol
Siti blo animol hem wan impoten
ples fo tekem niutrient en oganic
mata. Siti blo kokorako hem
wanfala gud manua bikos hem
miks wetem bi en oketa weist.
Livim manua fo samtaem
(3 manis fo siti blo kokorako) bifo
iusim lo gaden blo iu olsem fres
animol manua.Wae iu mas livim
fo samfala taem na bikos hem
save bonem plant, espesoli siti
blo kokorako. Hem olso impoten
fo mek sua iu kavam manua
ya gogo kasim taem iu iusim.
Diswan save protektim from
san, rein en win so hem save
meinteinim strong blo hem.
Komposting
Komposting hem wanfala wei
wea neicha hem save chenjim
grin weist go lo fetilaeza.
Kompost hem rich lo niutrient en
oganic mata en hem givim kakai
fo oketa smol animol wea save
kipim soel helti.
FACT SHEET 9 of 10
Smol Kaltiveison Lo Soel
Hao iumi groum krop hem
kosim na fo soel lusim oganic
mata en hiumas blo hem wea
save afektim na qualiti blo soel.
Sapos iu no digim soel tumas
bae iu ridiusim na damej lo
oganic mata lo soel. Insted fo
digim big maont o tanem soel iu
save softim soel nomo den plant
nao. Diswan na oketa kolem lo
minimam kaltiveishon.
go lo hiumas (soel wea mekem
ap lo oketa rimein blo plant en
animol) kwick taem.
Roteison Blo Krop
Fo kipim prodaktiviti blo soel, iu
save chenjim oketa difren krop
lo gaden blo iu. Samtaems fo
groum legium plant lo plot blo
lan blo yu, hem impoten tumas
fo tanem moa niutrient lo soel.
Malching
Malching hem kaen praktis wea
soel wea hem no gud bae oketa
kavarem fo protektim from san,
win en rein. Malch hem cam
from plant wea dae, olsem gras
wea oketa katem, dae lif wetem
bransis. Fo kavarem soel hem
enkarejim oketa smol animol blo
soel fo stap lo soel en mekem
gud moa kwaliti blo hem.
Fo mekem klia moa, dae lif bae
hem roten moa en den go baek
lo oganic mata en niutrient, lo
soel. Malch hem olso help fo luk
afterem soel.
Komposting save waka tugeda
wetem malching lo tropiks.
Iu save duim diswan taem iu
putim leias blo difren oganic
mata lo soel lo oketa rou bitwin
oketa krop blo iu. Hem save tane
Wea fo tekem oketa samting fo plant
en staka moa infomeison:
10
Protektim Fud
Sikiuriti Fo Adapt
Lo Klaemet Chens
Danger blo klaemet chens
wetem nacharol disasta lo
oketa komiuniti lo Pasifik hem
shoum nid fo focas lo bildim
locol economis, strength blo
agriculture, introdiucim oketa
niu samting, fud sikiuriti en hao
iumi save manegim gud oketa
ecosistems.
Live & Learn Environmental
Education wetem fanding from
AUSAID, oketa waka tugeda
wetem Pasifik communitis lo
Papua New Guniea, Solomon
Aelans en Vanuatu fo strongim
fud sikiuriti olsem wan wei
for adapt lo wanem klaemet
chens save kosim. Protekting
fud sikiuriti fo adapt lo klaemet
chens hem luk lo tu (2) erias:
• Protektim saplae blo locol
kakai, assets en livelihoods
ageinstim inkrising chensis lo
weda en oketa incris lo extrim
weda olsem natural disasta en
si levol raes.
• Protektim oketa ecosistims en
strongim wat envaeromentol
sevis save provaedim olsem
kakai.
Project ya bae wok wetem oketa
smol holda famas (oketa man en
mere ) lo 18 fala kommunitis wea
oketa bin seletim taem oketa
duim wan close miting wetem
oketa relevant gavanment
dipatments.
Disfala plan ya hem pat blo Live
& Learn’s program lo klaemet
chens adapteison wea hem
bae on olowe. Diswan luk lo
dilivarem low-cost adapteison
aktivitis wea beis lo kommunitis
dat bae hem isi fo copim lo oketa
aelan that stap seleva en farawe.
Risos kit blo klaemet chens
wetem fud sikiuriti
Mein aotcam blo disfala plan ya
hem fo producim wanfala risos
kit wea bae strongim fud sikiuriti
fo rispond lo oketa impacts blo
klaemet chens.
Oketa trifala risos ya hem
eim fo bildim aweaness en fo
andastandim na niu en chip
teknologis en sapotim na
divelopment lo cominiti beis
adapteison plans fo strongim
fud sikiuriti:
Fact sheets
Disfala set blo 10 fala fact sheets
ya promoutim na simpol, niu
en lou-cost teknologis wea
encouragim na spred blo fud
crops en strongim fetiliti blo soel
fo sapotim fud sikiuriti. Oketa
save distribiutim olsem set or
seleva folom nid blo oketa famas.
Farm Technology manual
Disfala risos hem eim fo Disfala
risos hem eim fo provaedim
oketa locol en niu tekniks dat
helpem strong fud sikiuriti lo
Melenisia wea
hem rispond lo klaemet chens.
Oketa raetim fo famas en oketa
wakaman lo fild,tisa en oketa
locol ilastreitas fo divelopim
gaed ya nao wakem disfala new
risos ya.
Everi risos ya hem go togeda.
Haoeva, oketa disaenim fo
usim separet folom hao oketa
kommunitis nidim.
Oketa risosis ya hem aveilabol
lo ofis blo Live & Learn
Environmental Education:
Solomon Islands
DSE Building, Lombi
Cresent Street,
New China Town
Honiara, Solomon Islands
T: +677 23697
F: +677 23697
E: [email protected]
Papua New Guinea
Section 35 Allotment 16,
Kimbe Town, West New Britain
Province, Papua New Guinea
T: +675 983 4716
F: +675 983 4237
E: [email protected]
Vanuatu
Fres Wota Four
(opposite Fres Wota School)
Port Vila, Vanuatu
T: +678 27448
F: +678 27455
E: [email protected]
For more information about this
project, please contact:
Doris Susau
Pacific Regional Manager
[email protected]
Leadership manual
Disfala manual ya hem eim
fo sapotim na oketa lidas lo
communiti wea karem aot na
divelopment blo kommuniti beis
adapteison plan fo strongim
fud sikiuriti wea bae pripea fo
klaemet chens.
Live&Learn
Environmental Education
FACT SHEET 10 of 10
Protektim Oketa Ples fo
Tekem Kakai lo Taem
Blo Klaemet Chens
Plande lo iumi herem finis wanem
na klaemet chens en globol
woming; kaen wea wol gogohed
fo hot, bata iumi maet no save
wat na hem rili minim fo iumi lo
komiuniti, espesoli save blo iumi
fo groum en wei fo tekem kakai.
Klaemet chens hem minim
changes lo claemet wea happen
fo long taem. Diswan includim
temperature en rein wea hem no
hae or lou tumas. Claemet chens
hem kos bae wat oketa kolem lo
grin haos gas wea hem goaot lo
ea taem oketa bonem fiul olsem
disol or coal fo mekem elektrisiti
fo statim trak. Oketa gas ya save
stap lo ea fo trapim hit wea kosim
temperature fo staka moa. Diswan
oketa kolem lo globol woming,
kaen wea wol hemi gogohed fo
hot. Disfala incris lo temperature
Fo tekem plande
infomeison kontaktim:
Papua New Guinea:
National Agriculture Research Institute
(NARI), Kana Aburu Haus, Sir Alkan
Tololo Research Centre, Bubia,
PO Box 4415, LAE 411,
Morobe Province, PNG
T: +675 475 1444/475 1445
F: +675 475 1450
E: [email protected]
ya oketa lukim olsem hem nao
mein samting wea mekem chens
lo klaemet lo bifo kam kasim tude.
Lo set oketa givim ya hem
contenim oketa fact sheets olsem:
Chens lo klaemet blo wol bae hem
afektim na hao iumi planim en
mekem oketa gadens blo iumi en
bae hem afektim tu fud sikiuriti,
en save blo iumi fo groum en
faendim inaf kakai lo wan yia.
Sapos iumi plan fastaem bae
iumi save ridiusim samfala nogud
samting wea klaemet chens hem
save kosim. Lo sem taem bae
iumi save mekem agrikalcha blo
iumi waka en strongem moa fud
sikiuriti.
2. Groum plande yam blo
Vanuatu o Yam blo Africa.
Disfala set blo 10 fact sheets
ya hemi garem na infomeison
wea save helpem oketa fama fo
strongim moa prodakson blo kakai
fo protectim oketa from nogud
samting blo klaemet chens.
10.Protectim fud sikiuriti fo
Adapt lo Klaemet Chens.
Vanuatu:
Vanuatu Farm Support Association
Syndicat Agricole & Pastoral de Vanuatu
(SAPV)
PO Box 17, Port Vila, Vanuatu
T: +678 25717 F: +678 25717
E: [email protected]
Department of Agriculture, Rural
Development Division, PMB 9040,
Tagabe Station, Port Vila, Vanuatu
T: +678 22525 F: +678 25265
1. Groum plande kakake.
3. Groum plande bush yam.
4. Groum plande banana.
5. Groum plande legium trii.
6. Plantem Plande moa mukuna.
7. Mekem oganic gaden beds.
8. Groum plande bredfrut wea
save garem frut olowe insaed
wan yia.
9. Impruvim fatiliti blo soel.
Lidasip Manual en Faming
Teknoloji Hanbuk ya na sapotim
oketa Fact Sheets ya.
Solomon Islands:
Kastom Gaden Association
PO Box 742, Honiara,
Solomon Islands,
T: +677 39138 F: +677 30840
www.kastomgaden.org
Fiji:
The Centre for Pacific Crops
and Trees (CePaCT),
Private Mail Bag, Suva, Fiji Islands
T: +679 337 0733
www.spc.int/lrd/
Disfala risos ya Live & Learn Environmental Education nao divelopim wetem fanding from AusAid Intanationol Klaemet Chens Adapteison plan wea hem
Komuniti beis Adapteison Activiti Grants. Man wea raetem Fact Sheet ya nao hemi Tony Jansen. Shane Tutua tu hem raetem samfala en Tamara Logan lo
saed lo disaenem. Transleita na hem Judy Inapi.