Sepedi 1st Language HG P1 May

GRAAD 12
SENIOR CERTIFICATE EXAMINATION
SEPEDI LELEME LA PELE (L1)
LEPHEPHE LA PELE (P1)
MAEMO A A PHAGAMEGO (HG)
2014
MEPUTSO: 100
NAKO: 2½ diiri
Palomoka ya matlakala a dipotšišo ke 10.
12
Copyright reserved
Please turn over
Sepedi First Language/HG/P1
2
SCE
DBE/2014
DITAELO LE TSHEDIMOŠO
1.
Badišiša dipotšišo gore o se hlahlathe.
2.
Lephephe le le arotšwe ka DIKAROLO tše NNE, e lego KAROLO ya A, ya B,
ya C le ya D.
KAROLO YA A:
KAROLO YA B:
KAROLO YA C:
KAROLO YA D:
Tekatlhaloganyo
Kakaretšo
Thutapolelo le Tšhomišopolelo
Phošollafoko
(30)
(10)
(40)
(20)
3.
Thoma potšišo ye NNGWE le ye NNGWE letlakaleng le LEFSA.
4.
Thalela potšišo ye NNGWE le ye NNGWE go bontšha mo dikarabo tša yona
di felelago.
5.
Ngwala ka bothakga, o be o beakanye mošomo wa gago ka bokgwari.
6.
Polelo ya gago e be yeo e se nago dilabi.
Copyright reserved
Please turn over
Sepedi First Language/HG/P1
3
SCE
DBE/2014
KAROLO YA A: TEKATLHALOGANYO
POTŠIŠO YA 1
Badišiša ditemana tše di latelago gore o kgone go araba dipotšišo tša go di latela.
1
Bjale ka moraleng go be go šetše MmagoSenoinoi le Senoinoi ba le babedi. 'Afa
ngwanaka o a tseba gore motswalago o tlile?' 'Ee, mma ke a tseba.' 'Nka ba ka
boelela! Ge o le mo o a tseba fela ga se wa ka wa yo ba lotšha? O kgantšhwa ke
eng naa, ngwanaka?' 'Aowa, ke dio ba ke hlokile nako le gona ga ka gopola.'
'Ngwanaka,' MmaSenoinoi a thoma go bolela le Senoinoi a mo tsepeletše ka
mahlong, 'Le tla robala ka ngwakong wola wa ka mafuri wa go batagana le wa
Mmatšatši.' 'Ka baka lang?' Senoinoi o ntšhitše mahlo. 'A ke re ngwako woo ke
robalago ka go wona ke a o tseba? Go tla bjang gore ke huduge?' Ššš! Theeletša
ke go botše. 'Lehono le tla swanela ke go robala ka moo ke go laetšago ka gore
ngwakong wa gago lehono go tla robala yola Tšhitšhiboya le Sethukhu,
bafelegetši ba yo motswalago. O nkwele gabotse?' 'Eya?'
2.
'Bjale Senoinoi o sa pharametšeng fase o sa yo lotšha baeng?' MmaSenoinoi a
bolela ka go kgadimotša. 'O se rate go itšhilofatša, Senoinoi ngwanaka. O tla
tšwa ke nama ka ganong re go botše!' MmaSenoinoi a re ge a emelela a ya ka
kua go lego baeti le kgoši, Senoinoi a mo šala morago. Ba hweditše kgoši,
Tšhitšhiboya le Sethukhu ba le gare ba swere kgaruru ya magang. Senoinoi o rile
ge a dula fase go lotšha, mahlo a masogana ale a mararo a tlokatloka, madi a
bona a bela gobane ka ngwakong ba be ba tsenetšwe ke Senoinoi, ngwana wa
botse bja go šita go hlalošega. '… Rena re sa ja mabele, motswala. Re ka botšiša
lena re re motse wo wa gaSephuma o a le natefela naa?' Dikutupu a botšiša a
bile a itshegatshegiša, a binabina gobane a be a swele. 'Le nna re gona,'
Senoinoi a fetola ka sefahlego sa go kgahla, a sa laetše go tutela le mo
gonnyane.
3.
'Nkwe hle Senoinoi. Ke re ke a hwa ka wena. Ruri, botsana bja gago bo
gomaretše pelo ya ka. Boreletšana bja gago bo mometše moya wa ka. Matšatši
a, le dijo ke a ila gobane ruri o ntšhabetše le pelo. Senoinoi ngwana rakgadi,
nkwe hle!' 'Dikutupu ngwana malome, ke la bokae o etla mo ka yona taba ye?
Naa le ge ba re kodumela moepathutse ga go lehumo le tšwago kgauswi, o ra
gore o ka dio holofela leganata pele ga ge o bona lerathana la seepša seo o se
epago? 'Dikutupu, basetsana ke mobu, hlabela pele. Wa gago yo o
mmopetšwego o gona. Ke a kgolwa o nkwa gabotsebotse, ngwan’a malome.'
'Senoino---ke---ke---a go r-r-rrata, hle,' Dikutupu a bolela a šetše a tšholla
megokgo,' ge n-n-n-n-nka l-l-latolwa ke wena k-k-k-ke tla ipolaya. Sennnn-noinoi
sa ka, nkwe hle. Mor-r-ratiwa, ke a go rata.' 'Dikutupu!' Senoinoi a kgadimola. 'O
se ka mpitša moratiwa wa gago! Ge o nyaka gore ke go tšhele ka mabu ka
mahlong o mpitše 'moratiwa'! 'Moratiwa, ke a go rapela hle. Hle Senoinoi ke re a
ke-e-e-e o-nnnnkwe hle.'
Copyright reserved
Please turn over
Sepedi First Language/HG/P1
4.
4
SCE
DBE/2014
Senoinoi ka go kukwa ke pefelo a napa a feuga a re feu! A dikelela ka
medikelleng a fihla a tsena ka ngwakong woo mmagwe a mo laeditšego wona, a
hlobola a robala. Dikutupu a šala a tšwile setlaela. Moisa pelo ya mo kuka ya mo
lahla feleleng. A ya le megopolo. Bohloko bja pelo bja mo roba molala, a tsenya
hlogo ka mokgahlo ga dikhuru a thoma go fokotša moro wa hlogo. Dikeledi tša
gagwe tša ba tša tima magala ao a bego a le ka sebešong, a šidifala go etša pelo
ya gagwe ge e šidifetše. Le gore o eme neng a tšwa ka moraleng ga se a ipona.
A re phaphara a šetše a le mo pele ga ngwako wa Senoinoi. Ke ge a tla ya go bo
pata kae gobane ngwako woo a o laeditšwego ke benglapa ke ona wo? A kokota.
Naa Senoinoi o tla mmulela? Lemati la bulega. A re go tsena, Senoinoi ntle ga
lentšu a boa a tswalela. Senoinoi a re go tswalela a boela matateng. Lebakeng le
Dikutupu o tšwa sethitho se se sesane ka mokgahlo ga dirope, o swele. Ke ge a
tla itheng ngwana wa batho! A tatolla bogošo bjola bja dithebele le matata a
segoši a phara malaadibong. A re go phara malaadibong a tsena ka gare ga
matata, monna bjale gona a tloga a feletšwe ke meletšo, a patišitše.
A itshwara sebaka se setelele, ka morago a kgwatša mmejana wa Senoinoi wa
boletiana le boreletšana. Mosetsana a tloga a iphetoša lehlwa, a omelela a
ikgatsetša maikutlo. A mosetsana wa pelo ya tlou! Dikutupu a re kgane Senoinoi
o tla ka a tutela bja ba bja sa, dikgwale tša fologa ka dithaba kgarebe e dutše e
mo file sephoto e komeleditše kgere! Moo pholo e itlhobogilego bjale e ile ka
boroko mothepa a tsoga.
[Rafapa,JRL; Leratosello (Letl.27-30)]
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.7
Ditaba tše go bolelwago ka tšona mo setšweletšweng di theilwe godimo ga
setšo. Dumela goba o ganetše ka lebaka la go kwagala.
(2)
Na mmagoSenoinoi o šupang ge a re:
'O tla tšwa ke nama ka ganong re go botše!'
(2)
Go ya ka bophelo bja sebjalebjale, na ke tshwanelo gore motho a nyalwe ke
motswalagwe? Fahlela.
(3)
Tsopola mohlala wa seema se se dirišitšwego mo setšweletšweng se
temaneng ya boraro, o be o se hlaloše.
(3)
Lekodišiša lefokwana le:
'O ra gore o ka dio holofela leganata pele ga ge o bona lerathana la seepša
seo o se epago?'
Hlaloša lentšu le leganata go ya le ka fao le dirišitšwego ka gona mo lefokong
la ka godimo.
(2)
Na ditaba tše go bolelwago ka tšona mo setšweletšweng se di amana bjang
le Molaotheo wa naga ya geno ya Afrika-Borwa?
(3)
Ge nka be e le wena Dikutupu o be o tla e gama bjang ge o gobošwa ke
lekgarebe ka mokgwa woo?
(2)
Copyright reserved
Please turn over
Sepedi First Language/HG/P1
1.8
1.9
1.10
5
SCE
DBE/2014
Hlaloša maikutlo a a tšweletšwago ke lefoko le le latelago:
'Dikutupu, basetsana ke mobu, hlabela pele, wa gago yo o mmopetšwego o
gona.'
(2)
Laetša ka dintlha tše THARO ka mo mongwadi a kgonnego go tšweletša
kgakanego ya Dikutupu ka gona mo setšweletšweng se.
(3)
Hlaloša mebolelwana ye e latelago go ya le ka mo e dirišitšwego ka gona:
1.10.1
Bohloko bja pelo bja mo roba molala.
(1)
1.10.2
A thoma go fokotša moro wa hlogo.
(1)
1.10.3
A re kgane Senoinoi o tla ka a tutela.
(1)
1.10.4
A iphetoša lehlwa.
(1)
1.11
Tsopola mohlala wa pheteletšo go tšwa temaneng ya bobedi.
(2)
1.12
Na malaadibong ke eng?
(2)
PALOMOKA YA KAROLO YA A:
Copyright reserved
Please turn over
30
Sepedi First Language/HG/P1
6
SCE
DBE/2014
KAROLO YA B: KAKARETŠO
POTŠIŠO YA 2
Bala ditemana tše di latelago ka kwešišo, gomme o ngwale kakaretšo ya tšona ka
mantšu ao a sa fetego 90.
Rapitsi le Mokikiri ba etile ba sa boledišane go tloga bookelong go fihla ka gae. Rapitsi
o rile go tsena ka ntlong a tšea Pretty a mo apola diaparo, a mmea malaong, a mo
tsitsinkela. O ile a lemoga gore maotwana a gagwe ke a masesane, a go laetša gore a
golofetše. O rile go lemoga seo, a šorofala, a tomolela Mokikiri mahlo a re:
'Mokikiri, ngwana yo ke wa mang?'
'Na o botšiša potšišo mang? Ke wa gago.'
'O nagana gore nka ba le ngwana wa segole nna?'
'Batho bešo, na o bolela bjang Rapitsi?'
'Theeletša gabotse ge. Ge e le gore o sa nyaka go ba mosadi wa ka, sepela o ye go
lahla selo se sa gago sa mahlo a go leana. Ga se ngwanaka.”
Mokikiri o ile a dula ka pelo ya bohloko ge a gopola tše Rapitsi a mmoditšego tšona. O
ile a kgopela gore Rapitsi a mo iše gae goba a mo fe tšhelete ya go namela thekisi. O
ile a re: 'Pele ke go iša gae, o swanetše go lahla nkokoi ye ya gago. Ge o sa e lahle,
nna ke tla dira bjalo. Go sego bjalo ke tla e ritaganya ka koloi ka ikhutša yona. O
nagana gore bagwera ba ka ba tla ntšea bjang ge ba hwetša ke dula le thuru ye bjalo
ka gare ga ntlo?' Mokikiri o ile a lla kudu ge a ekwa tše mogatšagwe a mmotšago
tšona, le gona a di bolela a kgwahlišitše ka ganong.
Rapitsi o rile go bona gore Mokikiri ga a phethe seo a mo laetšego sona, a thoma go
ntšha mokgwa. O be a re ge Mokikiri a beile dijo pele ga Pretty gore a je, a bethe
seatlana sa ngwana a sa re ke iša ganong. Ge ngwana a tlenya, a mo phasole ka
legoswi, a tšee dijo tšela a di kgotholele kua kgakala. Mokikiri o be a tla re go kgaoga
pelo, a bolawe ke sello. O ile a ota a ba a šala a tatile ditšhika. O be a bea molato go
Modimo yoo a mo filego mpho ya go mo galakišetša bophelo. O be a re ge a nagana
go lahla ngwana wa gagwe, a kwe a šia madi a mmele.
[Motimele A.M (Tša Malapa, 1998 Letl.74)]
PALOMOKA YA KAROLO YA B:
Copyright reserved
Please turn over
10
Sepedi First Language/HG/P1
7
SCE
DBE/2014
KAROLO YA C: THUTAPOLELO LE TIRIŠOPOLELO
POTŠIŠO YA 3
Tsinkela papatšo ye e latelago ka kelohloko o be o fetole dipotšišo.




PHAKIŠANG LE A ŠALELA! Dikoloi di wele ke mantšhaotlogele, phahla
e šale le beng. Poreisi ya koloi ye mpsha ke R259,000.00
Ge o ka lefa mengwaga e mene sebakeng sa e mehlano ye e beilwego, o
fokoletšwa le go feta, ka diperesente tše hlano.
Ge o se na tšhelete ya peeletšo, o a amogelwa.
Lešokotšo la diperesente tše lesomehlano (15%) le ama moreki yo
mongwe le yo mongwe yoo a rekago ka mokitlana.
3.1
Ntšha mohlala wa polelo ya go goketša.
(2)
3.2
Ngwala mohlala wa polelo ya go jabetša.
(2)
3.3
Ke ka lebaka la eng molaetša wo mongwe o ngwadilwe ka difonte tše dikgolo
mola wo mongwe o ngwadilwe ka difonte tše dinnyane?
(2)
3.4
Na papatšo ye e lebane le sehlopha sefe sa batho?
(2)
3.5
Tsopola mohlala wa leadingwa o be o fahlele karabo ya gago?
(2)
[10]
Copyright reserved
Please turn over
Sepedi First Language/HG/P1
8
SCE
DBE/2014
POTŠIŠO YA 4
Badišiša lefoko le le latelago gore o tle o kgone go fetola dipotšišo.
Moreki o rekile mpša ya lephefo go monna yola wa morekiši ka theko ya godimo.
4.1
Ngwala leganetši la lentšu le, lephefo.
4.2
Mo lefokong le go na le mehlala ya mantšu a a bitšwago diparonime.
4.3
(1)
4.2.1
Hlaloša gore diparonime ke mantšu a mohuta mang.
(2)
4.2.2
Tsopola mehlala e MEBEDI ya diparonime.
(2)
Kgetha mehuta ye e fapanego ya medirišo e MEBEDI temaneng ye e
latelago, o be o ngwale mehuta ya yona.
Itlhokomeleng! Mo le lego gona go kotsi. Hle sekegelang mantšu a
mokgalabje yo tsebe. Re tlo le eletša gore le phologe. Ge le rata le ka
phologa.
4.4
(4)
Ithute temana ye e latego gore o tle o kgone go fetola dipotšišo:
Ke bolela le lena, tate. Le gorogile le bona ka moka? Kgopelang yo mogolo
go bona gore a le thuše. Le ge moetapele wa bona a ithobaletše, le tlo
holega
Ke mokgwa ofe wa go ala ditaba wo o dirišitšwego mo temaneng
ye?
(1)
4.4.2
Mohola wa mokgwa woo ke ofe polelong?
(1)
4.4.3
Hlaloša ditsela tše PEDI tša go bontšha mokgwa woo wa go ala
ditaba. Tsopola mehlala go tšwa mo temaneng.
4.4.1
(4)
[15]
POTŠIŠO YA 5
5.1
Badišiša temana ye e latelago o be o fetole dipotšišo tša go e latela.
Makgarebe ao a šomilego kudu, a gorogile mošate ka phirimane, pula e
tšhologa. A amogetšwe ke mokgoma, wa go ema ka maoto, yo mosese.
5.1.1
5.1.2
Copyright reserved
Hlaola mohlala wa leamanyidiri mo temaneng, o be o thekge
kgetho ya gago ka lebaka.
(2)
Hlaloša gore ke ka lebaka lang lentšu le, ka phirimane, le bitšwa
lehlathi.
(1)
Please turn over
Sepedi First Language/HG/P1
5.1.3
9
SCE
DBE/2014
Kgetha lehlaodi mo temaneng ye, gomme o dire tše di latelago:
(a) Hlaloša gore ke la mohuta mang.
(b) Lekodišiša sebopego sa lona.
5.2
(2)
Tsinkela mantšu a a ntshofaditšwego gore o kgone go fetola dipotšišo tša ka
tlase.
Bona gore bana ba bona ba bona gabotse gore ba se dire diphošo. Ba
bagolo bona ga ba na mathata.
Lentšu le, bona, le tšweletša ditlhalošo tša go fapana go ya le ka moo le
dirišitšwego ka gona mehlaleng yeo.
Laetša ditlhalošo tšeo mehlaleng yeo.
5.3
(4)
Hlokomedišiša lefoko le le latelago, o be o fetole dipotšišo mabapi le lona.
Go gatelela kgopolo ya gore monna ke thaka o a naba, ke go goboša seriti sa
banna ka kakaretšo.
5.3.1
Tsopola seema mo lefokong le.
(1)
5.3.2
Ke molaetša ofe wo o tšweletšwago ke seema seo?
(1)
5.3.3
Na o kwana le molaetša woo? Fahlela.
(2)
5.3.4
Efa leina la sekapolelo seo se dirišitšwego mo seemeng seo.
(1)
5.3.5
Ngwalolla lefoko leo ka mokgwa wa kganetšo.
(1)
[15]
PALOMOKA YA KAROLO YA C:
Copyright reserved
Please turn over
40
Sepedi First Language/HG/P1
10
SCE
DBE/2014
KAROLO YA D: PHOŠOLLAFOKO
POTŠIŠO YA 6
6.1
Phošolla le lengwe le le lengwe la mantšu a a ntshofaditšwego, o be o fe
lebaka:
Molimi o boletše gore o ke themile ka selepe maabane. Ge a bolela o be a
ekwa bohloko, a dukologa ntlo ye e agilego ka maswika le dikota ke
mobušo wa mmasepala wa tikologo.
6.2
Kgetha mopeleto wo o nepagetšego lefokong le le latelago, o be o fahlele
khetho ya gago.
Ba ya kopanong [polokwane/po lokwane/polo kwane/Polokwane].
6.3
(10)
(2)
Diriša maswaodikga a a nepagetšego mafokong a a latelago:
6.3.1
Malokwane o ile a goeletša ka lentšu la bogale a re ba hlaseleng
(2)
6.3.2
Na dikgomo tšeo di gapeledišwe ke mang go buna tšhemo yeo
(2)
6.3.3
Iiuu Yo a sa rego šate o a duma.
Agaa Ditaba ke tšona tšeo.
(2)
Go tlile banna basadi le bana ba bona
(2)
6.3.4
PALOMOKA YA KAROLO YA D:
PALOMOKA YA TLHAHLOBO:
Copyright reserved
20
100

Download Report